Dəbiyyat və Azərbaycan dili

Məsələn: Sara Xatun heyranlıqla ona baxırdı; heyranlıqla baxırdı; sözlərri bir-biri ilə həm mənaca həm də sintaktik cəhətdən əlaqəlidir. Bu sözlərin arasındaki sintaktik əlaqələri belə göstərmək olar:

3cü hissə sintaktik

Yusif Yusifov 1954-cü il avqust ayının 11-də Azərbaycan Respublikası, Qazax rayonu Musaköy (indiki Xanlıqlar) kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. 1969-cu ildə Qazax rayonu, Musaköy tam orta məktəbini bitirmişdir. 1978-ci ildə ADPİ-nin (indiki ADPU) filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. 1985-ci ildə namizədlik dissertasiyasıı müdafiə edərək 10.02.02 ixtisası üzrə filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini almışdır. 1979-1981-ci illərdə Bakı şəhərinin Binə qəsəbəsində orta kənd texniki-peşə məktəbində əvvəl tərbiyəçi-müəllim, sonra Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. 1981-1984-cü illərdə ADPİ-nin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının dilçilik ixtisası üzrə əyani aspiranturasında təhsil alıb və oranı uğurla bitirmişdir. 1984-1994-cü illərdə ADPİ-nin elmi katibi, 1995-ci ildən Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının dosenti vəzifəsində işləmişdir. Aşağıdakı elmi əsərlərin müəllifidir.

1.Azərbaycan dilinin ümumişlək zooleksemləri. Bakı, 2017 (monoqrafiya);

2. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində fəlsəfi zaman kateqoriyası. “Aspirant və dissertanların Elmi Konfrans materialları. Bakı, 1982, (tezis)

3.Azərbaycan dilinin zoonimləri. ADPİ-nun aspirant və dissertanlarının Elmi Konfransının materialları, Bakı, 1983 (tezis)

4.Zootoponimlər. Azərbaycan onomastikası problemlərinə dair konfrans materialları, Bakı, 1987 (tezis)

5.Qrammatik məsələlərin dərindən öyrənilməsində leksik-semantik söz qruplarının rolu (zooleksemlər əsasında). Dil məsələlərinə dair tematik toplu №2, Bakı, 1998

6.Bədii mətn və zooleksemlər. Azərbaycan onomastikası probleminə həsr olunmuş Elmi-nəzəri Konfransın materialları, Bakı, 1995 (tezis)

7.Azərbaycan dilinin zooleksemlər sistemi. Ümumidilçilik fənlərinin tədrisi problemlərinə həsr olunmuş elmi seminarın materialları, Bakı, 1989 (məqalə)

8.Azərbaycan ədəbi dilində zooleksemlərin xarakterik əlamətləri və funksiyaları. Filologiya məsələlərinə dair tematik toplu, Bakı, 2004 (məqalə)

9.Azərbaycan dilində vəhşi heyvan adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri və etimologiyası (aslan və ayı sözləri əsasında). Ali pedaqoji məktəblərdə humanitar və ictimai elmlərin tədqiqi və təsisinə dair “Respublika Elmi Konfransının materialları”, Bakı, 1997 (tezis)

10.Dilin zənginləşməsi və təkmilləşməsinin diltarixi faktorlarla bağlılığını göstərən zooleksemlər. Xəzər, 2004 (məqalə)

11.Azərbaycan ədəbi dilində zooleksemlərin xarakterik əlamətləri və funksiyaları. Filologiya məsələlərinə dair toplu, Bakı, 2004 (məqalə)

12.Azərbaycan dilində zooleksemlərin bədii üslubi imkanları haqqında. Azərbaycan elmi jurnalı, Bakı, 2003 (məqalə)

13.Azərbaycan dilində vəhşi heyvan adlarının leksik-semantik xüsusiyyətləri və etimologiyası. Dil və ədəbiyyat jurnalı, Bakı, 2003 (məqalə)

14.Qazaxdır, Qazax, şair, yazıçı və aşıqları. Bakı, Çaşıoğlu, Bakı, 2007 (monoqrafiya)

15.Poeziyada dilin tətbiqi və təhlili problemləri. Klassik Azərbaycan filologiyası və müasir problemlər mövzusunda Cəfər Xəndan 100 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları, Bakı, 2010 (məqalə)

16.İsmayıl Şıxlıya aid elmi əsərlərlə bağlı düşüncələrin “Dəli Kür”romanının poetik dili. Elm və təhsil jurnalı, Bakı, 2013 (məqalə)

17.“Zirvədən-zirvəyə yol (Səməd Vurğun ədəbi ənənəsinin Əli Rza Xələfli yaradıcılığında davamına bir nəzər. “Əli Rza Xələfli-60 (ədəbi-tənqidi məqalələr, publisist düşüncələr 3 ciliddə), III c.Bakı “Vətən” nəşriyyatı, 2014, 448 s.(məqalə)

18.“Olduğu kimi görünən, göründüyü kimi olan şəxsiyyət profesor Buludxan Əziz oğlu Xəlilovun biblioqrafiyası”. Bakı “Adiloğlu”, 2017

19.“Dilə tapırsan, yurda güvənsən”- Əli Rza Xələfli “Şair publisist Mədət Əyyub oğlu” Məqalələr düşüncələr, “Adiloğlu” nəşriyyatı, Bakı, 2018, (məqalə)

20.“Elmin və şəxsiyyətin hormoniyası”.Bakı, Adiloğlu, 2018 (monoqrafiya)

SAKİBƏ ƏLƏSGƏROVA

(filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

TƏRANƏ ƏZİMOVA

(filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

ALLAHVERDİ HACIYEV

(filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

ALLAHVERDİ ŞƏMİSTAN OĞLU HACIYEV

1947-ci il 20 apreldə Ermənistanın Allahverdi rayonu Zahid kəndində anadan olmuşdur. 1965-ci ildə Bakıda 53 saylı fəhlə-gənclər məktəbinin 11-ci sinfini bitirmişdir.1967-1971-ci ildə ADPU-nun filologiya fakültəsində təhsil almışdır.Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. 1971-1974-cü illərdə Saatlı, S.Vurğun adına orta məktəbdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi;

1975-2013-cü ilə qədər ADPU-da metodist, aspirant, nəşriyyat şöbəsinin müdiri, dosent,1997-2001-ci illərdə Filologiya fakültəsində dekan müavini, 2001-2011-ci illərdə Məktəbəqədər fakültəsində dekan vəzifələrində çalışmışdır. Azərbaycan dili, bədii mətnin linqvistik təhlili fənlərini tədris edir;

TƏLTİFLƏRİ: “Tərəqqi”medalı-2006, “Qızıl qələm” mükafatı laureate-2008, Fəxri fərmanlar (Səbail rayon YAP təşkilatı-2007, 2009, 2012, 2015, 2017, 2018),”İlin alimi” ali media mükafatı-Azər-KJVJHJ-2017, “Əməkdar müəllim” fəxri adı-2017, Fəxri fərman (Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi-2021)

Tədqiqat sahəsi
Azərbaycan dilinin onomologiyası.
Beynəlxalq seminar, simpozium və konfranslarda iştirakı

1996-cı ilin sentyabrın 20-25-də Ankarada “Vahid ümumtürk ədəbi dili problemləri” mövzusunda beynəlxalq konfrans.

12.12.2021 ci il tarixində SELÇUQ 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Konqresində “Türkiyə Türkcəsi ilə Azərbaycan Türkcəsi arasında fərqli fonetik xüsusiyyətlər” mözusunda məruzə

Seçilmiş əsərləri

A.Hacıyev. Toponimlərin yazılışına və tələffüzünə dair. “Dil və ədəbiyyat tədrisində nitq inkişafı məsələləri”, məqalələr məcmuəsi, Bakı, APİ, 1981, səh.63-69;

Pedaqoji universitetin filologiya fakültəsi üçün “Azərbaycan toponomiyası” dərsliyinin vacibliyi və spesifik xüsusiyyətləri haqqında. “Azərbaycan dili” (Respublika elmi-metodik konfransın materialları), Bakı, APİ, 1984, səh. 134-135;

Morfoloji yolla əmələ gələn toponimlərin tədrisi haqqında. “Dilçilik fənlərinin tədrisi metodikası” məcmuəsi, Bakı, APİ, 1987, səh. 71-78;

Azərbaycan dilinin onomalogiyasında terminlər sistemi. “Azərbaycan terminologiyası problemləri məcmuəsi”, Bakı, 1988, səh.223-224;

Onomastik normalar nitq mədəniyyətini şərtləndirən amillərdən biri kimi. “Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemləri” məcmuəsi, Bakı, APİ, 1988, səh. 192-195;

Azərbaycan dilinin onomastik leksikasında söz yaradıcılığı. “Yenidənqurma və Azərbaycan dili məsələləri”, Bakı, APİ, 1988, səh.129-131;

Ktematonimlərin cəmiyyətdə yeri və rolu. “Ortoloji linqvistik fənlərin tədrisi problemləri”, Bakı, APİ, 1994, səh. 41-45;

A.M.Qurbanovun həyatı və elmi fəaliyyəti haqqında (Azərbaycan, rus və ingilis dillərində) “Afat Qurbanov”. Biblioqrafiya. Bakı, “Elm”, 1995, səh. 19-52;

Məktəb islahatı və Pedaqoji institut problemləri. “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, Bakı, 2005, №2, səh. 41-44;

N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poemasında onomastik vahidlər. Konfrans materialları, Bakı, ADPU, 2010, səh. 66-70.

Azərbaycan antroponimiyasında advermə ənənələri. Filologiya məsələləri,№13,2018,səh. 76-81

Müasir Azərbaycan antroponimlərinin bəzi xüsusiyyətləri. (ortaqlı Mehrabova Tamam) Filologiya məsələləri,№13,2018,səh. 20-25

Azərbaycan toponimləri. Filologiya məsələləri,№13,2019,səh. 27-37

1. A.Hacıyev. Azərbaycan hidronimlərin leksik-qrammatik xüsusiyyətləri. Filologiya məslələri. №1, 2020

2. A.Hacıyev. Böyük türkoloq və ictimai-siyasi xadim. Linqvistika problemləri.Cild 2, №4, 2021, səh. 81-86

3. A.Hacıyev. Heyif səndən istedadlı dilçi. Göyçə gölü üzərində xəfif duman. Bakı, ADPU nəşriyyatı, 2021

Azərbaycan dilinin onomastik sistemi. Bakı, APİ, 1990, 150 səh.;
Böyük siyasətin uğurlu davamı. Bakı, 2006, “Nərgiz” nəşriyyatı, 120 səh.
Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2014, ADPU, 367 səh.
Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, ADPU,2015, 294 səh.

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. (Dərs vəsaiti) Bakı, 2017, 386 səh. (Prof.A.Bayramovla birlikdə)

Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2019, ADPU, 367 səh.(təkrar nəşr)

Türkiyə türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsi arasında eyni anlayışı bildirən fərqli sözlər lüğəti.Bakı, 2022

RƏHİLƏ HÜMMƏTOVA

(filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

RƏHİLƏ ƏŞRƏF qızı HÜMMƏTOVA

1959-cu il iyunun 18-də Tovuz rayonunun Köhnəqala kəndində anadan olmuşdur. 1975-ci ildə Tovuz rayonunun Köhnəqala kənd orta məktəbini bitirmişdir.1981-ci ildə APİ-nin filologiya fakültəsini bitirmişdir;

2005-ci ildə «Tovuz rayonu onomastik vahidlərinin tarixi-linqvistik təhlili» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktorudur.

Əmək fəaliyyəti:

1981-82-ci illərdə Sabirabad rayonunun Qarağac kəndində Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi işləmişdir;

2001-ci ilə qədər Bakı şəhəri Nizami rayonu 250 saylı orta məktəbdə dil-ədəbiyyat müəllimi kimi fəaliyyət göstərmişdir;

2001-ci ildən ADPU-nun Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrasına müəllim təyin edilmişdir;

Hal-hazırda Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrasında dosent vəzifəsində çalışır.

Elmi yeniliklər:

Tovuz rayonu onomastik vahidlərinin tarixi linqvistik təhlili,

Folklor onomastik vahidlərinin poetik xüsusiyyətləri araşdırılmışdır.

Mükafatlar:

• Bakı şəhər Baş Təhsil İdarəsi tərəfindən “Pedoqoji mühazirələr üzrə I dərəcəli Diploma layiq görülmüşdür (2004)” ;
• Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Nizami Rayon Təhsil Şöbəsi tərəfindən “Pedoqoji mühazirələr üzrə I dərəcəli Diploma layiq görülmüşdür (2004)”.
• Azərbaycan Respublikasının Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin Xocalı Soyqırımının 27-ci il dönümünə həsr etdiyi “Qarabağ həqiqətlərini dünyaya çatdıraq” mövzusunda inşa müsabiqəsinin keçirilməsini yaxından dəstəyinə görə Komitənin Diplomu ilə təltif edilib. (2019)

Fəxri adlar:

“İlin ən yaxşı müəllimi” müsabiqəsində Nizami Rayon Təhsil Şöbəsinin Fəxri fərmanı ilə (I yer) təltif olunmuşdur.

Tədqiqat sahəsi:

Azərbaycan dilinin onomalogiyası;

Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası;

Azərbaycan dili tarixi və dialektologiya

Müasir Azərbaycan dili

Seçilmiş əsərləri:

* Tovuzun oronimləri. Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası). Bakı, ADPU-2000. № 1

* Tovuz rayonu toponimlərinin leksik-qrammatik təsnifi, Professor-müəllim heyətinin 61-ci elmi konfransının materialları, ADPU-nun 80 illiynə həsr olunur. Bakı, ADPU-2001, 2-ci buraxılış, s. 50-60;

• V.Əliyev, R.Ə. Hümmətova. Türk dünyasının ilk türkoloqu, Filologiya məsələləri. Bakı «Nurlan»-2001. №1, s 12-18;
• V.Əliyev, R.Ə.Hümmətova. Feli bağlama, Filologiya məsələləri. Bakı, «Nurlan»-2001. №1, s.108-109;
• Ədəbiyyat dərslərində onomastik vahidlərdən istifadə, Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar elmləri seriyası) Bakı, ADPU-2002. №2, s.139-142;
• Tovuz rayonunun düzəltmə və mürəkkəb onomastik vahidləri. Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri. N.Tusinin 800 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları (humanitar) Bakı, ADPU-2002. № 4, s.118-127
• Feil bölməsində omonim şəkilçilər və onların tədrisi, Professor-müəllim heyətinin 62-ci elmi konfransının materialları, ADPU-nun 80-ci il dönümünə həsr olunur. Bakı, ADPU-2002. 3-cü buraxılış. s. 55-58;
• Bayatılarda yaşayan toponimlər. Professor-müəllim heyətinin 62-ci elmi konfransının materialları. ADPU-nun 80-ci ildönümünə həsr olunur. Bakı, ADPU-2002. 3-cü buraxılış. s. 59-62
• “Kitabi-Dədə Qorqud” da işlənən toponimlərin Tovuz onomastikasında izləri. Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası). H.Əliyevin 80 illiyinə həsr olunur. Bakı, ADPU-2003. №3, s. 269-274
• Fəndaxili və fənlərarası əlaqə təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsində ən mühüm prinsip kimi. ADPU-nun professor-müəllim heyətinin 63-cü elmi konfransının materialları. Bakı, ADPU-2003. 4-cü buraxılış. s. 24-28
• Təyinlə əlavənin oxşar və fərqli cəhətləri. Pedaqoji Universitetin xəbərləri (təbiət elmləri seriyası). Bakı, ADPU-2003. №1-2, s.181-182
• Onomastik vahidlərin vətənpərvərlik tərbiyəsində rolu, Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar və təbiət elmləri seriyası), Bakı, ADPU-2004. №1, s. 286-288;
• Tovuz rayonunda Bozalqanlı, Şamlıq və Xunanyurd toponimlərinin etimologiyasına dair. Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası). Bakı, ADPU-2004. №1, s.13-22
• Onomastik vahidlərin bəzi üslubi məqamları. Pedaqoji Universitetin Xəbərləri (humanitar və təbiət elmləri seriyası). Bakı, ADPU-2004. №4, s. 343-346;
• Tovuz rayonunun onomastik vahidlərinin etimoloji, tarixi-linqvistik təhlili. Tədqiqlər. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Bakı, “Elm” nəşriyyatı-2004. №1, s. 249-258
• Azərbaycan dili dərslərində fənlərarası əlaqə. ADPU-nun Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası) Bakı, ADPU-2006. №1, s. 149-154
• Folklor lirikasında antroponimlər. ADPU-nun Xəbərləri (humanitar elmlər seriyası). Bakı, ADPU-2007. №3, s. 9-16
• Ş.İ.Xətainin qəzəllərində işlənmiş antroponimlərin üslubi xüsusiyyətləri, Onomastika, Elmi-onomastik jurnal, Bakı, ADPU-2008. №3, s. 6-12;
• Bayatılarda işlənmiş oronimlərin poetik məqamları, Pedaqoji fakultənin 50 illiyinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları, Bakı, 2010. «Elm və təhsil». s. 98-105;
• «Bayatılarımızda yaşayan onomastik vahidlər» məqaləsi Gürcüstan Respublikasında «Qarapapaqlar» adlı aylıq elmi-kütləvi jurnalın birinci sayında (Yanvar-2010) nəşr edilmişdir.
• Hidronimlərin poetikası. Dil və ədəbiyyat. BDU. Bakı, 2009. 5(71), s. 191-195
• Ktemotonimlər və onların poetikası. Dil və ədəbiyyat. BDU. Bakı, 2009. 3 (69), s.124-126
• Aşıq Mikayıl Azaflı şeirlərində işlənmiş sinonimlər. Pedaqoji Universitet Xəbərləri. Bakı-№3,2013.s.230-235
• Aşıq Mikayıl Azaflının poeziyasında işlənmiş omonimlər. Filologiya məsələləri. № 8. “Elm və təhsil”. Bakı, 2013

• Aşıq Mikayıl Azaflının yaradıcılığında dialekt sözlər. Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal. 2(90). Bakı, 2014, s.109-114
• “Dünyaya səsləniş” (ön söz). Mən uşaq dünyasıyam. Bakı, 2015, s. 3-11
• “Azaflıda bir ev var”(ön söz). Minayə Azaflı. Azaflı ocağı. Bakı, 2015. səh.3-20
• Leksik və sintaktik vahidlərlə temporallığın ifadəsi. Filologiya məsələləri. №6. “Elm və təhsil”. Bakı, 2016. s.197-184
• İmadəddin Nəsimi poeziyasında temporallığın qrammatik formalarla ifadəsi. Filologiya məsələləri, №1. “Elm və təhsil”. Bakı, 2017. s.18-27
• P.Vaqifin yaradıcılığında bədii təsvir və ifadə vasitələri. “Molla Pənah Vaqif təsviri realizmin banisi kimi” Respublika Elmi-Praktik konfransının materialları (Bakı 28 sentyabr 2017ci il. s.78-85)
• Imadəddin Nəsimi poeziyasında temporallığın leksik və suntaktik vahidlərlə ifadəsi .Dil və ədəbbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal. №2. Bakı, 2018
• İmadəddin Nəsimi poeziyasında qoşmanın məna növləri. № 5 “Elm və təhsil”. Bakı, 2018. s.293-299
• P.Vaqifin poetik dili. Filologiya məsələləri. № 8. “Elm və təhsil”. Bakı, 2018. s.34-39
• “Ön söz” A.Kazımov, A.Kərimova” “Azərbaycan dili” (5-11-ci siniflər üçün dərs vəsaiti) Bakı, 2018 s.3-6
• 60 yaşın işığında (publisistik məqalə). “Əzizxan Tanrıverdi – 60”. Bakı, 2018. s.146-150
• Anastrofa üslubi fiqur kimi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Respublika Elmi Konfransının materialları. Bakı, 25-26 dekabr 2018-ci il. s.172-175
• İ.Nəsimi poeziyasında mübtəda budaq cümləsi.Filologiya məsələləri. “Elm və Təhsil”. №3. Bakı, 2019, s.8-15
• Professor Qara Məşədiyev – 80. Adlıq cümlədən adlara doğru. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. Bakı, 2019, s.122-129
• İ.Nəsimi poeziyasında müasir dil üçün arxaikləşmiş qoşmalar və onların dil mənsubiyyəti. ADPU. İ.Nəsiminin 650 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika Elmi Konfransın materialları. Bakı, 2019
• Qədim sözlərin dialektlərdə izləri. M.Mirzəyevanın 70 illiyinə həsr edilmiş “Azərbaycan Dilçiliyinin Aktual Problemləri” mövzusunda Respublika Elmi Konfransının materialları. Bakı, 28 oktyabr 2019-cu il. s.179-183
• Qoşmanın üslubiyyatla əlaqəsi. Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal. № 4. Bakı, 2019
• Bağlayıcının ədəbiyyatşünaslıq və üslubiyyatla inteqrasiyası. Elmlərarası inteqrasiya: Linqvodidaktik , Linqvokultoroliji və Psixolinqvistik Aspektlər. Beynəlxalx Elmi Konfrans. 19-20 dekabr. Sumqayıt, 2019. s. 388-390
• Unudulmaz müəllim. İsmayıl Şıxlı xatirələrdə. ADPU-nun nəşriyyatı. Bakı, 2019,s. 98-100
• Tovuzun dialekt leksikasında alınma sözlər. Filologiya məsələləri, №1. “Elm və təhsil”. Bakı, 2020. s.17-23
• Sintaktik vahidlərin formalaşmasında qoşmaların rolu. Filologiya məsələləri. № 6. “Elm və təhsil”. Bakı, 2020. s.9-14
• Tovuzun dialekt leksikasından bir buket. KARABAGH INTERNATIANAL CONGRESS OF MODERN STUDIES IN SOCIAL AND HUMAN SCIENCES (June 17-19 2021) Karabagh Azerbaijan. s. 379-382
• İnteqrativlik və poetikliyin yaradılmasında onomastik vahidlərin rolu. 4. Uluslararası Başögretmen Egitim və Yenilikçi Bilimler Sempozyumu. Ankara, Türkey. 24 kasım 2021-ci il. Yayın tarihi: 12.12.2021. s.484-491
• Həsən Mirzəyev şəxsiyyəti. Filoloq. ADPU. Müstəqil qəzet, № 4 (8). 26 noyabr 2021, s.5
• Qoşmanın dil tarixi ilə əlaqəli tədrisi. “Kurikulum”. Elmi-metodik jurnal. Cild 14, № 3 (55), 2021. s. 62-68
• Müsir ədəbi dil səviyyəsində arxaikləşmiş bəzi leksik vahidlərin tarixi-linqvistik təhlili. Selcuk Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. 20.12.2021. Səh.201-209
• Linqvistik təhlilin fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyanın qurulmasında rolu. Akdeniz Uluslararası Konqresin materialları. 12-13 mart, 2022-ci il

Kitablar:

• Tovuz rayonu onomastik vahidlərinin linqvistik təhlili. «Nurlan». Bakı-2006, 172 səh.;
• Azərbaycan dili dərslərində fəndaxili və fənlərarası əlaqə. ADPU-nun nəşri. Bakı-2008. 143 səh.;
• Folklor yaradıcılığında onomastik vahidlərin poetik xüsusiyyətləri. «Nurlan». Bakı-2009, 210 səh.;
• Azərbaycan dili dərslərində təlimin keyfiyyətinin yüksəldilməsi. «Elm və təhsil». Bakı-2010. 248 səh.;
• Nitq mədəniyyətinin əsasları (Test nümunələri). ADPU_nun nəşri. Bakı-2011
• A.Mikayıl Azaflının poetikası. “Elm və təhsil”. Bakı, 2015. 275 səh.
• Dil haqqında düşüncələr. “Elm və təhsil”. Bakı, 2016. 206 səh.
• Linqvistik təhlilin elmi-metodik əsasları. ADPU. Bakı, 2017. 213 səh.
• Qoşma və bağlayıcının tədrisində inteqrasiya. “Elm və Təhsil”. Bakı, 2018. 208 səh.
• Ana dili- II (dərs vəsaiti). ADPU-nun mətbəəsi. Bakı, 2019. 290 səh.
• Linqvistik təhlilin növləri (monoqrafiya) . ADPU-nun mətbəəsi. Bakı, 2021. 282 səh.

Proqramlar:

• Pedaqoji universitet və institutlarda bakalavr hazırlığı üçün dövlət imtahan proqramı (həmmüəllif). Bakı. ADPU, 2008. 50 səh.
• Azərbaycan dili proqramı. İbtidai sinif müəllimliyi (bakalavr) təhsili üzrə. Bakı, 2011. ADPU, nun mətbəəsi. 20 səh. (həmmüəllif)
• Linqvistik təhlilin elmi-metodik əsasları (ali məktəblərin pedaqoji fakültələrində magistr hazırlığı üçün). Bakı. ADPU, 2011. 10 səh. (həmmüəllif)
• Nitq mədəniyyətinin əsasları (Pedaqoji fakültələrin bakalavr hazırlığı üçün). Bakı. ADPU, 2011. 13 səh.
• Linqvistik təhlilin elmi-metodik əsasları (Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin magistr hazırlığı üçün proqram). ADPU. Bakı, 2014. 11 səh.
• Pedaqoji fakültələrdə bakalavr hazırlığı üçün dövlət imtahanı proqramı. ADPU. Bakı, 2014. 42 səh.
• Linqvistik təhlilin elmi-metodik əsasları (Ali məktəblərin pedaqoji fakültələrinin mag. üçün proqram). ADPU. Bakı, 2015. 10 səh.
• Azərbycan dili və nitq mədəniyyəti (bk. hazırlığı üçün). ADPU. Bakı, 2015. 18 səh.
• Azərbaycan dili morfologiyası və sintaksisin əlaqəli tədrisinin elmi-metodik əsasları (filologiya fakültələrinin mag.hazırlığı üçün). ADPU. Bakı, 2020. 23 səh.

Sertifikatlar:

• Qlobal Karyera İnstitutu və “STUDY in Azərbayijan”ın təşkilatçılığı, “Azərbaycan Universitetləri Konsersuimu” nun təşkilatı dəstəyi ilə 22 dekabr 2018-ci il tarixində Bakı şəhərində keçirilən “Milli Təhsil Forumu” nda müvəffəqiyyətlə iştirak etdiyinə görə verilib.
• Odlar Yurdu Universiteti, Qlobal Karyera İnstitutu, “Study in Azərbaijan”, “Azərbaycan Universitetləri Konsersiumu” nun təşkilatı dəstəyi ilə keçirilmiş seminarda iştirakına görə verilib.

Has succesfully attended at “The Role of VOMEN in the Development of Education” forum implemented by Global Career İnstitute on March 16, 2019 in Baku, Azərbaijan

• AMERİCAN EDUCATİON COLLEGE və EDUMARK CONSULTİNG in birgə təşkilatçılığı ilə keçirilmiş “İş yerində bədən dili” seminarlarında iştirak etdiyinə görə verilir. Bakı, 5 oktyabr 2019-cu il
• Azərbaycanda ali təhsil sisteminin gücləndirilməsinə dəstək. ADPU -da 8 oktyabr 2019-cu ildə keçirilmiş “Təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi “ mövzusunda Seminarda iştirak etmişdir.
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Türk Dilləri Şöbəsi

Tanınmış türkoloq alim Məhəbbət Mirzəliyevanın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş “Azərbaycan Dilçiliyinin Aktual Problemləri” Respublika Elmi Konfransında iştirakına görə. 28 oktyabr 2019-cu il

• KARABAGH INTERNATIANAL CONGRESS OF MODERN STUDIES IN SOCIAL AND HUMAN SCIENCES (June 17-19 2021) Karabagh Azerbaijan (çıxışına görə)
• 4 th INTERNATIONAL. 24 NOVEMBER EDUCATİON AND İNNOVATİVE SCİENCES SYMPOSİUM held on November 24, 2021/ Ankara, Turkey (çıxışına görə)
• SELJUK SUMMIT 5 th INTERNATIONAL SOSIAL SCIENCES CONGRESS / DECEMBER 11-12. 2021 / KONYA-TURKEY (çıxışına görə)
• AKDENİZ 7 th İNTERNATİONAL CONGRESS ON SOCİAL SCIENCES/ March 12-13, 2022 Mersin (çıxışına görə)
• “Müasir təhsil sistemində İKT və informasiya savadlılığı” adlı internet imkanlarının onlayn tədrisinin tətbiqi, VEB 2 alətlərindən istifadə” mövzusunda 21.02.2022-ci il tarixindən 26.02.2022-ci il tarixinədək 6 günlük keçirilən 36 saatlıq (6 kredit) təlim kursunu müvəffəqiyyətlə bitirdiyinə görə verilir.
• Gələcəyə doğru addımlayaq ACADEMY MMC tərəfindən təlimdə fəal iştirakına görə verilib (10.03.2022)
• “ Hədəflərimizin kəşfi” adlı təlimdə fəal iştirakına görə İron Youth MMC tərəfindən verilib (09.03.2022)
• “Ailə münasibətləri” adlı təlimdə fəal iştirakına görə İron Youth MMC tərəfindən verilib (14.02.2022)

HƏMZƏ ƏLİYEV

(pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

Həmzə Qənbər oğlu Əliyev

05.09.1965-ci ildə Ermənistan Respublikasının Masis rayonunun (keçmiş Uluxanlı) Dəmirçi kəndində anadan olub.1972-ci ildə Dəmirçi kəndinin orta məktəbinin birinci sinfinə daxil olmuşdur.1982-ci ildə həmin məktəbi bitirmişdir. 1986-cı ildə İrəvan Dövlət Pedaqoji İnistutuna daxil olub,1991-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib.

2003-cü ildə “İsimlə sifətin əlaqəli tədrisinin elmi-metodik əsasları” mövzusunda disertasiyası müdafiə edərək 2005-ci ildə Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru elmi adını alıb. 2007-ci ildən dosentdir.

1991-ci ildə Universitet üzrə dispetçer;

1993-1995-ci illər universitet üzrə pedaqoji təcrübənin rəhbəri;

1996-2006-cı illər rektorun köməkçisi;

1997-ci ildən bu günə kimi Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrasında müəllim.

İsim və sifətin tədrisi ilə bağlı bir sıra fikir və təkliflər müəllifidir.

Orta məktəblərdə Ana dilinin tədrisi məsələləri.

30 elmi məqalənin müəllifidir.

Bir neçə sertifikatla təltif olunmuşdur.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin 100 illiyi münasibəti ilə Təhsil naziri tərəfindən “Azərbaycan Respublikası Qabaqcıl Təhsil İşçisi” adına layiq görülmüşdür.

1.Azərbaycan dilində izahlı lüğəti (orta məktəblər üçün). Bakı, 2001. (A-Y).

2.Ümumtəhsil məktəblərdə ismin tədrisinin elmi-metodik əsaslarına dair (metodi vəsait).Bakı, 2002;

3.Nitq hissələrinin müqayisəli tədrisi (isim və sifət). Bakı, 2006.

4.Orta məktəblərdə isimlə sifətin əlaqəli tədrisi. Bakı, 2009.

5.Durğu işarələrinin işlədilməsi qaydaları, Bakı, 2011. (Həmmüəlliflə).

6.İsmayıl xatirələrdə. Bakı, 2013. (tərtibçi).

7.Əziz Əfəndizadə “Azərbaycan dilindən suallar və cavablar” Bakı, 2019. (tərtibçi).

8.Qarabağın azad toponomikası. Bakı,2021.səh.414 (həmmüəllif)

1.Orfoqrafiya və orfoepiya təlimi. Proqram, ADPU- 2007

2.Orfoqrafiya və orfoepiya təliminin əsasları. Proqram. Bakı, 2015

3.Orfoqrafiya və orfoepiya təliminin elmi əsasları. (həmmüəllifi).2022

ƏDALƏT ABBASOV

(filalogiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent)

Ədalət Məhəmmədəli oğlu Abbasov

1969-cu il oktyabrın 26-da Gədəbəy rayonunun Göyəlli kəndində anadan olmuşdur. 1977-ci ildə indiki Aytəkin Məmmədov adına Göyəlli kənd tam orta məktəbinin birinci sinfinə qəbul olunmuş, 1987-ci ildə həmin məktəbi müvəffəq qiymətlərlə bitirmişdir.

. 1991-1996-cı illər ərzində Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil almış, həmin fakültəni fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

1997-2001-ci illərdə BDU-nun aspiranturasında təhsil almış, akademik Nizami Qulu oğlu Cəfərovun rəhbərliyi altında “Azərbaycan dilində müəyyən, ümumi və qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin sintaktik semantikası” adlı namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. 2001-2010-cu illərdə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin “Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası” və “Müasir Azərbaycan dili” kafedralarında müəllim vəzifəsində çalışmışdır.

2011-2012-ci tədris ilində Bakı Slavyan Universitetinin “Müasir Azərbaycan dili” kafedrasında baş müəllim vəzifəsində çalışmışdır. 2012-2015-ci illərdə isə Bakı Dövlət Universitetinin Filiologiya fakültəsinin dosenti vəzifələrində çalışmaqla yanaşı, Milli Aviasiya Akademiyasının “Dil və ədəbiyyat” kafedrasının saathesabı qaydada dosenti vəzifəsində işləmişdir.

2015-2018-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin “Azərbaycan dili” kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışmışdır.

2018-ci ildən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Filologiya fakültəsinin Azərbaycan dili və onun tədrisi texnologiyası kafedrasının dosentidir. ADPU–nun Müasir Azərbaycan dili kafedrasının elmlər doktoru hazırlığı üzrə dissertantıdır.Hazırda müdafiə ərəfəsindədir.Doktorluq dissertasiyasinı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdindəki Dissertasiya Şurasına təqdim etmişdir.

Kitabları: 5 dərslik, 3 dərs vəsaiti və 1 metodik vəsait, 14 tədris proqramı nəşr edilmişdir. Bunlardan bir neçəsini göstərmək mümkündür.

1. Azərbaycan dilinin sadə cümlə sintaksisi (semantik təhlil), dərs vəsaiti./-Bakı: Bakı Universiteti, – 2006, – 80 s.
2. Sadə cümlə sintaksisinə dair praktikum, dərs vəsaiti. / – Bakı: Mütərcim, – 2011, – 100 s.
3. Abbasov Ə.,Həsənzadə N., Pənahova G. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti ( dərslik), “Ecoprint” , Bakı-2016, – 255 s.
4. Abbasov Ə., Əliyev H. Qarabağın azad toponimikası (dərs vəsaiti)./ – ADPU-nun mətbəəsi, Bakı – 2021, – 414 s.

Məqalələri: Yerli və dünyanın nüfuzlu jurnallarında 150-ə qədər dilçiliyin müxtəlif sahələrilə bağlı məqalələri dərc edilmişdir.

Qrammatik kateqoriyalarla məntiqi kateqoriyaların qarşılıqlı münasibətinə dair // Ümummilli Lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 88-ci ildönümünə həsr olunmuş II Beynəlxalq elmi konfransın materialları, I hissə, – Bakı-Gəncə: – 4-7 may, – 2011, – s. 12-17.

1. Yarımçıq cümlələrin struktur-semantik tiplərinin kommunikativ funksiyasına dair//Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları- Bakı, Azərbaycan: – 01-04 may, – 2013, – s. 20-22.
2. Структурно-семантические особенности обобщенно-личных предложений// – Пенза: Международный центр Научного сотрудничества «Наука и Просвещение» – 2016, № 1, – с. 64-67.
3. Structural and Semantic Peculiaritiv of Common Clouse // – Пенза: Международный Центр Научного Сотрудничества «Наука и Просвещение» – 2016, № 1, – с. 117-121.
4. Obrazlı nitqin sintaktik-semantik ifadə tərzi (sadə cümlə üzrə) // – Bakı: Bakı Avrasiya Universiteti, Sivilizasiya: elmi-nəzəri jurnal, – 2016, № 3, – s. 238-243.
5. Sadə cümlənin sintaktik-struktur sxemi: sintaktik-semantik təhlil//- Bakı: Bakı Avrasiya Universiteti, Sivilizasiya: elmi-nəzəri jurnal, – 2016, № 4, – s. 213-317.
6. Синтаксическая семантика неполных предложений // – Киев: Киевский Национальный Университет имени Тараса Шевченко, «Язык и Культура», – 2016, Том II, Выпуск 19 – с. 135-141.
7. Субъектно-предикативные связи в определенно личных предложениях // – Киев: Киевский Национальный Университет имени Тараса Шевченко, «Язык и Культура», – 2016. Том III, Выпуск 19, – с. 484-491.
8. Nitqin sintaktik-semantik strukturu (sadə cümlə üzrə) // – Bakı: Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi: elmi-metodik jurnal, – 2017, № 1, – s. 56-60.
9. Синтаксически-структурная семантика именных предложений // – Одесса: Науквıй Вıсник Международоного Гуманитарного Университетй, Зворник Наукoвих Праци – 2017, Выпуск 29, том , – с. 130-133.
10. Sadə cümlənin sintaktik semantikasının formalaşmasında fonetik vasitələrin rolu// – Bakı: Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəi jurnal, – 2017, № 1 (102) – s. 127-130.
11. Sual cümləsinin sintatkik-model semantikası // – Bakı: Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi: elmi-metodik jurnal, – 2017, № 2, – s. 35-39.
12. Müəyyən şəxsli cümlələrin üslubi-semantik xüsusiyytələri / – Bakı: Dil və ədəbiyyat. Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, – 2018, № 3 (107), – s. 9-13.
13. Ümumi şəxsli cümlələrin sintaktik semantikasının formalaşmasında xəbərin morfoloji ifadə vasitələrinin rolu // – Bakı: Azərbaycan Hava Yolları, Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti, Milli Aviasiya Akademiyasının “Elmi məcmuələr” jurnalı, – 2018, № 4, – 80-83.
14. Qeyri-müəyyən şəxsli cümlənin üslubi-semantik xüsusiyyətləri / Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 95-ci ildönümünə həsr olunmuş IX Beynəlxalq elmi konfransının materialları – Bakı: 3-4 may, – 2018, – s. 4-7.
15. Səməd Vurğun yaradıcılığında istifadə edilən aforizmlərin sintaktik-semantik xüsusiyyətləri// – Bakı: Pedaqoji Unievrsitetin Xəbərləri, humanitar, icitmai və pedaqoji – psixoloji elmlər seriyası, – 2018, № 2, – 12-19.
16. P.Vaqif poeziyasında dil-üslub xüsusiyyətləri və sadə cümlə sintaksisi // – Bakı: pedaqoji Universitetin Xəbərləri, humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, – 2017, № 3, – 12-18.
17. Structural and Semantik Peculiaristies of common person clouse // – Applied Linguisti ev Oxford Unievrsity Press, – 2016, № 5, – 10156 -10161.
18. Structural and Semantik features of generalized personal suggestions // Oxford sity: The British Journal for the philosophy of sienxe, – 2017, № 4, — 1058-1065.
19. Structural and Semantik peculiarities of common person clouse // – Amerikan joumolo of Philology jonhnshopkin, universitypress, – 2016, № 4, – 1042-1049.
20. Söz-cümlənin sintaktik-semantik tipləri // – Bakı: Pedaqoji Universitetin Xəbərləri, Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası, – 2019, № 2, – s. 12-17.
21. Şəxssiz və müəyyən şəxsli cümlələrdə sintaktik-semantik əlamətlərin yaranmasında subyektin iştirakı // – Bakı: Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi: elmi-metodik jurnal, – 2019, № 2, – s. 55-61.
22. Çsintaktik-semantik baxımdan adlıq cümlələrin digər sadə cümlə növləri ilə müqayisəsinə dair // – Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu “Filologiya məsələləri” jurnalı, – 2019, № 15, – s. 19- Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdə sintaktik-semantik məzmunun qeyri-müəyyənliyin dərəcəsinə görə formalaşması. Humanitar, ictimai və pedaqoji-psixoloji elmlər seriyası. Bakı2020. №2, s.9-18

25. Müəyyən şəxsli cümlələrdə struktur-semantik genişlənmə sintaktik və semantik amil kimi.Dil və ədəbiyyat jurnalı. Bakı 2020¸ №1, s.49-53

26. Yarımçıq cümlələrin sintaktik-semantik xüsusiyyətlərinin formalaş­masında onun səciyyəvi əlamətlərinin rolu. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, M.Füzuli adına əlyazmalar institutu. 2021, s.74-82

27. Sadə cümlənin sintaktik-semantikasının formalaşmasında cümlə ilə bağlı xüsusiyyətlərin rolu. 2021, №3, P118-122

28. Müəyyən şəxsli sual cümləsinin semantikasında intonasiya. Linqvistika probelmləri. Beynəlxlq elmi jurnal. Bakı. 2021, №2

29. Sadə cümlənin sintaktik-semantik təsnifi prinsipləri. Uluslararası ilmi Araştırmalar Kongresi 30, Bakü Avrasiya Universiteti. 2021.s.93-100

Ədəbiyyat və Azərbaycan dili

Mürəkkəb cümlə əmələ gətirən sadə cümlələr bir-biri ilə sintaktik cəhətdən iki cür bağlanır: tabesizlik yolu ilə, tabelilik yolu ilə.
Mürəkkəb cümləni təşkil edən sadə cümlələrin ya hamısı bərabər hüquqlu olur, ya da tərkib hissələrindən biri qrammatik cəhətdən müstəqil, digəri ondan asılı olur. Məsələn: Al rəngli şəfəqlər ətrafı bürüyürdü – cümləsində tərkib hissələri bərabərhüquqludur (hətta bəzi belə cümlələrdə tərkib hissələrinin yerini dəyişsək də məna dəyişmir). Mürəkkəb cümləni təşkil edən sadə cümlələr arasındakı bu cür bağlılıq tabesizlik bağlılıqdır. Belə mürəkkəb cümlələr tabesizlik mürəkkəb cümlələr adlanır.
Zeynəb hiss etdi, Tükəzban xala ona inanmır – cümləsində sadə cümlələrdən birincisi qrammatik cəhətdən müstəqil olduğu halda, ikinci birinciyə tabedir, çünki ikinci cümlənin tərkib hissəsi (Tükəzban xala ona inanmır) birinci hissəsini (Zeynəb hiss etdi) aydınlaşdırır və tamamlayır.
Mürəkkəb cümlənin tərkibindəki sadə cümlələr arasında bağlılıq tabeli bağlılıq adlanır. Belə mürəkkəb cümlələrə tabeli mürəkkəb cümlələr deyilir.
Beləliklə mürəkkəb cümlələr iki növə ayrılır: 1) tabesizlik mürəkkəb cümlələri 2) tabeli mürəkkəb cümlələr.

Tabesiz mürəkkəb cümlələr

Mürəkkəb cümlələrin bir qismində tərəflər bərabərhüquqlu olur. Tərkib hissələr bir-birindən eyni dərəcədə asılı olur, fikrin ifadəsində eyni dərəcədə, bərabər şəkildə edir. Məsələn: Arabir göy guruldayır, yağış güclənir. Birdən Əlabbas kişi pəncərəni açdı, külək yağışı kişinin üzünə çırpdı.
Bərabərhüquqlu sadə cümlələrin birləşməsində əmələ gələn mürəkkəb cümlələrə tabesiz mürəkkəb cümlələr deyilir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin hissələri ya yalnız intonasiya ilə ya da intonasiya və tabesizlik bağlayıcıları ilə əlaqələnir. Məsələn: Elə özü deyir, özü də eşidilirdi. Doğrudur, babam sağlamdı, lakin mən yenə də Allahdan əlimi üzmədim. Bu tabesiz mürəkkəb cümlələrdən əvvəlki ikisinin tərkib hissələri intonasiya ilə, sonrakıların tərkib hissələri və, lakin bağlayıcıları ilə əlaqələnmişdir.
Tərkib hissələri intonasiya ilə əlaqələnən tabesiz mürəkkəb cümlələr bağlayıcısız, bağlayıcıların köməyi ilə tabesiz mürəkkəb cümlələr bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələr adlanır.

Bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələr

Tabesiz mürəkkəb cümlənin tərkib hissələrini əlaqələndirmək üçün aşağıdakı bağlayıcılardan istifadə edilir.
1. Birləşdirmə bağlayıcısı: və
2. Qarşılaşdırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin və s. Məsələn: Dərsi öyrənmədim amma oxudum.
3. İştirak bağlayıcıları: həm, həm də (ki), hətta, da, də. Məsələn: Yemək həm isti, həm də dadlı idi.
4. İnkar bağlayıcıları: nə, nə də, nə də ki. Məsələn: Nə o bilirdi, nə də mən.
5. Bölüşdürmə bağlayıcıları: ya, ya da, gah, gah da, istər, istərsə də və s. Məs: O, gah danışır, gah da susurdu.
6. Aydınlaşdırma bağlayıcıları: yəni, məsələn. Qiymət aldım, yəni beş aldım.
Birləşdirmə, iştirak və inkar bağlayıcıları əsasən zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə işlənir.
Qarşılaşdırma, iştirak, inkar və bölüşdürmə bağlayıcıları tabesiz mürəkkəb cümlələrin arasında ki, yazıda vergül (,) qoyulur.

Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqələri

Tabesiz mürəkkəb cümlələrinin tərkib hissələri arasında 6 məna əlaqəsi olur:

1. Zaman əlaqəsi
2. Ardıcıllıq əlaqəsi
3. Səbəb-nəticə əlaqəsi
4. Aydınlaşdırma əlaqəsi
5. Qarşılaşdırma əlaqəsi
6. Bölüşdürmə əlaqəsi

1. Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində eyni zamanda baş verən hadisələr sadalanır. Məsələn: Mən kəndə çatanda külək davam edir və küçələrə sel axırdı.
Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr sadalama üsulu ilə qurulduğundan tərkib hissələrin sayı bəzən ikidən çox olur. Məsələn: Şahmarın ürəyi döyündü, qəlbi çırpındı, əlləri əsdi. – cümləsində üç tərkib hissədən ibarətdir.
Zaman əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin bir qismində tərkib hissələrin hamısına aid ortaqlı zaman zərfliyi olur. Məsələn: Şair olmayanda xəyala dalır.
Bu cür zərfliklər də tərkib hissələrdəki hadisələrin eyni zamanda baş verdiyini göstərir.

2. Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrində müəyyən ardıcıllıqla baş verən hadisələr sadalanır. Məsələn: İşıqlar söndü, kino verilişi başladı. Dəhlizin qapısı açıldı və otağa bir qız daxil oldu.
Misallardan göründüyü kimi ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin də tərkib hissələrinin sayı ikidən artıq ola bilir.

3. Səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə birinci tərkib hissədəki iş səbəbi, ikinci tərkib hissədəki iş onun nəticəsini bildirir. Məsələn: Qəflətən güclü külək başladı, yetişmiş meyvələr yerə səpələndi.
Bu cümlədə birinci tərkib hissə səbəbi, ikinci tərkib hissə birincidən doğan nəticəni bildirir.
Zaman və ardıcıllıq əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr kimi səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri də ya intonasiya ilə, ya da və bağlayıcıları ilə əlaqələnir. Həmin cümlə növlərindən fərqli olaraq, səbəb-nəticə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr ancaq iki tərkib hissədən ibarət olur.

4. Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Aydınlaşma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissələrdən biri ümumilik bildirir, o biri onu aydınlaşdırır. Məsələn: Ağız deyəni qulaq eşitmirdi. İyirmi-otuz adam üz-üzə, çiyin-çiyinə oynayırdı.
Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri əksərən intonasiya ilə bir-birinə bağlıdır. Bəzi hallarda aydınlaşdıran tərkib hissədən əvvəl aydınlaşdırma bildirən yəni bağlayıcısı işlənir. Məsələn: Səlim başını tərpətdi, yəni o razı idi.
Aydınlaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə adətən ümumilik bildirən hissə əvvəl, aydınlaşdıran hissə sonra işlənir. Ümumilik bildirən hissədən sonra, əsasən, iki nöqtə qoyulur. Məsələn: Xəyal dərin fikrə getdi: bu işi kim etmiş olar?
Tərkib hissələrdən birində vergül olduqda, tərkib hissələrin arasında nöqtəli vergül qoyulur. Məsələn: Uzun qış axşamı idi; külək dəhşətli bir zırıltı ilə qanadlarını divara çırpır, üzü qılınc kimi kəsirdi.

5. Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrindəki iş və hadisələr bir-biri ilə qarşılaşdırılır. Məsələn: Mən çox dedim, o az eşitdi. Qapını itələdim, ancaq o açmadı.
Bəzən qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasında ziddiyyət olur, bəzən tərkib hissələrdəki fikirlər, iş və hadisələr sadəcə olaraq qarşılaşdırılır. Məsələn: Cilovu dartıb atı saxlamaq istəyirdim, at dayanmadı. İndi anam kənddə olur, biz şəhərdə yaşayırıq – cümlələrində birincisində ziddiyyət, ikincisində fərqləndirmə, qarşılaşdırma mənası verir.
Qarşılaşdırma əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr intonasiya ilə və (amma, ancaq, lakin) bağlayıcılar və antonim sözlərin köməyi ilə əlaqələnir.

6. Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr

Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələrdə tərkib hissələrindəki iş və hadisələr ya növlər ilə bir-biri ilə əvəz edilir, ya da iki işdən yalnız birinin mümkünlüyü ifadə olunur. Məsələn: Gah güclü yağış yağır, gah da gün çıxırdı. Ya sən mənə kömək etməlisən, ya da öz dərdimə çarə tapmalıyam – cümlələrindən birincisində müxtəlif hadisələrin (yağış, gün) növbə ilə bir-birini əvəz etdiyi görünür; ikinci cümlədə isə iki hadisədən birinin mümkünlüyünü ifadə edir.
Bölüşdürmə əlaqəli tabesiz mürəkkəb cümlələr yalnız bölüşdürmə bağlayıcılarının köməyi ilə yaranır. Gah, gah da, gah da ki bağlayıcılarından istifadə etdikdə hadisələr növbələşir, növbə ilə bir-birini əvəz edir. Məsələn: Onun bədənini gah hərarət bürüyür, gah da soyuq tər əsirdi.
Ya, ya da, ya da ki, yaxud da bağlayıcıları işləndikdə hadisələrdən birinin mümkünlüyü ifadə olunur. Məsələn: Ya sən mənə kömək etməlisən, ya da öz dərdimə çarə tapmalıyam.

Tabeli mürəkkəb cümlənin sintaktik təhlil qaydası

Tabeli mürəkkəb cümlələr aşağıdakı qayda ilə təhlil edilir:

1. Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növü müəyyənləşdirilir.
2. Baş və budaq cümlə müəyyən edilir.
3. Budaq cümlənin növü (mübtəda, tamamlıq, təyin budaq cümləsi olması və s.), baş cümlənin hansı vasitələrlə bağlandığını müəyyən edilir. Sonra baş və budaq cümlənin hər biri ayrı-ayrılıqda sadə cümlə kimi təhlil edilir.

Cümlə üzvləri bir-biri ilə həm mənaca, həmdə qrammatik cəhətdən bağı olur və sintaktik suala cavab verir. Məsələn: Bülbül bir bir an meşənin sükutunu dinlədi – cümləsində bülbülün hərəkəti, bu hərəkətin zamanı və obyekti ifadə olunur.

Hər hansı söz cümlə üzvü olmaq üçün, ilk növbədə, müstəqil leksik mənaya malik olmalı və cümlədəki başqa üzvlərlə sintaktik əlaqəyə girməlidir. Məsələn: Eldar, deyəsən sən də bu yay çox işləmisən – cümləsində Eldar və deyəsən sözləri daxil olduğu cümlənin üzvləri ilə mənaca bağlı olsada, qramatik cəhətdən bağlı deyil. Ona görə də belə sözlər cümlə üzvü sayılmır. Birinci söz (Eldar) xitab, ikinci söz (deyəsən) ara söz hesab olunur.
Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri ilə ifadə olunur. İsim daha çox mübtəda və tamamlıq vəzifəsində, sifət, say, daha çox təyin, zərf – zərflik, təsriflənən fellər xəbər vəzifəsində işlənir. Məsələn: Siz Məhəmməd deyilsinmi? – cümləsində siz sözü ismi əvəz etdiyi üçün mübtəda vəzifəsində işlənir.
Nitq hissələri ilə ifadə olunan üzvlər sadə, söz birləşmələri ilə ifadə olunanlar mürəkkəb üzvlər adlanır.
Cümlənin beş üzvü var. Bu üzvlər cümlənin təşkilində roluna görə iki növə ayrılır.

1. Baş üzvlər: mübtəda, xəbər.
2. İkinci dərəcəli üzvlər: tamamlıq, təyin və zərflik.

Cümlənin baş üzvləri

1. Mübtəda

Mübtəda cümlənin baş üzvü olub, hərəkət və əlaməti xəbərlə müəyyənləşən şəxsi, əşyanı bildirir.
Mübtəda kim? nə? bəzəndə hara? sualına cavab verir, ismin adlıq halında olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Rövşən (kim?) şuşaya gedir. Onların evləri (nə?) Şuşadadır. Şuşa (hara?) gözəl və qədim şəhərimizdir.
Mübtəda cümlənin ən müstəqil üzvü olur və qramatik cəhətdən heç bir üzvdən aslı deyil.

2. Xəbər

Xəbər cümlənin baş üzvü olub, haqqında danışılanın hərəkət və ya əlamətini bildirir. Məsələn: Traktor yeri şumlayır. Torpaq lay-lay çevrilir. – cümlələrində xəbər (şumlayır, çevrilir) mübtəda ilə ifadə olunan, əşyanın hərəkətini bildirir.
Biz cümlədə söylənilən yeni məlumatıadətən xəbər və xəbərə aid olan üzvlər (tamamlıq, təyin, zərflik) vasitəsilə alırıq.
Xəbər nə edir? (felin bütün şəkil və zamanlarında), kimdir?, neçədir?, haradadır?, necədir? və s. suallara cavab verir.
Mübtəda kimi xəbər də həm nitq hissələri, həm də söz birləşmələri ilə ifadə olunur.
Başlamaq, bilmək, istəmək, olmaq, etmək felləri əksərən başqa sözlərlə birləşərək xəbər vəzifəsində işlənir.
Xəbər, təyini söz birləşmələri, məsdər və feli sifət tərkibləri və s. ilə də ifadə olunur. Məsələn: Dağların səsiyəm! Mən çalxalanan dənizin nəğməsiyəm.
Nitq hissələri ilə ifadə olunan xəbərlər sadə, söz birləşmələri ilə ifadə olunanlar mürəkkəb xəbər adlanır.

Feli və ismi xəbər

Xəbər ifadə vasitələrinə görə iki cür olur: 1) feli xəbər; 2) ismi xəbər.
Feli xəbər təsriflənən fellərlə – felin əmr, xəbər, vacib, arzu, lazım və şətr şəkilləri ilə olunur. Məsələn: Ay camaat yol verin. Burada məktəb tikilməlidir. Mən birinci olmaq istəyirəm.
Feli xəbər feli frazeoloji birləşmələrlə də ifadə olunur. Məsələn: İgidlər dərdə düşdü. Səməd köksünü ötürmədi.
İsmi xəbər adlarla – isim, sifət, say, əvəzlik və zərfliklə ifadə olunur. Məsələn: Qayıqlar dənizdədir. Dəniz fırtınalıdır. O, on üçüncü idi. Danışan mən idim.
İsmi birləşmələrlə, məsdər, feli sifət və feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunan xəbərlər də ismi xəbərlərdir. Məsələn: məqsədim oxumaqdır. Qonaqların bir qismi şəhərdən təzə gələnlərdir.
Dilimizdə var, yox, lazım, gərək, mümkün, bəs sözləri də müstəqil ismi xəbər kimi işlənə bilir. Məsələn: Evdə heçkim yoxdur.
Feli xəbər cümlədə haqqında danışılanın hərəkətini bildirir və haqında danışılan (mübtəda, ümumi şəxs, qeyri-müəyyən şəxs və s.) hərəkətin törədicisi hesab olunur.
İsmi xəbər isə əlamətini bildirir və əlamətin daşıyıcısı kimi çıxış edir.

Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması

Xəbərlər mübtəda ilə şəxsə görə uzlaşır. Mübtəda hansı şəxsdə olsa, xəbər də həmin şəsxdə olur. Məsələn:Mən bədii kitabları çox oxuyuram. Sən bu günlərdə şəhərə gedəcəksən.
Xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə də uzlaşır – mübtəda tək olduqda xəbər də tək, cəm olduqda xəbərdə cəm olur. Məsələn:

Mən oxuyuram, Biz oxuyuruq.
Sən oxuyursan, Siz oxuyursunuz.
O oxuyur, Onlar oxuyurlar.

III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşa bilir, uzlaşmayada bilir. Bu aşağıdakı qayda üzrədir:
1. III şəxsdə insan anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər də əksərən cəm olur. Məsələn: Şagirdlər gözəl binalara tamaşa edirlər. Bəza hallarda kəmiyyətcə uzlaşmayada bilir. Məsələn: Onlar qonağı qarşılamağa getmişdi. – bu cümləni belə uzlaşdırmaq olar. Onlar qonağı qarşılamağa getmişdilər.
2. Heyvan anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər də cəm olur, tək də olur. Məsələn: İtlər hürüşürdü. – İtlər hürüşürdülər.
3. Mübtəda ilə cansız varlıqlar ifadə olunduqda xəbər əksərən onunla uzlaşmır. Məsələn: Yarpaqlar tökültü. Evlər tikildi.

Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri

Bildiyimiz kimi cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri tamamlıq, təyin və zərflikdir.
İkinci dərəcəli üzvlərdən tamamlıq və zərflik yalnız xəbərə aid olur və xəbəri izah edib aydınlaşdırır. Məsələn: Onlar söhbət vaxtı bizə alma şərbəti verirdilər. – cümləsində söhbət vaxtı zaman zərfliyi, bizə, alma şərbəti tamamlıq, verirdilər feli xəbərini izah edir.
Təyin əşya bildirən bütün üzvlərə (mübtədaya, tamamlığa, zərfliyə və ismi xəbərə) aid ola bilir. Məsələn: Cavan bir leytenant məni içəri dəvət etdi. Mən hələ indiyə kimi bu cür alqışlarla qarşılanan mənzərə görməmişdim. – cümlələrində cavan sözü mübtədanı (leytenent), bu cür alqışlarla qarşılanan birləşməsi tamamlığı (mənzərə) təyin edir.

1. Tamamlıq

Tamamlıq cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, hərəkət və əlamətin obyektini bildirir.
İsmin adlıq və yiyəlik halından başqa, qalan hallarda əşya, obyekt bildirən sözlər və birləşmələr tamamlıq vəzifəsində işlənir. Tamamlıq kimə? nəyə? kimi? nəyi? nə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? suallarına cavab verir. Məsələn: Xəyal əlcəyi (nəyi?) mənə (kimə?) verdi.
İşin, hərəkətin, əlamətin obyektini bildirən bəzi qoşmalı sözlər və birləşmələr də cümlədə tamamlıq olur. Məsələn: O, fırça ilə (nə ilə?) şəkil çəkdi.
Tamamlıq da mübtəda kimi isim, əvəzlik və məsdərlərlə daha çox ifadə olunur. Məsələn: Məhəmməd Eldarı səslədi. Onu telefona çağırdılar.
Sifət, say, işarə əvəzlikləri, zərf və feli sifətlər cümlədə isimləşərək tamamlıq vəzifəsində işlənə bilir. Məsələn: Mənim rəfiqəm qırmızını çox sevir. Bunları Adilin atası yollayıb.
Nitq hissələri ilə ifadə olunan tamamlıqlar quruluşca sadə olur.
Tamamlıq ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələri, feli sifət və məstər tərkibləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Bir dağ havasını sevirəm, bir də kövşərin ətrini, çölün ətrini! Bu cür tamamlıqlar quruluşca mürəkkəb olur.

Vasitəsiz və vasitəli tamamlıqlar

Tamamlıq vasitəli və vasitəsiz olur. Vasitəsiz tamamlıqlar ismin təsirlik halında olur, təsirli fellərlə əlaqələnir və kimi? nəyi? nə? suallarına cavab verir. Məsələn: Mustafa məktubu (nəyi?) anasına verdi.
Təsirlik hal müəyyən və qeyri-müəyyənlik bildirməklə iki cür olduğundan, vasitəsiz tamamlıqlar da iki cür olur:

1. Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar
2. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar.

Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar müəyyən təsirlik halda olan (təsirlik hal şəkilçisi) sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Bəxtiyar, məni də özünlə apar. Baba tüfəngi, termosu, çantanı götürdü və Ayazı səslədi.
Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar qeyri müəyyən təsirlik halda olan söz və birləşmələrlə ifadə olunur. Tamamlığın bu növü nə? sualına cavab verir. Məsələn: Bağçamıza təzə ağac (nə?) əkdim. Sonra üzərinə su (nə?) tökdüm.

Vasitəli tamamlıqlar ismin yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında olan, eyni zamanda ilə, üçün, ötrü, qarşı, haqqında, barəsində qoşmalarının qoşulduğu sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur, əşya, obyekt bildirir. Tamamlığın bu növü kimə? nəyə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? kim ilə? nə ilə? Kim üçün? nə üçün? nə barədə? və s. suallara cavab verir.
Vasitəsiz tamamlıqlar yalnız təsirli feli xəbərlə bağlı olur. Vasitəli tamamlıqlar isə hər cür feli xəbərlərlə, hətta ismi xəbərlərlə də əlaqələnə bilir. Məsələn: Qız qardaşından (kimdən?) böyükdür. Samir qardaşı ilə (kim ilə?) sizə gələcək.

2. Təyin

Təyin cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, isimlə və isimləşmiş sözlərlə ifadə olunan üzvləri müxtəlif cəhətdən izah edir.
Təyin necə? nə cür? hansı? neçə? nə qədər? neçənci? Suallarına cavab verir. Məsələn: Çalışqan (necə?) şagirdlə beş (neçə?) maraqlı kitab aldılar.
Təyin əksərən sifət, say, feli sifət və işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Bu meşə çox böyük idi.
İsim və zərflərdə sifətləşdikdə təyin vəzifəsində işlənə bilir. Məsələn: Mühəndis Sultanov dəri paltosunu geydi. Yuxarı otaqlar xeyli sərin idi.
Təyin ismi birləşmələr və feli sifət tərkibləri ilə də ifadə olunur. Məsələn: Polis rəisi Kərimov prokurora zəng vurdu.
Cümlədə isimlə və isimləşmiş sözlərlə ifadə olunan bütün üzvlərin təyini ola bilir.
Nitq hissələri ilə ifadə olunan təyinlər sadə, söz birləşmələr ilə ifadə olunanlar isə mürəkkəb təyin sayılır.

3. Zərflik

Zərflik cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, hərəkətin icrasını və ya əlamətin meydana çıxmasını müxtəlif cəhətdən izah edir.
Zərflik əksərən zərflərlə – tərzi-hərəkət, zaman, yer, miqdar zərfləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Səkinə xala sakitcə çəkilib getdi.
Zərflik yer və zaman mənalı isimlər, feli bağlamalar, qoşmaların artırıldığı isim və məsdərlər, sual əvəzlikləri və s. ifadə olunur. Məsələn: O, Azəri bazara göndərmişdi.
Mürəkkəb zərfliklər ismi və feli birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Boz dağın qoynunda bir dəniz vardır.

Zərfliyin məna növləri

Zərflik əksərən feli xəbərə, az hallarda ismi xəbərə aid olur. Feli xəbərə aid olduqda isim, ismi xəbərə aid olduqda əlamətin meydana çıxmasının tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, səbəbini və məqsədini bildirir. Buna görə də zərfliyin aşağıdakı məna növləri vardır.
1. Tərzi-hərəkət zərfliyi – işin, hərəkətin icra tərzini bildirir. Necə? nə cür? nə tərzdə? Nə vəziyyətdə? suallarına cavab verir.
2. Zaman zərfliyi – işin, hərəkətin, hadisənin zamanını bildirir. Nə vaxt? nə zaman? haçan? nə zamanadək? nə vaxta kimi? nə vaxta qədər? suallarına cavab verir.
3. Yer zərfliyi – işin, hərəkətin və s. yerini bildirir. Hara? haraya? harada? suallarına cavab verir.
4. Kəmiyyət və ya dərəcə zərfliyi – hərəkətin hansı kəmiyyətdə icra olunduğunu bildirir. Nə qədər? sualına cavab verir.
5. Səbəb zərfliyi – hərəkətin və ya əlamətin səbəbini bildirir. Niyə? nə üçün? nə səbəbə? nədən ötrü? nəyə görə? suallarına cavab verir.
6. Məqsəd zərfliyi – hərəkətin məqsədini bildirir. Niyə? nədən ötrü? nə məqsədlə? suallarına cavab verir.

Cümlə üzvlərinin əlavəsi

Cümlədə özündən əvvəlki üzvün mənasını izah edib konkretləşdirən sözə və ya söz birləşməsinə cümlə üzvlərinin əlavəsi deyilir.
Əlavə, əlavəli üzvlə şəxsə, kəmiyyətə və ismin halına görə uzlaşır. Məsələn: uçur qayğılar – o nazlı quşlar.
Bəzən əlavəli üzv I, II, şəxslərə, əlavə isə III şəxsdə olur, əlavə, əlavəli üzvlə ismin halına, kəmiyyətə görə uzlaşır, şəxsə görə uzlaşma pozulur.
Mübtədanın əlavəsi mübtədanın, xəbərin əlavəsi isə xəbərin mənasını konkretləşdirmək, izah edib aydınlaşdırmaq üçün işlənir. Məsələn: Yaşasın səadət, o yaz səhəri.
Cümlədə üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin, feli sifət, feli bağlama və məsdər tərkiblərinin asılı tərəfinə xitablara aid əlavələr də olur. Məsələn: Adilin – onuncu sinif şagirdinin fədakarlığı bütün rayona yayıldı.
Əlavələr izah etdiyi sözlərdən tire (–) işarəsi ilə ayrılır. Məsələn: Dünən – mayın 17-də bütün diskləri aparıb təhvil verdik.
Əlavədən əvvəl yəni bağlayıcısı işləndikdə də vergül qoyulur.

Cümlə insanlar arasında fikir mübadiləsinin vasitəsidir. Ayrı-ayrı sözlərlə yanaşı, söz birləşmələri də cümləyə daxil olur. Söz birləşməsindən fərqli olaraq cümlənin baş üzvlərdən ibarət qrammatik əsası olur.
Cümlə bitmiş fikir ifadə edir. Cümlə vasitəsilə bir iş və hadisə haqqında məlumat verilir, bir şey soruşulur, bir işə təhrik edilir. Heç bir söz və ya söz birləşməsi cümlə şəklinə düşmədən bitmiş fikir ifadə edə bilməz. Məsələn: dağların qarı, səhərin açılması və s. kimi birləşmələrdə yalnız ayrı-ayrı əşya və hadisələrin adı çəkilir, onların haqqında bitmiş fikir söylənilmir.
Bulaqğın suyu sərindir. Hava getdikcə soyuqlaşır. Bəh-bəh necə gözəl havadır. – cümlələrində isə bir şey haqqında məlumat verilir, hiss-həyəcan ifadə olunur. Bütün cümlələrdə fikir bitmiş şəkildə ifadə olunur.
Sözlərin bitmiş fikir ifadə edən birləşməsinə cümlə deyilir. Məsələn: Nəsrin kolu qızılgül koluna oxşayır. Mən dram əsərlər oxumağı sevirəm. Hər şeyin öz vaxtı var.
Cümlə bir sözdən ibarət ola bilər. Məsələn: Gecdir. Yoruldum. Səhərdir. – misralarında cümlə intonasiyası tələffüz edilənGecdir, Yoruldum, Səhərdir sözləri bimiş fikir ifadə edərək cümlə kimi formalaşmşdır.
Cümlələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur.
Sadə cümlələrin yalnız bir qramatik əsası olur. Məsələn: Uşaqlar oturdular. Müəllim ayaq üstə durub sinfə göz gəzdirdi.
Mürəkkəb cümlələrin iki və daha çox qramatik əsası olur. Məsələn: Fırtına getdikcə şiddətlənir, gəmi ağır-ağır yırğalanırdı. Zəng təzəcə vurulmuş, müəllim sinfə daxil olmuş, dərs başlandı.

Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri

Hər bir cümlə müəyyən məqsədlə söylənilir. Məsələn: Dostlar xeyli sakitcə dayandılar. Əşrəf, həddini aşma! – cümlələrində birincisində müəyyən bir iş haqqında məlumat verilir, ikinci cümlədə də danışanın idarəsi ifadə olunur, bir şey tələb olunur.
Deyiliş zamanı cümlə növlərinin fərqlənməsində intonasiyanın rolu böyükdür. İntonasiya cümlədə bu rəngarəngliyi yaratmaqla məqsədimizi aydınlaşdırır. Bu cəhətdən cüçlələr üç qrupa ayrılır
Nəqli cümlələr
Sual cümlələr
Əmr cümlələr

1. Nəqli cümlə

Nəqli cümlələr bir hadisə, əşya, əlamət və s. haqqında məlumat vermək məqsədilə işlənir. Nəqli cümlələr adi intonasiya ilə tələffüz edilir. Xəbərdən əvvəlki sözün üzərində səs tonu bir qədər yüksəlir, sonra tədricən alçalaraq kəsilir. Məsələn: Dünyada əlli milyona qədər azərbaycanlı var. Onlardan doqquz milyonu Azərbaycan respublikasında yaşayır.
Nəqli cümlə başqa başqa cümlə növlərinə nisbətən daha çox işlənir. Çünki insanlar öz fikirlərini, əsasən nəqli cümlələr vasitəsilə ifadə edirlər.
Yazıda nəqli cümlələrin sonunda nəktə qoyulur. Hiss-həyəsac tələffüz edildikdə nida işarəsindən ( ! ) istifadə edilir.

2. Sual cümlələr

Sual məqsədilə işlədilən cümləyə sual cümləsi deyilir. Yazıda sual cümləsinin sonunda sual işarəsi ( ? ) qoyulur. Məsələn: Ölkəmizin bayrağı neçə rəngdədir? Himnimizi kim yazıb?
Sual cümlələrin üç növü var:
1. Sual əvəzliklərinin köməyi ilə yaranan sual cümlələri. Məsələn: Qız qalası neçənci əsrdə tikilib? Ölkəmizin ilk paytaxtıhansı şəhər idi? Qarabağa hücum edən kim idi? Ata Türk haqqında nə bilirsiniz?
2. Sual ədatlarının köməyi ilə yaranan sual cümlələri. Məsələn: Siz günəşin çıxmasını seyr etmisinizmi? Bəs batmasını? Getmək istəmirsən ki?
3. Yalnız sual intonasiyası ilə əmələ gələn sual cümlələr. Belə cümlələrin əmələ gəlməsində sual əvəzlikləri və sual ədatları iştirak edir. Belə cümlələr nəqli cümlələrə yaxın olub, nəqli cümlələrdən xəbərinin son hecasının bir qədər uzun tələffüz olunması ilə fərqənir. Məsələn: Sən şeri sevirsən? Himnimizi bilirsən? Qiymət almısan?
Ədatla və intonasiya ilə əmələ gələn sual cümlələrinin cavabında ya həmin cümlələrin özləri (məsələn: Bu köhnə kitabdır? – sualına Bu köhnə kitabdır cavabını vermək olar) ya da onların bir hissəsini təkrar etmək (köhnə kitabdır deyə), yaxud da bəli, yox, xeyr kimi təstiq və inkar bildirən sözlərlə cavab vermək olar.

3. Əmr cümləsi

Əmr cümlələri əmr, istək, arzu, xahiş, öyüd, məsləhət və s. kimi mənalar ifadə edir. Əmr cümləsinin xəbəri felin əmr şəklində ifadə olunur. Bu, əmr cümləsi üçün qramatik göstərici hesab olunur.
Adi tonla tələffüz olunan əmr cümlələrinin sonunda yazıda nöktə qoyulur. Lakin əmr cümləsi yüksək tonla tələffüz edildikdə nida işarəsi qoyulur. Məsələn adi tonla: bəri bax. Ynımda qal. Yüksək tonla: Düzünü de! Cavab ver! Dayan!

4. Nida cümləsi

Yüksək hiss-həyəcanla tələffüz edilən cümlələrə nida cümlələri deyilir. Məsələn: Azərbayca, Azərbaycan!
Nida cümlələri yeni cümlə növü deyildir. Nəqli, sual və əmr cümlələri hiss və həyəcanla tələffüz edildikdə nida cümləsinə çevrilir. Nida cümlələri əsasən iki yolla əmələ gəlir:
1. Yalnız intonasiya vasitəsilə əmələ gələnlər; Məsələn: böyüklərin sözünü kəsmək olmaz! Qoy bunu hamı bilsin!
2. Nidaların köməyilə əmələ gələnlər; Məsələn: Bəh-bəh necə ətirlidir! Oy, nə gözəl çiçəklənir, Çingiz!

Azərbaycan dili → Sintaktik əlaqələr

Söz birləşmələrini və cümlələri təşkil edən sözlər arasında iki cür əlaqə olur:

1. Məna əlaqəsi
2. Sintaktik əlaqə

Məsələn: Sara Xatun heyranlıqla ona baxırdı; heyranlıqla baxırdı; sözlərri bir-biri ilə həm mənaca həm də sintaktik cəhətdən əlaqəlidir. Bu sözlərin arasındaki sintaktik əlaqələri belə göstərmək olar:

Sözlər arasındaki sintaktik əlaqələr iki cür olur:

1. Tabesizlik
2. Tabelilik

Tabesizlik əlaqələri

Tabesizlik əlaqələrində tərəflər bərabər hüquqlu olur. Tərəflərdən biri o birinə tabe olmur, o birini aydınlaşdırır. Məsələn: Qəssablar qoyunları kəstilər, soydular. Aşbazlar manqalları hazırladılar, qazanları hazırladılar. Bağımızda alma, armud, heyva, gilas ağacları var.
Tabesizlik əlaqəsi özünü cümlənin həmcins üzvləri arasında göstərir. Tərəflər ya sadalana intonasiya ilə, ya da tabesizlik bağlayıcıları ilə əlaqələnir. Məsələn: Su altındaki ağ balıqqulaqları və çınqılları adamın xoşuna gəlirdi. Qara, qırmızı, sarı çınqıllar.
Birinci cümlədəki və bağlayıcısı, ikinci cümlədəki qara, qırmızı, sarı sözləri sadalama intonasiyası ilə əlaqələnmişdir.

Tabelilik əlaqələri

Tabəlilik əlaqəsində tərəflərdən biri o birindən asılı olur, o birini izah edir və aydınlaşdırır. Cümləni quran əsas əlaqə forması tabelilik əlaqəsidir.
Tabəlilik əlaqəsində tərəflərdən biri əsas, digəri asılı tərəf adlanir. Asılı tərəf əsas tərəfə tabe olur. Məsələn: Dəmir peç otağı bəkr qızdırırdı – cümləsini belə göstərmək olar:

Tabelilik əlaqəsinin üç növü var:

1. Yanaşma əlaqəsi
2. Uzlaşma əlaqəsi
3. İdarə əlaqəsi

Yanaşma əlaqəsi

Asılı tərəfin heç bir şəiklçi qəbul etmədən əsas tərəfə yanaşıb ona mənaca bağlanmasına yanaşma əlaqəsi deyilir.
Yanaşma əlaqəsində əvvə asılı tərəf, sonra əsas tərəf işlənir. Uzlaşma əlaqəsində şəxs və şəkilçilərdən, idarə əlaqəsində hal şəkilçilərindən istifadə edildiyi halda, yanaşma əlaqəsinin heç bir şəkilçisi yoxdur. Yanaşma əlaqəsində bir söz heç bir sözdəyiş`dirici şəkilçiyə ehdiyac olmadan başqa bir sözə yanaşır və ona tabe olur. Məsələn: Qalın meşə sıx duman bürümüşdü – cümləsində qalın sözü meşə, sıx sözü duman sözünə yanaşır.

Uzlaşma əlaqəsi

Asılı tərəfin əsas şəxsə və kəmiyyətə görə uyğunlaşmasına uzlaşma əlaqəsi deyilir.
Uzlaşma əlaqəsi həm mübtəda ilə xəbər arasında, həm də ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında olur.
Mübtəda ilə xəbər arasında uzlaşmada mübtəda əsas, xəbər asılı tərəfdir. Mübtəda hansı şəxsdə olsa, xəbər də həmin şəxsin şəkilçisini qəbul edir və onunla uzlaşır. Məsələn:
Mən böyüyürəm
Biz boy atırıq
Siz gəncləşirsiniz
Onlar işləyirlər

I və II şəxslərdə xəbər mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə həmişə uzlaşır və uzlaşma pozulmur. III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşada bilir, uzlaşmaya da bilir. Məsələn: Qonaqlar gəldilər də deyilir, qonaqlar gəldi də deyilir.

İkinci təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi həmişə III şəxsə olur, ona görə də ikinci tərəf III şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edərək birinci tərəflə uzlaşır:

Üçüncü növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi hər üç şəxsdə ola bilir, ona görə də uzlaşma hər üç şəxsdə olur:

İkinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasında ad uzlaşma olur. Məsələn: məktəb binası, sənin məqsədin tipli birləşmələrdə ikinci tərəf birinci tərəf ilə uzlaşır.

İdarə əlaqəsi

Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəfi müəyyən düşməsinə idarə əlaqəsi deyilir.
İdarə əlaqəsi ismin halları ilə bağlıdır. Adlıq haldan başqa, qalan beş haldan olan sözlər idarə əlaqəsində asılı tərəf kimi çıxış edir. Məsələn:
Evin qapısı – təsirlik
Evi təmizləyən – çıxışlıq
Evə gələndə – yerlik – birləşmələrində evin, evi, evə sözləri asılı tərəf, qapısı, təmizləyən, gələndə sözləri əsas tərəf, idarə edən tərəfdir.
İdarə əlaqəsində əsas tərəf əksərən fellərdən ibarət olur. Lakin başqa nitq hissələri də əsas tərəf ola bilir. Məs: anaya hörhət, şagirdlərdən bir neçəsi birləşməsində hörmət, bir neçəsi sözləri əsas tərəf, anaya, şagirdlərdən sözləri asılı tərəfdir.

Söz birləşməsi iki və daha artıq müstəqil sözün məna və qramatik cəhətdən birləşməsindən əmələ gəlir. Məsələn: yaşıl yamac, uca çinar, dağ qartalı, dünyanın əvvəli, məktubu təzəcə oxuyan, səhər evdən gələndə və s.
Söz birləşməsi müstəqil sözlərdən əmələ gəlir. Ona görə də müstəqil sözlə, köməkçi sözün birləşməsi (məsələn: bizə tərəf, evə sarı və s.) söz birləşməsi sayılmır.

Söz birləşməsi və söz

Söz birləşməsi də sözlər kimi, əşya və hadisələri adlandırır. Məsələn: stol – stolun ayağı, roman – macəra romanı, ev – evin qapısı, bulaq – bulağın suyu və s.
Ayrı-ayrı sözlər kimi, söz birləşmələri də cümlə üçün tikinti materialıdır; məsələn: evin qapısı açıq idi. – cümləsi bir sözün (açıq idi) və bir söz birləşməsinin (evin qapısı) iştirakı ilə yaranmışdır. Bu cür oxşar cəhətlərə baxmayaraq söz birləşmələri sözlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir:
1. Söz leksik, söz birləşməsi sintaktik vahiddir, yəni sözlər dilimizin lüğət tərkibində hazir şəkildədir, söz birləşməsi isə nitk prosesində sintaktik əlaqələrlə formalaşır.
2. Söz səslərdən, söz birləşməsi isə sözlərdən yaranır.
3. Sözün mənası ümumi və geniş olur; məsələn: kitab dedikdə hər cür kitab, şəhər dedikdə hər cür şəhər nəzərdə tutuur. Lakin söz birləşməsi tərkibində sözün mənası xeyli konkretləşir. Bunu kitab, şəhər sözlər ilə dərs kitabı, Bakı şəhəri birləşmələrini müqayisə etməklə də görmək olar.

Söz birləşməsi və cümlə

Söz birləşməsi cümlə ilə də oxşar və fərqli cəhətlərə malikdir. Hər ikisi (həm söz birləşməsi, həmdə cümlə) sözlərin müxtəlif şəkildə birləşməsindən əmələ gəlir; hər ikisi eyni nitk hissələrindən və eyni sintaktik əlaqədən yaranır; sözlərin sırası da bunlarda əsasən eyni cür olur.
Bu oxşar cəhətlərlə yanaşı, söz birləşmələri ilə cümlələrin mühüm fərqləri də vardır;
Cümlə ünsiyyətin əsas vahididir və bitmiş fikir ifadə edir. Lakin söz birləşməsi bitmiş fikir ifadə edə bilmir. Məsələn: gözəl həyat – həyat gözəldir, dağ havası – dağın havası sərindir və s. cümlənin özünəməxsus intonasiyası olur. Cümlədə söylənilən fikrə münasibət bildirilir.
Söz birləşməsindən fərqi olaraq, cümlə bir sözdən də ibarət ola bilir. Məsələn: Gecdir. Tezdir. Yoruldum. və s.

Söz birləşmələrinin növləri

Söz birləşmələri əsas və asılı tərəflərdən ibarət olur. Asılı tərəf əvvəl işlənir və sintaktik əlaqə üsullarından biri ilə (ikinci) əsas tərəfə tabe olur. Məsələn: Maraqlı kitab, məktubu oxumaq birləşmələrində maraqlı və məktubu sözləri asılı tərəf, kitab və oxumaq sözləri əsas tərəfdir.
Söz birləşmələrinin əsas tərəfi nitk hissələri ilə ifadə olunur. Məsələn: daş divar birləşməsinin əsas tərəfi (divar) isimlə, divarı uçurmaq birləşməsinin əsas tərəfi (uçurmaq) fellə ifadə olunur.
Əsas tərəfin nitq hissələri ilə ifadəsinə görə söz birləşmələri iki böyük qurupa bölünür:

Əsas tərəfi adlarla (isim, sifət, say, əvəzlik və bəzi ərflərlə) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir.Məsələn:dəmir qapı, almanın qırmızısı, əldən itivə s.
İsmi birləşmənin növləri çoxdur; məsələn: yaşıl yarpaq, ağac yarpağı, yarpağın rəngi, yaşıl yarpaqlı və s. birləşmələrin hər biri öz yaranma üsuluna görə o birindən fərqlənir. Belə rəngarəng birləşmələrdən üç növü dilimizdə daha çox işlənir. Buraya, qırmızı çiçək, çəmənin ətri, bülbülün nəğməsi tipli birləşmələr daxildir. Asılı tərəfləri əsas tərəf izah etdiyindən belə birləşmələrə təyini söz birləşmələri deyilir.
Təyini söz birləşmələrinin forma və məna xüsusiyyətlərinə görə üç növə bölünür:
Birinci növ təyini söz birləşmələri
İkinci növ təyini söz birlləşmələri
Üçüncü növ təyini söz birləşmələri

Birinci növ təyini söz birləşmələri

Hal və mənsubiyyət şəkilçiləri olmadan yaranan birləşmələrə birinci növ təyini söz birləşmələri deyilir. Məsələn: sərin su, işıqlı otaq, yağışlı hava və s.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi isim, sifət, say, əvəzlik və feli sifətlə, əsas tərəfi isə isimlərlə (və isimləşmiş sözlərlə) ifadə olunur. Məsələn:

Birinci növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi cəm, mənsubiyyət və hal şəkilçiləri qəbul edə bilir. Məsələn: yaxşı şagird – yaxşı şagirdlər, yaxşı şagirdlərimiz, yaxşı şagirdlərdə.
Lakin bu şəkilçilər birinci növ təyini söz birləşmələrinin əlaməti deyildir, çünki belə birləşmələr həmin şəkilçilərin iştirakı olmadan əmələ gəlir.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi cümlədə təyin, ikinci tərəfi mübtəda, xəbər, tamamlıq və ya zərflik olur. Məsələn: Bu kitab həmin kitabdır. Sizi maraqlandıran həmin kitabdir cümlələrində bu kitab, həmin kitabdır birinci növ təyini söz birləşməsidir. Birləşmələrdə bu həmin sözləri təyin, kitab mübtəda, kitabdır – xəbərdir.
Bəzən birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri birlikdə cümlələrin bir növü olur. Məsələn: Hər tərəf zil qaranlıq idi. Yaman gündə insan insana arxadır – cümlələrində hər tərəf – mübtəda, yaman gündə – zaman zərfliyidir.

İkinci növ təyini söz birləşmələri

Birinci tərəfi yiyəlik hal şəkilçisiz, ikinçi tərəfi mənsubiyyət şəkilçili (-ı, -i, -u, -ü) birləşmələrə ikinci növ təyini söz birləşmələri deyilir. Məsələn: insan təbilləti, bildirçin yuvası, şəhər bağı, məktəb direktoru və s.
İkinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri, başlıca olaraq, isimlərlə ifadə olunur (insan təbilləti, məktəb direktoru və s.). Lakin bəzən başqa başqa nitq hissələri də isimləşərək belə birləşmələrin tərəfləri kimi işlənə bilir. Məsələn: Gözəllər gözəli, yaxşılar yaxşısı və s.
İkinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında başqa söz artırmaq olmur.
Təyini söz birləşmələrinin bu növündə tərəflərdən biri cəmlənərək digər tərəf tək olur. Məsələn: Xalqlar dostluğu, qocalar evi, mədəniyyət sarayları və s.
İkinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri birlikdə cümlənin bir mürəkkəb üzvü olur. Məsələn: Yarış günü yaxınlaşırdı. Bu kitab sinif rəhbərinindir. Sinif rəhbəri Leyla müəlliməni alqışladılar. – cümlələrində yarış günü – mübtəda, sinif rəhbərinindir – xəbər, sinif rəhbəri – təyindir.

Üçüncü növ təyini söz birləşmələri

Bu birləşmə isə yiyəlik halı və mənsubiyyət şəkilçili olur. Birinci tərəf yiyəlik hal şəkilçili, ikinci tərəf mənsubiyyət şəkilçili olur. Məsələn: kürün daşması, sözün mənası və s.

Azərbaycan dili → Feli birləşmələr

Əsas tərəfi fellərdən ibarət olan birləşmələrə feli birləşmələr deyilir.
Feli birləşmə dedikdə, əsas tərəfi feli sifət, feli bağlama və ya məsdərdən ibarət olan birləşmələr nəzərdə tutulur. Məsələn: məktubu oxuyan, film izləyən; məktubu oxuyanda, film izləyəndə; məktubu oxumaq, film izləmək.
Göründüyü kimi feli birləşmə müstəqil sözlərin feli sifət, feli bağlama və ya məstərə tabe olur.
Feli birləşmələr cümlə daxilində tərkib əmələ gətirir. Tərkiblər əsas tərəflərin adları ilə adlanır və üç növə ayrılır:

1. məsdər tərkibləri
2. feli sifət tərkibləri
3. feli bağlama tərkibləri

Tərkiblərdə sözlərin miqdarı adətən çox olur. Birləşmə üçün iki, tərkib üçün çox söz səciyyəvi hesab olunsada, tərkib və birləşmə əslində sinonim terminlərdir.

Məsdər, feli sifət və feli bağlama tərkibləri

Məsdər tərkiblərinin əsas tərəfi məsdərdən ibarət olur. Məsələn: Sən olnara tatarca yazmaq öyrədirsən? – cümləsində tatarca yazmaq məztər tərkiblidir və tatarca sözünün yazmaq məstərinə tabe olması yolu ilə yaranmışdır.
Məsdər tərkibləri əksərən cümlənin mübtəda və tamamlığı vəzifəsində işlənir. Məsələn: Çox irəli getmək təhlükəli idi. İnsanı sevməyə ixtiyarım var – cümləsində çox irəli getmək mübtəda, insanı sevməyə birləşməsi tamamlıqdır.
Feli sifət tərkibinin əsas tərəfi feli sifətdən ibarət olur. Məsələn: Onun yeri hər bahar qızıl lalələrlə örtülən düzənlik oldu – cümləsində hər bahar qızıl lalələrlə örtülən sözləri feli sifət tərkibidir və əsas tərəfi örtülən – feli sifətdir.
Feli sifət tərkibləri cümlədə əksərən təyin vəzifəsində işlənir. Məsələn: Meşəyə gedənlər geri qayıtdılar. Yarışda birincilik qazananları təbrik etdilər – cümlələrində meşəyə gedənlər mübtəda, yarışda birincilik qazananları tamamlıqdır.
Feli bağlama tərkibinin əsas tərəfi feli bağlamadan ibarət olur. Məsələn: Məhəmməd atı dirəyə bağlayıb, ağanın yanına gəldi – cümləsində atı dirəyə bağlayıb feli bağlama tərkibində, bağlayıb əsas tərəf, atı dirəyə sözləri əsas tərəfdir.
Feli bağlama tərkibləri cümlədə əksərən zərflik (zaman, tərzi-hərəkət, səbəb zərflikləri və s.) vəzifəsində işlənir. Məsələn:
Akif həyətdən çıxanda anası dalınca su atdı – cümləsində Akif həyətdən çıxanda feli bağlama tərkibi zaman zərfliyidir.

Elektrik Maşınları: 3-cü hissə

Bundan əvvəlki yazılarımızda müxtəlif növ Elektrik Maşınlarını-Mühərriklərini tanıdıq. Əvvəlcə sabit maşın olan transformator haqqında bilgi edindik, daha sonra isə Dəyişən Cərəyan Mühərrikləri Asinxron mühərrik haqqında da bilgi çərçivəmizi genişlətdik. İndi növbə çatdı Sabit Cərəyan Mühərriklərinə. Öncə sabit cərəyan haqqında qısa bilgi edinək sonra isə mühərrikə keçək.

Sabit Cərəyan: Zamana görə yönü və şiddəti dəyişməyən cərəyandır. Örnək üzərində daha yaxşı başa düşmək olar. Məsələn, batareyalar. Sabit olaraq 9V-luq batareya sabit gərginlik mənbəsi kimi sabit cərəyanın yaranmasına səbəb olur. Qrafik oxunda baxsaq görərik ki, qrafikdə cərəyan bir qiyməti alır və onda da sabitlənir. Daha dəyişən cərəyan kimi zamana görə dəyişmir. Y=k funksiyası kimi ifadə edilə bilər. Sabit cərəyanı bildikdən sonra keçid edək Sabit Cərəyan Mühərriklərinə.

Sabit Cərəyan Mühərrikləri: Elektrik Enerjisini Mexaniki enerjiyə çevirən qurğulardır. Həm Motor həm də Generator rejimdə işləyərək enerji transferini hər iki istiqamətdə ötürə bilir. Gündəlik həyatımızda sıx-sıx rast gələ bilərik Sabit Cərəyan Motorlarına.
İndi isə detallarını gözdən keçirək, tanıyaq. Daha sonra işləmə prinsipinə nəzər salaq. Bu zaman anlaması daha rahat olacaqdır.

Sabit Cərəyan Mühərriklərinin Detalları:

Sabit cərəyan motorlarıda digər motorlar kimi Sabit və Fırlanan hissələrdən ibarətdirlər. Sabit hissə Stator, fırlanan Hissə isə Rotor adlanır. Ancaq Dəyişən Cərəyan Motorlarından fərqli olaraq başqa detallarda burada işin içinə girir və önəm kəsb edir.

İnduktor-Stator: Motorun xaricində qalan və sabit hissəsidir. Karkas üzərinə yerləşdirilmiş ana və yardımçı qütblər və bunların üstündəki sarğılardan meydana gəlmişdir. Maqnit cərəyanın yaranmasını təmin edir. Motordakı sarğılar Sabit Cərəyanla bəslənir(adıda buradan gəlmişdir). Bu Motorlarda Maqnit sahəsi İnduktorda yaranır və bunun yanında İnduktora Qütblər də deyə bilərik. Stator Karkasına yerləşdirilmiş Qütblər, dəmir sac lövhələrin paketlənməsi ilə düzəldilmişdir.

Armatur-Rotor: Armatur keçiriciliyi daşıyan və gərginliyin induksiyalandığı qisimdir ki, Sabit Cərəyan Motorlarını dönən bölümünə də Armatur deyilir. Armatur milindən mexanik enerji alınır. Rotor isə maqnit sahəsində fırlanar. Armatur, polad bir mil üzərinə preslənmiş Rotor sac paketlərindən, bu sac paketi oluqlara döşənmiş armatur sarğılarından və sarğı uclarının bağlandığı bir Kollektordan ibarətdir. Rotor cərəyanı Fırça adı verilən kömür çubuqlarla Kollektor dediyimiz Mis lamalardan meydana gələn qisimlərdən verilir.

Kollektor: Kollektor sayəsində Sabit Cərəyan Motorlarında Armatura gərginliyin keçirilməsi təmin edilir. Statorda yaranan Dəyişən Gərglinlik Kollektor tərəfindən düzləşdirilir və Fırçalarında köməyi ilə xarici dövrəyə verilir. Kollektor bir-birindən tək-tək izolə edilmiş sərt mis lövhələrdən ibarətdir. Kollektor dilimləri arası gərginlik fərqi 15 V-u aşmayacaq şəkildə istehsal edilir.

Fırça: Xarici dövrədəki cərəyanın yenidən Armatura ötürülməsini təmin etmək üçün istifadə edilir. Kömürdən istehsal edilir və aşınmaya ən çox məruz qalan detaldır. Kollektor ilə elektrik bağlantısını təmin edən Fırçalar, Fırça Tutucuları və Fırça Daşıyıcıları bir-birinə montajlanır. Fırça tutucuları, fırçaların kollektor üzərində durmasını və motorun çalışma zamanı bu sabitliyin qorunmasını təmin edirlər.

Yataqlar və Qapaqlar: Sabit Cərəyan Motorlarında özü-özlüyündən yağlanan metal yataqlar istifadə edilir. Bu yataqlar Motorun sakit və az itki ilə çalışmasını təmin edir. Sabit Cərəyan Motorlarında Bilərzikli və Rulmanlı yataqlar istifadə olunur. Qapaqları isə bilirik ki, Maşının xaricində istifadə edilən detallardır və xarici təsirlərdən qorumağa xidmət edir. Bu saydıqlarımız yanında Sabit Cərəyan Motorlarında, Klemens, Kablo, Motor Daşıma qarmaqları və sairə detallarda vardır. Biz ancaq ön önəmli hissələr haqqında bilgi verdik.

Bu saydığımız detalları aşağıdakı rəsmlərdə dah açıq şəkildə görə bilərsiniz:

Sabit Cərəyan Motorlarının İşləmə Prinsipi: Sabit Cərəyan Motoru,Rotor və Statorda meydana gələn maqnit sahəsinin bir-birini itələməsi və çəkməsi prinsipinə dayanaraq işləyirlər. Stator üzərində Meydana gələn sabit N-S qütbləri, rotorda meydana gələn sabit maqnit sahəsini itələməsi və çəkməsi ilə bir fırlanma-dönmə yaranır. Rotor və Stator sarğılarının eyni ox üzərində gəlib durmaması üçün birdən çox sarğı yaradılır. Sarğı, rotor üzərindəki kollektorda durur. Kollektrodakı gərglinlik, kömür fırça ilə ötürülür. İndi isə bu maqnit sahəsi necə yaranır ona nəzər salaq.
Maqnit sahəsində yerləşdirilmiş cərəyan keçən teldə qüvvənin yaranması Mexaniki hərəkətini qaynağıdır. Bu hərəkət, Sağ əl qaydası dediyimiz: Cərəyan(I), Maqnit sahəsi(B) və Qüvvə(F)dediyimiz məhfumların bir-birlərinə dik olduğu sistem ilə açıqlanır. Altdakı şəkilə baxarkən görəcəyiniz üzrə, Şəkildəki maqnit sahəsinin cizgiləri N qütbündən- S qütbünə doğrudur və kəsilməzdir. Ancaq 1 və 2 nömrəli qollarda cərəyanların bir-birilərinə görə tərs istiqamətdə olması , yaradacaqları qüvvələrində tərs istiqamətdə olmasına gətirib çıxarır(F1 və F2) . Bu tərs yönlü qüvvələr dönmə hərəkətinin yaranmasına təkan verir və daimi bir dönmə yaradaraq bizə lazım olan Mexaniki enerjini bizə verirlər.

Sabit Cərəyan Motor Çeşitləri :

Fırçasız Sabit Cərəyan Motorları:
Şönt Motor
Ardıcılı Motor
Kompunt Motor.

Fırçaları Sabit Cərəyan Motorları:
Sabit Maqnitli Motor
Elektromaqnitli Motor

Sabit Cərəyan Motorlarının İstifadə yerləri:
Fotokopiya Cihazı, Printerlər, Skaner Cihazları,Tramvar, Troleybus,Kranlar, Liftlər, Mətbəələr, Aspiratorlar, Toxunuluq dəzgahlarında, Kağız Fabrikalarında və sairə yerlərdə istifadə edilir.

Artıq bu hissədə də Sabit Cərəyan Mühərriklərini-Motorları haqqında bilgi sahibi olduq. Detallarını, İşləmə Prinsipini və istifadə yerləri haqqında az da olsa təsəvvürümüz yarandı.
Növbəti Hissədə isə digər Elektrik Maşınına toxunacağam.