Pedaqogika elminin yaranması və ilk yazı haqqında

Pedaqogika tarixinin strukturu, məzmunu, vəzifələri, metodoloji prinsipləri ayrı-ayrı dövrlərdə dəyişmiş, zənginləşmişdir

Pedaqogikanın sahələri

Adətən, hər bir elmin inkişaf səviyyəsi haqqında mühakimə yürüdərkən onun tədqiqatlarının diferensiallaşması dərəcəsi və digər elmlərlə çoxcəhətli əlaqələrinin mövcudluğuna əsaslanırlar. Pedaqoji elmlərin tarixi inkişafı gedişində onun aşağıdakı sahələri formalaşmışdır.
Ümumi pedaqogika – pedaqoji prosesin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənir; pedaqogikanın digər sahələri üçün nəzəri-metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqoji elmlərin bir çox sahəsi insanın müxtəlif yaş dövrlərində təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir. Yaşa görə pedaqoji elmlərin sahələri bunlardır: körpəlik pedaqogikası, məktəbəqədər tərbiyə pedaqogikası, məktəb pedaqogikası, texniki peşə məktəbi pedaqogikası, orta ixtisas məktəbi pedaqogikası, ali məktəb pedaqogikası.
Pedaqoji elmlərin müəyyən qismi müxtəlif fəaliyyət sahələri ilə əlaqədardır. Konkret fəaliyyətlə bağlı pedaqoji elm sahələri bunlardır: idman pedaqogikası, istehsalat pedaqogikası, sosial pedaqogika, hərbi pedaqogika, hüquq pedaqogikası, mədəni-maarif işi pedaqogikası və b.
Pedaqoji elmlərin bir qrupu orqanizmdə ciddi pozuntuları olan uşaq və gənclərin təlim-tərbiyə xüsusiyyətlərini öyrənir. Bu elm sahələri əlahiddə pedaqogika adlanır. Əlahiddə pedaqogika bir neçə qola bölünür: kar-lal uşaqların təlim-tərbiyəsi məsələlərini öyrənən elm sahəsi surdopedaqogika, kor uşaqlarla bağlı tiflopedaqogika, əqli cəhətdən geridə qalan uşaqlarla bağlı oliqofrenlər pedaqogikası, nitqi qüsurlu uşaqlarla bağlı loqopediya.
Pedaqoji elmlərin bir qismini tarixi-müqayisəli, tətbiqi xarakterli elm sahələri təşkil edir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: pedaqogika tarixi (müxtəlif tarixi dövrlərdə və müxtəlif ölkələrdə pedaqogika nəzəriyyəsi və təcrübəsinin inkişafını öyrənir), xalq pedaqogikası (xalqımızın və digər xalqların şifahi xalq yaradıcılığında təlim-tərbiyə məsələlərini tədqiq edir), müqayisəli pedaqogika (müxtəlif ölkələrin pedaqoji nəzəriyyəsi və təcrübəsini müqayisəli şəkildə öyrənir), metodika və ya xüsusi didaktika (ayrı-ayrı fənlərin tədrisində ümumi didaktik qanunauyğunluqların tətbiqi xüsusiyyətlərini öyrənir), ailə pedaqogikası (ailədə tərbiyə məsələlərini tədqiq edir).
Pedaqoji elm sahələri öz növbəsində müəyyən qollara bölünür. Məsələn, məktəb pedaqogikasının aşağıdakı istiqamətləri vardır: tərbiyə nəzəriyyəsi, təlim və təhsil nəzəriyyəsi (didaktika), məktəbşünaslıq, təhsil və tərbiyə fəlsəfəsi, təhsil iqtisadiyyatı və s.

Pedaqogika elminin yaranması və ilk yazı haqqında

Məktəb və pedaqogika çoxəsrlik tarixi bir yol keçmişdir. Bu yolda pedaqogika ideyalar və konsepsiyalar məcmusundan tədricən elmə çevrilmişdir. Başqa elmlər kimi pedaqogika tarixi elminin də özünəməxsus predmeti və vəzifələri vardır. “Pedaqogika” sözü iki yunan sözündən («payda» və «qoqos») əmələ gəlib, hərfi mənası “uşaq ötürən” deməkdir. O, tərbiyə haqqında elmdir. Tarixi-pedaqoji tədqiqatlarda pedaqogika tarixinin predmetinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi pedaqogika tarixçiləri mütəşəkkil və məqsədyönlü təhsil-tərbiyə prosesinin nəzəriyyə və praktikasının inkişafının öyrənilməsini pedaqogika tarixinin predmeti hesab edirlər. Başqa bir qrup isə insanın şəxsiyyət kimi formalaşması prosesinə təsir göstərən bütün tərbiyəvi təsirlərin tarixinin təhlilini pedaqogika tarixinin predmeti sayılır. Digər bir qrup alimlərin fikirləri isə tamam başqadır. Onlar tarixi-pedaqoji prosesin predmet sahələrini qarşı-qarşıya qoyur, birini digərindən fərqləndirməyə çalışırlar. Pedaqogika tarixçisi K.Stoy pedaqogika tarixini tarixi pedaqogika, yəni pedaqoji fəaliyyətin tarixi ilə bağlı olmayan pedaqoji ideyalar tarixi kimi şərh edir. Bu nəzəriyyə geniş təbliğ olunsa da, sonrakı dövrlərdə özünə tərəfdarlar tapa bilməyib. Sosial obyekt haqqında biliklər tarixini obyektin özü haqqındakı tarixdən ayırmamaqla pedaqogika tarixinin predmetini müəyyənləşdirmək elmi yanaşma hesab edilə bilməz. Pedaqogika tarixi bəşər cəmiyyəti mövcud olduğu zamandan indiyə kimi ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə tərbiyənin, məktəbin və pedaqoji nəzəriyyələrin yaranması və inkişafınadan bəhs edir. pedaqogika tarixi təhsil təcrübəsinin tarixi inkişafını və pedaqoji bilikləri vəhdətdə, habelə təhsilin və pedaqoji elmlərin müasir problemləri ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənən elm sahəsidir.

Pedaqogika tarixinin strukturu, məzmunu, vəzifələri, metodoloji prinsipləri ayrı-ayrı dövrlərdə dəyişmiş, zənginləşmişdir

Tarixi inkişaf prosesində ibtidai icma quruluşu quldarlıqla əvəz olundu. Eramızdan bir çox əsr əvvəl ilk dəfə olaraq şərqdə böyük dövlətlər, şəhərlər və məktəblər əmələ gəldi. Qədim Şərq mədəniyyəti bəşəriyyətə misli-bərabəri olmayan elə bir təcrübə qoyub ki, onsuz nəinki dünya məktəb və pedaqogikasının, həm də elm və mədəniyyətinin inkişafını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Bu dövrdə ilk tədris müəssisələri yaranmış, tərbiyə və təhsilin mahiyyətini dərk etmək üçün ilkin təşəbbüslər göstərmişdir. Dünyanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan şumer-akkad mədəniyyəti müasir İraq ərazisində yerləşən Dəclə və Fərat çaylarının arasındakı vadidə, yunanların Mesopotamiya adlandırdıqları yerdə meydana gəlmişdir. Amerika alimi Samuel Kramer qədim mənbələrə əsaslanaraq qəti hökm verir ki tarix Şumerdən başlayır. İlk yazı növləri piktoqrafiya və heroqlif qədim şərqlilərə məxsusdur. Qədim şumerlər, hindlilər, elamlar piktoqrafik yazı sistemini yaratmış və bundan təsərrüfat hesabı aparmaq üçün istifadə etmişlər. Şumerlərin memarlıq, incəsənət ədəbiyyat, yazı, elmi biliklər sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlər qədim Şərq ölkələrinin mədəni həyatında öz əksini tapmışdı. Şumerlərdə təhsilin başlıca ocağı məktəb idi. Məktəblər təhsil verməklə yanaşı, həm də dəftərxana funksiyasını yerinə yetirirdilər. Şumer məktəbi mixi yazının meydana gəlməsi nəticəsində təzahür etdi. Burada təlimin əsas məqsədi sənət öyrətmək idi. Bu məktəblərdə mirzələr hazırlanırdı, mixi yazı sistemi və əsas riyazi biliklər öyrədilirdi. Şagirdlər şumer və akkad dillərini yaxşı bilməli, ədəbi əsərlərin üzünü köçürməyi bacarmalı idi. Onlara eyni zamanda ilahiyyat, coğrafiya, nəbatat, zoologiya, minerologiya, qrammatika ilə bağlı savad verilirdi. Məktəblər məbəd və saray yanında yaransa da, orada təhsilin məzmunu dünyəvi xarakter daşıyırdı. Müəllimlərin əmək haqqı şagirdlərdən alınan vəsait hesabına ödənilirdi. Təlim ümumi və icbari xarakter daşıyırdı. Daha çox imkanlı adamların uşaqları təhsil alırdılar ki, onlar da məktəbi bitirdikdən sonra ya məbədlərdə, ya da saraylarda zəngin və məşhur adamların təsərrüfatlarında mirzəlik edir, ya da həyatlarını elmə və tədrisə həsr edirdilər. B.e.ə.IV minilliyin sonunda qədim Misir yazısı meydana gəlmişdi. Misir yazı növü piktoriya, yəni, şəkli yazı adlanırdı. Şəkli işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış və məfhumların mənası verilirdi. Qədim Misirdə məktəb təhsili ilə bağlı ilk məlumatlar b.e.ə. III minilliyə təsadüf edir. qədim Misirdə məktəb və tərbiyə işi uşağı, yeniyetməni, gənci həyata hazırlamağa, onları yaşlılar aləminə daxil etməyə yönəlmişdir. Öz fikrini müxtəsər söyləyən, taleyin məhrumiyyətlərinə və əzablarına dözməyi bacaran insan qədim misirlilərin idealı hesab edilirdi. Belə ideal insanların əsas kriteriyalarından biri də onların yaxşı təlim alması və tərbiyə olması hesab olunurdu. Qədim Misirdə ailə tərbiyəsi və təlimi qadınla kişi arasında qarşılıqlı münasibətlərin xarakterini əks etdirirdi. Bu qarşılıqlı münasibətlər bərabər-hüquqlu əsaslar üzərində qurulurdu. Qədim Misirlilər heroqlifləri daş, ağac, dəri, heyvan sümükləri üzərində yazırdılar. Sonralar papirus əsas yazı materialına çevrildi. Papirusların üzərində heroqliflərin olkin şəkli xeyli dəyişirdi. Bu heratik yazı adlanırdı. Heratika vasitəsi ilə ədəbi və elmi əsərlər tərtib olunurdu. Tərbiyənin başlıca vəzifəsi uşaqları axirət dünyasına hazırlamaqdan ibarət idi. Şagirddən hər şeydən əvvəl dinləmək tələb olunurdu. Fiziki cəza təbii və zəruri sayılırdı. Təlimin məqsədi peşələrə hazırlıq idi ki, bununla ənənəvi olaraq ailə üzvləri məşğul olurdular. Tacirlər, sənətkarlar, musiqiçilər öz sənətlərini uşaqlarına öyrədirdilər. Misirdə ilk məktəb b.e.ə. III minillikdə fironların yanında yaranmışdır ki, burada da gələcək mirzələr təhsil alırdı. Hakim qrupların inhisarında olan məktəblər iki cür idi:

a)saraylarda kahinlər və ya ən yüksək imtiyazlı adamlar üçün olan məktəblər
b)xırda məmurlar hazırlayan məktəblər.

Min illik bir dövrü əhatə edən antik pedaqogika b.e.ə. VII-VI əsrlərdə meydana gəlmiş, əvvəlcə İoniyada, sonralar Cənubi İtalyanın yunan şəhərində, nəhayət Afinada təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdir. Romada isə antik pedaqoji fikir b.e.ə. II-I əsrlərdə yaranmış, eramızın V-VI əsrlərinə qədər aparıcı mövqeyə mailk olmuşdur. Antik dövrün orijinal pedaqoji nəzəriyyələri Şərqin pedaqoji ənənələrini mənimsədikdən sonra tərəqqi yoluna qədəm qoymuşdur. B.e.ə. III-II minillikdə Yunanstanda, Kritdə və Egey dənizinin bəzi adalarında öz yazisi olan mədəniyyət yaranmışdı. Bu yazılı mədəniyyət piktoqrafiyadan (piktos-şəkil, qarfo-yazı deməkdir) başlamış mixi və hecan yazılara qədər böyük bir inkişaf yolu keçmişdi. O dövrdə bu mədəniyyətə yiyələnənlər kahinlər, saray əyanları və adlı-sanlı dövlətli adamlar idi. Qədim Yunanıstanda qəbul edilmiş tərbiyə formaları Hesiodun “əməklər və günlər” poemasında da təsvir olunmuşdur. Poemada o dövrün həyat və məişət qaydaları verilir, insanın ən zəruri keyfiyyəti olan əməksevərlik ideyası ön plana çəkilir.

Respublikamızda yeni tipli məktəblərin açılması, çoxsaylı kadrların yetişdirilməsi sahəsində ciddi dəyişikliklər 1920-ci illərdən, Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra başlandı. Yalnız bu dövrdən etibarən savadsızlığın aradan qaldırılması, bütün kənd və şəhərlərdə dünyəvi təhsil məktəblərinin açılması dövlət siyasətinin vacib istiqaməti oldu. Xalqımız Sovet təhsil sistemi vasitəsilə dünya mədəniyyətinə qovuşmaq, elmin qabaqcıl nailiyyətlərini gənc nəslə ötürmək, müxtəlif sahələrdə qabaqcıl elmi ideyalara silahlanmış yüksək ixtisaslı milli kadrlar hazırlamaq imkanı əldə etmişdir.

MAVZU PEDAGOGIKA TARIXI FAN SIFATIDA ENG QADIMGI DAVRLARDAN

REJA: 1, “Pedagogika tarixi” fanining maqsad va vazifalari. 2. Pedagogika tarixi fani g’oyalarining kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan o’zaro aloqadorligi. 3. Ta’lim-tarbiya va pedagogika tarixini davrlashtirish muammolar 4. Eng qadimgi davrlardan VII asrgacha Sug’diyon, Baqtriya, Xorazm davlatlarida ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar taraqqiyoti 5. Xalq maktablari, san’at maktablari. 6. “Avesto” Eng qadimgi davrlarning madaniy yozma yodgorligi. 7. Xalq og’zaki ijodida xalq pedagogikasining boshlanishi va eng qadimgi yozma manbalarda ta’limotlar.

ADABIYOTLAR: 1. Hоshimоv K. , Nishоnоvа S. , Inоmоvа M. , Hаsаnоv R. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1996. 2. Hаsаnbоеv J. , Hаsаnbоеvа О. , Hоmidоv H. Pеdаgоgikа tаriхi. – T. : O’qituvchi, 1997. 3. Sаfо Оchil. , Hоshimоv K. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 1999. 4. Hоshimоv K. , Sаfо Оchil. O’zbеk pеdаgоgikаsi аntоlоgiyasi. – T. : O’qituvchi, 2010. 5. Dоlimоv U. Milliy uyg’оnish pеdаgоgikаsi. – T. : NOSHIR, 2012. 6. Аtаеvа N. , Rаsulоvа F. , Hаsаnоv S. Umumiy pеdаgоgikа (Pеdаgоgikа tаriхi). – T. : “Fan va texnoligiya”, 2011.

TAYANCH SO’ZLAR : Eng qadimgi davrlar , piktografik yozuvlar , ideografik yozuvlar , zardushtiylik ta’limoti , xalq pedagogikasi , qadimgi manbalar

TARIX VA PEDAGOGIKA TARIXINING UMUMIY HAMDA O’ZIGA XOSLIKLARINI OCHISHGA DOIR VENN DIAGRAMMASI TOPSHIRIG’I Tarix Pedagogika tarixi

“PEDAGOGIKA TARIXI” FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI “Pedagogika tarixi” faning maqsadi – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar taraqqiyotini tizimli yondashuv asosida o’rganishdan iborat. Maktab va pedagogika ko’p asrlik tarixiy yo’lni bosib o’tgan. Mazkur davrda pedagogika fani ko’plab g’oyalar va kontseptsiyalar bilan boyib bordi. “Pedagogika tarixi” faning predmeti – eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kungacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlarning rivojlanish jarayoni. “Pedagogika tarixi” fanining vazifalari: 1) milliy o’z-o’zini anglash, kasbiy rivojlanish bilan bog’liqlikda umumiy va pedagogik madaniyatni shakllantirish; 2) pedagogik fikrlar rivojini tahlil etish va tizimlashtirish; pedagogik g’oyalarni tahlil etish asosida ularni o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etish.

PEDAGOGIKA TARIXINI O’RGANISH MANBALARI: 1) arxeologik yodgorliklar; 2) qo’lyozmalar; 3) xalq og’zaki ijodi; 4) adabiy yodgorliklar; 5) hujjatlar; 6) badiiy adabiyot; 7) memuarlar; 8) Sharq va G’arb mutafakkirlarining asarlari.

Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm), ajdodlar ruhiga sig’inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda quyidagi uch guruhga ajratilgan manbalarga tayanamiz: -Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ko’rgazmali ashyolar. -Xalq og’zaki ijodi materiallari hamda yozma manbalar. -Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.

Kishilar mehnat faoliyatini jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko’ra quyidagi uch guruh asosida tashkil etganlar. -bolalar va o’smirlar; -ijtimoiy hayot va mehnatda to’la ishtirok etuvchilar; -keksalar.

PEDAGOGIKA TARIXINI DAVRLASHTIRISH: Eng qadimgi davrlardan O’zbekiston Respulbikasi mustaqilligigacha (1991 y) bo’lgan davrda O’zbekistonda maktab, pedagogik fikrlar tarixi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan keyingi davrlarda (1991 yil, 31 -avgust) ta’lim – tarbiya va pedagogik fikrlar. Xorijda eng qadimgi davrlardan bugungi kungacha pedagogik fikrlar rivoji.

BIROQ PEDAGOGIKA TARIXINI INSONIYAT TARIXI BILAN BOG’LIQLIKDA O’RGANISH MAQSADIDA QUYIDAGI TARZDA DAVRLASHTISH MAQSADGA MUVOFIQ: 1) eng qadimgi davrlardan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar; 2) VII asrdan XIV asrning birinchi yarmifacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 3) Sharq Uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojllanishi; 4) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya va maktab; 5) XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda pedagogik fikrlar rivoji; 6) XVII asrdan XIX asrning yarmigacha tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji; 7) XIX asrning 2 -yarmi – XX asr boshida Turkiston o’lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar; 8) 1917 -1991 yillarda O’zbekistonda ta’lim tizimi va pedagogik fikrlar rivoji; 9) Mustaqil O’zbekiston ta’lim tizimi. Mustaqillik yillarida pedagogik fikrlar rivoji; 10) eng qadimgi davrlardan XIX asrning birinchi yarmida jahon pedagogika fanining rivojlanish tarixi; 11) XIX asrning 2 -yarmi – XX asrda jahon pedagogika faning rivoji; 12) hozirgi davrda jahon mamlakatlari ta’lim tizimi va pedagogika fani rivoji.

Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya hamda Parkana kabi davlatlarida turli qabila va elatlar yashagan. Ular saklar, massagetlar, so’g’diyonalar, xorazmiylar, boxtarlar, chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va urug’lardan iborat bo’lib, hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar. Eramizdan oldingi asrning birinchi yarmida qadimiy davlatlar: Baqtriya va So’g’diyona, Marg’iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o’lkalarda xalq xo’jaligining turli sohalarida rivojlanish va taraqqiyot ro’y bergan. Eramizdan oldingi IX-VI asrlarda paydo bo’lgan Ahmoniylar, eramizdan avvalgi III asr o’rtalarida tashkil topgan Grek-Baqtriya, eramizning I asrida tashkil topgan Kushonlar, eramizning V asrda yuzaga kelgan Eftalitlar, so’ngra Sosoniylar va nihoyat Turk hoqonligi davlatlarida ijtimoiy madaniyat yuksala bordi.

Hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyandalarining ijodiy merosi, san’at va adabiy asarlarning namunalari Ajdolarimiz tomonidan qo’lga kiritilgan qadimiy madaniyati tarkibidan ta’lim tarbiyaga oid merosi hisoblanadi. Bunday muhim manbalar sirasiga yunon olimlari Gerodot, Suqrot, Plutarx, Polienlarning tarixiy, geografik hamda axloqiy asarlari, allomalarimiz Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar: ye. E. Bertels, S. P. Tolstov, V. V. Braginskiy, I. M. Mo’minov, B. Gafurov, I. V. Stebleva, A. O. Makovelskiy, Y. Jumaboev, M. IShoqov, adabiyotshunoslar A. Qayumov, N. Mallaev, N. Rahmonov, pedagog-olimlar O’. Aleuov, M. Orifiy va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi.

Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo’lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning Tarix, Strabonning Geografiya hamda Mahmud Qoshg’ariyning Devonu lug’atitturk kabi asarlari, shuningdek, Urxun-yenisey bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan va ular orqali bizgacha yetib kelgan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o’rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta rol o’ynaganligidan dalolat beradi.

PIKTOGRAFIK YOZUVLAR – SURATLI YOZUV

IDEOGRAFIK YOZUVLAR – BELGILI, GRAFIKLI YOZUVLAR