Türk dili, yoxsa azərbaycan dili

1937-ci ildə isə vəziyyət kökündən dəyişir. Bu ildə qəbul olunmuş konstitusiyada dövlət dili anlayışı yenə də yer almasa da, artıq təsvirlərdə və məhkəmə dilinə aid maddədə “türk dili” ifadəsi “azərbaycan dili” ifadəsi ilə əvəz edilir.

6-sinf darsliklar.

E’tiboringizga 6-sinf darsliklar ni taqdim etamiz. Ushbu kitoblarni yuklab oling va ulardan foydalaning.

6-sinf darsliklar

O’zbek tilida	Rus tilida
Adabiyot 1-qism, Adabiyot 2-qism	Adabiyot 1-qism, Adabiyot 2-qism
Botanika	Botanika
Fizika Fizika AFIDUM	Fizika
Fransuz tili	Fransuz til
Fransuz tili (metodika)	Fransuz tili (metodika)
Geografiya	Geografiya
Fizika	Fizika
Informatika va axborot texnologiyalari	Informatika va axborot texnologiyalari
Ingliz tili	Ingliz tili
Ingliz tili (metodika)	Ingliz tili (metodika)
Matematika Matematika (AFIDUM)	Matematika
Musiqa	Musiqa
Nemis tili	Nemis tili
Ona tili	Rus tili
O’zbek tili
Qadimgi dunyo tarixi	Qadimgi dunyo tarixi
Rus tili	Rus tili
Tasviriy san’at	Tasviriy san’at
Texnologiya	Texnologiya
Vatan tuyg‘usi	Vatan tuyg‘usi

Barcha fanlardan sinflar bo’yicha darsliklarning elektron shakllari. Darsliklarni yuklab oling va ulardan foydalaning. Darsliklar foydalanish uchun bepul.

Sizga 6-sinf darsliklardan boshqa darsliklarni ham etiboringizga havola etamiz. 5-sinf darsliklar, 7-sinf darsliklar, 8-sinf darsliklar, 9-sinf darsliklar, 10-sinf darsliklar, 11-sinf darsliklar ro’yxati:

5-6-7-8-9-10-11 darsliklar:

• 5-sinf darsliklar
• 6-sinf darsliklarning elektron shakllari
• 7-sinf darsliklarning elektron shakllari
• 8-sinf darsliklarning elektron shakllari
• 9-sinf darsliklarning elektron shakllari
• 10-sinf darsliklarning elektron shakllari
• 11-sinf darsliklarning elektron shakllari

Barcha fanlardan testlar to’plami :

• Ona tili adabiyot fanidan testlar to’plami
• Matematika fanlardan testlar to’plami
• Fizika fanidan testlar to’plami
• Kimyo fanidan testlar to’plami
• Biologiya fanidan testlar to’plami
• Geografiya fanidan testlart to’plami
• Boshqa fanlardan testlar

Türk dili, yoxsa azərbaycan dili?

1918-ci ilin iyun ayında Azərbaycanda Cümhuriyyət hökuməti dövlət dilinin türkcə olması haqqında qanunu qəbul edir. Romantik etnik millətçiliyin yeni siyasi elita arasında aparıcı mövqeyə malik olduğu şəraitdə bu tamamilə təbii idi, həm də faktiki tarixi reallığı əks etdirirdi.

Yəni, məsələn, məhz ədəbi dilinə görə tariximizin bir parçası hesab etdiyimiz Füzuli bu dili “türkcə” adlandırırdı.

Mirzə Şəfi Vazeh dilin tədrisi üçün hazırladığı kitabın adını “Kitabi-Türki” qoyurdu, Bakıxanov çoxluğa xitabən “əhalinin dili türkcədir” deyirdi.

Axundovdan başlayaraq maarifçilərimiz Azərbaycanda yaşayanların əksəriyyətinin danışdığı dili “türk dili” hesab edirdilər.

Cümhuriyyətdən sonra gələn sovetlərin dövlət dili məsələsinə birmənalı baxışı yox idi.

Türk dilindən azərbaycan dilinə

Moskvada ümumiyyətlə bu anlayışdan tamamilə imtina tərəfdarları, başda Lenin olmaqla, az deyildi. Həm də onsuz da rus dilinin rəsmi statussuz da aparıcı mövqeyini qoruyacağı tamamilə aydın idi.

Amma öz müqəddəratını təyin etmə uğrunda mübarizə aparmış digər imperiya xalqları dil məsələsinə əlahiddə önəm verirdilər. Bu ziddiyyətli yanaşma sovet hökumətinin ilk illərində rəsmi sənədlərdə də özünü büruzə verir.

Fəqət sovetlərin ilk dönəmlərində Azərbaycan SSR-də çoxluğa məxsus yerli dilin adı məsələsində hələ ki, problem yox idi. Cümhuriyyət dövrü ənənəsi davam etdirilirdi.

1921-ci ilinin fevralında Azərbaycan “Revkom”unun əmri ilə bizim dilin rus dili ilə paralel rəsmi kargüzarlıq dili kimi istifadəsi məsələsi qanuniləşdirilir. Bu sənəddə dilimiz “türk dili” kimi tanıdılır.

1922-ci ildə Azərbaycan Sovet Respublikası, Gürcüstan və Ermənistanla Zaqafqaziya Sovet federasiyasında (ZSFSR) birləşir.

ZSFSR-in 1922-ci il konstitusiyasında gerbin təsvirində dilin adı “türk dili” kimi keçir, bu federasiyanın 1925-ci il konstitusiyasında isə rəsmi sənədləşmə dillərindən biri kimi yenə də “türk dili” tanınır.

1922-ci ildə SSRİ-nin yaradılması haqqında müqavilə imzalanır. Müqavilənin 14-cü maddəsində rus, ukrayna, belorus, gürcü, erməni və “türk dili” kimi qeyd olunan bizim dil SSRİ-nin 6 sənədləşmə dilindən biri kimi tanınırdı.

1924-cü ilin iyun ayında isə Sovet Azərbaycanının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi “türk dili”ni bizim respublikada həm də dövlət dili kimi rəsmiləşdirmişdi.

Azərbaycan SSR-in 1927-ci il konstitusiyasında dövlət dili anlayışı olmasa da, respublikanın bayrağının üstündəki yazıları təsvir edərkən yenə də “türk” termini işlədilir.

1937-ci ildə isə vəziyyət kökündən dəyişir. Bu ildə qəbul olunmuş konstitusiyada dövlət dili anlayışı yenə də yer almasa da, artıq təsvirlərdə və məhkəmə dilinə aid maddədə “türk dili” ifadəsi “azərbaycan dili” ifadəsi ilə əvəz edilir.

1956-cı ildə isə “azərbaycan dilinə” qanuni şəkildə rəsmi dövlət dili statusu verilir. Bu status 1978-ci il konstitusiyasında da əks olunur.

Gördüyümüz kimi, “türk dili” anlayışı bir tərəfdən öz dövrünün siyasi ideallarının təcəssümü olmaqla yanaşı, tarixi və faktiki reallığı da əks etdirirdi.

“Azərbaycan dili” məfhumu isə məhz Sovet hökuməti tərəfindən bizlərə təlqin edilmiş anlayışdır, sırf siyası məqsədlərlə tətbiq edilmişdir.

Niyyət etnik Azərbaycan milləti quruculuğu və bizləri Türkiyə təsirindən uzaqlaşdırmaq idi.

SSRİ-dağılandan sonra Cümhuriyyətin, onun atributlarının bərpası və həmçinin etnik türk millətçiliyinin yeni yüksəlişi zəminində 1992-ci ildə dil haqqında qanuna əsasən yenidən bizdə dövlət dilinin adı “türk dili”nə dəyişdirilir.

Lakin Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1995-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyada dövlət dilinin adı kimi “azəbaycan dili” ifadəsi qaytarılaraq “türk dili” ifadəsini əvəz edir.

Dilin özü

Maarifçilik dövründə ziyalılarımız arasında bizim dilin adı məsələsində fikir ayrılığı olmasa da, standart dil, ədəbi dil məsələsində ciddi mübahisələr vardı.

Məsələn, “Molla Nəsrəddin”in ilk nömrəsindəki xitabında Mircə Cəlil ana dilimizi “türk dili” adlandırır, amma “Anamın kitabındakı” Səməd Vahid obrazının nümunəsində ədibin, öz dilini qoyub Osmanlı ədəbi dilində danışan azərbaycanlılara mənfi münasibət göstərdiyi bəlli olur.

O vaxt Cəlil Məmmədquluzadə kimi maarifçilərimiz ədəbi dili məmləkətimizdəki vernakulyar, yəni danışıq dili əsasında formalaşdırmağa çağırırdılar.

Bir qism Hüseyn Cavid kimi ədiblərimiz isə Osmanlıda istifadə olunan yazı dilindən ədəbi dil kimi istifadəyə üstünlük verirdilər. Mətbuatda da oxşar vəziyyət yaranmışdı.

Sovetləşmədən sonra isə birinci ideya daha populyar olur və Cəfər Cabbarlı kimi ədiblərimiz tərəfindən təkmilləşdirilərək, fərqli standartlaşmış Azərbaycan türkcəsinin formalaşması yolu davam etdirilir.

Fəqət 1920-1930-cu illər boyu hələ bizdə Osmanlı yazı dilinin qrammatik, leksik və sairə qaydalarının güclü təsirini görmək mümkündür.

1937-ci ildən sonra dilin adının dəyişdirilməsi ilə yanaşı linqvistik islahatlarla özü də ciddi dəyişikliyə məruz qalır. Paralel olaraq Türkiyədə də intensiv dil islahatları aparılır.

Yəni, reallıqda faktiki iki müxtəlif standartlaşdırılmış yazı və nitq dili: türk və azərbaycan dilləri formalaşır.

Urbanizasiyanın, elm və təhsilin, televizyanın təsiri ilə bu qütbləşmə həm şaquli, həm üfüqi istiqamətdə dərinləşir.

Bir az zarafat etsək, “qıçım ağrıdı”, yaxud “filankəs bekardır” kimi ifadələrin məzəli situasiyalar yaratması üçün münbit mühit formalaşır.

Xatırlayıram ki, ilk dəfə türk film və televiziya proqramlarına baxanda çox çətinliklə başa düşürdüm.

Onların bizim standart ədəbi dili başa düşməsi isə yəqin ki, indi də asan məsələ deyil.

Yeri gəlmişkən, islahatların təbiəti səbəbilə bizim standart dil ənənəvi köklərinə daha yaxındır, nəinki Türkiyənin yazı və nitq dili.

Post-sovet dövründə

1995-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyada “azəbaycan dili” məfhumunun bərpası sovetlərin etnik Azərbaycan millətçiliyinə və Türkiyənin mədəni-siyasi təsirindən qorunmaq siyasətinə qayıdış idi.

Lakin ad formal məsələdir. Adı fərqli, özü isə eyni dillər də mövcuddur. Serb və xorvat dilləri var, əlifbaları da fərqlidir, amma mütəxəssislər deyir ki, bunlar tamamən eyni dillərdir.

Yaxud Tacikistanda dövlət dillinin adı “tacik dili”dir (əlifba kirilldir), Əfqanıstan taciklərinin dilinin adı isə “dari” kimi rəsmiləşdirilib.

“Azərbaycan dili” nümunəsindən fərqli olaraq, “tacik” və “dari” terminlərinin dərin tarixi əsasları da mövcuddur, hər ikisi fars dilinin orta əsrlərdə istifadə olunmuş adlarıdır.

Lakin bu gün Tacikistanda, yaxud Əfqanısatnda istifadə olunan standartlaşmış dillər demək olar İrandakı fars ədəbi dilinin eynisidir.

Yəni, indi bizdə də dilimizin rəsmi adı fərqli olsa da, İran Azərbaycanı əhalisinin “türk” adlandırdığlı dillə eynidir.

Amma onlara hal-hazırda Türkiyə standart dili daha güclü təsir etməkdədir, nəinki bizim ədəbi dil.

Elə bizdə də son 25 ildə Türkiyə televizyalarının, elmi və bədii ədəbiyyatının, Türkiyədə ali təhsil alanlarımızın, buradakı türk məktəblərinin rolu və təsiri danılmazdır.

Üstəgəl, bizim standart dilin həmin dövrdə keyfiyyətli məhsul istehsal etmək baxımından tənəzzülü rəqabət potensialını zəiflədib.

Sovet dövründə həmçinin sərhədlərin bağlı olması, qapalı şəraitdə ədəbi “azərbaycan dili”ni gücləndirirdi. Ondan qabaq isə məhz bizim maarifçi ədəbiyyatımız regionun dəb verəni idi.

Hal hazırda həm təsirə açıq, həm rəqabətə davamsızıq. Təhsilimiz, elmimiz, mətbuatımız, ədəbiyyatımız keyfiyyətli dil aşılamaq funksiyanın öhdəsindən hələ ki gəlmir.

Bundan əlavə, əksəriyyət heç oxumur, baxır. Oxumayanların əksəriyyətinin baxdığı da məhz “Kurtlar vadisidir”, “O səs Türkiyədir”, Esra Eroldur və sairə.

Gənc nəsil indi bu dili bizdən qat-qat yaxşı bilir. Amma tendensiya hal-hazırda aşağı-yuxarı bu cür olsa da, davamlı olub-olmayacağını demək çətindir.

Çünki təkrar edək ki, siyasi amil bu məsələdə mühüm rol oynayır, dil isə dinamikdir.

əsasında hazırlanmış 6-cı sinif “azərbaycan dili”

1 AZƏRBAYCAN DİLİ. 6-c ı sinif. Bakı: Altun Kitab, 2013. Müəlliflər: Rafiq İsmayılov Dilrubə Cəfərova Sahibə Məmmədova TQDK- nın dərslik komplektinə dair rəy in ə cavab N Yekun rəydə verilmiş qeydlər Cavablar 1. M əzmunun işlə nm əsi baxımından D ər slik komplekti d ə rslik v ə mü ə llim üçün metodik v ə saitd ə n ibar ə tdir. D ə rslik 6 bölm ə üzr ə 52 mövzu v ə 6 ümumil əş dirici t ə krar materiallar ı n ı ə hat ə etm iş , onun ə vv ə lind ə münd ər icat, sonunda sözlük verilm işdi r. A zər baycan Respublikas ı T ə hsil Nazirliyinin t ə sdiq etdiyi t ə dris plan ı na gör ə , f ə nnin t ə drisi nə h ə ft ə d ə 4 saat olmaqla, ümumilikd ə 128 saat vaxt ayr ıl m ış d ı r. D ər slikd ə birinci yar ı mild ə 3 t ə dris vahidi üzr ə 30 d ə rsin keçirilm əsi pl anla ş d ı r ı lm ış d ı r. D ər slik komplektind ə 4 m ə zmun x ə tti üzr ə ə sas v ə a lt-standartlar ı n realla ş d ı r ıl mas ı n əzə rd ə tutulm uş dur. Mə tnl ərə aid ta pşı r ıq lar ı n “ Söz ehtiya tı”, “ D üş ün v ə cavab ve r”, “ Yaz ı”, “ Dil qaydalar ı”, “ Ara şdı rm a”, “Ş ifahi nitq ” kimi rubrikalara bölünm ə si ş agird f əa liyy ə tinin hans ı m ə zmun x ə ttin ə istiqam ə tl ə ndirilm ə sini göst ə rir. D ər slikd ə ki m ə tnl ə rd ə dil qaydalar ı na aid sözl ə rin v ə tap şı r ı qlar ı n şər tinin rə ngli, qrammatikaya aid qaydalar ı n ayr ı ca ç ər çiv ə d ə “ Yadda saxla !” ba ş l ığı il ə verilm əsi fə nnin t ə drisi prosesini asanla ş d ı r ı r. D ər slikd ə ş agir d şə xsiyy ə tinin formala ş d ı r ıl ma sı , m ə zmun standartlar ını n realla ş d ı r ıl mas ı üçün müxt ə lif formal ı ta pşı r ı qlara üstünlük verilm ə si t ə qdir ə layiqdir. Bununla bel ə, d ə rslikd ə mü ə yy ən qüsurlara rast g ə linir. Bunlar a ş a ğıd ak ıl ar dı r: 1. “ F ərd v ə cə miyy ə t ” adlanan birinci bölm ə d ə ər iz ə (s ə h. 42) v ə t ər cümeyi-hal (s ə h. 43) modell əri verilm iş dir. 3.1.4. alt-standar tı n ı realla şdı rmaq üçün n əzə rd ə tutulan ə ri zə v ə t ər cümeyi-hal ə m ə li y azı nümun ə l ə rini öyr ə nm ək 9-cu d ə rs ə aiddir. 6-c ı sinif ş agirdinin bu ə m ə li ya zı nümun ə l əri il ə ilk d əfə tan ış – lığı n ı n əzə r ə al ı b, h ə min nümun ə – l ə ri eyni bir d ə rsd ə deyil, eyni bölm ə nin iki müxt ə lif d ə rsind ə öy- r ə tm ək m ə qs ə d ə uy ğ un hesab olunur. “Elektron ünvanım olsaydı” m ətnin in məzmunu bu əməli yazı nümunələrinin öyrədilməsinə zəmin yaratdığından hər iki əməli yazı növünün bu dərsdə verilməsi məqsəduyğun hesab edilmişdir. Şagird mətndən çıxış edərkən hər əməli yazı növünün işlənmə məqamını və xüsusiyyətlərini daha yaxşı yadda saxlayır. Hər iki yazı növünə nümunə verildiyi üçün tapşırığı yerinə yetirmək şagird üçün çətinlik törətmir. Bu dərs üçün 3 saat vaxt ayrılmışdır : 1 saat – mətnlə iş, 1 saat – əməli yazı növlərinin (ərizə,

Post on 29-Jan-2017

Documents

• 1 AZRBAYCAN DL. 6-c sinif. Bak: Altun Kitab, 2013. Mlliflr: Rafiq smaylov Dilrub Cfrova Sahib Mmmdova TQDK-nn drslik komplektin dair ryin cavab N Yekun ryd verilmi qeydlr Cavablar 1. Mzmunun ilnmsi baxmndan Drslik komplekti drslik v mllim n metodik vsaitdn ibartdir. Drslik 6 blm zr 52 mvzu v 6 mumildirici tkrar materiallarn hat etmi, onun vvlind mndricat, sonunda szlk verilmidir. Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin tsdiq etdiyi tdris planna gr, fnnin tdrisin hftd 4 saat olmaqla, mumilikd 128 saat vaxt ayrlmdr. Drslikd birinci yarmild 3 tdris vahidi zr 30 drsin keirilmsi planladrlmdr. Drslik komplektind 4 mzmun xtti zr sas v alt-standartlarn realladrlmas nzrd tutulmudur. Mtnlr aid taprqlarn Sz ehtiyat, Dn v cavab ver, Yaz, Dil qaydalar, Aradrma, ifahi nitq kimi rubrikalara blnmsi agird faliyytinin hans mzmun xttin istiqamtlndirilmsini gstrir. Drslikdki mtnlrd dil qaydalarna aid szlrin v taprqlarn rtinin rngli, qrammatikaya aid qaydalarn ayrca rivd Yadda saxla! bal il verilmsi fnnin tdrisi prosesini asanladrr. Drslikd agird xsiyytinin formaladrlmas, mzmun standartlarnn realladrlmas n mxtlif formal taprqlara stnlk verilmsi tqdirlayiqdir. Bununla bel, drslikd myyn qsurlara rast glinir. Bunlar aadaklardr: 1. Frd v cmiyyt adlanan birinci blmd riz (sh. 42) v trcmeyi-hal (sh. 43) modellri verilmidir. 3.1.4. alt-standartn realladrmaq n nzrd tutulan riz v trcmeyi-hal mli yaz nmunlrini yrnmk 9-cu drs aiddir. 6-c sinif agirdinin bu mli yaz nmunlri il ilk df tan- ln nzr alb, hmin nmun- lri eyni bir drsd deyil, eyni blmnin iki mxtlif drsind y- rtmk mqsduyun hesab olunur. Elektron nvanm olsayd mtninin mzmunu bu mli yaz nmunlrinin yrdilmsin zmin yaratdndan hr iki mli yaz nvnn bu drsd verilmsi mqsduyun hesab edilmidir. agird mtndn x edrkn hr mli yaz nvnn ilnm mqamn v xsusiyytlrini daha yax yadda saxlayr. Hr iki yaz nvn nmun verildiyi n tapr yerin yetirmk agird n tinlik trtmir. Bu drs n 3 saat vaxt ayrlmdr: 1 saat mtnl i, 1 saat mli yaz nvlrinin (riz,
• 2 trcmeyi-hal) mnimsdilmsi, 1 saat dil qaydalar. Bellikl, mli yaznn yalnz iki nvn 1 saat ayrlr. Sonradan is bu standart (3.1.4.) drsliyin digr blmlrind tkrar olaraq bir ne df realladrlr. 2. Shif 14. 14-c taprqda soruulan szn kk v hans nitq hisssindn yaranmasnn frqli anlay olmas haqqnda dil qaydas mzmun xttind nzrd tutulmadndan, bu tipli taprq- larn drslikdn xarlmas tklif olunur. Burada Dil qaydalar mzmun xttin aid verilmi taprqlardan 3- realladrlmal olan 4.1.2 alt- standartna aiddir. Lakin taprq 11- d szlrin leksik v qrammatik mnalarn aradrmaq tlbi qoyulsa da, bu, 4.1.2 alt standartnn tlblrin uyun deyil. nki alt standartda szlrin leksik mnalarnn deyil, qrammatik mnalarnn kontekst uyun izah tlb olunur. MMV zr bu alt-standarta aid verilmi tlim nticsi d (sas nitq hisslrinin leksik v qrammatik mnalarn aradrr.) mslni tam hat etmir. agird V sinifd szn balanc formas v kk arasndak frq, kkl balanc formann mxtlif nitq hisslrin aid olmas, eynikkl szlr v szlrin bir ne kili qbul etmsi haqqnda mlumatlandrlr. Szn hans nitq hisssin aid olmas onun qrammatik mnasdr v bu mna szn leksik v qrammatik xsusiyytlrin gr myyn edilir. Szn leksik mnasn izah etmdn qrammatik mnan kontekst uyun izah etmk mmkn deyil. Msln, agird kontekstd gl sznn leksik mnasn izah ed bilmirs, onun isim v ya fel olduunu nec tyin ed bilr? Elc d, kmki nitq hisslri ilk nvbd leksik mnas olmadna gr myyn olunur. 3 Yen hmin shifdki taprq 15-l bal MMV-d deyilir: 15-ci taprq agirdlrin V sinifd ld etdiklri bilik v bacarqlar sasnda yerin yetirilir. Bu taprqda nnsin mktub yazan Ramilin mktubda buraxd orfoqrafik shvlri dzltmk tlb olunur. Lakin agirdlr bu mktubda myyn edilmli olan dzgn yaz qaydalar hl tam olaraq keilmyib v 5-ci sinifd MMV-d hmin taprq rh olunarkn aquli fndaxili inteqrasiya szlri yazlb v 5- ci, 6-c siniflrin 4.1.4. standartna istinad olunub (5-9-cu siniflrd bu standart orfoqrafik qaydalarn mnimsdilmsin xidmt edir). Sadc olaraq, bu taprq drsliyin ilk shiflrin tsadf etdiyindn v hmin standartla bal hl he bir nzri qayda verilmdiyindn 5-ci sinif xsusi
• 3 veriln biliklr bu mktubda buraxlan shvlri dzltmk bacar yaratmr. vurulanb. slind 15-ci taprqda agirdlrin bu vaxta qdr ld etdiklri biliklr (msln lar2 kilisinin deyilii v yazl, yana gln qoa saitdn birinin dmsi v s.) nzrd tutulur. Bzi qaydalarn keilmdiyi (ms:il qomasnn tlffz il bal) sylnil bilr. Lakin nzr almaq lazmdr ki, agirdlr kitab oxumaa baladqlar andan mllimlr onlara szlri dzgn yazma v tlffz etmyi yrdirlr. Orfoqrafik normalara uyun yaz bacar yalnz dil qaydalar sasnda deyil, hm d empirik yolla yrdilir. Nhayt, agirdlr qaydan bilmdiklrin gr taprqdak hr hans shvi dzld bilm- slr, mllim onlara yardm ola bilr. 4 Shif 18. Drslikdki nzri mlumat ikinci drsin 6, 7, 8 v 9-cu taprqlarn yerin yetirmy tinlik yaradr. Taprqlarda dil qaydasnda izah edilmyn, 6-c sinif agirdinin ya v bilik sviyysi baxmndan tinlik yaradan aadak biliklrin yoxlanmas tlb olunur: 1) sim dzldn aadak kililr: -nt4 , – c4 , -iyyt, -dar, – n4 , -q4 , -acaq2 , -l4 , -aq2 , -q4 , – k4; 2) sim dzldn -k4 v -q4 kililrin frqli tlffz olunma mqamlar; 3) Adlardan v fellrdn isim dzldn kililrin frqlndirilmsi. Nzr alsaq ki, agirdlr Azrbaycan dilinin dayclardr, onlar n bu cr taprqlar yerin yetirmk n lav nzri mlumat vermy grk yoxdur. Bundan lav, mqsd agirdlrd isim dzldn kililri zbr- ltmk deyil. Burada agirdlrdn V sinifd sz yaradclndan ld etdiklri biliklr saysind dzltm isimlri myynldir- mk tlb edilir. Taprqlar yerin yetirildikdn sonra agirdlr qrammatik bilik- lrini sistemldir bilrlr. 6-c v 7-ci taprqlarn icras he bir tinlik yaratmr. 8-ci taprq is 4.1.2 standartn realladrr. 9-cu taprqda (ulduz iarsindn d grndy kimi, bu, tinlik d- rcsi yksk olan taprqdr)
• 4 mllim fasilitator rolunda agir- din diqqtini sz kknn son samitin ynltmkl problemi hll etdir bilr. Tcrb gstrir ki, praktikadan nzriyyy glm tdris prosesind ox effektli suldur. 5 Shif 18. Taprq 7-d on bir dzltm ismi (dk, kmi, saflq, igidlik, tmizlik, tikinti, dinlyici, zmlk, faliyyt, hesabdar, balayc) aadak qayda zr dftr krmk tlb olunur: A) simdn dzln isimlr: B) Feldn dzln isimlr: C) Siftdn dzln isimlr: Taprqdak bzi szlrd (dk, balayc) iki leksik kili vardr. Bu da hmin szlrin kk v hans nitq hisssindn yaranmas mslsini frqlndirir. Yuxarda qeyd olunduu kimi, bu biliyin yrdilmsi dil qaydalar mzmun xttind nzrd tutulmur. Hminin, drslikd bu tipli nmunlrin yrdilmsi v thlili il bal mlumat verilmmidir. Bir daha bildiririk ki, V sinifd 4.1.2. Szn ss trkibini. yaranma sullarn . izah edir alt-standart verildiyindn bu tipli taprqlarn drslikd z ksini tapmas normaldr. V sinifd bu haqda kifayt qdr mlumat verilmidir. Hminin tcrbd sbut edilmidir ki, agirdlr nzri mlumat hazr kild tqdim etmkdns onlarn bu qaydalara mxtlif praktik taprqlarla glmsi daha yax nticlr ld etmy kmk edir. MMV-d d deyilir ki, bu taprqlar 4.1.2. v 4.1.4. standartlarnn inteqrasiyasna xidmt edir. Bel ki agirdlr vvlc dzltm isimlr haqqnda informasiya alr (4.1.2.), sonra is mxtlif leksik kililr qoularkn szn deyilii v yazl arasndak frqi (ms.: saflq, tmizlik v s.) izlyirlr. 6 Bu drsdki dil qaydalarna aid taprqlar 4.1.2. (Szn qrammatik mnasn kontekst uyun izah edir) v 4.1.4. (sas nitq hisslrinin yazl il bal qaydalara ml edir.) alt standartlarna aid tlim nticlrini realladrmaldr. Yalnz 8 v 9-cu taprqlar hmin alt-standartlara aid edilmi tlim nticlrin (4.1.2.-y: Kontekst gr isim dzldn leksik kililri (dayanacaq, spin, glir) qrammatik kililrdn Nzr almaq lazmdr ki, hr bir alt-standart drs ilinin sonu n ld olunan bacar nzrd tutur. Tlim nticsi is bu standartn reallamasna aparan yolda bir addm v ya vasitdir. gr standarta uyun olaraq dzltm isimlrin yazl v ya kontekst gr frqlndirilmsi mqsd kimi qoyulursa, vvlc agird dzltm ismin n olduunu baa salmaq lazmdr. Mvafiq qrammatik kateqoriyan
• 5 frqlndirir, 4.1.4.-: Dzltm isimlrin yazl il bal qaydalara ml edir.) aiddir. drk etmdn, termin yiyln- mdn hmin kateqoriyaya aid dil qaydalar il bal nitq bacarq- larna nec yiylnmk olar? MMV-d aq kild yazl- mdr ki, 6-8-ci taprqlar szn qrammatik mnasn myyn et- my, 9-cu taprq dzltm isimlrin yazl il bal qaydalar mnimsmy ( 4.1.4.), 10-cu taprq is kontekst gr dzltm isimlri digr nitq hisslrindn frqlndirmy (4.1.2.) xidmt edir. Bli, 9-cu v 10-cu taprqlar (ryd, grnr, shvn 8-ci v 9-cu qeyd olunub) birbaa kurikulumdak alt- standartlarn realladrlmasna ynlib. Lakin 6-8-ci taprqlar olmadan buna nail olmaq mmkn deyil. 7 Shif 21. Mnsubiyyt kil- ilrini myynldirmy xidmt edn 7-ci taprq dil qaydasna aid mlumatlarn mnimsnilmsini ay- dnladrmaq baxmndan ciddi h- miyyt damr. Bel ki, tqdim olunan nmunlrd birlmnin asl trfindn baqa btn szlrd yalnz nc xs aid mnsubiyyt kilisini my- ynldirmk lazmdr ki, bu da mvzunu tam hat etmir. Bu sz birlmlrinin asl trflrinin mnsubiyyt gr dyimsinin mnimsdilmsi 6-c sinif agirdinin ya v bilik sviyysin uyun deyil. Dilimizd I v II xs mnsubiyyt kililrinin tyin olunmas el d tinlik trtmir, nki bu cr sz birlmlrinin birinci trfi, adtn, xs vzliyi il ifad olunur (bizim kndimiz). Mhz buna gr d taprqda 1-ci trfi I v II xs mnsubiyyt kilisi qbul etmi bir ne sz birlmsi verilmidir (kndimizin yollar v s.). Bu da olmasa, taprq ox bsit alnard. Taprqda tqdim olunan 9 birlmdn nd mnsubiyyt kililrini myyn etmk tinlik trd bilr. Bu da normaldr, htta vacibdir, nki tapr yerin yetirn agirdlri sviyylrin gr frqlndirmy imkan verir. 8 Elektron nvanm olsayd. mtni il tdris olunan Bir ox kitablarda, o cmldn TQDK-nn abituriyentlrin qbul
• 6 doqquzuncu drsd riz v trcmeyi-hal mli yazlar yrdilmlidir. Trcmeyi-hal qnatbx hesab olunsa da, 42-ci shifd riznin tqdimi qsurludur. Tqdim olunmu riz formasnda iki qsur vardr: 1) balq hissd trfindn sz artqdr. 2) riz sz kiik hrfl yazlmaldr. (Bax: . Balakiiyev, . Namazov, mli yaz nmunlri, Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri nstitutu, Bak-2006, Shif 8, 9). imtahanna hazrl n nzrd tutulmu vsaitd d riz sz byk hrfl yazlmdr. Drslikd is riz sznn birinci hrfi deyil, hams byk hrfl yazlmdr. Adil Babayevin slubiyyat (ali mktblr n drslik) kitabnda is trfindn sz ilnmidir. mumiyytl, btn bunlar h- min snd nvnn formal xsu- siyytlridir v onlarn mxtlif variantlar ola bilr. sas msl sndin mzmun xsusiyytlri, strukturu, mqsdi, yazlma mqa- mdr ki, btn bunlar drslikd tfrrat il aqlanb. 9 Bu drsd Dzltm siftlr bal altnda dil qaydalar (sh. 43) verilmidir. Mlumat MMV-d 4.1.2 alt standartna (Szn qram- matik mnasn kontekst uyun izah edir) aid edils d, qaydann mzmununda onun slind 4.1.3. alt-standartna (sas nitq hisslrinin yazl il bal qaydalara ml edir) aid olduu ortaya xr. Dil qaydalarna aid 8-ci taprq da 4.1.3 alt-standartnn realladrl- mas n nzrd tutulub. 9-cu taprq is standartlarda nzrd tutulmayan msldir. Drsd 4.1.2. alt-standartna aid edilmi tlim nticsin aid (Dzltm siftlri eyni kilili dzltm isimlrdn frqlndirir) taprq yoxdur. MMV-d d drsl bal verilmi taprq tvsiy xarakterlidir. Unutmaq olmaz ki, drslik v MMV tdris prosesind bir-birini tamamlayan vahid komplektdir v bzi standartlar yalnz MMV-d reallaa bilr. Dzltm siftlrl bal drs- likd verilmi taprqlar bu qrammatik kateqoriyann agirdlr trfindn mnimsnilmsin xid- mt edir. 8-ci taprq 4.1.4. standartna aid olsa da, bu mq- sd xidmt edn yegan taprq olduundan tlim nticsi kimi qabardlmr. MMV-d verilmi Drdndn biri frqlidir tipli taprq is mhz 4.1.2. alt- standartna aid olan tlim nticsini (Dzltm siftlri eyni kilili dzltm isimlrdn frqlndirir) realladrmaq mqs- dini gdr. Bel ki, agirdlrdn kililrin omonimliyi zrind i aparmaq, eyni kilili dzltm isimlri v siftlri frqlndirmk tlb olunur. Bundan lav MMV-d siftin substantivlmsi v ismin atribu-
• 7 tivlmsi haqqnda mlumatlar mllim n tvsiylr d verilir ki, btn bunlar 4.1.2. alt- standartna uyun glir. 10 Shif 44. mumildirici tkrar keiln mtn v dil qaydalarnn tkrar, elc d kiik summativ qiymtlndirmy hazrlq baxmndan material tam hat etmir. agird trfindn tin mnimsniln v tinlikl frqlndiriln qeyri- myyn yiylik v qeyri-myyn tsirlik hala dair taprq verilmmidir. MMV-d tqdim olunan (sh. 47- 48) Birinci blm zr KSQ nmunsi keiln material v ona dair taprqlar, mumilikd, qarya qoyulan mqsd v tlblr mqabilind ox bsit xarakter dayr. KSQ-d 3-c mzmun xttin (Yaz) dair he bir taprq tqdim olunmur v agirdin yaz vrdilrin yiylnmsi sviyysi myynldirilmyrk (st. 3.1.1.; 3.1.2.; 3.1.3.; 3.1.4.), qiymtlndirilmmi qalr. mumildirici tkrara aid taprqlar hll etmk n aadak mlumatlarn blmnin mvafiq drslrind lav izahna ehtiyac yaranr: 1) -ke, -q, -ma2 , -4 , -kar isim dzldn kililr (2 v 3-c taprqlar); 2) -ke, -4 , -aq2 , -kar, -qan, -kn sift dzldn kililr (2 v 3-c taprqlar). 3) -c4 , -ma2 , -l4, -kar, -ke kililrinin omonim sciyy damas. vvla, qeyri-myynlik bildi- rn yiylik halla bal MMV-d verilmi KSQ-d taprq var. kincisi, myynlik v qeyri- myynlik bildirn yiylik hal frqlndirmk dil daycs olan agird n yalnz hr hans bir qrammatik qaydan yerin yetir- mkdn baqa he bir funksiya damr. Bir qrammatik kateqoriya kimi, bu anlaylar mnimstmk mqsd deyil, hanssa nitq baca- rqlarna yiylnmk n vasit- dir. Ona gr d bu tip taprqlara ox yer verilmsin ehtiyac yoxdur. Yaz mzmun xttin dair tvsiy v taprn verilmmsi tbiidir. nki hr mllim z sinfinin sviyysini v KSQ-y qdr yaz mzmun xtti zr realladrlm standartlar nec (hans yolla) yoxlayacan z daha yax bilir. Drslik mlliflrinin mqsdi oxu v dil qaydalar mzmun xtlri zr qiymtlndirm materiallar tq- dim etmkdir. Bu gn mllim- lrin qiymtlndirm zaman n ox tinlik kdiklri mqamlar mhz bunlardr. Blmnin mv- zusuna uyun esse, ina, hekay mvzusu myyn etmk mllimlr n tinlik trtmir. mumiyytl, KSQ v BSQ zaman znifad bacarqlarnn (danma, yaz) qiymtlndiril- msi hl ki mbahis predmeti olaraq qalr.
• 8 kililrin verilmmsinin sb- bi haqqnda izahat verilmidir. Bir daha qeyd edirik ki, mqsd kililri zbrltmk deyil, 5-ci sinifd formaladrlm sz yaradcl v nitq hisssini myynetm bacarn inkiaf etdirmkdir. 11 Shif 45-78. kinci blm xtiralar v kflr adlanr. Blm 6 hft, 24 saata tdrisi nzrd tutulmu 11 drsdn ibartdir. Buradak materiallar 10 elmi-ktlvi mtnl tqdim olunur. Bu mtnlrdn 2-si drslik mlliflrin, 8-i is digr xslr aiddir. Drslrd Sz ehtiyat il bal taprqlarda drslr zr tinliyin paylanmasnda eynilik gzlnilm- midir. 12-ci drsd 8, 13-c drsd 5, 16-c drsd 2, 17-ci drsd 1, 18- ci drsd 4, 19-cu drsd 6, 20-ci drsd 4 szn mnasn aradrmaq tlb olunur. Hmin drslrd digr taprqlarn kisi txminn eyni olduuna gr indiki halda Sz ehtiyat balql taprqlarn tinlik sviyysi frqlidir. stniln dil drsliyinin sas mqsdlrindn biri d agirdlrin sz ehtiyatnn artrlmasdr. Sz ehtiyat Oxu mzmun xttinin iki sas standartndan biridir. nki agirdin sz ehtiyat n qdr zngindirs, onun intellekti v mtni qavramaq bacar bir o qdr ykskdir. Sz ehtiyatnda szlrin miqdar mtn gr myynlir. Bdii mtnl elmi-ktlvi mtnd, klassik yaznn sri il masir yaznn srind agird n yeni szlrin miqdar eyni ola bilmz. gr hr hans mtnd Sz ehtiyat rubrikasnda veriln szlrin miqdar oxdursa, demli, bununla bal mvafiq standart v tlim nticsi qabardlr v hmin standarta daha ox vaxt ayrmaq lazm glir. Bu ii asanladrmaq v vaxta qnat etmk n mlliflr drsliyin sonunda hmin szlrin qsa izahl ltini d vermilr. 12 kinci blm zr tqdim olunmu mtnlrin mlumat yk, onlarda ks olunan tarixlr, corafi v xs adlar dinlyib-anlama, dan- ma, oxu v yaz mzmun xtlrinin reallamasna mane olur. Riyaziyyatlarn ah mtnind 1777-ci il, Karl Fridrix Qauss, 5050, Rozetta dann Bu qeydl bal bir ne mqama diqqt yetirmk lazm glir: 1. Ryilr dilin tdrisind intellekti inkiaf etdirn elmi- ktlvi mtnlrin rolunu v h- miyytini dzgn qiymtlndir- mirlr. dbiyyat fnnindn frqli olaraq dil drsliyind oxu bacar
• 9 sirri mtnind 1799-cu il, Misir, sgndriyy, Rid hri, Napoleon Bonapart, heroqlif, 114 sm, 72 sm, 27 sm, 760 kq, Rozetta da, 1801-ci il, 1802-ci il, myssr, 1822-ci il, Paris, papirus, perqament, 32 yal, tarixi- rqnas, linqvist, Jan Fransua ampolyon, 16 ya, 19 ya, professor, funksiya, Misir fironu Ptolomey, Kleopatra, misirnaslq, fsanvi dniz syyah mtnind Avropa, Genuya hri, Xristofor Kolumb, Amerika, dviyyat, Hindistan, 1485-ci il, 34 yal, geni corafi bilik, Atlantik okean, ekspedisiya, Genuya tacirlri, Portuqaliya kral, spaniya kralias zabella, riskli, 1492-ci il avqust aynn 3-d, Passat klyi, kayut, matroslar, gn, iki gn, 70 gn, San Salvador, Quanaxani adas, Kuba, Haiti adas, hindu, mstmlk, Manuel Vasko da Qama mtnind Portuqaliya, Afrika, Hindistan, 1497-ci il, Lissabon, ekspedisiya, 4 gmi 170 nfrlik heyt, 28 yal, zadgan, drd ay, mid burnu, Hind okean, 3 ay, 1498-ci il, mayn 20-d, rb tacirlri, mslman tacirlri, darn, mixk, 1499-cu il, sentyabr, dviyyat, 1502-ci ild, 20 gmi, rbistan yarmadas, Hindistan yarmadas, 1524-c il, vitse-kral, Yusif Mmmdliyev mtnind 1942-ci il, dekabr aynn 31-i, 37 ya, Yakovlev, Mikulin, Ali Ba Komandan Stalin, SSR, Lenin ordeni, 12 il sonra, 1954-c ilin noyabr aynn 19-da, 1957-ci il oktyabr aynn 27-d, sovet sni peyki, kisizlik raiti, Nobel mkafat, 1957-ci il dekabrn 29-da, daha ox elmi-ktlvi mtnlr vasitsil realladrlr. Bu mtn- lrd verilmi informasiyan qav- ramaq, bir ne informasiyadan istifad edrk sillogizm yolu il yeni informasiya yaratmaq oxu zr standartlar realladrmaq n sas vasitlrdir. Btn bunlar hyata keirmk n is mtnd kifayt qdr informasiya olmaldr. Drslik mlliflri mtni serkn v adaptasiya edrkn mxtlif fnn kurikulumlar v drsliklri il tan olur, bundan x edrk mvafiq ya qrupunun bilik dairsi v intellektual sviyysi haqqnda tsvvr ld edirlr. 2. agirdlr bu cr mtnlri oxudarkn mqsd v metodika dzgn myynldirilmlidir. Dil drsliyind verilmi mtnl tarix v ya biologiya drslikl- rind verilmi mtnlrin mnims- dilmsind tamamil frqli ya- nama olmaldr. Azrbaycan dili drsliyind mtnlr oradak informasiyan zbrlmk, yadda saxlamaq n verilmir. Bu informasiya glckd Azrbay- can dili zr qiymtlndirm obyekti olmayacaq. Bu drsliyin v fnnin mqsdi mtni qavrama texnikasn, diqqtli oxu, istiqa- mtlndirilmi oxu bacarqlarn inkiaf etdirmkdir. Digr fnlrd is, ksin, yrnm obyekti mtnlrdki informasiya- dr. Buna nail olmaq n is agirdlr Azrbaycan dili fnnind ld etdiklri bacarqlardan istifad edirlr. Mhz buna gr
• 10 Nobel Komitsi, Sovet Ordusunun maral Baqramyan, Tank qounlar komandan general Babacanyan, ticart naziri Mikoyan, yksk vzifli ermni, 1945-ci il, SSR Elmlr Akademiyasnn prezidenti B.L. Komarov, 1961-ci il, 1998- ci il, Elmlr Akademiyasnn Ryast Heyti, Qdim saatlar mtnind perpendikulyar, Qdim in, Babilistan, Yunanstan, 2500 il, Budapet, 8 metr, dekabrn 31-d, siferblat, saniynin milyonda biri, lk dnya syahti mtnind 1519-cu il, Kolumbun corafi kflri, Atlantik okean, Ameriqo Vespui, Hindistan, Afrika, 39 ya, Fernando Magellan, spaniya kral, 1519-cu ilin sentyabr, 5 gmi, 265 nfrlik heyt, 1520-ci ilin mart, Santyaqo gmisi, oktyabrn ikinci yars, iki gmi, drd gn, flaqman, corafi boaz, 600 km, ay iyirmi gn, Sakit okean, San Antonio gmisi, Filippin adalar, iki gmi, 1522-ci ilin sentyabr, Viktoriya gmisi, 265 ekspedisiya zv, 18 nfr, XVI sr, Qaliley mtnind Klavdi Ptolomey, Polyak alimi Kopernik, Gn sistemi, 70 ya, italyan alimi Cordano Bruno, 1600- c il, tlqin, teleskop, Sd Yolu, krater, Yupiter planeti, Ulduz mjdisi kitab, inkvizisiya, 69 ya, 33 il vvl, astronom, 9 il, 350 il, Orxon-Yenisey abidlri mt- nind Avropa dznliklri, Sibir llri, 1893-c il, XIII sr, Aladdin Cveyni, Monqolustan, 1692-ci il, Niderland, Nikolay Vidzen, Filip Stralenberq, sve zabiti, 13 il, 1730-cu il, Orxon- Yenisey aylar, rus trkoloq alimlri, kitab, kurqan, Kltigin, d Azrbaycan dili metafnn adlanr. Kurikulumun flsfsi d ondan ibartdir ki, gr 1-ci sinifd agirdlri hrflrl tan edib oxuma yrdiriks v bunun hesabna agirdlr digr drsliklrdki mtnlri oxuyub informasiya alrlarsa, bununla i bitmmlidir, ildn-il daha mrkkb mtnlr vermkl oxu texnikas mxtlif sullarla inkiaf etdirilmlidir. nformasiya yk az olan nalvar mtnlrl bunu etmk mmkn deyil. gr mtnd Rozetta dann eni, uzunu, hndrly rqmlrl verilibs (114 sm, 72 sm, 27 sm), bu, agirdin hmin rqmlri zbrlmsi n deyil, dan llri haqqnda aydn tsvvr yaratmaq ndr. (Yeri glmikn, Rozetta da tarix v dililik elminin inkiafnda evrili etmi mhm arxeoloji abidlrdn biridir v agirdin bu abid haqqnda aydn tsvvr olmaldr.) 3. Ryilr agirdlrin intellek- tual sviyysini dzgn qiymt- lndirmirlr. Ryd uzunluu il seiln bu qeydd on mtndn yzlrl sz, ifad, rqm gtirilir. Msln, Riyaziyyatlarn ah mt- nind: 1777-ci il, Karl Fridrix Qauss, 5050 v ya Qdim saat- lar mtnind: perpendikulyar, Qdim in, Babilistan, Yuna- nstan, 2500 il, Budapet, 8 metr, dekabrn 31-d, siferblat, sani- ynin milyonda biri. Dorudanm ryilr el hesab edirlr ki, bu ad v rqmlrin yer ald mtni 6-
• 11 235 santimetr, in heroqliflri, Danimarka alimi Vilhelm Tomsen, 1893-c ilin noyabr, Danimarka Kral Akademiyas, 1894-c il, rus alimi Vasili Radlov, spesifik, qdim Gytrk dvlti, Bilg xaqan, Tonyukuk, VI- VIII srlrd, 731-ci il, trk trsi, ltris, Kapaan, mzar poeziyas, arlrin tarixi mtnind pauza, xttat, analoji yol, emosional kimi sz v ifadlr, rqm v ddlr diqqtin yaynmasna gtirib xarr, mzmun xtlri zr standartlarn reallamasna ciddi kild mane olur. c sinif agirdi mnimsy bilmz. Bzi Azrbaycan dili mllimlri n Yupiter planeti, Atlantik okean, Hind okean, teleskop, ekspedisiya v s. sz v ifadlr tin grn bilr, nki onlar uzun mddt yalnz dililik zr mtnlrl ilyiblr. Lakin riyaziyyat, fizika, tarix v s. fnlri ken agirdlr n bu szlr tamamil aydn v anla- qldr. Bundan baqa, unutmaq olmaz ki, informasiya ykl mtnlrin oxudulmas zaman ox zaman mtn qruplar arasnda bld- rlr. Hr qrup z hisssini oxuduqdan sonra onu digr qruplara tqdim edir v bellikl nitq bacarqlarnn (oxu, danma, dinlm) inteqrasiyas yaranr. Qeydin sonunda ryilrin xard ntic is tamamil absurd v mntiqsizdir. 13 Shif 63. Taprq 12-d Respublika Gn rsmi gn olduu n ikinci szn ilk hrfi byk yazlmaldr. rad qbul edilir. 14 Drsliyin nc blmsind d Sz ehtiyat bal altnda verilmi aradrlmal olan szlrin say drslr zr frqlnir. 22-ci drsd 5, 23-d 2, 24-d 1, 26-da 2, 27-d 13, 28-d 4, 29-da 3 szn mnasnn aradrlmas tlb olunur. Drs yk baxmndan 13 szn mnasnn aydnladrlmas tlb olunan 27-ci drsl (3 saata nzrd tutulub, 13 lav taprq var), 1 szn aradrlmas tlb olunan 25- ci drs (2 saata nzrd tutulub, 4 lav taprq var) arasnda ciddi frq yaranr. Bax: 11-ci qeyd cavab.
• 12 2. Dil v yaz slubu baxmndan Materiallarn dil v slubu, mtnlrdki fikirlr v onlarn ifad trzi agirdlrin ya sviyysin sasn, uyundur. Lakin myyn qsurlara da rast glinir. Bunlar aadaklardr: 15 Shif 10. Sadc olaraq, drs glnd o, qaylarn qapnn aznda qoyub sinf daxil olur. Bu cmld olaraq sz artqdr. Cmlnin Sadc, o, drs glnd qaylarn qapnn aznda qoyub sinf daxil olur kimi verilmsi daha dzgn olar. dbi dil normas pozulmayb. rad qbul edilmir. 16 Shif 10. Olanlara dedi ki, onlar bu yay rzind mlli-bal byyblr cmlsind rzind sz artqdr. dbi dil normas pozulmayb. rad qbul edilmir. 17 Shif 11. Mnim n ox zif chtim varm! ifadsinin Mnim zif chtim n oxmu! kimi verilmsi daha yax olar. dbi dil normas pozulmayb. rad qbul edilmir. 18 Shif 23. Onun daban yrtlmaq zrdir ifadsinin Onun daban qopmaq zrdir yazlmas daha mqsduyundur. dbi dil normas pozulmayb. rad qbul edilmir. 19 Shif 29. Bli, mn byk kiiym artq ifadsinin Bli, mn artq byk kiiym kimi verilmsi daha doru olar. Mntiqi vuru mqsdi il cmld sz sras pozula bilr. rad qbul edilmir. 20 Shif 38. Doktor qeyri- myyn trzd ban trptdi cmlsinin Hkim narahat baxlarla ban trptdi kimi verilmsi daha doru olar. Tklif olunan cml tamam baqa mnan verir. rad qbul edilmir 21 Shif 46. Mxtlif hesablamalar fikrind yerin yetirirdi cmlsinin Mxtlif hesablamalar beynind aparrd dbi dil normas pozulmayb. rad qbul edilmir.
• 13 kimi verilmsi tklif olunur. 22 Shif 58. Onlar hrlrin halisini qrr, vhicsin apb talayrdlar cmlsindki apb- talayrdlar sz defisl yazlmaldr. rad qbul edilir. 23 Shif 59. 1942-ci il dekabr aynn 31-i idi. Hmin gn ham 37 ya tamam olmu gnc alim Yusif Mmmdliyevi tbrik edirdi. Tkc doum gn mnasibti il deyil, eyni zamanda yeni kfin gr cmlsinin Hmin gn ham 37 ya tamam olmu gnc alim Yusif Mmmdliyevi tkc doum gn mnasibti il deyil, eyni zamanda yeni kfin gr tbrik edirdi kimi verilmsi daha doru olar. Bdii-publisistik mtnlrd tamamil qbul olunan slubdur. rad qbul edilmir. 24 Shif 101. Da mozaika yaradlmd ifadsinin Da bk yaradlmd kimi verilmsi daha dzgndr. Mozaika sz dilimizd ilndiyindn qsur sayla bilmz. bk hmin mnan vermir. 3. Dizayn v bdii trtibat baxmndan 25 Drsliyin cildinin trtibat ideya baxmndan xoagln olsa da, fon n seilmi rng v xsusil d, fonun bir hisssind verilmi butalar, mtnlr n seilmi rift ls v mtnlrin yerldirilm trzi, rngi o qdr d uurlu deyil. Subyektiv fikirdir. rad qbul edilmir. 26 Nrin tituluna veriln trtibat cildin nisbtn ox saddir, ad n seilmi riftin daha uurlu riftl dyidirilmsi v titulun daha baxml olmas, nrin mumi kompozisiyasna uyunladrlmas mslhtdir. rad qbul edilmir.
• 14 27 Drsliyin irisindki rsmlrd uaqlarn (sh. 26), elc d, byklrin z quruluunun (sh. 150), geyiminin (sh. 10, 12), sa dzmnn (sh. 146) onlarn yana, tsvirlrin realla uyun olmad hallar vardr. Tsvirlrin hqiqt uyunluu, personajlarn sa dzm v geyimlrinin mktbliy, elc d, obrazlarn zlrindki ifadlrin yalarna uyun olmas rsmlrin inandrcln, agird auditoriyas trfindn asanlqla qavranlmasn tmin edrdi. mumiyytl, drslikd hr bir element hm rng, hm d mahiyyt etibaril digrini tamamlamal, agirdin hr gn trafnda grdklri il ziddiyyt yaradb onu adrmamaldr. Rsmlrd obrazlar mumilikd ifadli, baxml alnsalar da, bu kimi, dzldilmsi mmkn olan bir sra atmazlqlara da diqqt edilmsi nrin dyrini daha da artrard. rad qbul edilmir. 28 Rsmlrl mtn eyni shiflrd yerldirilrkn shiflnmnin modul sistemin ml olunsayd, shiflrd balqlar, onlara aid olan mtndn hr df mxtlif msaflrd (sh. 144, 158, 184 v s.) yerlmz, ayr-ayrlqda uurlu sayla bilck illstrasiyalar shiflrd bu qdr baxmsz (sh. 144, 164 v s.) grnmzdi. rad anlalmr. Shiflnmnin modul sistemi dedikd n n- zrd tutulur? Thsil Nazirliyinin dizayna qoyduu tlblrdn baqa, btn msllrd srbstlik verilir. llstrasiyalar v dizaynn estetik trfi tsviri incsnt zr ekspert, mtn uyunluu is fnn ekspertlri trfindn qiymtlndirilir. 29 Eyni qsurlar digr shiflrin trtibatnda da izlmk mmkndr. Shiflrd seim mqsdil istifad edilmi rnglr, rift llrin, ym trzin, stirlraras msaflr v shiflrin mumi kompozisiyasna diqqt rad subyektiv fikirlrdn ibartdir.
• 15 etmk lazmdr. llstrasiyalarn tk v ct sayl shiflrd eyni qaydada, yni sada yerldirilmsi d, aq kitabda arlq mrkzinin saa kilmsin sbb olur. slind, onlar hm tk, hm d ct sayl shiflrd kitabn ktyn yaxn deyil, qoa shiflrin alan trflrin yaxn yerldirmk lazmdr ki, arlq brabr paylansn. 30 Drslikd hr blm frqli rngd verilmi mustitulla balayr. Hr blmnin balancnda yerl- dirilmi mustitullarn trtibat btvlkd nr aid olan titulun trtibatndan daha sad olub az yklnmsi il seils, daha yax olar. Dzgn fikir deyil. Drsliyin titulu rsmi xarakter dayr. Burada bdii trtibat imkanlar mhduddur. mustitul is killr vasitsil blmnin mzmunu haqqnda informasiya ver bilr. 31 Titul kimi mustitullarn trtibat v onlarda fon kimi istifad olunmu rng alarlar, rift dstlri v literlrin ls d n mustitullarn tyinatlarna, n d nrin mumi trtibatna uyun glir. Hr bir mustitulda istifad olu- nan rng alar hmin blm n seilmi mumi rng uyundur. Drslikdki mtnlrin rifti Th- sil Nazirliyi trfindn myyn edilir. 32 mumiyytl, drslikd mumi kompozisiya pozulub, cildin trtibat nrin iin verilmi trtibata uyun glmir, seim sullar mtnin hmiyyt drcsini, balqlar n seilmi rift, onlarn pilllrini gstrmir. Rssam ii qnatbx olsa da, bdii-texniki trtibat qnatbx aparlmayb, rnglr bir-birin v mumi trtibata uyun glmir. Bu qeyd ryin vvlind verilmi qeydl ziddiyyt tkil edir. 4. Taprqlarn elmi-metodiki uyunluu baxmndan Drslikd mzmun xtlrin dair sas v alt standartlarn realladrlmasn nzrd tutan oxlu sayda mxtlif taprqlar (alma) verilmidir. Taprqlar sas etibar il agirdlrin ya xsusiyytlrin uyundur. Burada ld edilmi biliklrin ttbiqin ynlmi, bir qdr dnc v thlil tlb
• 16 edn taprqlara stnlk verilmsi msbt haldr. Drslikd sual v taprqlarn ksriyyti elmi-metodiki baxmdan veriln mvzuya uyundur. Bzi hallarda is qoyulan mqsdl st-st dmyn mqamlara da rast glinir. 33 MMV-nin 6-c shifsind yazlr: . mtnlrd dil qaydalarna xidmt edn szlr gy rngl verilir. Drsliyin 10-cu shifsind Mn dedi ki, sl Hollivud aktrisalar kimi qaralmsan cmlsi gy rngl verilir. Bu cml, mumiyytl, drsliklrin qiymtlndirilmsi meyarnn 1.1.4 (Materiallarda milli nnlr . v s. prinsiplrin ml olunmas) bndin uyun glmir. Digr trfdn burada he bir dil qaydas yoxdur v 6-c sinif agirdin sl Hollivud aktrisalar kimi qaralmsan klind mracit doru deyil. Verilmi mtnd gy hrflrl verilmi cml dil qaydalarna keid n nzrd tutulmu motivasiya xarakterli taprn sas hisssidir. Verilmi cmld btn szlrin leksik v qrammatik mnas zrind i aparmaq tlb edilir ki, bu da bilavasit drsin mvzusu il baldr. Mllimin z agirdin sl Hollivud aktrisalar kimi qaralmsan klind mracit etmsind he bir qsur yoxdur. mumiyytl, bu cmlni qeyd edilmi . drsliklrin qiymt- lndirilmsi meyarnn 1.1.4 (Materiallarda milli nnlr . v s. prinsiplrin ml olunmas) bndin gr qiymtlndirmk tamamil qrzli xarakter dayr. 34 Bir sra taprqlarda standartlarda nzrd tutulmayan msllr z ksini tapmdr. Msln, sh. 14- d taprq 14, 15; sh. 18-d taprq 7; sh. 36-da taprq 8-9; sh. 43-d 9 v s. Drsliyin mzmunu il bal qeydlr cavablarda bu iradn sassz olduu gstrilir. 35 Taprqlarn agirdin mntiqi, tnqidi v yaradc tfkkrnn formalamas v inkiafnda mhm rol oynamasn nzr alaraq, verilmi qaydalarla bal nmunlri mtndn semk, szlri cmllrd iltmk v s. yaradc ilri znd ks etdirn sual v taprqlardan geni istifad etmk tklif olunur. Drslikd kifayt qdr aradr- ma aparmaq, mtn qurmaq tlb ediln mxtlif tipli taprqlar vardr ki, bunlar agirdin yaradc tfkkrnn inkiafna ynl- midir. Bundan lav, drslikd mntiqi v tnqidi tfkkrn inkiafna ynlmi taprqlar da yer almdr. Hr bir drsd dil qaydasna keid n mtnl bal
• 17 motivasiya xarakterli taprq qoyulur. Unutmaq olmaz ki mtn oxu, dinlm, danma, yaz bacarqlarnn inkiaf n verilir. Dil qaydalar zr faliyyti mtn zrind qurmaq dzgn deyil. 5. Mllim n metodik vsaitin (MMV-nin) mzmununun ilnmsi baxmndan MMV-d metodik vsaitin quruluu, drslik komplektinin hazrlanmas prinsiplri, mzmun standartlar v tlim nticlri, mzmun standartlarnn realladrlmasna dair rhlr, tlim texnologiyalar v tlim nticlri arasnda laq, drslrin strukturu, qiymtlndirm, mxtlif yaz tiplri haqqnda mlumat verilmi, hr mvzuya aid drslrin plan qurulmu, drsin icmal mllim tqdim olunmudur. Verilmi sxemlr, drsin aparlmas bard tklif olunan sullar hm metodiki, hm d elmi chtdn yax ilnmidir. Drslikd olmayan, lakin drslikdki materiallarla yaxndan ssln bir sra yardm mtnlrin metodik vsait daxil edilmsi (Axsaq kk, sh. 31-32; Yaxlq, sh. 38-39; Be manatlq hqiqt, sh. 47; Qlmin ucu il ulduz kf edn alim, sh. 51; Duru iarlri, sh. 76; Zarafatn sonu, sh. 78; Mstan, sh. 83-84; qrb v Tsbaa, sh. 88; jdaha Komodo, sh. 98; Uzunmrllr muzeyi, sh. 107), kiik v byk summativ qiymtlndirm n tqdim ediln test taprqlar (sh. 47-48; 78-79; 107-108), ina yazlarna aid mxtlif nmunlrin, drslrin hans sullarla keirilmsin dair tvsiylrin verilmsi msbt haldr. 36 Bununla bel, MMV-d hr drs n tklif olunan sullarn he d hamsn 45 dqiq rzind realladrmaq mmkn deyil. Nmun kimi 5-ci drsd Son sz mn saxla v qruplarla i (D, sh. 26; MMV, sh. 34-35), 8-ci drsd konfrans (D, sh. 37, MMV, sh. 43) v s. gstrmk olar. MMV-nin Giri hisssind 5-ci shifd qeyd edilmidir: MMV- d hr bir drsin strukturu v nec keirilmsi haqqnda tvsiylr verilmidir. . Lakin bu o demk deyildir ki, mllim btn drsi mtlq MMV-d verilmi kild kemlidir. Mllim iin yaradc yanamal, sinfin sviyy v tlbini nzr almaldr. Mllimlr z ilrini qurmaqda srbstlik tam tmin edilmidir. Drslik mlliflrinin vzifsi standartlar realladrmaq n mllimi kifayt qdr materiallarla tmin etmk, ona bu id sul v texnikalar tvsiy
• 18 etmkdir. Yetr ki, btn bunlar qsurlu olmasn, kurikulumda tsbit olunmu son nticy doru aparsn. 37 Mtn zr mzmun xtlrinin paralel ilnmsind myyn qsurlar vardr. Bel ki, bir mtn drd mzmun xttinin realladrlmas n mnb-material olmaldr. MMV-nin 5-ci shifsindki Dil qaydalarna keid d mtndki myyn nitq situasiyas il baldr qeydi uurlu deyil. agird dil qaydalarn nitq bacarna evirmk n sistemli kild tqdim olunmu qaydalar hm taprqlarla, hm d mtnin daxilind verilmi nmunlrl paralel iltmlidir. agird qaydalarn hmiyytini, ilnm hallarn tcrbi olaraq mahid etmli, danma, oxu v yaz bacarqlarn realladrarkn mvafiq dil qaydalarndan smrli v dzgn kild istifad etmyi bacarmaldr. Lakin drsliyin trtibat buna tam olaraq rait yaratmr. Bel ki, dil qaydalar bzn lahidd xarakter dayaraq, kiik qeydlr klind mtnl laqlndirilir. Dzgn yanama deyil. Mtn ya drd nitq bacarnn inkiaf n (bizim kurikulumda bu bacarqlar mzmun xttind birldirilib, yni dinlm v danma bir mzmun xttin aid edilib, bir ox lklrd is hr bacarq bir mzmun xttini tkil edir, dil qaydalar is onlarn iind ridilir), ya da hr hans dil qaydasnn mnimsdilmsi n verilir. lbtt, el mtn qurmaq olar ki, orada dil qaydalar zr hr hans alt-standart realla- drmaq n kifayt qdr material olsun (dil qaydalarna aid olan hisslrd bzn bel kiik mtnlr verilir). Lakin bu mqsdl yazlm sni mtn nitq bacarqlarnn inkiaf n zmin yaratmayacaq. Dnya tcrbsi d bunu sbut edir. Mlliflr mtnd verilmi hr hans nitq materialndan dil qaydalarna keid n motivasiya mqsdi il istifad edirlr, nki mtn zrind kifayt qdr ildikdn sonra buradak nitq material agird n domalar v tqdim olunan dil qaydas agird trfindn mcrrd deyil, real nitql bal olan bir qayda kimi qbul edilir. Mlliflr adndan: