MÜƏSSİSƏNİN İQTİSADİYYATI

G (v) = vergi gəlirləri
G (t) = müəssisə gəlirləri
G (s) = senyoraj gəlirləri

1. Dövlətin iqtisadi həyatda rolu

Dövlət iqtisadiyyata müdaxilə etməli və ya etməməli, yaxud nə dərəcədə müdaxilə etməlidir? – sualı, iqtisadiyyat tarixinin bəlkə də ən çox mübahisə yaradan məsələlərindəndir. Kapitalizmin liberal modelləri iqtisadiyyatın özünü tənzimləməsi prinsipindən çıxış edərək dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsinə qarşı çıxmışdır. Dövləti sərbəst bazar fəaliyyəti qarşısını alan bir maneə hesab edərək, onun zəifləməsinə çalışmışdır.

Yalnız durğunluq dövrlərində bazarın aktivləşməsi məqsədilə ictimai xərcləri artıran maliyyə siyasətini müdafiə edən Keyns, bu xərclərin mənbəyini faizə bağladığı üçün bazarda dövlətə pul satan sərmayə qrupları yenə üstün mövqe tutmuşlar. Yəni birbaşa dövlətin müdaxiləsinə qarşı çıxan klassik model, bazarı müəyyən sərmayə qruplarının nəzarətinə buraxmış, Keyns modeli isə gerçəkləşdirdiyi faiz anlayışı ilə bazarın və hətta dövlətin onların ixtiyarına keçməsinə şərait yaratmışdır.
Biz bu məsələni yeni bir metodla tədqiq edəcə­yik. Əvvəlcə, özümüzə belə bir sual verək: Özbaşına buraxılan bazarda istehsal xərclərindən əldə olunan gəlir, bu istehsalı qane edən istehlakı yarada bilərmi? Bu sualın cavabını pul bölməsində şərh etmişdik. Davamlı inkişaf edən iqtisadiyyatın strukturunda həmişə istehsal ilə istehlak arasında müəyyən kəsir olacaqdır. Əgər bu kəsirə müdaxilə edilməzsə iqtisadiyyat tədricən özünü tənzimləyə bilməyəcəkdir. Buna görə də bazar üçün zəruri olan bu problem, məhz dövlət tərəfindən həll olunmalıdır.
Milli İqtisadi Modelimizdə bu kəsiri ödəmək üçün sosial dövlət layihəsi irəli sürülür. Bu mövzuya sonra toxunacağıq. Lakin dövlətin iqtisadi vəzifəsi yalnız, istehsal ilə istehlak arasındakı kəsiri həll etmək deyildir.
Dövlətin başqa bir vəzifəsi də başda sərmayə bazarı olmaq şərtilə bazarları tənzimləməkdir. Böyük sərmayə qruplarının ixtiyarına verilən bazarlarda haqsız rəqabətin olması labüddür. İnhisarlaşma nəticəsində meydana gələn yeni quruluş həm səmərəsiz, həm də ümumi qiymətlərin normal səviyyəsindən çox yüksək olan bir iqtisadi sistemi meydana çıxarır.
«Kiçik balıqlar böyük balıqların yemidir» prinsipinə əsaslanan bazarlarda hərdən böyük balıqlar da aclıqdan ölürlər. Dövlət bazarlarda hamıya bərabər imkanlar yaradaraq, hamının mənfəətini qoruyan hakimlik vəzifəsini icra etməlidir.
Dövlətin başqa bir vəzifəsi də, millətə aid olan yeraltı və yerüstü sərvətləri onun istifadəsinə verməsidir. Məsələn, ölkənin istənilən yerində olan neft mədəni millətin hər bir nümayəndəsinə aiddir. O, hamının faydalanacağı şəkildə dövlət tərəfindən istismar olunmalıdır. Bu model, dövlət-millət ortaqlığı modeli kimi də səciyyələndirilə bilər. Qurulan şirkətin gəlirinin bir hissəsi xalqa, digər hissəsi ictimai xərclər üçün dövlətə ayrılmalıdır. Ölkəmizdəki vəziyyətə nəzər salanda dəyəri katrilyon dollarlarla ölçülən yeraltı sərvətlərimizi birgə dövlət-millət ortaqlığında istismar etmək əvəzinə, son illər ərzində çıxarılan qanunlara əsasən onların istismarının xarici dövlətlərə verildiyini görürük. Axırda xəzinə üstündə oturan dilənçiyə döndük. Sərvətlərimizi təhvil verdiyimiz xaricilərdən, gedib faizlə pul alırıq və onlar da təzədən bizim pulumuzu özümüzə satırlar.
Dövlətin vəzifələrindən biri də istehsalın inkişafına, maya dəyərinin aşağı düşməsinə, vətəndaşlar arasında bərabər imkanların yaradılmasına şərait yaradan, investisiya və istehsala zəruri olan maliyyəni sıfır faizlə öz vətəndaşına verməkdən ibarətdir. Layihə müqabilində verilən bu kreditlər xaotik şəkildə deyil, mərhələ-mərhələ yoxlanaraq layihə sahiblərinə hüquqi qaydalar çərçivəsində verilməlidir.
Həmçinin dövlət, daxildə və xaricdə sosial dövlət və ya pul siyasəti ilə istehsalçıya kreditdən daha əhəmiyyətli olan bazar açmalıdır. Çünki məhsuluna bazar tapa bilməyən istehsalçı, istehsal etdikcə müflis olacaqdır. Dövlət özu bazarda birbaşa alıcı rolu oynayaraq sosial xərclərlə xüsusilə iri sənaye müəssisələrini müdafiə etməlidir. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatda tələbin artırılmasına kömək edən ictimai xərclər, strateji sənayenin inkişafı üçün də zəruridir. Hava nəqliyyatı, yeni texnologiya və silah istehsalı kimi strateji əhəmiyyətli sektorlarda, xüsusilə onlardan daha önəmli olan kənd təsərrüfatı sahəsində dövlət, heç olmasa məhsulun satışına verdiyi təminat ilə yerli istehsalı dünya rəqabətinə dözənə qədər müdafiə etməlidir. Eyni zamanda dövlət qabaqcıl texnologiya və yüksək sərmayə tələb edən sahələrdə, xüsusilə xammal istehsalını və ya infrastruktura dəstəyini təmin edən sektorlarda istehsalçı kimi bazarda öz yerini tutmalıdır. Qiymətlərin inhisarlaşmasıyla əlaqədar yüksəlməsinin, özəl sektorun təkbaşına öhdəsindən gəlmədiyi böyük investisiyaların təminatıyla iqtisadiyyatın xaricdən asılı vəziyyətdə qalmasının qarşısını alacaqdır.
Xüsusilə, mənfəət güdməyən infrastruktura investisiyalarının da dövlət tərəfindən həyata keçirilməsi zəruridir.
Dövlət eyni zamanda yerli sənayeni mühafizə etmək üçün hər cür anti-dempinq fəaliyyətlərini, gömrük tənzimləmələrini apararaq öz vətəndaşını qorumalıdır. Qarşıya belə bir sual çıxa bilər: Yerli sənayeni qorumaq rəqabətə mane olduğu üçün qiymətlərin yüksəlməsinə səbəb ola bilərmi? Bu anlayış Milli İqtisadi Modeldən başqa digər modelllərdə mümkündür. Ancaq bizim model, sıfır faizlə istehsalı dəstəkləyən bir model olduğu üçün çatışmayan rəqabət daxildəki yerli yeni istehsalçılar tərəfindən asanlıqla qorunacaq və qiymətlərin ümumi səviyyəsi normal olacaqdır.
Yenə dövlət yerli sənayenin xaricdəki həmkarıyla rəqabətə dözməsi üçün maya dəyəri və qiymət üstünlüklərini emissiya ilə ixracatın təşviqi yolu ilə təmin etməlidir.
Dövlət öz ərazisində milli pulun dövriyyəsini təmin edərək xarici valyutanın dövriyyəsini daim nəzarətdə saxlamalıdır. Əks təqdirdə öz vətəndaşının əməyi, dövriyyədə olan hər xarici pul həcmində xaricə ötürülməsin.
Dövlətin zəifləməsini istəyənlər, əslində onun cəmiyyətə xidmət edən tərəfinin zəifləməsini istəyirlər. Onlar, dövlət öz xalqından vergi yığanda qeydiyyatdan keçməyənlərin qeydiyyata alınması adı altında dövlətin xalq üzərində güclü iradəsini müdafiə edirlər.
Vergi almaq və sosial-ictimai xərcləri təmin etmək baxımından dövlət və yerli əhali arasında iki növ qarşılıqlı təsir vardır. Bunlardan birincisi vergi alan dövlətdir. Digəri isə ictimai xərcləri həyata keçirən dövlətdir. Dövləti zəiflətmək istəyənlər əslində vergi yığan dövləti deyil, xalqa xidmət edən dövləti zəiflətməyi nəzərdə tuturlar. Çünki vergi nə qədər çox yığılsa və nə qədər az xərclənsə, faizə o qədər çox pul köçürüləcək, qlobal sələmçilər və onların yerli əlaltıları da o qədər çox pul qazanacaqlar.
Kapitalizmdə vergilər, dövlətin yeganə gəlir mənbəyi kimi göstərilir. Halbuki, Milli İqtisadi Modelimizə görə dövlətin gəlirləri üç hissəyə ayrılır: vergi gəlirləri; dövlət müəssisələrindən gələn gəlirlər; inkişaf edən intisadiyyatda dövlətin əldə etdiyi senyoraj gəliri. Hər üçünün toplanması nəticəsində dövlətin gəlirləri formalaşır.

G (v) = vergi gəlirləri
G (t) = müəssisə gəlirləri
G (s) = senyoraj gəlirləri

GT = ümumi gəlir
HT = ümumi xərclər
SD = sosial dövlət göstəricisi
GT = G (v) + G (t) + G (s)
Balanslı büdcə: HT = GT

G (v)-nin G (t)-yə olan nisbəti nə qədər azdırsa, bu hökumətin idarəetmə səviyyəsinin bir o qədər yüksək olduğunu göstərir. Çünki əsas məsələ dövlətin ehtiyaclarını minimum vergi ilə təmin edən bir sistemi qura bilməsiylə əlaqədardır. Dövlət alan əl deyil, verən əl olmalıdır. Təəssüf ki, ölkəmizdə dövlət deyəndə, ağıla birinci növbədə vergilər gəlir. Dövlət, sanki bir ödəmə strukturuna çevrilmişdir.
Buradakı senyoraj gəlirinin isə hansı səviyyədə olmasını senyoraj bölməsində təfsilatıyla təhlil edəcəyik. Lakin senyoraj gəlirinin artımı iqtisadiyyatdakı inkişafı, dövlətin müəssisələrindən əldə etdiyi gəlirlərin artımı da ölkənin malik olduğu təbii ehtiyatların daha səmərəli bir şəkildə istifadə olunduğunu göstərir.
Təməldə öz xalqına xidmət etmək məqsədilə yaradılması zəruri olan dövlət, xalqdan yığdığı vergiləri qlobal sələmçilərə ötürən vasitəçi bir struktura çevrilmişdir. Bu gün, kapitalist sistemində dövləti müdafiə edənlər, bu cür dövlətin tərəfdarıdırlar. Bu anlayışlara görə dövlət xalqdan aldığı pulun az bir hissəsini xidmət məqsədilə yenə xalqa qaytaranda, aslan payı faizlə birlikdə iri sərmayə qruplarının cibinə axır. Halbuki, modelimizdə dövlət xalqdan yığdığı vergilərdən daha çox miqdarda vəsaiti (senyoraj və istehsal gəlirləri) xalqa xidmət şəklində xərcləyir. Dövlət xərclərinin yığılan vergilərə nisbətini, o dövlətin sosial dövlət göstəricisi adlandıra bilərik: SD = H(t)/G(v). Ona görə də bu mənada güclü dövlət, güclü millət deməkdir. Müasir kapitalist şüura görə isə güclü dövlət, vergi toplayan dövlətdir. Burada güclü dövlət, zəif millət anlamına gəlir.

MÜƏSSİSƏNİN İQTİSADİYYATI

Dərslikdə milli iqtisadiyyatın əsası, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında təsiredici və müəyyənedici deyil, həlledici rolu olan müəssisənin iqtisadi məsələləri şərh olunmuşdur. Bununla əlaqədar, bazar münasibətlərinin müəssisə iqtisadiyyatına aid olan anlayış, göstərici, kateqoriya, qanunlar və qanunauyğunluqlara istinadən müəssisənin istehsal resursları və onların səmərəliliyi, maddi-texniki təminatı və marketinqi, investisiyafəaliyyəti, iıınovasiya və qiymət siyasəti, müəssisədə istehsalın təşkili və ictimai təşkili formaları, onun idarəetmə mexanizmi, maliyyəsi və xarici iqtisadi əlaqələri və s. bu kimi məsələlər öyrənilmişdir.

Mikroiqtisadiyyatın mühüm tərkib hissəsi olan müəssisə ilə makroiq-tisadiyyatın analoq təşkil edən məsələlərinə – zərurət yarandığı hallarda -birgə baxdmış, müqayisələr aparılmış və ümumiləşdirmələr edilmişdir.

Müəssisənin iqtisadiyyatı haqqında biliklərin tələbə tərəfindən mənimsənilməsinin onların yüksək ixtisaslı iqtisadçı – mütəxəssis kimi formalaşmasında müstəsna əhəmiyyəti vardır.

Dərslik iqtisad profilli ali məktəblərin bakalavr təhsil mərhələsinin tələbələri üçün yazılmışdır.
Dərslikdən sənaye müəssisələrinin işçiləri də istifadə edə bilərlər.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Cəmiyyətin inkişafında iqtisadiyyatın rolu. İqtisadi nəzəriyyənin predmeti

Bəşəriyyət meydana gəldiyi gündən insanlar həm təbiə­tin, həm də cəmiyyətin sirlərini öyrənməyə çalışmışlar. Indi ha­mı­ya məlumdur ki, elmlə, incəsənətlə, siyasətlə məş­ğul olmazdan əvvəl, yemək şeylərinə, paltara, ayaqqabıya, yanacağa, mən­zilə və başqa nemətlərə malik olmaq la­zım­­dır. Buradan ay­dın olur ki, yaşamaq üçün ən zə­ru­ri nemətlər istehsalı insan cəmiyyəti həyatının əsasını təşkil edir. La­kin bu nemətlər insanlara hazır halda verilmir. On­la­rı in-sanların özləri, həm də bir-birilərindən ayrılıqda, təkbə­tək deyil, qruplar, kollektivlər şəklində, yəni birlikdə istehsal edirlər. Bu məqsədlə, onlar möv­cud təbii və maddi ehtiyatlardan–mineral xam­mal eh­tiyatları, işçi qüvvə­si, idarəet­mə bacarığı, maşın və ava­dan­lıq­lar, torpaq və s.isti­fa­də edirlər. Lakin iqtisadi ehtiyatların məhdud miqdarda olması is-tənilən qədər nemətlər istehsal etməyə və ideal cəmiyyət ya-ratmağa imkan vermir. Çünki cəmiyyətin tələbatı sonsuzdur və o, is­tehsal imkanlarına nisbətən daha sürətlə artır. Bu isə mütləq mə­na­da nemətlər bolluğunun yaradılmasını qeyri-mümkün edir.
Bütün bunlara əsasən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, cəmiyyət hər cür tələbatı deyil, normal, şüurlu tələbatı ödəməyi qarşısına məqsəd qoy­­malıdır.
Cəmiyyətin ən zəruri və müxtəlif təyinatlı nemətlərə olan tə­lə­ba­­tı­nın ödənilməsinin əsasını isə iqtisadiyyat1 təşkil edir və bütün mü­na­si­­bət­lər sistemində iqtisadi münasibətlər həlledici yer tutur.
İqtisadiyyat ictimai həyatın xüsusi sahəsi kimi olduq-ca mürəkkəb quruluşa malikdir. O, hər şey­dən əv­vəl iqtisadi münasibətlərin toplusu, cəmiyyətin iqtisadi bazi­si­dir. Iq­tisa-diyyat özünün xüsusi qanunları əsasında fəaliyyət göstərir, cəmiyyətin inkişafında həlledici rol oynayır və onun ana­­to­mi­yasını təşkil edir. Iqti­sadi münasibətlərin spesifikası nəinki məh­­sul­la­rın yaradıl­masını, onun bölüşdürülməsi və istifadə olunmasını, həm də tə­sər­rüfatçılığın, istehsalın təş-kili, iqtisadi vasitə və stimul­ların müx­tə­lif for­malarının xüsusiyyətlərini şərtləndirir.
Iqtisadiyyat həm bütövlükdə iqtisadi siste­min səciy-yəvi cəhətlərini, həm də ayrıca götürülmüş bir ölkənin fərqləndirici xüsusiy­yət­lə­ri­ni əks etdirir. Iqtisa­diyyat istehsal (sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, yük nəq­­liyyatı və s.) və qeyri-istehsal (təhsil, səhiyyə, mənzil – kommunal tə­­sərrü-fatı və s.) sahələrini əhatə edir. Ayrı-ayrı fəaliyyət növləri-nin, is­teh­­salatların iqtisadiyyatlarını da fərq­lən­dirmək lazımdır. Buna kənd tə­sər­­rüfatında bitkiçilik və heyvandar-lı­ğın iqtisadiyyatlarını misal gös­tər­mək olar. Iqtisadiyyat əsas istehsal pillələrindən-firma, müəssisə və bir­­liklərdən, səhmdar cəmiyyətlərindən ibarət olduğu üçün ayrı-ayrı fir­ma­­ların, birliklərin, müəssisələrin, səhm­dar cəmiyyət­lərinin də iq­ti­sa­diy­­yatları vardır. Ev təsərrüfa­tının iqtisadiyyatı da xüsusi qrupa ayrılır.
Iqtisadiyyat, nəhayət cəmiyyətdə iqtisadi münasibət-ləri öyrə­nən iq­tisad elmləri sistemidir. O, cəmiyyətin iqtisadi quruluşunu, onun ob­yek­tiv q­anunauyğunluqlarını öyrənir, iqtisadiyyatın müxtəlif sa­hə­lə­rində baş verən prosesləri, hadi­sələri nəzəri cəhətdən təhlil edir, müx­tə­lif tə­yi­nat­lı nemət-lərin istehsalı və bölgüsünə dair əməli tövsiyələr iş­lə­yib ha­zır­layır. Iqtisadiyyat elmi fundamental və tətbiqi tədqiqat-lara bö­lü­nür.
Fundamental tədqiqatların vəzifəsi obyektiv iqtisadi qanun­la­rın dərk edilməsi və onlardan səmərəli istifadə olunması yollarını əsas­lan­­dır­maqdan ibarətdir. Bu elmlərə iqtisadi nəzəriyyə, iqtisadi ta­­ri­x, iqtisadi təlimlər tarixi, statistika, mühasibat uçotu və s. aiddir.

Tətbiqi elmlər fundamental tədqiqatların nəticələrin­dən xüsusi və kon­kret əməli problemlərin həllində istifadə edirlər. Bu elmlər funk­sio­­nal (maliyyə və kredit, pul təda­vülü, demoqrafiya, əmək iqtisadiyyatı, marketinq, menec-ment, iqtisadi gibernetika və s.) ayrı-ayrı ölkə­lərin iqtisadiy-yatı (məhəlli, ölkə) və sahə (sənaye, kənd təsər­rüfatı, nəqliyyat, rabitə və s. iqtisadiyyatları) əlamət­lərinə gö­rə təs­nif­ləşdirilir.
Iqtisad elmləri sistemində iqtisadi nəzəriyyə xüsusi yer tutur. Belə ki, müasir iqtisad elmini ağaca bənzətsək, iqtisadi nəzəriyyəni onun gövdəsi, iqtisadi sistemin ayrı-ayrı sahələrini öyrənən xüsusi iqtisadi elmləri isə onun qol- budağı adlandırmaq olar. La­­kin qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi nəzəriyyənin predmetinin müəyyən olunma­sın­da iqtisadçılar arasında yekdil fikir yoxdur.
Merkantilistlərin fikrincə iqtisadi nəzəriyyə mübadilə qanun­la­rı, fi­zio­kratlara görə həm mübadilə, həm də isteh­sa­lın idarə edilməsi ilə əla­q­ədar olan qanunlar haqqında elmdir. A. Smit onun mübadilə və is­teh­­sal da daxil olmaqla sərvət, D. Rikardo isə sərvətin müxtəlif si­­niflər və qruplar arasında bölüşdürülməsi qanunları haqqında elm ol­du­­ğunu iddia edirdilər. Sonralar iqtisadi nəzəriyyənin öyrəndiyi mə­sə­lə­lə­­rə istehlak da daxil edilmiş və beləliklə də, onun predmetinin istehsal, böl­­gü, mübadilə və istehlakı idarə edən qanunlardan ibarət olması haq­qın­­da fikir formalaşmışdır.
Müasir dövrdə iqtisadi hadisə və proseslərdən bəhs edən elmi, sa­­də­cə olaraq «Iqtisadiyyat» da adlandırırlar. Məşhur Amerika iqtisa­d­çı­­sı, Nobel mükafatı laureatı Pol Samuelso­nun dərsliyi məhz bu ad al­tın­­da 20 dəfəyə qədər nəşr olun­muş­dur. Bu dərslik ali məktəb tələbələri üçün yazılmış və demək olar ki, kapitalist ölkələrinin əksəriy-yətində on­­dan istifadə olunur. Dərslikdə «iqtisadi nəzəriyyə nədir?» başlığı al­tın­­da xüsusi fəsil vardır. P. Samuelson iqtisadi nəzəriyyənin predmetinin müəy­­yən olunmasına dair ən çox yayılmış beş fikri sadalayır və belə bir nəticəyə gəlir ki, «iqtisadi nəzəriyyənin predmeti dəqiq müəyyən oluna bil­­məz və buna ehtiyac da yoxdur». Bununla birlikdə o, belə hesab edir ki, iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə dair aşağıda göstərilən tə­rif­lər­dən hər biri doğrudur və hər bir savadlı adam bu siyahını bir neçə dəfə uza­da bilər: 1) Iqtisadi nəzəriyyə insanlar arasında mübadilə və pul söv­də­ləş­­mələri ilə əlaqədar olaraq baş verən fəaliyyət növləri haqqında elm­dir; 2) Iqtisadi nəzəriyyə insanların gündəlik işgüzar fəaliyyətləri, yaşa­maq üçün vəsait əldə etmələri və ondan istifadə olunmasını öy­rən­­mələri haqqın­da elmdir; 3) Iqtisadi nəzəriyyə istehsal və istehlak sa­hə­­sində bəşəriyyətin üzərinə düşən vəzifələrin öhdəsindən necə gələ bil­məsi haqqında elmdir; 4) Iqtisadi nəzəriyyə sərvət haqqında elmdir; 5) Iqtisadi nəzəriyyə müxtəlif əmtəələrin istehsalı, indi və gələcəkdə is­teh­­lak etmək məqsədilə onların müxtəlif adamlar və qruplar arasında bö­­­lüşdürülməsi,insanlar və cəmiyyət tərəfindən pulun köməyilə və ya onun iştirakı olmadan nadir ehtiyat­lar­dan məhsuldar is­ti­fa­də olun­ması haqqında elmdir.
Iqtisadi nəzəriyyə mülkiyyətin formasından, sahələrin və əra­zi­lə­­rin, tarixi dövrlərin xüsusiyyətlərindən asılı olma­yaraq, təsərrüfat­çı­lı­ğın bir sıra prinsiplərinə əməl olunmasını nəzərdə tutur. Bunlar nəticə və xərc­lərin ölçülməsi, onlardan səmərəli istifadə edilməsi, istehsalçılar üçün müəyyən stimulların yaradılması və s-dir. Müasir dövrün qlobal sosial-iqtisadi prob­­lemlərinin-inflyasiya, işsizlik, hərbi xərclər, büdcə çatışmazlığı, yox­­sulluq və qeyri-bərabərlik, ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması, biznesin hö­ku­mət tərəfindən tənzimlənməsi və xalqın həyat sə­viy­yə­si­­nin yüksəldilməsi və s. həll edilməsi xeyli dərəcədə məhdud miqdarda ehtiyatlardan sə­­mərəli istifadə olunma-sından asılıdır. Deməli, iqtisadi nəzəriyyə cəmiyyət üzvlə-rinin tələbatlarını maksimum dərəcədə ödəmək üçün məh­dud miqdarda istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması, ya­xud da onların idarə edilməsi problemlərini öyrənir.

Beləliklə, yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirərək demək olar ki, iqtisadi nəzəriyyə cəmiyyətin tələbatını maksimum dərəcədə ödəmək məqsədilə məhdud miqdarda istehsal ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması və onların idarə edilməsi prosesində insanlar arasında meydana çıxan qarşılıqlı münasibətləri öyrənir. İqtisadiyyatı öyrənmə, dərketmə baxımdan yanaşdıqda onu mikroiqtisadiyyat, makroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat və meqoiqtisadiyyat sahələrinə bölmək olar. İdarəetmə baxımdan da iqtisadiyyat bu hissələrə bölünür:

M İ K R O İ Q T İ S A D İ Y Y A T – istehsalın və xidmətin müəssisə, firma səviyyəsində araşdırılması, təşkili və idarə edilməsi deməkdir. Burada istehsal xərcləri, mənfəət, qiymət, əmək haqqı, tələb- təklif kimi iqtisadi amillərdən daha konkret şəkildə istifadə olunur və idarəetmədə daha çevik formalar seçilir.
M A K R O İ Q T İ S A D İ Y Y A T – həir ölkənin və regionun iqtisadiyyatının bütövlükdə öyrənilməsi, araşdırılması və təhlili deməkdir. Makroiqtisadiyyat səviyyəsində cəmiyyənin, ölkənin, milli iqtisadiyyatı ən başlıca iqtisadi problemləri dayanır. Burada ictimai istehsalın məcmusu, milli gəlir, onların artımı, bölgüsü, sosial tələbatların təmin olunması və s. kimi problemlər öyrənilir.
M E Z O İ Q T İ S A D İ Y Y A T – makroiqtisadiyyatın yarım sistemidir, bir- biri ilə üzvü bağlı sahələr kompleksidir. Bura ASK, aqrar- biznes, hərbi sənaye kompleksi və s. daxildir. Bunların maddi əsasını əmək bölgüsü və kooperativləşmə təşkil edir. Hərbi sənaye kompleksi hərbi və mülki istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi ifadə olunur.
M E Q A İ Q T İ S A D İ Y Y A T – dünya təsərrüfatını, yəni beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyatı öyrənir.

• Teqlər:
• iqtisadi nəzəriyyə
• , ekonomiks