Zərdüşt Əlizadə: Çingiz Abdullayevin yazdıqları ədəbiyyat deyil – FOTO

– Sizcə, bizim müasir ədəbiyyat dövrün ictimai-fəlsəfi ruhuna, pafosuna adekvatdırmı? Axı indi maarifçilik pafosu da var. Modernizm də. Postmodernizm havası da.

Zərdüşt əlizadə ikinci respublikanın sonu kitabı

Kateqoriyalar

Özəl

Layihələr

• Seçki 2020
• Ramazan
• Video Xəbərlər
• Qurban Bayramı
• Beynəlxalq Media Forumu
• DÇ-2018
• Türkiyə Prezident Seçkiləri 2018
• Seçkilər 2018
• #Cümhuriyyətüçünyaz
• Formula 1 / Bakı 2017
• Simpozium 2017
• İslam Həmrəyliyi Oyunları
• Referendum
• 15 Temmuz Milletin İradesi

Struktur

• Haqqında
• Şərifzadə küç., 168A, II Bina, m.1, Bakı, Azərbaycan
• +99412 432 12 22
• +99455 681 11 82
• [email protected]

!Reklam – Sol

Koronavirus

!Reklam – Sag

Ana Səhifə Dünya “QKÇP” Qorbaçovla sovet “KQB”sinin SSRİ-ni dağıtmaq planı idi” – Zərdüşt Əlizadə

!Reklam – Arxiv

Yeni Çağ Media Qrupu – Avqust 19, 2021 – 08:45

!Reklam – Yazi

“Putini SSRİ-nin bərpası yox, bacardığı qədər çox pul toplamaq maraqlandırır”.

Bu fikirləri Moskvada 1991-ci il avqustun 19-da baş verən və tarixə “saray çevrilişi” cəhdi kimi düşən “QKÇP” olayının pərdəarxası məqamlarını dəyərləndirən politoloq Zərdüşt Əlizadə Yenicag.az-a açıqlamasında deyib. Zərdüşt Əlizadənin fikrincə, “QKÇP” avantürasının arxasında sovet lideri Mixail Qorbaçovun özü dayanırdı: “O ərəfədə mən prezidentliyə namizəd kimi öz çıxışlarımda SSRİ-nin maksimum ilyarıma dağılacağını bildirmişdim. Lakin hadisələr o qədər sürətlə inkişaf etdi ki, “QKÇP” hadisəsi Sovetlərin süqutunu xeyli əvvəl yetişdirdi. Bu gün həmin proseslərlə bağlı daha detallı informasiyalar üzə çıxır, iştirakçılar əvvəl danışmadıqları məlumatları açıqlayırlar. Amma reallıq bundan ibarətdir ki, “QKÇP” Qorbaçovla sovet “KQB”sinin SSRİ-ni dağıtmaq planı idi və buna da nail olundu. Amma çox maraqlıdır ki, “QKÇP”nin mövcud olduğu üç gün ərzində SSRİ-də maraqlı gedişat oldu. Məsələn, Baltik respublikaları bəyan etdilər ki, onlar müstəqillik məsələsində təkid etmirlər. Qamsaxurdiya kimi millətçi prezident Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin komandanına zəng etmişdi ki, onların məqsədi müstəqillik deyil və sair. Azərbaycanda isə ilk günlərdə hökumətin və Xalq Cəbhəsinin sanki heç nədən xəbərləri yox idi, o qədər ciddi hadisəyə münasibət bildirmirdilər. Hətta rəhmətlik Hikmət Hacızadəyə bu barədə sual veriləndə soruşmuşdu ki, Moskvada nə baş verib? Əlbəttə, “QKÇP” məğlubiyyətə düçar idi. Çünki SSRİ-ni qoruyub saxlamalı olan partiya-dövlət sistemi çürümüşdü. Belə bir vəziyyətdə nəhəng dövləti xilas etmək mümkün deyildi. İndi Putinin SSRİ-ni bərpa etmək niyyəti haqda çox danışılır. Mən bunu da ciddi qəbul etmirəm. Ona görə ki, Putini SSRİ-nin bərpası yox, bacardığı qədər çox pul toplamaq maraqlandırır”. A.Zeynalov

www.yenicag.az

• ANDROID əməliyyat sistemli smartfonlar üçün tətbiqi YÜKLƏ !
• iOS əməliyyat sistemli smartfonlar üçün tətbiqi YÜKLƏ !
• Şahidi olduğunuz hadisələri çəkib bizə göndərin!

Zərdüşt Əlizadə: “Çingiz Abdullayevin yazdıqları ədəbiyyat deyil” – FOTO

– Atamla anam ikisi də filologiyadan professor olublar. İkisi də əməkdar elm xadimidir. Biri İran ədəbiyyatını tədqiqi edib, o biri türkoloqdur. Atam şair və mütərcim olub. Ədəbi tənqidçi olub, sonra tənqiddən uzaqlaşıb. Keçmiş Kommunist küçəsində, indiki İstiqlaliyyət küçəsində yaşamışıq. Evimizə həmişə ədiblər qonaq gəlirdi. Atam Yazıçılar Birliyinin üzvü idi. Evi də bizə oradan vermişdilər. Bilirsiniz, sovet hökuməti yazıçılara belə qayğı göstərirdi və əvəzində loyallıq tələb edirdi. Bəziləri bu loyallığı pul naminə edirdi. Amma mənim atam əqidəli insan idi, həqiqətən də kommunizmə inanırdı. Sonradan kommunist rəhbərləri bu əqidəni biabır edə bildi. Halbuki 20-ci əsrin əvvəlində ülvi, möhtəşəm bir şey idi – əmək insanlarının qardaşlığı.

İndi tənqid edirlər, amma sovet təhsil sistemi yaxşı sistem idi. O cümlədən ədəbiyyat sahəsində faydalı işlər görülürdü. Azərbaycanın klassik ədəbiyyatını, yeni dövr ədəbiyyatını sovet məktəbində oxuyanda oxumuşam. Müasir ədəbiyyatı həmişə izləyirəm. Anarın o vaxt “Ağ liman” povesti çıxanda “Kommunist” qəzetində Xalid Əlimirzəyevin tənqidi məqaləsi çap olundu. Əsəri darmadağın edirdi. Rəhmətlik anama dedim ki, axı, bu yaxşı povestdir, bunu niyə pisləyirlər? Anam dedi, sən də götür yaz ki, onlar haqsızdır. Mən dedim, axı peşəkarlığım çatmır buna. Yəni mən anlayırdım ki, elmi səviyyəm buna imkan vermir.

– Elm demişkən, elmi işinizin mövzusu nə idi?

– “60 cı illərdə Misir nəsrində antiburjua təmayüllərinin güclənməsi”. Nəcib Məhfuz da var idi bunların arasında. Sonra onu tərcümə də etdim. Hərçənd Nəcib Məhfuza Nobel mükafatının verilməsi siyasi konyuktura idi, ondan daha böyük yazıçılar vardı Misir nəsrində. Nəcib Məhfuz onların arasında ilk dəfə durub demişdi ki, biz İsraili tanımalıyıq. Sonradan buna görə onu qəhvəxanada vurmuşdular. Qolu ömürlük zədələndi.

– Belə bir fikir var ki, ədəbiyyat fərdləri xilas edə bilir, cəmiyyəti yox. Bunu davam etdirib desək ki, siyasət də cəmiyyəti xilas edə bilər, sizin də siyasəti seçməyiniz izah olunurmu?

– Məni valideynlərim vətənə məhəbbət ruhunda böyüdüb. Uşaqlıqdan xalqı sevmək, sadə əmək insanlarını sevmək fikri ilə tərbiyə olunmuşam. Amma sonra bu sonuncu ilə razılaşmadım. Sadə əmək adamlarını da sevmək lazımdı, zehni əməklə məşğul olanları da, o birilərini də. İşinə görə deyil, insani keyfiyyətlərinə görə sevmək lazımdı. Mənə təlqin edilmiş xalqa məhəbbət məni siyasətə itələdi. Siyasətə qatılanda da ümidim o idi ki, xalqı xilas edəcəm, cəmiyyətimizi islah edəcəm, Qarabağı azad edəcəm.

– Var idi deyəndə, indi daha ümidiniz yoxdur?

– Yox. Biz vətəndaş cəmiyyəti qurmaq uğrunda mübarizə aparırıq. Amma siz indi təsəvvür edin ki, daşdan ev tikmək istəyirsiz və sizə ilk növbədə daş lazımdı. Elə deyil? Demokratik cəmiyyət qurmaq üçün lazım olan daş demokratik vətəndaşdır. Varmı bizdə demokratik vətəndaş? Ona görə də siyasi mərhələdən sonra mənim həyatımın ictimai mərhələsi gəlir. Mən bu mərhələdə maarifçiliklə, publisistika ilə məşğulam, müəllimlik edirəm. Millətimiz üçün vacib olan demokratik vətəndaş tərbiyəsinə öz töhfəmi verməyə çalışıram.

6 il Soros fondunun idarə heyətinin üzvü oldum. Cənab Soros böyük səxavətlə hər il iki milyon yarım dollar ayırırdı demokratik cəmiyyətin formalaşmasına və biz yeddi-səkkiz nəfər bu məbləğin hara ayrılmasına qərar verirdik. Ona görə də biz Azərbaycanda demokratik cəmiyyətin, demək olar ki, bütün mənzərəsini bilirdik.

– Zərdüşt müəllim, cavablarınızdan belə bir çıxarış etdim ki, siyasətçi praktikliyi yanaşanda ədəbiyyatın faydasını maarifçilikdə görürdünüz.

– Ədəbiyyatın məqsədi kiməsə və ya nəyəsə xidmət etmək deyil. Ədəbiyyat divara mıx vurmaq kimi utilitar bir şey deyil. Ədəbiyyat hər bir yaradıcı adamın özünü ifadə etmək formasıdır. Bəstəkar musiqi ilə, rəssam rənglə, yazıçı da mətnlə. Bu mənada yazıçı özünə xidmət edir. Kimsə cibini doldurursa, oxunaqlı əsərlər yazıb qazanırsa nə demək olar. Məsələn Stiven Kinq Dostoyevski deyil, amma istedadlı yazıçıdır. Çingiz Abdullayev – gözəl dedektivdi. Satılır da. Amma ədəbiyyat deyil. Bəlkə də Çingiz Abdullayev daha çox öyrədir. Amma mən belə hesab edirəm ki, ədəbiyyat insanlara nəciblik, fədakarlıq və s. kimi keyfiyyətlər ötürə bilər. Amma əlbəttə məqsəd bu deyil. Kimsə bunları sadəcə ala bilər buradan. Məsələn, Puşkin yazıb özünü ifadə edib, amma onun əsərləri ilə yeni ədəbiyyat, vətənpərvər insanlar, rus olması ilə öyünən nəsillər yaranıb. Bizdə də Nizami yazmırdı ki, ənam alsın. Əksinə, ona ənam verməyi özünə şərəf sayan şahlar vardı. Nizami ona görə yazıb ki, böyük bir ənənənin üzərində dayanmışdı. Bəli, elə insanlar da olub ki, ədəbiyyata, xalqa xidmət etsin. Həsən bəy Zərdabi kimi, Cəlil Məmmədquluzadə kimi, Mirzə Ələkbər Sabir kimi, Üzeyir Hacıbəyov kimi, Cəfər Cabbarlı kimi. Mənim üçün örnəkdirlər onlar. O zamanın tələbi ictimai sifariş idi ki, ziyalılar xalqa xidmət etsin. İndi belə sifariş yoxdur. Özünə, cibinə xidmət etməkdir indiki sifariş.

– İndi ədəbiyyatımızda da bir maarifçi pafos var axı.

– Mənim bir erməni dostum var – Luiza Paqosyan. Ədəbiyyatı yaxşı bilir. Sülhpərvərdir. Mənim erməni sülhpərvərləri ilə dostluğum var. Çox deyillər – iki üç nəfər. Luiza Paqosyan, Georgi Vanyan. Mən Paqosyana Sabirin, Mirzə Cəlilin əsərlərini verdim. Dedi ki, onlar xalqa necə qəzəblidirlər. Dedim, bu qəzəbin astar üzü xalqa məhəbbətdir. O, dedi ki, bizdə beləsi yoxdur. Dedim, sizdə xalqı belə sevən yoxdur deməli. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında indi belələri çox azdır. Bir kiçik şəfəq kimidirlər.

– Məsələn, kim?

– Məsələn, gənclərdən Seymur Baycan. Seymur heç gənc də deyil daha. Mən onu özümə dost sayıram. Bilmirəm, o, nə düşünür. Hər halda yazdıqlarını həmişə oxuyuram. Seymurdan çox şey gözləyirəm. Özünə də dedim ki, sən mənim ümidlərimi doğrultmursan, “Quqark”ı yazanda səndən “Sakit Don” kimi əsər gözləyirdim. Təəccübləndi ki, sən mənə o meyarla yanaşırsan? Deyirəm, Şoloxov “Sakit Don”u yazanda 24 yaşı vardı. Yazmaq üçün gərək içində bir atəş olsun. Həyat təcrübəsi olsun. Yəqin ona görə ədəbiyyatçılar deyir ki, “Sakit Don”u Şoloxov yazmayıb. Amma hekayələri oxuyanda görürsən ki, sanki davamıdır.

– Sizcə, bizim müasir ədəbiyyat dövrün ictimai-fəlsəfi ruhuna, pafosuna adekvatdırmı? Axı indi maarifçilik pafosu da var. Modernizm də. Postmodernizm havası da.

– Çünki bizim cəmiyyətimiz özü həftəbecərdi. Bizim cəmiyyətimiz heç bir tarixi inkişaf dövrünü yetkin şəkildə, tam keçməyib. Fikir verin. Ruslar gəlib Azərbaycanı işğal edəndə bir-biri ilə boğuşan 4-5 xan var idi. Avropa inkişaf mərhələsi keçəndə bizdə feodal pərakəndəlik olub. O altı-yeddi xanın hər biri müqavilə imzaladı, çara biət etdi. İranda yenidənqurma idi. Qacarlar bir-biri ilə didişirdi. Xanlar da xərac verməmək üçün ruslara biət etdi. Milli mənlik haqda sovet vaxtı bədii-ideoloji-tarixi miflər, qəliblər hazırlayıb xalqın beyninə yerləşdiriblər, filmlər, romanlar, elmi əsərlər vasitəsilə bunu ediblər. Məsələn, gənc nəslin təsirləndiyi Fətəli xan uzaqgörən, mötəbər, müdrik dövlət adamı kimi təqdim olunur. Halbuki quldurun biri idi. Tarixi sənəddir-indi də durur: Ərdəbil xanına yazırdı ki, gəl birləşib gedək Lənkəran xanının torpaqlarını tutaq. Amma bizə necə tanıtdırırlar onu? Yəni, nəinki tarix elmi, bədii vizual əsərlər də günün tələbatına, siyasi sifarişə xidmət edib.

Ədəbiyyatımız sifariş alan sex kimi olub. Nadir hallarda bəzi ədiblər daxili istəyi ilə yazıb. Məsələn Əliağa Vahid. Heç kimə fikir vermədən öz qəzəllərini yazıb. Sifarişsiz. Kasıb, yetim bir adam olub, hökumət də qayğı göstərməyib.

– Bayaq da dediniz, şərq ədəbiyyatının böyük ənənəsi, irfan ədəbiyyatı və s. kimi mənəvi dayaqları var. Amma bu gün cəmiyyətlərin can atdığı demokratiya Qərbin tapdığı modeldir.

– Demokratiya Qərbin deyəndə, Qədim Yunanıstanda yaranıb. Onun da şərtləri olub. Qadınların, qulların və mülkiyyəti olmayanların səsvermə hüquqları olmayıb. Qərbdəsə demokratiyanın əsasını Maqna Xardadan götürüblər. Amma ozamankı demokratiya indikinə bənzəmir. Qloballaşma, ETİ, məsafələrin kiçilməsi və s. başlayanda demokratik dövlət quruluşları Qərbdə örnək sayılmağa başladı. Amma bunu ideallaşdırmaq lazım deyil. Bunlar imperialist Qərbin quruluşudur. Qərbli insana görə şərqli insan heç kəsdir, həşəratdır. Donetsk üzərində təyyarənin vurulmasından sonra nə qədər həngamələr, araşdırmalar-filan oldu. Amma bu müddət ərzində müsəlman şərqində 29 min 8 yüz insan həlak oldu. Qərbin imperialist baxışları dəyişməyib, çünki, dünya dəyişməyib.

– Siyasətlə ədəbiyyatın ideal tənzimlənən münasibətləri necə olmalıdır sizcə?

– Siyasət ədəbiyyatın işinə qarışmamalıdır.

– Bəs ədəbiyyat?

– Ədib əgər siyasətlə məşğul olmaq istəyirsə, getsin olsun. Nə var ki? Nobel mükafatı laureatı Mario Pedro Lyosa iki dəfə prezidentliyə namizədliyini verdi. Havel Vatslav parlaq dramaturqdur, gəldi Çexiyanın prezidenti oldu. Ona görə ki, dissident idi. Əlbəttə, ədəbiyyat adamı siyasətlə məşğul ola bilər.

Mənim bir kitabım çıxıb. Həmmüəllif kimi. 88-90-cı illər Azərbaycan tarixini yazmışam. Tamamilə fərqli bir baxışdır. Amma cəmiyyət heç onu oxumaq istəmir. Deyirlər, xalq oyandı, xalq qalxdı. Elə şey yoxdur. Xalqı oyatdılar, sonra öz oyunlarına görə istifadə edib qovdular. Budur vəziyyət. Mən bunu yazmışam. Yoxsa xalqın bu qoltuğuna qarpız, o qoltuğuna qarpız. Qəhrəmanlar düzəlt, sonra idarə elə.

– Tarix başqa. Dəqiq olmalıdır. Amma bədii mətndə bu şişirtmələr olur. Məsələn, “Vaqif” dramında Vaqifin Qacara baş əyməməsi kimi.

– Səməd Vurğun Azərbaycanda bənzərsiz, böyük şairdir. İndi cırtdanlar ona palçıq atırlar. Səmədsiz XX əsr ədəbiyyatı yoxdur. Həm də Səməd Vurğun müəyyən yaşa qədər həqiqətən kommunizmə inanırdı. Bilirsiniz, nəyə inanmağın bura dəxli yoxdur. Kimsə Allahın varlığına inanır, kimsə yoxluğuna. Şairə istedadına görə qiymət vermək lazımdır. Səməd çox savadlı adam idi. Biz öz böyüklərinə xor baxan xalqıq sadəcə.

– Zərdüşt müəllim, özünüz bədii mətn yazmısızmı?

– Mənim bütlərim – yəni, sevdiyim yazıçılar o qədər böyük olublar ki, özümdə cəsarət tapmamışam. Şeir heç vaxt yazmamışam. Bircə dəfə bir şeir tərcümə etmişəm. Misir şairinin bir şeirini. “Azadlıq” qəzetinə verdim çap olundu. Axıcı bir şeir idi, sehrlədi məni. Bir də Nobel mükafatı laureatı Nəcib Məhfuzdan iki romanını tərcümə etmişəm: “Möhtərəm cənab” və “Məhəlləmizin mübarizəsi”.

– Kinoyla aranız necədir? Yəqin solçu filmləri daha çox sevərsiz.

– Gəncliyimdə kinoman olmuşam. Sonralar böyük rəssam olan sinif yoldaşımla bir sənədli filmi də buraxmırdıq. 60-cı illəri bilirsiniz. İtalyan neorealistlərinin filmlərini. İş o yerə çatmışdı, təqaüdümü yığırdım ki, Moskva kinofestivalına gedim. Kino dəlisi idim. Kino haqda kitablar da oxuyurdum. Məncə, mən kinonu pis bilmirəm. Xüsusən gənclik dövrümdə Fellini, Tarkovski, Berqman mənim zəmanəmin zirvələri idi. Bu günün rejissorlarından Lars Fon Triyeri izləyirəm. Solçu filmlərə qalanda, bu, bir seçim deyil. Bizim sol əlimiz də var, sağ əlimiz də. Bəşər cəmiyyətində iki ideya olub: “Bacarana can qurban” ideyası – imperializm, kapitalizm. İkincisi, əlsizlərə, kasıblara şərait yaradan sistem ideyası. Başqası yoxdur. Sadəcə, sovet hakim zümrəsi sosializm ideyasına ölümcül zərbə vurdu.

Milli.Az

Zərdüşt əlizadə ikinci respublikanın sonu kitabı

Pənah Hüseyn: “Mənə Moskvaya göndərilən məxfi sənədlər təqdim olunmuşdu”

İki gün sonra 20 Yanvar hadisələrinin 26-cı ildönümü qeyd olunacaq. Azərbaycanın keçmiş baş naziri, 1990-cı ilin “qanlı yanvar” hadisələri ərəfəsində Azərbaycan Xalq Cəbhəsi (AXC) İdarə Heyətinin üzvü olmuş Pənah Hüseyn faciə ilə bağlı Modern.az saytının suallarını cavablandırıb.

– 20 Yanvar barədə çox danışılıb, bəzi şeylər üzə çıxıb. Lakin hələ də müəyyən qaranlıq məqamlara işıq salınmayıb. Elə ilk olaraq istərdik ki, o dövrün mənzərəsinə Pənah Hüseynin nəzəri ilə ekskurs edək.

– Mən o qənaətdəyəm ki, 20 Yanvar haqqında bəzi şeylər yox, çox şeylər üzdədir. İşıq salınmayan qaranlıq məqamlar isə ayrı- ayrı detallar və şəxslərlə bağlı ola bilər. Hazırda 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı Azərbaycan cəmiyyətində, ictimai şüurunda yekdil fikrin formalaşmasından danışmaq mümkündür. O ərəfədə bilirsiniz ki, Azərbaycanda keçmiş SSRİ – də gedən proseslərin tərkib hissəsi kimi demokratik, antitotalitar inqilab gedirdi . Eyni zamanda, milli azadlıq hərəkatı geniş vüsət almışdı və bu iki proses Dağlıq Qarabağda silahlı erməni terroru, separatizmi və işğal hərəkətləri ilə müşayiət olunurdu. Bir də ayrıca müstəqil faktor kimi Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə və bunun nəticəsi olaraq qaçqınlar problemi mövcud idi.

SSRİ- nin dağılmasının qarşısını almaq istəyən imperiya qüvvələrinin müqavimətinin təzahürü kimi müxtəlif yerlərdə milli hərəkatlara zərbələr vurulurdu və bunun ağırı Azərbaycanda gerçəkləşdirildi. O dövrdə faktiki olaraq Azərbaycanda elə siyasi situasiya formalaşmışdı ki, bir neçə aydan sonra keçiriləcək seçkilərdə milli demokratik müxalifətin AXC –nin şəxsində hakimiyyətə gələcəyi şübhə doğurmurdu. Moskva isə yerli əlaltıları ilə bunun qarşısını almağa çalışırdı. Yerli kommunist təşkilatı və hakimiyyət strukturları iflas etmişdi və iflic vəziyyətində idi. Əhali arasında ən nüfuzlu və mütəşəkkil ictimai siyasi qüvvə AXC idi. Lakin yanvar ərəfəsində AXC yerlərdə öz təsir gücünün pikinə çatsa da, AXC elitasında 1989-cu ilin noyabrından başlanan böhrandan yalnız 8 yanvar 1990 –cı ildə legitim rəhbər idarəedici strukturların formalaşdırılması vasitəsi ilə çıxmaq mümkün olmuşdu. Bu, o vaxtkı proseslərin nizamlanmasında AXC-nin roluna mənfi təsir göstərmişdi və onu aşağı salmışdı..

– Həmin ilin 13 yanvarında Bakıda təxribat olmuşdu, ermənilər öldürülmüşdü. Mən AMİP lideri Etibar Məmmədovla müsahibə zamanı bu məsələyə toxunmuşam, o deyib ki, AXC həmin provakasiyaların olacağı haqqında informasiyalara malik idi. Etibar Məmmədovun sözlərinə görə, Azərbaycanın daxili işlər nazirinin kabinetində SSRİ daxili işlər nazirinin müavini Lisauskasla görüşüb və ona məlumat verib ki, Bakıda belə təxribatlar hazırlanır. Azərbaycan vətəndaşı olaraq mənə maraqlıdır, AXC belə təxribatların olacağını bilə-bilə niyə hər hansı profilaktik tədbirlər görmürdü?

– Əlbəttə ki, istər AXC, istərsə də rəsmi hakimiyyət əsas etibarı ilə ermənilərin Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı apardığı etnik təmizləmə və zorakılıqlar, Dağlıq Qarabağda dinc əhaliyə qarşı silahlı terror hərəkətlərinin nəticəsi olaraq Azərbaycanda, o cümlədən Bakıda bu tipli hadisələr üçün təhlükəli ortam yaranmağından məlumatlı idi. Lakin AXC-nin diqqəti 90-cı ilin yanvarında Qarabağda ermənilərin başlatdığı müharibəyə qarşı müqavimətin təşkilinə yönəlmişdi. AXC İdarə Heyətində Bakıda erməni mənşəli sakinlərə qarşı zorakılıq və qətllərlə müşayiət olunacaq təxribatlar barədə konkret məsələ, nə qədər ki, mənə məlumdur, AXC İdarə Heyətində müzakirə olunmamışdı. Belə konkret informasiyalar haqqında məlumatlar da daxil olmamışdı və mən hesab edirəm ki, kənarda xüsusi hazırlanmış təxribat qüvvələri olmasaydı, o hadisələr də olmaya da bilərdi.

Bir sıra ekspertlər bəyan edirlər ki, ermənilərə qarşı törədilən aksiyalar xüsusi xidmət orqanlarının Bakıya SSRİ ordusunun yeridilməsi üçün ortaya atdığı oyun idi. Bunu təsdiqləyən xeyli faktlar da var. Çünki sonradan Bakıya qoşunların yeridilməsi məsələsinin hələ dekabrın sonu, yanvarın əvvəllərində müzakirəyə çıxarıldığını sübut edən xeyli sənədlər ortaya çıxdı. Tamamilə mümkündür ki, ermənilərə qarşı atılan addımlar Azərbaycana qoşunların gətirilməsi üçün düşünülmüş, planlaşdırılmış təxribat olsun.

– O zamanlar AXC qüvvələri ilə dövlət rəhbərliyi arasında təmaslar olurdu. Təbii ki, bu görüşlərin əsas müzakirə mövzusu o dövrün gündəmi ilə bağlı idi. Sualım isə belədir ki.

– (Sözümü kəsir). Azərbaycan hakimiyyəti adlandırılan qurumlar o vaxt mərkəzi Moskva hakimiyyətinin bir qolu idi və müstəqil qərarlar qəbul etmək imkanında deyildi. Yalnız o zaman müstəqil qərarlar qəbul edə bilərdilər ki, vəzifədə olan şəxslər artıq Azərbaycan xalqının maraq və mənafelərini ifadə etsin və mərkəzə qarşı çıxmaq iradəsini ortaya qoymağı bacarsın. Təəssüflər olsun ki, o dövrdə Azərbaycan rəhbərliyində istər struktur şəkildə, istərsə də, ayrı-ayrı şəxslər şəklində vaxtında mərkəzə qarşı bu cür mövqelər ortaya qoyulmadı.

– Politoloq Zərdüşt Əlizadə “İkinci respublikanın sonu” kitabında yazıb ki, o, paytaxtın müxtəlif istiqamətlərində barrikada quran AXC qüvvələrinin əsas silahı dəmir parçaları, armaturlar olub. Hətta o qeyd edib ki, AXC üzvləri onlara “Molotov” kokteyli və silah çatdırılması üçün gözlədiklərini bildiriblər. Yəni Zərdüşt Əlizadə məsuliyyət bölgüsündə AXC qüvvələrini də günahlandırır. Sizə elə gəlmirmi ki, bu iddialara hələ də əsaslı cavablar verilməyib?

– Qırğına görə məsuliyyətin AXC üzərinə qoyulması nə tarixi, nə də mahiyyət baxımından doğrudur. İndi istər Sovet ordusu, SSRİ-nin xüsusi xidmət orqanlarının, istərsə də, Sov.İKP-nin Siyasi Bürosunun iclaslarında o vaxt Bakıya qoşun yeridilməsi ilə bağlı müzakirələrin materialları dərc olunub. O vaxt Bakıda planlaşdırılan əməliyyatın məqsədi, təyinatı da məlumdur və bunlar Zərdüşt Əlizadənin gördüm dediyi barrikadalardan əvvəl müəyyənləşdirilib. AXC o vaxt xalqın müqavimət hərəkatına rəhbərlik edirdi. Bunu kimsə inkar də edə bilməz. Xalq ona qarşı, onun azadlığına qarşı yönəlmiş hərəkətlərə müqavimət göstərməlidir. O cümlədən barrikadaların olması o demək deyil ki, onların üstünə tank sürülüb, gülləbaran edilsin. Bu müqavimət olmasaydı, onda gərək biz Azərbaycanı çoxdan Ermənistana təhvil verəydik.

– Məncə, məsuliyyət təsnifatını aparmaq bir az çətindir. Amma təxmin edirəm ki, siz əsasən, Azərbaycan Kommunist Partiyasının o vaxtı birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirovu, Nazirlər Sovetinin sədri Ayaz Mütəllibovu və onun müavini Artur Rasizadəni nəzərdə tutrsunuz. Çünki müsahiblərinizin birində bu mövzuya ötəri də olsa toxunmusunuz. Etibar Məmmədov da belə bir iddia irəli sürmüşdü ki, SSRİ qoşunlarının Bakıya gəlməsi üçün Artur Rasizadə Moskvaya teleqram vurub. Siz Artur Rasizadə ilə bağlı belə bir rəsmi sənəd əldə edə bilmisinizmi?

– Bu faktdır ki, hadisələrdən hələ xeyli əvvəl Azərbaycan rəhbərliyi proseslərə nəzarət edə bilmədikləri barədə mərkəzə məlumat veriblər və kömək istəyiblər. Bu barədə sənədlər var. Bu da bir faktdır ki, həmin müraciətlərin birinin altında Artur Rasizadənin də imzası var. Məncə, Artur Rasizadə də heç zaman bunu təkzib etməyib. Bildirilir ki, Artur Rasizadənin imzaladığı deyilən sənəddən sonra da ,başqa bir müraciət də olub. Ordu rabitə sistemi vasitəsi ilə Moskvaya göndərilib. Biz hakimiyyətə gəldikdən sonra mənə Azərbaycan Kommunist Partiyası xətti ilə Moskvaya göndərilən məxfi sənədlər təqdim olunmuşdu.

Orda 90-cı ilin yanvarına dair bir sıra nömrəli sənədlərin əsli və ya surəti saxlanmamışdı. Amma bunlar Moskvada saxlanır. Ayaz Mütəllibovun özünün dediyinə görə, belə müraciətlərin birini hazırlanmasını ona Vəzirov tapşırıb. Məsələnin hüquqi tərəfi ondan ibarətdir ki, 17 yanvarda Azərbaycan Ali Sovetinin belə bir qərarı var idi ki, Bakıya qoşun yeridilməsin. Guya, bundan sonra Moskvaya müraciət olunub ki, Bakıya ordu göndərilsin. Guya, Sovet ordusunun burdakı qərargahının xətti ilə belə bir teleqram vurulub. Bəzi şəxslər deyir ki, onlar mərkəzə ünvanladığı bu teleqramı görüblər.

Amma konkret olaraq 20 yanvar ərəfəsində belə bir müraciətin olub-olmaması ilə Bakıya qoşunların yeridilməsinin əslində elə həlledici səbəb-nəticə əlaqəsi də yoxdur. Sov. İKP Siyasi Bürosunun müvafiq iclasının stenoqramlarından görünür ki, bu barədə qərar qəbul edərkən Azərbaycan rəhbərliyinin müraciətlərini əsas götürməyiblər. Ancaq bu əlbəttə həmin müraciətlər olubsa, imzalar olubsa, onu atanları məsuliyyətdən azad etmir

– Özünüzün şəxsən Azərbaycan rəsmi rəhbərliyinin mənsubları ilə görüşləriniz olmuşdumu?

– Mən 20 yanvar ərəfəsindəki görüşlərdə olmamışam. Amma 1989-cu ildə Mərkəzi Komitənin birinci katibi Vəzirov, istərsə də ikinci katibi Viktor Polyaniçko və digərləri ilə AXC İdarə Heyəti üzvlərinin dəfələrlə görüşləri keçirilirdi. Bir sıra görüşlərdə mən də iştirak etmişəm.

– Maraqlıdır, o görüşlərdə Pənah Hüseyn hansı təkliflərlə çıxış edirdi?

– Əsas müzakirə olunan mövzu Qarabağın müdafiəsi üçün zəruri tədbirlərin görülməsi idi. Azərbaycanın suverenliyi, demokratik islahatların aparılması, Xalq Cəbhəsinin fəaliyyətinə şərait yaradılması və s. məsələlər müzakirə edilib. Mən də öz fikirlərimi demişəm. Ancaq belə görüşlər AXC İdarə Heyətinin mövcudluğu dövründə kollektiv razılaşdırılmış mövqe çərçivəsində olub.

– Azərbaycanın Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sabiq sədri Vaqif Hüseynov “Bir ömürdən də çox” memuar kitabında belə bir qeyd yazıb ki, Əbülfəz Elçibəyin onunla məxfi görüşü olmuşdu və təşəbbüs elə Elçibəyin özündən gəlmişdi. Zərdüşt Əlizadə də qeyd edib ki, 20 yanvar ərəfəsində Əbülfəz Elçibəy Vaqif Hüseynovla görüşüblər. Bu görüş həqiqətənmi Əbülfəz Elçibəy istəyi ilə baş tutmuşdu?

– O vaxt Azərbaycanın birinci vəzifəli şəxsləri və digərləri ilə ölkənin ictimai –siyasi həyatında əhəmiyyətli faktor rolunu oynayan AXC arasında mütəmadi əlaqələr olurdu. Elçibəy AXC- nin sədri kimi onu təmsil etmək səlahiyyətinə malik idi və bir qayda olaraq belə görüşlər barədə AXC İdarə Heyətinə məlumat verilirdi. Vaqif Hüseynovun konkret olaraq hansı görüşdən danışdığını isə bilmirəm.

– Dövlət, hakimiyyət orqanları AXC qüvvələrinə maliyyə və başqa sahələrdə köməkliklər edirdimi? Səhv etmirəmsə, Ayaz Mütəllibov müsahibələrində belə bir açıqlama edib.

– O dövrdə Ayaz Mütəllibov Nazirlər Sovetinin sədri olsa da, onun siyasi məsələlərdə elə də böyük rolu yox idi. Çünki məsələlər əsas etibarı ilə Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi tərəfindən koordinasiya olunurdu. Sadəcə olaraq AXC qeydiyyata alınanda SSRİ-nin 30-cu illərdəki ictimai təşkilatlar haqqındakı bir qanunu əsas götürülmüşdü. Nazirlər Kabineti həmin qeydiyyatı edirdi. O vaxtkı hökumətin başçısı da Ayaz Mütəllibov idi və AXC-nin qeydə alınması sənədində onun imzası var. Ancaq bu formal imza idi. Ayaz Mütəllibov birinci katib, ardınca da prezident olduqdan sonra isə AXC ilə hakimiyyət arasında əlaqələr onunla qurulub. Ancaq istər Ayaz Mütəllibovun, istərsə də digər hakimiyyət mənsublarının AXC-yə maliyyə və başqa səhələrdə köməkliyindən söhbət belə, gedə bilməz, mən onların belə iddiaları ilə rastlaşmamışam da. Bəlkə qərargah ayrılması, qəzet çapına icazə verilməsi kimi şeyləri nəzərdə tuturlar. Bu məsələlər də köməklik, xüsusən şəxsi köməklik xarakterli deyildi.

– 1992-ci ilin may ayında AXC hakimiyyətə gəldi. Bəs niyə sizin iqtidar dövründə 20 Yanvar hadisələrində təqsirkar olanlar məsuliyyətə cəlb edilmədi?

– 20 Yanvara görə siyasi və hüquqi məsuliyyət daşıyan şəxslər, istər təşkilatçılar, istərsə də icraçılar Moskvanın nümayəndələri idi. Bu səbəbdən nə onda, nə də hətta indi onları cinayət məsuliyyətinə cəlb etmək real olmayıb. Bizim hakimiyyət dövründə Respublika Prokurorluğu 20 Yanvar hadisələrinə görə fakt üzrə cinayət işi başlamışdı və bir sıra şəxslər, məsələn Vaqif Hüseynov bu işlə bağlı həbs olunmuşdu. Prokurorluq Rusiya hakimiyyət orqanlarına müraciət edərək, SSRİ rəhbərliyinin işlə bağlı vəzifəlilərin, Bakıya təcavüzü həyata keçirib, icrasında iştirak etmiş digər şəxslərin dindirilməsi məsələsini qaldırmışdı. O cümlədən 20 Yanvar hadisələrinə görə SSRİ Müdafiə Nazirliyində, prokurorluğunda, xüsusi xidmət orqanlarındakı materialların Azərbaycanın istintaq orqanlarına verilməsi tələb edilmişdi.

Lakin bütün bu tələblər Rusiya tərəfindən ya rədd edilir, ya da cavab verilməsi ləngidilirdi. Hər halda AXC hakimiyyəti davam etsəydi, başlanmış təhqiqatın başa çatdırılması və Azərbaycan xalqına qarşı cinayət etmiş şəxslərin real olaraq və ya qiyabi məsuliyyəti haqqında məhkəmə hökmü də meydana gələrdi.

Prezident Elçibəyin bu məsələyə yanaşması ondan ibarət idi ki, Azərbaycan xalqına qarşı törədilən bu cinayətdə birbaşa məsuliyyəti olan heç kəs kənarda qalmasın. Amma 20 Yanvarın müstəqil Azərbaycan dövlətində daxili siyasi mübarizə məqsədilə istifadəsi yolverilməzdir. Bu baxımdan təhqiqat elə şəkildə aparılmalı və Azərbaycandan olan vəzifəli şəxslərə aidliyi elə olmalı idi ki, bu, SSRİ rəhbərliyinin cinayətlərini üstələməsin.

– Ətraflı izah etdiniz. Amma mən məsələni konkret şəxslərin üzərinə yönəltmək istəyirəm. Əbdürrəhman Vəzirov, Vaqif Hüseynov, Ayaz Mütəllibov: Sizcə, 20 Yanvar faciəsinə görə bu adlarını sadaladıqlarımın içərisində hansı ən çox məsuliyyət daşıyır?

– Mən yuxarıda bu məsələyə münasibəti ifadə etdim. Təkrar edirəm, məsələnin sizin sualınızda qoyulan şəklini yanlış hesab edirəm. Məsuliyyəti birinci olaraq Qorbaçov başda olmaqla Moskva siyasi və hərbi rəhbərliyi daşıyır. Bundan sonra yerli hakimiyyət orqanları rəhbərləri və cinayətdə icra ilə bağlı əmrləri, hərəkətləri ilə iştirak etmiş şəxslər məsuliyyət daşıyır. O zaman Mütəllibov Nazirlər Sovetinin sədri idi, Vəzirov birinci katib, Vaqif Hüseynov isə DTK-nın başında dururdu. Bunların hamısı deyir ki, Azərbaycan rəhbərliyi bir neçə gün öncədən proseslərdən kənarlaşdırılmışdı. Lakin, məsələn, Ayaz Mütəllibov və Vaqif Hüseynov 20 yanvarda törədilən cinayətin ört-basdır olunması üçün əllərindən gələni etdilər. Bu adamlar bu günə qədər də bir çox məsələlər barədə susurlar. Bu da ayrıca məsuliyyət məsələsidir.

– Pənah bəy, bəs 20 Yanvar faciəsindən sonra Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə rəhbərlik edən Ayaz Mütəllibovla görüşləriniz olmuşdumu?

– Ayaz Mütəllibov artıq birinci katib oldu, sonra isə prezident. Əlbəttə ki, ölkədəki siyasi proseslərin digər qütbündə AXC dayanırdı. 1990-cı ilin may ayından başlayaraq Mütəllibov və AXC rəhbərliyi arasında görüşlər olub. Ziyalıların vasitəçiliyi ilə baş tutan birinci görüşdə Əbülfəz Elçibəy, İsa Qəmbər, Yusif Səmədoğlu iştirak edib. Mənim 1991-ci ildəki bəzi görüşlərdə iştirakım olub. Ayrıca görüşüm olmayıb.

– Bu müzakirələr zamanı hər hansı bir mübahisə düşürdümü?

– 20 Yanvar ərəfəsində AXC rəhbərliyi Moskvada olan Heydər Əliyevlə necə, əlaqəyə girmişdimi?

– Hər hansı təklif, cəhd, bu istiqamətdə hansısa hərəkət haqqında heç bir məlumatım yoxdur. Şayiələrə rəğmən, məncə belə əlaqələr ümumiyyətlə olmayıb.

– Müsahibələrinizin birində demisiniz ki, siz ayın 19-dan 20-nə keçən gecə AXC-nin qərargahında olmusunuz və sonra gecə vaxtı şəhərə çıxmısınız. Heç SSRİ ordusunun gülləsinin sizə dəymək təhlükəsi ilə üzləşmişdinizmi?

– O vaxt şəhərdə olan hər kəs bu təhlükə ilə üz- üzə idi. Ancaq mən gülləyə tuş gəlməmişəm, yaralanmamışam. Saat təxminən 1-in yarısında AXC qərargahı atəşə tutulub və bir neçə nəfər yaralanıb. Gecə saat təxminən 1-2 radələrində Salyan kazarması yanındakı barrikadalara gedib-gəlmişəm və bu istiqamətdə digər yerlərdə olmuşam..

– Ən çox səslənən ittihamlardan biri budur ki, xalqı küçələrə səsləyən AXC liderləri 20 Yanvar gecəsində özləri hərəsi qaçıb bir yerdə gizləndi…

– Tamamilə yanlışdır. Mən, İdarə Heyəti üzvlərindən Vurğun Əyyub və Sabit Bağırov Qərargahda məsul şəxslər kimi qalmışıq. AXC qərargahında qalmağımız İdarə Heyətinin qərarı ilə olub. Həmin qərarla da digər üzvlər isə başqa ünvanlara gedib. Dediyim kimi çağrışlarla gecə boyu qoşunla təmas saxlanan müxtəlif yerlərdə də olmuşuq. Qəragahdan vəziyətlə bağlı AXC Bakı və digər şəhər və rayonlarındakı təşkilatları ilə əlaqə saxlanılıb və vəziyyətlə bağlı hərəkətlər mümkün qədər koordinasiya edilib. Ümumrespulika tətilinin başlanması, Kommunist Partiyasının boykotu, yerlərdə fasiləsiz mitinqlərin başlanması barədə qərarlar, xaricdən gələn zənglərə cavab olaraq informasiyalar verilib.

– Azərbaycan rəhbərliyindən AXC qərargahı ilə əlaqə saxlayan olubmu?

– Təxminən gecə 2 radələrində Viktor Polyaniçko Qərargaha zəng edib.

– Maraqlıdır… Nə dedi?

– “Dəhşətli hadisələr baş verir” dedi. “Adamları küçələrdən çəkmək lazımdır..”. Təxminən bu məzmunda.

– Cavabınız nə oldu?

– Cavabı desəm etik olmaz.

– Pənah bəy, xahiş edirəm, bu sualımı ittiham kimi yox, bəzi düyünləri çözmək üçün verilən sual kimi dəyərləndirin. Bəs niyə o qanlı gecədə AXC liderlərindən kimsə küçədə olan xalqa başçılıq etmədi?

– Rəhmətlik Nəcəf Nəcəfov həmin gecə küçələrdən qərargaha gəlmişdi. Xatırlayıram ki, əynində plaşı da yox idi. Konkret olaraq hərə öz imkanı və verilən tapşırıq əsasında öz funksiyasını yerinə yetirirdi. Xalqın içərəsində dedikdə, bütün AXC üzvləri xalqın içində idi.. Daha dəqiq desək, 20 yanvar xalq və AXC-nin iç-içə olduğu anlar idi..

– Güman edək ki, haqq-ədalət öz yerini tapacaq və bütün təqsirkarlar hüquqi müstəvidə olmasa da, mənəvi olaraq öz cəzasına çatacaq.

Aqşin KƏRİMOV