Текст книги Hekayələr

Yazıçı cəbhədə əsgər iynə-sapı ilə tikib düzəltdiyi dəftərçələri odlu-alovlu günlərin qiymətli yadigarı kimi qoruyub saxlamışdı. Üç ildən artıq zamanı əhatə edən gündəliklərin saralmış, bəzən də pozulub getməkdə olan sahifələrini çevirdikcə Qafqaz dağlarının uçurum dərələri, Kuban çayının qəzəbli ləpələri, Qara dənizin qırmızı qan rənginə çalan mavi dalğaları, Belarusiya meşələrinin şaxtası, hər addımı uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi gedən Litva şəhərinin küçələri, istehkamları göz önündə canlanırdı. İsmayıl Şıxlının dəniz desantçısı kimi xidmət etdiyi batalyon 1945-ci ilin 9 mayında Almaniyanın Friş-qaf körfəzində, Baltik sularında qələbə ilə sona yetib.

Ismayıl şıxlı srlri

Azərbaycanın çox oxunan yazıçılarından biri də İsmayıl Şıxlıdır. Oçerk, hekayə, povest və romanlarında hiss və düşüncələrini təsvir edən yazıçı xalqımızın keçmişinə müraciət edib, tarixi hadisələri obyektiv işıqlandırıb.

İsmayıl Qəhrəman oğlu Şıxlı 1919-cu il martın 22-də Azərbaycanın şeir-sənət ənənələri ilə tanınan Qazax mahlının İkinci Şıxlı kəndində doğulmuş, lakin ilk təhsilini Kosalar kənd məktəbində almışdır. Qazaxda Pedaqoji texnikumu bitirmişdir. Bir neçə il sonra Bakı Dövlət Pedaqoji İnstitutunda oxuyarkən Böyük Vətən Müharibəsi başlanmış, təhsilini yarımçıq qoyaraq cəbhəyə getmişdir.

Bir çox yazıçılarımız kimi o da yazmağa şeir ilə başlamışdır. Mətbuatda ilk şeiri “Quşlar” adı ilə çap edilmişdir. (1938-ci il Ədəbiyyat qəzeti 24 noyabr) Qoşma janırında olan şeirlərində yazıçının duyğuları səmimi olsa da, bunlar heç də sənət uğuru hesab edilməmişdir.

İsmayıl Şıxlı Kür qırağı obalarda, Xəzər sahilindəki paytaxt şəhərdə, tələbə ikən mütaliə etdiyi saysız-hesabsız bədii və elmi əsərlərdə, müharibə zamanı iştirakçısı olduğu çoxlu cəbhə hadisələrində, insanların talelərində bir yazıçı kimi həmişə axtarışda olub. Şeir yazmaqdan əl çəkməsi həyatın geniş lövhələrini hərtərəfli səmərəli axtarışları ilə əlaqələndirirdi. İsmayıl Şıxlı orduya getdiyi vaxtdan qələbədən sonra doğma kəndlərinə qayıtdığı günədək həyatında baş vermiş ən vacib hadisələri öz gündəlik dəftərində qeyd edib.

“Cəbhə gündəlikləri” nin əsas qəhrəmanı yazıçı özüdür. O, təmkinli, qorxu bilməyən cəsur bir əsgərdir. Müharibənin dəhşətlərini, saysız qanlı faciələri hər gün cəbhə yollarında gorsə də, onun zərif qəlbi daşa dönmür. Mərhəmət hissi, insanın yaşamaq hüququna dərin hörmət onu bir an olsa belə tərk etmir. Səngərdə, çayları keçəndə, düşmən üzərinə cumanda həlak olan hər bir əsgərin arxasında təkcə onun özünü yox, min bir əzab- əziyyətlə ərsəyə gətirmiş ata-anasını, yaxınlarını, puç olmuş xəyalları görür.

Müharibə onun üçün insani olan hər şeyin: xoşbəxt həyat arzularının, yaxınlara məhəbbətin, sədaqət və əxlaqın, xeyirxahlıq və gözəlliyin faciəsidir. O, dəhşətlə anlayır ki, müharibə də həyatdır, yaşamaq tərzidir. Müxtəlif millətlərin nümayəndələri olan silah yoldaşları ilə vətəni həmişə göz önündə saxlayır. Bilir ki, hissə qapılmaq, müdhiş faciələr qarşısında zəifləmək daha böyük faciələrə səbəb ola bilər. Ona görə də mətinliyini itirmir, doğma Kosalar kəndindən Almaniya torpaqlarına qədər öz əsgər borcunu qorxu və yorğunluq bilmədən, dözüm və səbrlə, yerinə yetirir.

Yazıçı hər bir əsgər kimi keçdiyi yerin, azad edilən kəndlərin, şəhərlərin qan bahasına üzüb keçdikləri çayları tikdikləri körpüləri nəzərdən qaçırmır. Onları yığcam detallarla təsvir edir, çünki əsgər taleyindəki qaçılmazlığı bilir. Müharibə davam etdikcə öldürülən insanların sayı da artıq çoxalır.

Yazıçı cəbhədə əsgər iynə-sapı ilə tikib düzəltdiyi dəftərçələri odlu-alovlu günlərin qiymətli yadigarı kimi qoruyub saxlamışdı. Üç ildən artıq zamanı əhatə edən gündəliklərin saralmış, bəzən də pozulub getməkdə olan sahifələrini çevirdikcə Qafqaz dağlarının uçurum dərələri, Kuban çayının qəzəbli ləpələri, Qara dənizin qırmızı qan rənginə çalan mavi dalğaları, Belarusiya meşələrinin şaxtası, hər addımı uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi gedən Litva şəhərinin küçələri, istehkamları göz önündə canlanırdı. İsmayıl Şıxlının dəniz desantçısı kimi xidmət etdiyi batalyon 1945-ci ilin 9 mayında Almaniyanın Friş-qaf körfəzində, Baltik sularında qələbə ilə sona yetib.

Yazıçı məqalələrinin birində yazırdı: “Cəbhə yolları çox ağır və uzun olur. Hər dəqiqə bir ilə dönür, torpağın hər qarışı sonu görünməyən məsafəyə çevrilir. Getdikcə gedirsən, dizin-dizin sürünürsən, qara-çovğuna düşürsən, mərmilər diksindirir, bombalar partlayır, yanında insan nəfəsi, insan hənirtisi axtarırsan. Səngər dostun yarı yolda qalır, onun isti əli ovcunda soyuyur, kömək edə bilmirsən”.

Aradan illər keçib, fəsillər dolansa da nəmli səngərlərin acısı unudulmur. Bəzən yuxuda işıqlı pulemyot güllələri üstünə uçuşur, göyə sovrulan torpağın altında qalırsan. Yer lərzəyə gəlir, kim isə üstünə atılır, kimi isə vurub yerə sərirsən, qulaqlarında minamyot, barıt tüstüsü səni boğur, yuxudan hövlanak ayılırsan.

Bəzən döyüş yoldaşlarının tapşırıqlarını nümunəvi yerinə yetirdiyinə görə komandanlıqdan aldığı “təşəkkürnamələr”, döş nişanı, medallar, qırmızı ulduz ordeni; bir də sağında-solunda vuruşan, həlak olan silah və məslək dostlarının əziz xatirəsi gözlərinin önündən getmir.

(İ.Şıxlı. “Cəbhə yolları”. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1968-ci il 17 fevral).

Müharibədən sonrakı bir sıra hekayələri və “Kerç suları” adlı povestini də İsmayıl Şıxlı Böyük Vətən Müharibəsinə həsr edib. Yazıçı bu əsərində cəbhə yoldaşlarının əhval-ruhiyyəsini, müharibə həqiqətlərinin kiçik bir parçasını şəxsi müşahidələri əsasında əks etdirib. Qara dəniz sularında şiddətli döyüşlər, faşist işğalına məruz qalmış Krım sahillərinə od-alov içərisinə desant çıxarılması; insan iradəsinin üz-üzə gəldiyi ağır sınaqlar əsərdə açıq şəkildə əks olunur. Yazıçı ölümün dəhşətini, çoxlu qanların töküldüyünü, lakin döyüşlərdə xırdaca üstünlüyün belə böyük mərhumiyyətlər və qurbanlar bahasına başa gəldiyini geniş şəkildə qələmə alıb. Əsərdə adları qeyd olunanlar işərisində topçu İlyas, kapitan Aslan, dükançı Dimitriyev və miçman Abbasın bu döyüşlərdə göstərdikləri şücaətləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Lakin nə adı çəkilən surətlər, nə də “Kerç suları” əsəri Böyük Vətən Müharibəsi haqqında düşüncələri yazıçını kifayətləndirməmişdir.

Ədibin sonralar yazdığı “Odlu çarpazlar” adlı pyes yazmış və həmin əsər 1985-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatırında tamaşaya qoyulub. Onun müharibə təəssuratlarına əsaslanan əsərləri mənəvi saflıq, əxlaqi ucalıq, vicdani paklıq kimi məsələləri ön plana çəkməsindədir.

Yazıçının üslubi keyfiyyətləri hekayələrində də qabarıq şəkilində özünü göstərir. Yığcamlıq, dilin obrazlılığı, rəvanlığı, təsvirlərin əlvanlığı ədibin ilk fəaliyyət illərinə məxsus “Ayrılan yollar”, “Dəli kür” romanında da görürük. İsmayıl Şıxlının bir yazıçı kimi formalaşması demək olar ki, iri həcmli əsərləri ilə bağlıdır. “Dəli kür” əsəri ilə bağlı yazıçı Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda da yaxşı tanınıb.

“Ayrılan yollar” romanınında gənc qəhrəmanların mənəvi aləmini açıb göstərməsi oxucular və tənqidçilər tərəfindən qiymətləndirilib. Əsərdə pambıqçı Zeynəblə traktorçu Əlinin, aqronom İmranla kənd müəllimi Nərgizin qarşılıqlı məhəbbəti təbii təsvirlər vasitəsilə verilib.

“Ayrılan yollar” əsəri 50-ci illərin bir çox roman və povestləri kimi kolxoz kəndinə, məhsuldarlıq uğrunda mübarizə məsələlərinə həsr olunub.

XIX əsrin ikinci yarısındakı Azərbaycan kəndindən bəhs edən “Dəli Kür” əsəri təbii şəkildə verilib. Əsərdəki Cahandar ağa, Mələk, Şamxal, Güləsər, Şahnigar, Pristav, Əhməd, Qoca dayı, Çərkəz surətləri ahəngdar şəkildə bir-birini tamamlayır. Tarixi faktların romanın hər səhifəsində hiss olunması yazıçı qələminin zənginliyini bildirir. Roman Azərbaycanın Kürqırağı kəndində baş vermiş hadisələrin motivləri əsasında qələmə alınıb. Əsərdəki bir yanda Molla Sadıq və onun müridləri, digər tərəfdə isə anbarlarına iyirmi kəndin gəliri toplanan Cahandar ağa kəndin ən nüfuzlu adamlarından idi. Cahandar ağa son dərəcə bitgin obrazdır. O, səhərə qədər at belində əli silahlı dolaşmağı, öz ailəsini təcavüz və basqınlardan qorumağı bacarırdı. Yeri gələndə çar hökumətini təmsil edən pristavla onun silahlı adamları yanında sərt danışmaqdan da çəkinmirdi. Qonaqsevərliyi ilə kəndə yeni gəlmiş insanlara da hörmətlə yanaşırdı. Kənd məktəbinə yeni təyin olunmuş müəllimlər, Çernyaevski və Əhmədi öldürmək istəyən kənd qoçularını Cahandar ağanın tərki-silah etməsi əsərin ən gərgin epizodlarındandır.

Əsərdə molla Sadığın fırıldaqlarına qarşı ayıq olan Cahandar ağa kənd ruhanisinin əməllərini özbaşınalıq adlandırırdı. Cahandar ağanın özünə məxsus çox mübahisəli olan bir qeyrət anlayışı vardı. İstəkli bacısı Şahnigarı mahiyyətini belə anlamadığı müridlər məclisində iştirak etdiyi üçün öz əli ilə güllələyən, cavab qaytardığı üçün əziz oğlu Şamxalı döyüb evdən qovan Cahandar ağa bu cür hadisələrə laqeyd qala bilmir, həyəcan keçirirdi. Lakin bu deyilənlərin heç biri onu atının yalının və quyruğunun qırxılması qədər yandırıb yaxmır. Qəzəbindən az qala ürəyi partlayan Cahandar ağa gözündən artıq istədiyi Qəmər atını özgələrin o kökdə görməsini və tənə vurmasını eşitməmək üçün səhər alatorandan sis-duman çəkilməmiş uçuruma aparıb güllə ilə vurur.

Cahandar ağa dəliqanlı və zalım mülkədardır. Kasıb gəmiçi oğlu tərəfindən qızının qaçırıldığını eşidəndə qəzəbindən bağırır, dönə-dönə təkrarladığı bu sözlər dediyimizi sübut edir: “Sümüyümüzü it sümüyünə caladın. “

Cahandar ağa surətini müəllif bütün daxili ziddiyyətləri ilə təsvir edib. Xırdaca bir ehtiyyatsızlıq üstündə bacısı Şahnigarı öldürməklə namusunu ləkədən qoruyan Cahandar ağa özgənin kəbinli arvadını götürüb qaçanda kiminsə namusuna ləkə vurduğunun fərqinə varmır.

Əsərdə Cahandar ağanın həyatı güclü sarsıntılar və təlatümlər içərisində keçir. Şahnigarın qətli bəzi ailə üzvlərinin onunla yadlaşmasına səbəb odur ki, doğma qızının qaçırılması, rəsmi hökümət nümayəndələri ilə baş verən ixtilaflar vaxtıilə bir sözünü iki eləməyənlərin indi üzünə durması Cahandar ağaya öz təsirini göstərir. Cahandar ağa artıq zəmanənin dəyişdiyini adət etdiyi əlçatmaz, ünyetməz igidlik, mülkədar həyat tərzinin sarsıldığını hiss edir.

İsmayıl Şıxlı Cahandar ağa obrazını öz mövqeyindən əl çəkən, qorxan adam deyil; lakin Rusiya İmperiyasının Qafqazı mənimsəməsi ilə araya gələn maneələrə, onları doğuran ictimai-siyasi səbəblərə qarşı mübarizədə tək qaldığını göstərirdi.

Cahandar ağanın bir xarakter kimi faciəsi də bundan doğurdu.

Öz sonbeşiyi Əşrəfi Qori seminariyasında rusca təhsil almağa qoyması da xarakterindəki ziddiyyətli fikirlərindən qaynaqlanırdı. Cahandar ağa bir tərəfdən görür ki, rusca savadlı olmağın əhəmiyyəti çox böyükdür, bunu zəmanə özü tələb edir; digər tərəfdən də davranışında və hərəkətlərində zəriflik, adamlara qarşı münasibətində həssaslıq müşahidə etdiyi Əşrəfin davranışları onun ürəyini açmır. Cahandar ağa oğlunun simasında hər şeydən əvvəl polad kimi əyilməz, atıb-tutan bir oğul görmək istəyirdi.

Yazıçının “Dəli Kür” əsərində keçən əsrin sonlarında Azərbaycan kəndinin ictimai vəziyyəti maraqlı bədii təsvirlərlə verilmişdir. İlk səhifələrdən əsas hadisələrin cərəyan etdiyi Göytəpə kəndinin torpaqdan güclə seçilən qara damlar arasında gözə dəyən kirəmidli evlər, əsərdə canlı şəkildə təsvir edilir. Ayağına geyməyə bir cüt çarıq tapa bilməyən Qoca dayı, maddi çətinliklər üzündən evlənə bilməyən Çərkəz, yaylaq yerində xəcalətli görünməmək üçün xörək əvəzinə bulaq suyu qaynadan Güləsər, uzaq səfərə yola saldığı oğluna cib xərcliyi tapa bilməyən Əminə xala, “bəylə bostan əkib tağı çiynində bitən” Rüstəm kişi və başqaları kənddəki qara torpaq damların sakinləridir.

Gəzdikcə qurtarmayan əkin yerlərinin, qoyun sürülərinin, mal-qaranın sahibi Cahandar ağa halal-haramı çoxdan qarışdırmış Molla Sadıq kimilər isə həmin tək-tək gözə dəyən kirəmidli daş evlərin sakinlərdir. Beş-altı metrlik əkin yeri arzusu ömürlük ürəyində qalan Qoca dayı ilə, ətrafda baş verən hadisələrin mahiyyətini bilməyən Əşrəf arasındakı dialoq çox səciyyəvidir:

– Torpaq tapılar, ay qoca dayı, fikir eləmə.

– Hardan tapılar, ay bala?

– Nə çoxdur allahın torpağı.

– Allahın torpağını bəndələr çoxdan qamarlayıblar. Ölsələr də əllərindən bir qarış da verməzlər.

Yazıçı əsərdə dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti haqqında bədii təsəvvür oyadır. Rus işğalından sonra Azərbaycan tarix boyu dəfələrlə vuruşan qonşu dövlətlərin hərb meydanı olmaqdan göz aça bilmir. Rus imperiyasının qayda-qanunları Azərbaycanda özbaşınalığı məhdudlaşdırsa da digər tərəfdən xalq ikiqat ictimai zülmə məruz qaldı. Bir çox əkin yerləri, meşə və qoruqlar ov yeri elan edildi. Sadə camaatın bu yerlərə daxil olması yasaq edildi. İnsanların arzulamadıqları bir həyat başlandı. Qabaqcıl rus, Avropa yazıçıları və alimlərinin ictimai bərabərlik haqqında fikirləri müxtəlif kanallar vasitəsilə Qafqaza, Azərbaycana yol tapdı.

Əsərdə maraqlı epizodlar əsasında göstərildiyi kimi, hökumətin hər cür qadağan tədbirlərinə baxmayaraq qabaqcıl fikirlərin yayılması işində xüsusən Qori müəllimlər seminariyası əsas rol oynayırdı.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın ədəbiyyatı, mədəniyyəti tarixində görkəmli xidmətləri olmuş Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Firuddin Köçərli və başqaları həmin seminariyada təhsil almışdılar.

“Dəli Kür” romanındakı Çernyayevski, Kipyani, Semyonov bu seminariyanın işıqlı tərəfləri, Petrov isə çarizmin yeritdiyi mürtəce siyasətin təmsilçiləridir. Seminariyanın direktoru tərəqqipərvər maarif xadimi Semyonov qaranlıq bir gecədə dostu və məsləkdaşı Çernyayevskiyə səmanı göstərərək deyir: “Orada zülmət içində parıldayanları görürsünüzmü? Bir baxın necədə sayrışırlar. Belə bir qaranlıq gecə yer kürəsi üzərinə qara pərdə salmaq, onu ört-bastır etmək istəyir. İşıq isə onu deşir? Ordan-burdan süzülüb parıldayır, özünə yol açır kimə isə işıq saçır”.

Seminariyanın direktoru Semiyonov ən yaxşı müəllimlərini onların müxtəlif millətlərdən olan ləyaqətli şagirdlərini zamanının qaranlıq göylərindəki ulduzlarla, ordan süzülən işıq zolağı ilə müqaisə edərək oxucuların yeni tipli ziyalılarına qarşı rəğbətini artırır.

Yuxarıdakı qeydlərdən göründüyü kimi “Dəli Kür” romanı dramatik toqquşmalar, qüvvətli xarakterlərlə əhatə edilmişdir.

“Dəli kür” əsərində (1957-1967) təsvirlər daha canlı, hadisələrin təqdimi daha qabarıq şəkildə verilmişdir. Buna görə də təqribən on il davam etmiş yaradıcılıq əməyinin bəhrəsi olan “Dəli kür” İ.Şıxlının həcmcə ən böyük və əhəmiyyətli əsəri olaraq qalmayıb, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının çox qiymətli nümunələrindədndir. Bu əsər yazıçının dərin psixoloji, güclü xarakter yaratmaq bacarığını nümayiş etdirən keyfiyyətlərlə zəngindir.

Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” studiyası 1970-ci ildə İsmayıl Şıxlının ssenarisi əsasında eyni adlı bədii film çəkib.

İ.Şıxlı “Dəli Kür” dən əvvəl də, sonra da bir sıra maraqlı əsərlər yazmış, onların bir qismini mətbuatda “Mənim rəqibim”, “Məni itirməyin”, kitablarında nəşr etdirmişdir.

“Köynək”, “Qızıl ilan”, “Sapı özümüzdədir”, “İlğım” və sair əsərləri sübut edir ki, ədib xırda formalı əsərlərində də həyati problemlər qaldırmaq, onları canlı insan surətləri əsasında həll etmək sahəsində yüksək bacarıq sahibi olmuşdur.

İ.Şıxlının həyatı bilavasitə məktəblə, institutla, ümumiyyətlə tədris prosesi ilə bağlı olub. O, on illər boyu ali məktəbdə dərs demişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının təşkilatçısı və müdiri olmuşdur.

Ədib elmi işlərlə də məşğul olub, tədqiqat işləri aparıb. Xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin yaradıcılığı mövzusunda namizədlik dissertasiyayı yazıb, ədibin on cildlik külliyatının tərtibçisi və elmi şərhçisi olub.

İsmayıl Şıxlı ali məktəblərimizin ehtiyyacını nəzərə alaraq “xarici ədəbiyyat tarixi” (1970) və “XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi” (1974) dərsliklərini yazıb.

O, müxtəlif illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi olub. Milli ədəbiyyat və mədəniyyətimizin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq 75 illik yubileyi münasibətiilə Respublikanın “Şöhrət ordeni” ilə təltif edilib.

İsmayıl Şıxlı bəzi qələm dostları ilə müqayisədə əsərləri az çap olunan yazıçıdır. Lakin onun əsərlərinin bədiiliyi və əlvanlığı oxucular tərəfindən sevilərək oxunur, ssenarisi əsasında çəkilmiş filmlərinə maraqla baxılır.

AMEA Ədəbiyyat İnstitutu XX əsr şöbəsi

Текст книги “Hekayələr”

Arabanın arxa tərəfində cağdan yapışaraq oturmuşdum. Gözümü təkərlərin əyri-üyrü izlərindən çəkmirdim. Neçə gün idi ki, çiskinli payız havası başlanmışdı. Kövşənliklər, otu çalınmış biçənəklər, saralmış yamaclar, torpaq yol islanmışdı. Adamın burnuna nəm çöllərin yovşan qoxulu, rütubətli havası dolurdu. Ayaqlarımı sallamışdım. Təkərlərin izi getdikcə enlənir və dərinləşirdi. Yolun kənarındakı kövşənliklər xışıldayırdı. Dərz tayalarının yeri cücərmişdi. Qalın sirkənlərin içində orağın ağzından salamat qalmış sünbüllər nəmlənib əyilmişdi. Onların üstü ilə qıvrım qabığından yarıya qədər çıxan qara, qoşabuynuzlu ilbizlər sürünürdü.

Arabanın içinə tara qədər ot döşəmişdilər. Kəndimizin ağsaqqalları oturub ayaqlarını uzatmışdılar. Şəhərə gedirdilər. Hərənin bir işi, özünə əcrə dərdi-azarı vardı. Mən də dərsə tələsirdim. Texnikumda oxuyurdum.

Söhbət dünənki seçkidən gedirdi. Keçən axşam kəndimizdə böyük iclas olmuşdu. Rayondan da adamlar gəlmişdilər. Onların fikri köhnə sədri saxlamaq idi. İclasdan əvvəl ağsaqqalları dilə tutub deyirdilər ki, “katib özü də dəyişikliyin tərəfi deyil. Təzə adam seçib nə qazanacaqsınız?”

İclas gecəyarıyacan davam etdi. Çox danışdılar. Ancaq camaat sözündən dönmədi. İşgüzar briqadirlərdən birini, Aydınoğlunu sədr seçdilər.

Arabadakıların içində Mədəd kişi də vardı. O, ayaqlarını rahatca uzadıb qəlyanını tüstülədirdi. Danışılan lara qulaq asdıqdan sonra yeni sədri tərifləməyə başladı:

– Adam gərək özününkünün qədrini bilsin. Elindən, obasından irəli çıxana arxa dursun, ona kömək eləsin. Amma biz bir-birimizin ayağından çəkirik, istəyirik ki, qabağa gedənimiz tez yıxılsın. Adamlar yaman korlanıblar. Üzdə bir söz danışırlar, dalda başqa. Bilmirsən dostun kimdir, düşmənin kim? Yadlara yaltaqlanırıq, özümüzünkülərə isə meydan oxuyuruq. Ona görə də başımızdan basırlar. İndi gərək biz elliklə Aydınoğluna arxa duraq, işinə kömək eləyək. Belə olsa, kolxozumuz qabağa gedər, kəndimizin adı dillərə düşər. Aydınoğlu qoçaqdır. Diribaşdır. Mən onu lap uşaqlıqdan tanıyıram. Rəhmətlik atası da diribaş idi. Biz qardaş kimi idik. Onu öz balam kimi istəyirəm. Elə sizə də deyirəm, gərək əl-ələ verək, qoymayaq onun başından bir tük əskik olsun.

Mən diqqətlə ona qulaq asırdım. Ürəyimdə deyirdim ki, “Aydınoğlunun bəxti gətirib. Onu bu qədər sevən adam var. Mədəd kişi kimilər, deyəsən, ona dayaq olacaqlar. Görəsən, kəndimizdə Aydınoğlunu Mədəd kişi qədər istəyən varmı?”

Araba torpaq yoldan çıxdı. Şəhərin yaxınlığında daş yola düşdü. Təkərlər qıcırdadı. Biz titrətməli kimi silkələndik. Şəhərin girəcəyindəki körpüyə yaxınlaşdıq. Birdən Mədəd kişi arabanın içində dikəldi. Yolun kənarı ilə piyada gedən təzə sədri səslədi:

– A bala, niyə piyada gedirsən, qara atı niyə minmirsən?

Aydınoğlu dinmədi. Çiyinlərini çəkib uzaqlaşdı. Mədəd kişi qəlyanını sümürüb yerini rahatladı:

– Çox həyalı cavandır, gördünüzmü, pul kimi qızardı. Amma atı nahaq minmir.

Mən o atı görmüşdüm. Qara at hündür, ayaqları səkil bir atdı. Tövlədə ayrıca saxlayırdılar. Teli ipək kimi yumşaq idi, əl dəyməmiş tökülərdi. Onu tövlədən çıxaranda camaat tamaşasına durardı. Yüyənini iki adam güclə saxlayardı. Oktyabr, ya da May bayramında kəndin dəliqanlıları cıdıra çıxanda qara atı ötən olmazdı. Əvvəllər bu atı əsl sahibi Əmirxan kişi minərdi. O da atı kimi hündür, zəhmli bir kişi idi. Sonra atı kolxoza verdilər…

Axşam dərsdən evə qayıdarkən mənim bəxtim yenə gətirdi. Səkkiz kilometr yolu piyada gedəsi olmadım. Torpaq yola çıxan kimi arabaya rast gəldim. Səhərki təki, arxada, cağdan yapışıb oturdum. Ayaqlarımı salladım. Hava qaralmışdı. Göyün üzündəki tutqunluq daha da güclənmiş, çiskin çoxalmışdı. Qarşıdakı kənd evlərində təkəmseyrək işıq yanırdı. Arabadakılar, deyəsən, yorulmuşdular. Dinmirdilər. Təkcə Mədəd kişinin qəlyanı közərirdi.

Arxadan səs eşidildi. Azacıq sonra çiskin içərisindən çıxan qara at yanımızdan güllə kimi ötdü. Dırnaqların-dan qopan palçıq ətrafa səpələndi, bir-ikisi arabaya düşdü, deyəsən, Mədəd kişinin üzünə yapışdı. O sancılanmış kimi qıvrılıb dikəldi. Yəhərdə çəpəki oturmuş Aydınoğlunun kürəyinə, qara atın düyünlənmiş quyruğuna baxdı. Qəlyanını ağzından çıxarıb əlini hirslə dizinə çırpdı:

– Sən dünyanın işinə bax, gör nə tezcə havalandı!

ÇİSKİN

O, dirsəkliyi sürtülmüş kreslonu pəncərənin qaba – ğına çəkdi. Qalın yun şalı kəmər yerinə qədər dartıb dizlərini möhkəm bürüdü. Otağa qaranlıq çöksə də, işığı yandırmadı. Gözünü pəncərəyə zillədi. Pəncərənin nəfəsliyi açıq idi. Çisələyirdi. Arxa tərəfdəki qırmızı işıqlar yaş yollarda közərirdi. Səkilərin yaxası boyu cərgələnən ağacların yarpaqlarını narın damlalar döyəcləyirdi. Onların yeknəsəq tappıltısı qarşıdakı bağçanın xəzəl xışıltılarına qarışıb otağa dolurdu. İçərini nəm yarpaqların rütubəti bürüyürdü.

Qoca gözünü pəncərə şüşələrinə qonmuş çisəkdən çəkmirdi. O, narın su zərrələrinin birləşərək gilələndiyini və bu damlaların süzülüb şüşədə zolaq-zolaq izlər buraxdığını müşahidə etməkdən son vaxtlar doymurdu. Elə bil ki, bağçadakı ağacların yarpaqlarını yuyub-təmizləyən çiskinli yağışın asta şırıltısı onu sakitləşdirirdi. Qoca belə hallarda saatlarla oturub az qala pəncərədən içəri dolan yarpaqların ucunda gilələnmiş damlalara, onun yuyub-təmizlədiyi zolaqlara, qırov kimi hər yerə qonmuş ağımsov su zərrələrinə baxdıqca bədənində bir sərinlik, əsəblərində insanı mürgülədən bir sakitlik duyurdu.

O yorulmuşdu. Əlli ildən çox ali məktəblərdə mühazirə oxuyan, elmi konfranslar, müzakirələr keçirən, cild-cild əsərlərin müəllifi bu qoca alim axır illər guşənişin olmuşdu. Bədəninin giziltiləri artmış, ayaqları hərəkətdən qalmışdı. O hiss etmişdi ki, daha əvvəlki maraqla dərs deyə bilmir. Tez-tez dayanıb nəfəsini dərir, adəti xilafına, mühazirə zamanı stul çəkib oturmalı olur. Onun dərsi getdikcə maraqsızlaşırdı. “Hər şeyin məqamını bilmək, ölçü hissini itirməmək ən böyük qabiliyyətdir. Vaxtında səhnədən getməyi bacarmaq, xatirələrdə çağlayan şəlalə kimi yaşamaq hünər istəyir”. Bu sözləri professor dəfələrlə təkrar etmiş, sürünənlərlə barışmadığını hamıya bildirmişdi. Bəs indi? Bəs özü?

O, ərizə verdi. Təqaüdə çıxdı. İlk aylar onun yanına məsləhətə gələnlər, göstəriş alanlar çox oldu. Ancaq tədricən astanadakı ayaq səsləri, telefon zəngləri azaldı, gedib-gələnlər seyrəldi, bir ildən sonra isə tamam kəsildi. Balacalıqdan övladı kimi yanında saxladığı bacınəvəsi də onu tərk etdi. Qoca tək qaldı. İlk anlar o buna sevindi. Tam sakitlik içində oturub kitabları qabağına tökdü, gecə-gündüz yazıb-pozdu, elə bildi ki, bu məşğələ onu usandırmayacaq, kitablar onu yormayacaq. Bir-iki ay da keçdi. Qoca dəhşətlə hiss etdi ki, bunlar hamısı təsəllidir. Yalqızlıq onu sıxır, evə, qəlbinə getdikcə ağır bir kədər qonur. Fikrini dağıtmaq üçün tez-tez həyətdəki bağçaya endi, əsasına söykənə-söykənə dəniz kənarına yollandı, bir küncdə oturub saatlarla ləpələrə tamaşa etdi. Bu da çox sürmədi. Ayaq larının sızıltısı artdı, yeriməyi çətinləşdi, nəhayət, evdən bayıra çıxmağa ehtiyat etdi…

Evdəki əşyalar – tavana qədər ucalan kitab rəfləri, küncdəki iri yazı stolu, döşəməni başdan-başa bürüyən naxışlı qədim çilçıraq qaranlığa qarışıb əriyirdi. Arabir maşınların işığı pəncərədə parıldayır, gah divarın bir hissəsində, gah tavanda, gah da kitab rəflərində sürünüb ötürdü. Bu işıq zolaqları bəzən qocanın sifətində sarımtıl iz buraxırdı. Onun oturuşundan, alnındakı qırışların sıxlaşmasından, gözlərinin uzaq məsafə və zaman arxasında nə isə axtarırmış kimi sakit və dalğın dayanmasından hiss olunurdu ki, yorulmuşdur, səksən ildən artıq ömür sürən bu ixtiyar alim qəlbən, ruhən sakitlik və dinclik arayır.

Qoca azacıq tərpəndi. Əlini uzadıb yanındakı yemək stolunun üstündən qatıq qabını götürdü. İndi yadına düşdü ki, nahar eləməyib. Əslinə baxsan son zamanlar qatıqdan başqa bir şey yemirdi. Həkimlərin məsləhəti belə idi: səhər qatıq, günorta qatıq, yatmazdan əvvəl yenə qatıq.

Kreslonu geri çəkdi. Titrək əllərini stolun üstündə gəzdirdi. Nə isə xışıltı ilə yerə səpələndi. Qoca kreslodan qalxdı. Əlini dizinə söykəyib azacıq əyildi. Gəbənin üstünə dağılmış kağızları yığışdırdı və birdən xatırladı ki, onun əlindəkilər puldur. Qat-qat, qalaq-qalaq pullar yerə səpələnmişdi. Qolları yanına düşdü. Taqətsiz halda kresloya çökdü. Xışmaladığı pulları stolun üstünə atdı. Onun dodaqlarında qürurqarışıq acı və istehzalı bir təbəssüm oynadı. Sifətini təəssüfü xatırladan, lakin peşmançılıqdan çox dünyanın qəribə işlərinə meydan oxuyan bir ifadə bürüdü.

Düz bir saat əvvəl, qaranlıq qarışmazdan xeyli qabaq, ona pul gətirmişdilər. Külli miqdarda, gözləmədiyi halda. Ona demişdilər ki, sizin haradasa, haçansa kitabınız çap olunub. Böyük tirajla. Əsərin adını da dedilər, özünü də göstərdilər. Professor kitabı götürüb laqeydcəsinə baxdı. Pullara toxunmadı. O bu əsəri çoxdan yazmışdı, lap çoxdan. Az qala müəllifliyini belə unutmuşdu.

Yağış yenə çisələyirdi. Təkərlər şırıldayırdı.

Qapı tərəfdəki iri kəfkirli böyük saat danqıldadı. Dalğa-dalğa otağa yayılan bu səs qocanı diksindirdi. O nə isə xatırlayıb cəld kreslodan durdu. Pəncərəyə yaxınlaşıb ön taxtaya dirsəkləndi. Boynunu irəli uzadıb bağçaya boylandı. Düz bir həftə idi ki, bir cüt gənc, qaranlıq qarışan kimi, qocanın pəncərəsi önündəki bağçaya gələr, divar tərəfə çəkilib ağacların kölgəsindəki balaca skamyada oturar, baş-başa verib gecədən xeyli keçənə qədər astadan pıçıldaşardılar. Qocanın gecə vaxtı alaqaranlıq kölgəliklərə çəkilib qucaqlaşan gənclərdən xoşu gəlməzdi. Onların gah xısıltılı gülüşləri, gah da həyasız səslərini eşidəndə pəncərəni örtüb otağın dərinliklərinə çəkilərdi. Ancaq bu uşaqlardan xoşu gəlirdi. Onlar sakitcə gələr, sakitcə oturar, gecədən xeyli keçəndən sonra sakitcə də durub gedərdilər. Onların ayaqlarının altındakı yarpaqların xışıltısı eşidilməz olduqdan sonra qoca rahatca yerinə uzanardı. Ancaq bu gün narahat idi. Yağışdan, çisəkdən qorxurdu. Aradan altmış il keçməsinə baxmayaraq yağış, çiskin onu yaman qorxudurdu…

O, Kazan Universitetində oxuyurdu. Fəlsəfə ilə maraqlanırdı, hərdənbir şeir də yazırdı. Eşitmişdi ki, qədim yunan yazıçılarından biri öz əsərlərini yazanda ucqar bir mağaraya çəkilərmiş. Roma natiqləri çıxış etməzdən əvvəl dəniz kənarına gələr, bütün gecə səhərə qədər üzünü sulara tutub öz-özünə danışar, sonsuz dənizi insan dəryası, hirsli ləpələri isə natiqin sehri ilə çalxalanan izdiham sanarmış. Onlara oxşamağa çalışırdı. Dərsdən sonra, ya da imtahanqabağı yoldaşlarından ayrılır, təkliyə, xəlvətə çəkilirdi. Volqanın sahilinə qaçıb gözdən uzaq bir yer tapırdı. Oxuyurdu, danışırdı, uca bir yerə çıxıb sinəsini qabardır, üzünü axar sulara tutub şeir oxuyur, qədim natiqlərin nitqlərindən latınca parçalar söyləyirdi. O, hamını sehrləmək, boğuq-boğuq fit verən gəmilərin səsini batırmaq, çarxlarını dayandırmaq, göyərtədəki adamların diqqətini cəlb etmək, onlara öz nitqini söyləmək istəyirdi. O istəyirdi ki, hamı – sahildəki izdiham da, çay kənarına görüşə gələnlər də, uzaq səfərə hazırlaşanlar da, sahilə yan alan gəmiləri körpüdə qarşılayanlar da onu dinləsinlər, ona qulaq assınlar. Bəzən göyərtədən sahilə əl edirdilər, şlyapalar havada yellənirdi. Ona elə gəlirdi ki, səsi gəmidəkilərə çatıb, dinləyicilər onu alqışlayırlar. Daha da coşurdu, əl-qol atırdı. Ancaq bir dəfə…

Qız boynunu büküb altdan-yuxarı ona baxırdı. Sarı saçını ortadan ayırıb iri hörük hörmüşdü. Əynində uzun boynunu və qollarını örtən, yaxası işləməli gimnaziya paltarı vardı. Müşəmbəli ağ önlüyünün qatı sınmamışdı. Uzunboğaz, dikdaban çəkmələrinin qaytanı çarpazlarda səliqə ilə çarpazlanmışdı. Qız kitablarını sinəsinə sıxmışdı. Oğlan özünü itirdi. Əli havada qaldı, gözü qızda. Bilmədi sözünü bitirsin, yoxsa yarıda kəssin. Qız gülümsündü. Əlindəki çiçəyi qayanın üstündə heykəl kimi dayanan oğlana atdı. Qaça-qaça uzaqlaşdı. Haradasa, qayanın o tərəfində qızlar gülüşdü…

Bir həftə görünmədi. Utandığından o tərəflərdə hərlənmədi. Ancaq yarı canı Volqanın sahilində qaldı. Gecələr gözünə yuxu getmədi. Yataqxana yoldaşları sakitləşəndən sonra yerində çöyrükdü, gözünü tavana zillədi, pəncərədən boylandı. Hara baxdısa, sarışın qız gözünün önündə dayandı, boynunu əyib altdan-yuxarı ona baxdı, gülümsündü, əlindəki çiçəyi yuxarı, qayanın üstünə atdı. Görəsən, doğrudanmı, qızın onun şeir oxumasından xoşu gəlmişdi? Yoxsa öz gözəl nitqi ilə dünyanı əsir etmək istəyən gənci elə ilk addımdan adi bir qız ələ salırdı? Bəlkə, bu bir həqiqət idi? Bəlkə, qız, doğrudan da, onun nitqinə aşiq olmuşdu? Bəlkə, bunların hamısı boş xəyal, qəlbində yeni hislər yaranan bir gəncin təxəyyülündə baş qaldıran arzular, istəklər uydurması idi? Bəlkə, bəlkə…

O dözmədi. Cəsarətini topladı, ürkə-ürkə, ehtiyatla, ətrafına boylana-boylana sahilə getdi. Dikdirə çıxanda gözlərinə inanmadı. Qız dizlərini qucaqlayıb oturmuşdu. Baxışlarını axar sulara zilləmişdi.

Heç nə soruşmadılar. Qız onun qızarmış qulaqlarına baxdı, o da qızın bədənini kip tutan donunun titrəyən sinəsinə. Gülümsədilər. Köhnə tanışlar kimi əl verdilər. Adlarını dedilər:

Əl-ələ tutub üzüaşağı, sahilə qədər qaçdılar. Oğlana elə gəldi ki, bu saat hər yeri ayaqyalın keçə bilər, qızı qolları üstünə alıb geniş Volqanın ləpələri ilə addımlayar, istəsə, lap səmada qapaqlanmış ağ bulud laylarının qoynuna qalxıb sonsuzluqlara qədər baş alıb gedər. O istəyirdi ki, çayyuxarı üzən gəmilər dayansın, lap sahilə yan alıb onların önündə dursun, onları göyərtəyə, sonra da bərli-bəzəkli kayuta dəvət etsinlər. Birlikdə aylarla Volqaboyu yol getsinlər, gecələr göyərtənin arxa tərəfində məhəccərə söykənib qoşa dayansınlar, pərlərin köpükləndirdiyi sulara, ləpələrin qoynunda yırğalanan aya, suların sinəsində uzanan işıq zolaqlarının gümüşü pullarına tamaşa etsinlər. Sahildə mürgüləyən meşələrə, kəndlərə, yaşıl çəmənlərə baxmaqdan doymasınlar. Deyəsən, qız da eyni halı keçirirdi. Balaca, zərif əllərini oğlanın əlindən çəkmirdi…

Qoca pəncərədən bir az geri çəkildi, görünməsindən ehtiyat etdi. Qız gəlmişdi. Ağacın kölgəsində dayanaraq narahatlıqla ətrafa boylanırdı. Tez-tez qolundakı saatına baxırdı. Həyəcanlanmışdı. Narın damlalar yenə də yeknəsəqliklə şırıldayırdı. Oğlan gecikirdi. Qız gah ağacların kölgəsində daldalanır, gah da aşkara çıxıb yollara boylanırdı. Bəlkə, getmək istəyirdi? Qoca az qala pəncərədən əyilib qızın qolundan yapışmaq, onu oğlan gələnə qədər saxlamaq: “Getmə, gözlə, bəlkə, səbəbi var? Sevən adam görüşə səbəbsiz gecikməz, bunu bilirsinizmi, ay qızlar?” – deyə pıçıldamaq istədi. Axı o da altmış il bundan qabaq belə bir çiskinli havada görüşə gecikmişdi.

Onun pulu yox idi. Sevdiyi qızı bir yana aparmaq, ona bir hədiyyə almaq, nəyəsə qonaq etmək bir yana dursun, görüş yerinə getmək üçün konkaya minməyə belə pulu yox idi, beş-on qəpiyin əlində əsir qalmışdı. Çox vurnuxmuş, ümidi gələn yoldaşlarından borc istəmiş, verən olmamışdı. Bəlkə, onların da pulu yox idi? Tələbələrin cibinin boş anları azmı olur?! O, piyada getmək, qaçaqaça özünü qıza yetirmək, küçələri kəsəsinə addımlayıb konkalardan, faytonlardan sürətlə gedib Ləbibənin yanında olmağı arzulasa da, başa düşmüşdü ki, gecikib.

Yağış çisələyirdi. Daş döşəməli küçələr islanmışdı. Novçalardan axan sular şırıldayırdı. Daniyal darıxdı, ağzı üstə çarpayıya yıxılıb yastığı didişdirdi…

Birdən otaqda ayaq səsləri eşidildi. Addımlar yaxınlaşdı və onun çiyninə toxundular. Çevrilib başı üstündə dayanan tələbə yoldaşına baxdı. Bu onların sinfində oxuyan ən sakit, ən kasıb və ən qaradinməz tələbə idi. O, eynəyinin altından sakitcə baxırdı. Bu baxışlar o qədər qayğıkeş, ürəkaçıqlığı və canıyananlıqla dolu idi ki, Daniyal susa bilmədi. Ondan kömək almaq üçün yox, yüngülləşmək, ürəyini boşaltmaq üçün dərdini açdı. Eynəkli oğlan gülümsündü, əlini cibinə salıb üç manat çıxardı. Sakitcə yoldaşına uzatdı. Daniyal əvvəlcə tərpənmədi, mat-mat yoldaşına baxdı və birdən pulu qapıb bayıra cumdu, pillələri üç-üç, beş-beş atılıb küçəyə çıxdı. Dayanacaqdan uzaqlaşan konkanın arxasınca yetib ayaqlığa atıldı. Arxada dayanmadı, məsafəni qısaldacaqmış kimi adamları yara-yara qabağa keçdi, konkanın dayanacağa çatmasını gözləyə bilmədi, dözümsüzlük edib yerə atıldı, qaça-qaça özünü görüş yerinə yetirdi.

Ləbibə getməmişdi. Yağışın altında gözləmişdi. Dani-yal sevindi, əlini uzadıb görüşmək istədi. Qızın soyuq baxışı onu tərpənməyə qoymadı. Dayandılar. Dinmədilər. Birdən Ləbibə dabanı üstə fırlanıb geri döndü. Daniyalın çağırışını eşitmədi, onun dediklərinə qulaq asmadı. Çiskinli havada, köhnə şəhərin dar küçələrində, döngələrdən birində görünməz oldu, əbədi yoxa çıxdı…

Qız bir də saata baxdı. Qoca onun getməsini görmək, gecikmiş oğlanın həyəcanlarının şahidi olmamaq üçün pəncərədən geri çəkildi. Qatıq qabını götürüb qaşıqladı. Ancaq səbri çatmadı. Əyilib oğruncasına pəncərədən boylandı. Birdən onun sifəti işıqlandı. Oğlan gəlmişdi. Həmişəki kimi divar tərəfdə, pəncərənin altındakı balaca skamyada, ağacların ala-qaranlıq kölgəsində durmuşdular. Çisələyirdi. Damlalar irilənib yarpaqlardan süzülürdü. Onlar yağışdan qorunmaq üçün sıx yarpaqların altına çəkilmək istədilər. Quru yer tapmadılar. Ayaqlarının altındakı yarpaqlar xışıldadı. İri damlalar xəzəldə tappıldadı, ancaq onlar getmədilər. Küncə qısılıb plaşı başlarına saldılar. Damlalar plaşı döyəclədi.

Qoca bədəninin giziltisini unudaraq pəncərəni azacıq araladı. Çiskinli havada, islaq yarpaqların arasından uzaq ulduzlar kimi tutqun görünən işıqlara baxdı. Sakitcə nəfəs alıb kresloda oturdu, şalı dizlərinə çəkdi…

Maşınların təkərləri yaş yollarda şırıldayırdı. Çiskinli yağışın narın səpələntisi ağacların yarpaqlarında yeknəsəqliklə səslənirdi. Pəncərənin nəfəsliyindən içəri nəmli hava dolurdu. Bayırda xəzan yarpaqları, içəridə isə stolun üstünə və döşəməyə səpələnmiş pullar xışıldayırdı.

ƏMİOĞLU

Düz bir həftə idi ki, rayon maarif şöbəsi ilə baş mühasib Şeydayevin idarəsi arasında ayaq döyməkdən yorulmuşdum. Ancaq hələ də tələbnaməni yoxlatdıra bilməmişdim. Hesabdar hər gün sayğacı şaqqıldadıb bir səhv tapır, tələbnaməni təzədən köçürtdürür, mən yenidən növbəyə dayanır, gah fasiləyə düşür, gah da hesabdarı baş mühasib yanına çağırtdırdığından ləngiyir, beləliklə, iş günü qurtarır və mən sabahı gözləməli olurdum. Sözün düzü, direktorun əvəzinə zəhmət haqqı almağa gəldiyimə peşman olmuşdum. Əslində, mən bu bəhanə ilə rayon mərkəzindən azca aralı olan evimizə dəymək və ata-anamla görüşmək istəyirdim. İşlədiyim kənd uzaq olduğundan və yolun pisliyindən oralara maşın gəlmirdi. Rayon mərkəzinə getmək üçün cığırlarla dərələr aşıb çaylar keçmək və qırx beş kilometrlik yolu addımlamaq lazım idi. Mən elə bilirdim ki, rayona çatan kimi pulu alacam, bir gün evimizdə qaldıqdan sonra qayıdıb müəllimlərin zəhmət haqqını vaxtında özlərinə çatdıracam.

Səhər tezdən qapını kəsdirib növbədə onuncu adam oldum. Bu gün hər şeyi qurtarıb pul alacağıma əmin idim. Ancaq hesabdar yenə bir şey tapıb məni geri qaytardı. Acığımdan tələbnaməni atıb küçəyə çıxdım. Şəhərdə qalmağa yerim də yox idi. Mehmanxana müdirinə yalvarmaqdan da üzümün suyu tökülmüşdü. Sabah da istirahət günü idi. Yox, yaxşısı budur, geri qayıdım. Qoy direktor özü gəlsin, müəllimlərin gözü yoldadır, axı onların ailəsi var, pul lazımdır!

– Xoş gördük, İslam, niyə burda durursan?

– Maaş almağa gəlmişəm.

– Mən də. Bəs nəyi gözləyirsən?

– Heç. Papiros çəkmək üçün çıxmışam.

Doğrusu, başıma gələnləri ona demək istəmədim. Hər halda, özümü sındırmamağa çalışdım. Camal gülə-gülə məndən aralandı. Mən onun tünd mürəkkəbi rəngli drap paltosunun əyninə necə kip yatdığına baxdım. Bu palto onsuz da qıvraq olan Camalı bir az da çevik göstərirdi.

Aradan on beş dəqiqə keçməmiş yanımdan güllə kimi ötdü. Elə bil sümüyü çırtlayırdı.

O, ayaq saxladı. Təəccübümü gizlədə bilmədim:

– Nə tələbnamə? – deyə gülümsündü və əlindəki kağızı mənə göstərdi. – Çek də yazdırmışam. Bəs sən banka getmirsən?

– Yox, – deyə köksümü ötürdüm, – rəhmətliyin oğlu, kefdən danışırsan, heç hesabdarın torundan çıxa bilirəm ki?

– Dayan, dayan, – o, qolumdan yapışıb məni bir az da kənara çəkdi. – Əmioğlunu görübsən?

– Onda yarım ay buradasan.

Camal əlini əlinə vurub qəhqəhə çəkdi. Onun incə dişləri parıldadı, xırdaca gözləri oynadı. Onsuz da saz olan kefi lap duruldu. Mənə elə gəldi ki, qonşu məktəbin direktoru Camal təcrübəsiz yoldaşını ələ salır və özünün üstünlüyündən həzz alır. Kəndə qayıdan kimi mənim burada boynumu büküb necə dayandığımı müəllimlərə danışacaq, əlini əlinə vurub indiki kimi şaqqanaq çəkəcək. Amma gözlədiyimin əksinə, Camal qolumdan tutub məni idarədən bir az da araladı və saatına baxdı.

– Get, bu saat yarım litr araq al. – Mən diksindim. İnstitutu qurtarmağımıza baxmayaraq, hələ də dilimə içki dəyməmişdi. Camal bic-bic güldü. – Tənəffüsə çıxan kimi Şeydayevə ver, sonrası ilə işin olmasın.

– Nə danışırsan, elə şey olar?

– Olar, olar. Bura bax, qız kimi niyə qızardın? Sənə nə deyirəm, ona qulaq as. Özü də baş mühasibə yaxınlaşanda “yoldaş Şeydayev” zad demə. Bircə kəlmə “Əmioğlu” de, eşitdinmi? Di sağ ol, mən getdim, gecikirəm.

Camal qırğı kimi sıçrayıb küçəni keçdi və azacıq sonra gözdən itdi. Hiss etdim ki, qulaqlarım güyüldəyir, bədənimi od və tər basır.

Küçənin hər iki tərəfindən balaca arx axırdı. Altı və yanları sementlə suvanmış bu dördkünc arxın suyu yeknəsəqliklə şırıldayırdı. Papirosumu sümürüb kötüyünü arxa atdım. Papiros bir müddət suyun üzündə qaldı. Qıjoy və təmiz su onu ora-bura çırpa-çırpa ağzına alıb apardı və lilli burulğana saldı. Papiros yox oldu, azacıq sonra isə saralmış və islanmış halda bir az aşağıdan üzə çıxdı. Şübhəsiz, lillənib bata da bilərdi.

Küçənin o üzündəki dükana yaxınlaşdım. Oğurluğa gedən adam kimi əvvəlcə ətrafıma boylandım, qorxa-qorxa içəri girdim. Ömrümdə ilk dəfə içki aldım. Tələsik paltomun qoltuq cibində gizlətdim və ayağım dolaşa-dolaşa qapıdan çıxdım. Mənə elə gəldi ki, hamı gözünü zilləyib baxır, bu saat qışqırıb güləcəklər.

Şəhərin kənarındakı hamamın nazik və bir az da boğuq çıxan fit səsi nahar fasiləsinin çatdığını bütün rayon idarələrində işləyənlərə xəbər verdi. Mən yol kəsməyə hazırlaşan cani kimi döngədə gizləndim. Ancaq canilərdən fərqli olaraq qorxa-qorxa, ürkək baxışlarla boylana-boylana. Şeydayevin tələsik gəldiyini gördüm.

İrəli çıxmaq əvəzinə geri çəkildim. Daldada gizləndim. Hiss etdim ki, ürəyimin döyüntüsü boynumun damarında çırpınır. Dəsmal çıxarıb tərimi sildim və elə bu vəziyyətdə də baş mühasiblə qarşılaşdım. Şeydayev diksinib geri çəkildi, üzümə təəccüblə baxıb qaş-qabağını tökdü:

– Ay yoldaş, fasilə vaxtı adamın qabağını küçədə kəsməzlər, qanacağın olsun, bura idarədir?

Hülqumum bir neçə dəfə qalxıb-endi, dodağım titrədi, öz səsimdən özüm ürkdüm.

Şeydayev dayandı. Elə bil kişinin üzündəki maskanı çıxarıb təzəsini taxdılar. Özü də, dodaqları da, gözü də güldü. Sinəmi sıxan ağırlıq yox oldu, sinədolusu nəfəs aldım. İlk addım atılmışdı. Ancaq sonra nə etmək lazım gəldiyini müəyyənləşdirə bilmədiyimdən susurdum.

Şeydayev əvvəlcə üzümə, sonra isə paltomun şişmiş sinəsinə baxdı. Elə bu an haradansa əsən külək, xoşbəxtlikdən paltomun yaxasını açdı. Araq şüşəsinin ucu göründü. Şeydayev təklif gözləmədən əlini uzadıb cibimdən şüşəni çıxartdı. Tələsik qoynunda gizlətdi.

– Lap yerinə düşdü, əmioğlu, deyəsən, hal əhlisən. Gedək bizə, əla pitimiz var.

– Çox sağ olun, toxam.

– Yaxşı, məni gözlə. Qayıdan kimi birbaş yanıma gəl.

Şeydayev gülümsündü. O aralanandan sonra uzaq yol yorğunu kimi süst düşdüyümü hiss edib bir daşın üstündə oturdum.

Fasilədən sonra baş mühasib iki dəqiqənin içində tələbnaməni yoxladı, lazımi düzəlişlər edib qol çəkdi, çek yazdı. Mən sevincək ayağa durdum, qapıya doğru qaçdım, ancaq birdən dayanıb geri döndüm. Eşitmişdim ki, çox vaxt bankda pul olmur, ya da müdir qəsdən gələnləri əliboş geri qaytarır və deyir ki, get üç gündən, ya da bir həftədən sonra gəl. Bəzən bu get-gəl o qədər uzanır ki, çekin vaxtı qurtarır və adamlar yenidən baş mühasibin yanına gəlməli və təzədən çek yazdırmalı olurlar.

Şeydayev, deyəsən, ürəyimdən keçənləri duydu. Gözlərini qıyıb gülümsündü:

Verdim. Baş mühasib çeki əlinə alıb kənarındakı işarəni göstərdi.

– Bilirsən bu nə deməkdir?

– Bu o deməkdir ki, sən əmioğlumsan, səni ləngitmək olmaz. Ancaq xərci var.

– Bir palazqulaq yüzlük.

…Elə həmin gün evimizə belə dəymədən pay-piyada yola düşdüm. Axşama özümü kəndə çatdırıb müəllimlərin pulunu payladım.

Aradan bir ay keçdi. Direktor məni yanına çağırdı.

– İslam, maaş dalınca getmək istəmirsən?

– Yox, əmioğlu, bu dəfə özün getsən yaxşıdır.

Ismayıl şıxlı srlri

E L E K T R O N M Ə L U M A T B A Z A S I

Xarici Universitet Kitabxanalarında

İsmayıl Şıxlı ilə bağlı nəşrlər

Columbia University Libraries Digital Collections

Salamoğlu, Təyyar. İsmayıl Şıxlının bədii nəsri: (monoqrafiya).-Bakı: E.L., 2014.

Şıxlı, İsmayıl. Namərd gülləsi.-Bakı: Yazıçı, 1991.

Шихлы, Исмаил. Буйная Кура: роман; Огненные дороги: повесть, рассказы, легенды, притчи.-Москва: Худож. Лит., 1990.-508, [2] c.

Şıxlı, İsmayıl. Ölən dünyam.-Bakı: Qanun, 2011

Princeton University

Adıgüzel, Sedat. İsmayıl Şıhlının “Ayrılan yollar” romanı ve sosyalizm realizmi //Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi vol: 11, issue 23, 2004, p. 115.

University of Illinois at Urbana-Champaign ( https://search.grainger.illinois.edu )

Adıgüzel, Sedat. İsmayıl Şıhlının “Ayrılan yollar” romanı ve sosyalizm realizmi //Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi vol: 11, issue 23, 2004, p. 115-122.

UNC Chapell hill library

Adıgüzel, Sedat. İsmayıl Şıhlının “Ayrılan yollar” romanı ve sosyalizm realizmi //Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi vol: 11, issue 23, 2004, p. 115-122.

Zeynalova, Dilbər. Dəli Kür, Şıxlı, İsmayıl, Ölən Dünyam, dream imagery; Qetl Günü, Azerbaijan literature, Shikhly, Ismail (1919-1995), novel, Səməoğlu, Yusif//Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, ISSN 1300-9052, 01/2011, Volume 17, Issue 45, p. 159 – 166.

Pittsburg University Library

Modern Azerbaijanian prose./ Prepared V. Sultanly, I. Ismaely.- Bloomington: Trafford publishing, 2012.- 488,[3] p. (I. Shikhly “Golden snake” and “The traiford’s bullet”)

Rochester university library

Shikhly, Ismail. Don Quixote//Soviet Literature, 01/1978, Issue 9

Yale University

Adıgüzel, Sedat. İsmayıl Şıhlının “Ayrılan yollar” romanı ve sosyalizm realizmi //Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi vol: 11, issue 23, 2004, p. 115-122.

Zeynalova, Dilbər. Dəli Kür, Şıxlı, İsmayıl, Ölən Dünyam, dream imagery; Qetl Günü, Azerbaijan literature, Shikhly, Ismail (1919-1995), novel, Səməoğlu, Yusif // Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, ISSN 1300-9052, 01/2011, Volume 17, Issue 45, p. 159 – 166.