Mühasibat uçotunun əməliyyatlar üzrə uçotunun təşkili

4.14. Müştəri şəxsi hesabın çıxarışını itirdikdə, çıxarışın dublikatı (hesabdan çıxarışın surə ti) müştərinin ərizəsinə əsasən bankın rəhbərli yinin və ya onun müavininin rəsmi icazəsi ilə müştəriyə verilə bilər. Bu zaman müştərinin əri zəsində çıxarışın itirildiyi vaxt və yer göstəril məlidir. Müştəri hüquqi şəxs olduqda, ərizə hesab üzrə sərəncam vermək hüququ olan şəxs lər tərəfindən imzalanmalı və möhürlə təsdiqlənməlidir. Müştəriyə verilən dublikatın titul hissəsində bu sözlər yazılır:

Mühasibat uçotunun əməliyyatlar üzrə uçotunun təşkili

Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlarında mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları

RƏSMİ DƏRC EDİLDİYİ MƏNBƏ

Azərbaycan Respublikası Normativ Aktlarının Bülleteni (Dərc olunma tarixi: 30-11-2005, Nəşr nömrəsi: 10-11)

QÜVVƏYƏ MİNMƏ TARİXİ
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI VAHİD HÜQUQi TƏSNİFATI ÜZRƏ İNDEKS KODU
HÜQUQİ AKTLARIN DÖVLƏT REYESTRİNİN QEYDİYYAT NÖMRƏSİ
HÜQUQİ AKTIN HÜQUQİ AKTLARIN DÖVLƏT REYESTRİNƏ DAXİL EDİLDİYİ TARİX

“Dövlət qeydiyyatına alınmışdır.”

Azərbaycan Respublikasının

Ədliyyə Nazirliyi

Qeydiyyat №-3201

“21” noyabr 2005-ci il

Nazir ________ Fikrət Məmmədov

“Təsdiq edilmişdir”

Azərbaycan Respublikasının

Milli Bankının İdarə Heyəti

Protokol №-33

“07” noyabr 2005-ci il

İdarə Heyətinin

Sədri ________ Elman Rüstəmov

“Razılaşdırılmışdır”

Azərbaycan Respublikasının

Maliyyə Nazirliyi

“11” noyabr 2005-ci il

Nazir__________ Əvəz Ələkbərov

Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlarında mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları

I. Ümumi müddəalar

1. Qaydaların təyinatı

1.0. Bu Qaydalar “Banklar haqqında”, “Mü hasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Res publikasının Qanunlarına, Azərbaycan Respub likasının digər qanunvericilik aktlarına, habelə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının nor mativ xarakterli aktlarına və Maliyyə Hesa batlarının Beynəlxalq Standartlarının (MHBS) tələblərinə uyğun olaraq hazırlanmış və Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən kredit təşkilatlarında (bundan sonra – “bank”) mühasibat uçotunun təşkili və aparılması qaydalarını müəyyən edir.

2. Anlayışlar

Bu Qaydaların məqsədləri üçün aşağıdakı anlayışlardan istifadə olunur:

2.1. Banklarda mühasibat uçotu – bankın aktivləri, öhdəlikləri, kapitalı, gəlirləri və xərc ləri haqqında məlumatların mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə toplanması, qey diyyatı və ümumiləşdirilməsi sistemidir.

2.2. Analitik hesab – subhesabın daxilindəki məlumatların təfsilatı ilə açıqlanmasını və qruplaşdırılmasını təmin edən hesabdır.

2.3 Subhesab – analitik uçot məlumatlarını özündə əks etdirməklə sintetik hesabın daxilindəkı məlumatların təfsilatı və açıqlanmasını və qruplaşdırılmasını təmin edən hesabdır.

2.4. Sintetik hesab – aktivlərin, öhdəliklərin, kapitalın, gəlirlərin və xərclərin debeti və kredi ti üzrə dövriyyələrinin ümumiləşdirilməsinə xidmət edən hesabdır.

2.5. Mühasibat uçotu registrləri – ilkin uçot sənədlərinə əsasən müvafiq mühasibat jurnal larında, kitablarda bank əməliyyatının sistemləşdirilməsidir.

2.6. Bank əməliyyatları – kredit təşkilatları nın əmlakını, öhdəliklərini, kapitalını, onların hərəkətini və ümumiyyətlə maliyyə vəziyyətini ayrı-ayrılıqda özündə əks etdirən faktlardır.

2.7. İlkin uçot sənədləri – bank tərəfindən əməliyyatların həyata keçirilməsi faktını təsdiq ləyən və mühasibat yazılışlarına əsas verən sə nəddir.

İlkin uçot sənədlərinə – ciddi hesabat blankları və özündə pul dövriyyəsini əks etdirməyən, lakin bu dövriyyələrin uçota alınmasına əsas verən digər mühasibat sənədləri daxildir.

2.8. Bank sənədləri – bank əməliyyatlarını həyata keçirilməsi üçün zəruri və kifayət qədər məlumatları əks etdirən, onun qanuniliyini təs diq edən və əməliyyatların mühasibat uçotunda əks olunmasına əsas verən sənədlərdir. Bank sənədləri müştəri sənədlərinə və bank daxili sə nədlərə bölünür. Müştəri sənədlərinə – ödəniş sənədləri, bank daxili sənədlərə – kassa və memorial sənədlər daxildir.

2.9. Analitik uçot – bankın aktivlərinin (tə ləblərinin), öhdəliklərinin və kapitalının təyina tını əks etdirməklə onların hər biri üzrə açılan analitik hesablarda aparılan əməliyyatların təf silatı ilə qeydiyyatı və qruplaşdırılmasıdır.

2.10. Sintetik uçot – bankın aktivləri (tələbləri), öhdəlikləri və kapitalı, gəlirləri və xərclə ri üzrə sintetik hesablarda toplanmış məlumat ların ümumiləşdirilməsidir.

2.11. Frant-ofis – müştərilərlə və bankın tə rəfdaşları ilə müqavilələrin bağlanması və bağlanmış əqdlər üzrə bank sənədlərinin qeydiyyata alınması üçün bek-ofisə təqdim olun masını həyata keçirən bank bölməsidir.

2.12. Bek-ofis – frant-ofisdən alınmış məlumatlar əsasında bağlanmış əqdlər üzrə sə nədlərin qeydiyyata alınmasını həyata keçirən bank bölməsidir.

2.13. Mühasibatlıq – əməliyyatların aparıl ması barədə məlumatların MHBS-yə uyğun olaraq mühasibat uçotunda əks olunmasına nəzarəti həyata keçirən bank bölməsidir.

2.14. Hesablar planı – bank sistemi üçün mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətlə ri üzrə sintetik və subhesabların məcmusudur.

2.15. Baş kitab – bank sistemi üçün hesablar planına uyğun olaraq, müvafiq mühasibat jurnal larından (kitablarından) alınan sintetik hesablar da toplanmış debet və kredit üzrə aylıq dövriy yələrin məcmusu əsasında məlumatları əks etdi rən mühasibat uçotu registridir.

2.16. Köməkçi mühasibat jurnalları – analitik hesablar üzrə aparılan bank əmə liyyatları haqqında ətraflı məlumatları əks etdi rən mühasibat uçotu registridir.

2.17. Əməliyyatçı – bank xidmətinin göstərilməsi üzrə müvafiq əməliyyatın aparılmasına məsul edilmiş şəxsdir.

2.18. Baş mühasib – bankın strukturuna uyğun olaraq mühasibat uçotunun aparılmasına və maliyyə hesabatlarının təqdim edilməsinə rəhbərlik etmək həvalə edilmiş məsul şəxsdir.

2.19. Avtomatlaşdırılmış bank informasiya sistemləri (ABİS) – obyektin səmərəli idarə olunması məqsədilə uçot prosesinin avtomat laşdırılmasını təmin edən ardıcıl surətdə kağız və elektron daşıyıcıların vasitəsi ilə müvafiq maliyyə, iqtisadi və təhlil xarakterli digər məlumatların təqdim olunması sistemidir.

3. Mühasibat uçotunun aparılmasının əsas qaydaları

3.1 . Banklarda mühasibat uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

– bankın fəaliyyəti, aktivləri, öhdəlikləri və kapitalın vəziyyəti haqqında maliyyə hesabat larının daxili istifadəçilərinə – rəhbərliyə, təsis çilərə, bankın iştirakçılarına payçılarına, səhmdarlarına) habelə xarici istifadəçilərə – investor lara, kreditorlara, nəzarət və dövlət orqanlarına, maliyyə hesabatlarının digər istifadəçilərinə dolğun, tam, düzgün və təfsilatı ilə məlumat ların təqdim olunması;

– aparılan bütün bank əməliyyatları haqqında, tələb və öhdəliklərin mövcudluğu və bank tərə findən istifadə olunan maddi və maliyyə resursları haqqında ətraflı, tam və düzgün uçotun aparılması;

– bankın aktivlərinin mövcudluğu və hərəkə ti, nağd pul və digər qiymətlilərin saxlanılması, əmək resurslarının, xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlərin səmərəli istifadəsi, habelə bank tərə findən aparılan digər əməliyyatlar üzrə nəzarə tin təmin olunması.

3.2. Banklar MHBS-yə müvafiq olaraq hər il fəaliyyətlərinin istiqamətləri üzrə uçot siyasəti ni tərtib və təsdiq edir. Bank rəhbərliyi tərəfin dən habelə aşağıdakı sənədlər illik olaraq təsdiq olunmalıdır:

– aktiv və öhdəliklərin inventarizasiyasının aparılması qaydası;

– sənəd dövriyyəsinin və uçot məlumatları nın hazırlanması texnologiyasının aparılması qaydası;

– həyata keçirilən bank daxili əməliyyatların aparılmasına nəzarət qaydası.

3.3. Banklarda mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına, bank əməliyyatlarının aparılması üzrə qanunvericiliyin təmin olunmasına, uçot siyasətinin formalaşdırılmasına, maliyyə hesabatlarının düzgün, tam və vaxtında təqdim olunmasına ilk növbədə bank rəhbərliyi məsu liyyət daşıyır.

3.4. Banklarda mühasibat uçotu, bankın hüquqi şəxs kimi qeydiyyata alındığı gündən
onun yenidən təşkili və ya qanunvericiliyə uyğun olaraq digər şəkildə ləğv olunması tarixi nə qədər fasiləsiz olaraq aparılmalıdır.

3.5. Bank aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi kapitalın və onlar üzrə həyata keçirilən əmə liyyatların uçotunu Hesablar Planına uyğun olaraq müvafiq balans və balansdankənar hesablarda ikili yazılış metodu ilə həyata keçirir.

3.6. Banklarda mühasibat uçotu MHBS-yə əsasən müəyyən olunmuş prinsiplərə -hesablama metodu, fasiləsizlik, şəffaflıq (aydınlıq), əhəmiyyətlilik, etibarlılıq və müqayisəlilik prin siplərinə uyğun həyata keçirilir.

3.7. Bank bütün əməliyyatlarının, aktivləri nin və öhdəliklərinin mütəmadi olaraq inventarizasiyasını aparmalı və nəticələri tam şəkildə mühasibat uçotu hesablarında əks etdir məlidir.

3.8. Bank tərəfindən aparılmış əməliyyatlar aid olduğu hesabat dövründə tanınmalı və bankın gündəlik balansında əks olunmalıdır.

Hesabat dövrünün əvvəlinə olan balans və balansdankənar hesabların qalıqları əvvəlki dövrün sonuna olan qalıq məbləğlərinə uyğun olmalıdır.

3.9. Mühasibat uçotunun aparılmasında bank aşağıdakıları təmin etməlidir:

– bankın və müştərilərin pullarının və maddi qiymətlilərinin qorunmasını;

– hesabat dövrü ərzində həyata keçirilən əməliyyatların, aktiv və öhdəliklərin qiymətlən dirilməsinin əks olunmasını təmin edən uçot siyasətinin dəyişilməz olaraq qalmasını;

– hesabat dövrü ərzində bankın bütün əmə liyyatlarının, habelə aktivlərin və öhdəliklərin inventarizasiya nəticələri də daxil olmaqla uçotda tam şəkildə əks olunmasını;

– hesablama metoduna uyğun olaraq gəlir və xərclərin aid olduğu hesabat dövrünə aid edil məsini;

– kapital qoyuluşları üzrə uçotun və xərclərin uçotunun bir-birindən fərqləndirilməsini.

II. Analitik və sintetik uçot

4. Analitik uçot

4.1. Banklarda analitik uçot kağız və ya elek tron daşıyıcıları vasitəsilə köməkçi mühasibat jurnallarında və ya şəxsi hesablarda aparılır. Köməkçi mühasibat jurnalları və ya şəxsi hesablar, analitik hesablarda uçota alınan hər bir növ üzrə vəsaitlərin və qiymətlilərin təyinatını və sahibini əks etdirməlidir. Köməkçi mühasibat jurnalı nın və şəxsi hesabların adı və nömrəsi müəyyən olunur.

4.2. Bank rəhbərinin hesab açılması barədə göstərişinə əsasən müştəriyə bank hesabının açılması üçün tələb olunan sənədlər müha sibatlığa (baş mühasibə və ya bankda müəyyən olunmuş qaydaya əsasən digər müvəkkil şəxsə) təqdim olunur.

4.3. Bank tərəfindən açılan bütün hesablar barədə qeydiyyat kitabında müvafiq yazılışlar aparılır. Bankın uçot siyasətinə müvafiq olaraq qeydiyyat kitabı kağız və elektron daşıyıcıları vasitəsilə aparıla bilər. Qeydiyyat kitabı elektron daşıyıcıları vasitəsilə aparıldıqda həmin məlumatlar sanksiya olunmamış müdaxilələr dən ciddi şəkildə qorunmalıdır.

4.4. Hesablar haqqında qeydiyyat kitabında yazılışlar aparılarkən, hər müştəriyə müəyyən sıra nömrəsi verilir və sonradan müvafiq müştə ri üçün açılan bütün şəxsi hesabların verilməsin də bu qaydadan istifadə olunur.

4.5. Şəxsi hesabların və müştəri kartlarının açılması, bağlanması və hər hansı düzəliş edil məsi bütün rekvizitləri əks etdirən yazılı ərizə əsasında mühasibatlıq (və ya rəhbərliyin göstə rişi ilə digər bölmə) tərəfindən aparılır. Hesabın açılması, bağlanması və düzəliş aparılması haqqında məlumatların vahid bir ərizədə əks olunmasına yol verilmir. Bu əməliyyatlar üzrə ərizələr çıxış nömrəsi, göndərilmə tarixi, bankın filialının və ya struktur bölmənin adını əks etdir məklə ayrı-ayrılıqda tərtib və təqdim olunmalı dır. Ərizədə göstərilən tarix, onun mühasibatlığa təqdim olunma tarixinə uyğun olmalıdır.

Bek-ofis funksiyasını həyata keçirən bank fi lialının və struktur bölmənin hesab açılması barədə yazılı ərizələri mühasibatlığa, sonradan yazılı formada və ya əlbəəl fiziki şəkildə təq dimatı təmin olunmaqla, elektron poçt vasitəsilə təqdim edilə bilər. Ərizənin təqdim olunma qay dası mühasibatlıq tərəfindən müəyyənləşdirilir və aparılan dəyişikliklər barədə bütün filiallara və struktur bölmələrə məlumatlar verilir. Elektron ərizələrin rekvizitləri yazılı ərizədə olan rekvizitlərə uyğun olmalıdır. Əgər bu rekvizitlər arasında hər hansı bir uyğunsuzluq olarsa, yazılı ərizədə olan rekvizitlər əsas götü rülür.

4.6. Müştəri hesabları bağlandıqda, qey diyyat kitabında həmin hesabın bağlanması tari xi yazılır. Müştərinin ərizəsinə əsasən hesab başqa banka keçirildikdə, hesabın rəsmiləşdiril məsinə dair bütün sənədlər bankda saxlanılır, lakin müştərinin hesabına qarşı tələblər (müd dətli öhdəliklər, ödənilməmiş hesablaşma sə nədləri və s. ödəmə sənədləri) siyahı üzrə hesabı qəbul edən banka poçt vasitəsilə bildiriş li sifariş məktubu ilə göndərilir.

4.7. Bankda müştəri hesabları üzrə əmə liyyatlara təkrar nəzarəti həyata keçirmək məq sədilə hesablardan çıxarışlar gündəlik olaraq çap oluna bilər. Müştəri tərəfindən tələb olunduqda, bu çıxarışlar müştəriyə verilmək (və ya göndərilmək) üçün çap olunmalıdır.

4.8. Şəxsi hesablarda yazılışlar yalnız lazımi qaydada rəsmiləşdirilmiş bank sənədləri əsa sında aparılır. Şəxsi hesablardan çıxarışlar adə tən aşağıdakı rekvizitləri əks etdirir: əmə liyyatın aparılma tarixini, əməliyyatın admı, ödəniş sənədinin nömrəsini, valyutanın kodunu, hesabın nömrəsini, giriş qalıq məbləğini, debet və kredit dövriyyəsini və çıxış qalıq məbləğini.

4.9. Müştərilərə verilmək üçün şəxsi hesab lardan çıxarışlar bankın əməliyyatçısının ştampı və imzası ilə təsdiqlənir. Bir neçə vərəqdə tər tib edilmiş çıxarış müştəriyə verilərkən, çıxarı şın hər bir vərəqi bankın əməliyyatçısının ştampı və imzası ilə təsdiq edilməlidir.

4.10. Müştərilərə verilmək üçün şəxsi hesablardan çıxarışlara hesab üzrə mühasibat yazılışlarının aparılmasına əsas verən ilkin sə nədlər (onların surəti) əlavə edilə bilər. Çıxarışa əlavə olunan sənədlərə ştamp vurulur. Ştamp yalnız çıxarışın əsas əlavəsinə vurulmalıdır.

4.11. Əməliyyatçı (nəzarətçi işçi) şəxsi hesablardan çıxarışı imzalayarkən çıxarışa aid lazımi əlavə sənədlərin mövcudluğunu, habelə onların düzgün rəsmiləşdirildiyini müəyyən etməlidir.

4.12. Hesablardan çıxarışlar şəxsi hesab üzrə birinci və ikinci imza etmək hüququ olan şəxs lərə və ya müəyyən olunmuş qaydada rəsmiləş dirilmiş etibarnamə üzrə onların nümayəndələrinə imza etdirildikdən sonra verilir.

4.13. Hesabın sahibi hesabın debetinə və ya kreditinə səhvən yazılmış məbləğ barədə banka yazılı məlumatı təqdim etdikdə, müqavilədə ayrı şərtlər nəzərdə tutulmayıbsa, həmin ana bu hesab üzrə qanunvericiliyə uyğun olaraq müba hisəsiz ödənişlər aparılmadıqda, əks müxabir ləşmələr verilir.

4.14. Müştəri şəxsi hesabın çıxarışını itirdikdə, çıxarışın dublikatı (hesabdan çıxarışın surə ti) müştərinin ərizəsinə əsasən bankın rəhbərli yinin və ya onun müavininin rəsmi icazəsi ilə müştəriyə verilə bilər. Bu zaman müştərinin əri zəsində çıxarışın itirildiyi vaxt və yer göstəril məlidir. Müştəri hüquqi şəxs olduqda, ərizə hesab üzrə sərəncam vermək hüququ olan şəxs lər tərəfindən imzalanmalı və möhürlə təsdiqlənməlidir. Müştəriyə verilən dublikatın titul hissəsində bu sözlər yazılır:

” _____ ” 20. tarixli çıxarışın dublikatı”

Çıxarışın dublikatı əməliyyatçı və baş mühasib (müştəri xidmətləri göstərən struktur bölmə nin rəhbəri) və ya onun müavini tərəfindən imzalanıb möhürlə təsdiqlənir və müştərinin nümayəndəsinə imza etdirməklə təqdim olunur.

Dublikatın tərtib edilməsi üçün əsas götürülmüş şəxsi hesablardan çıxarışın titul hissəsində bu sözlər yazılır:

” ____________ ” 20. tarixdə çıxarışın

Bu yazı baş mühasibin (müştəri xidmətləri göstərən struktur bölmənin rəhbəri) və ya onun müavininin imzası ilə təsdiq edilir.

4.15. Çıxarışlar müştərilərə verildikdən və ya göndərildikdən sonra hesabat dövrü üzrə şəx si hesablardan çıxarışlar arxivə verilir. ABİS-də şəxsi hesablar üzrə məlumatlar bazası çap edilə rək, kağız və ya elektron daşıyıcılarında əks olunmalıdır. ABİS-də isə həmin məlumatlar ən azı iki müxtəlif informasiya daşıyıcılarında saxlanılmalıdır .

4.16. Kağız və elektron daşıyıcılarda şəxsi hesablar üzrə məlumatlar qanunvericilikdə nə zərdə tutulmuş müddət ərzində arxivdə saxla nılmalıdır.

5. Sintetik uçot

5.1. Sintetik uçot üzrə məlumatlar Baş kitab, kassa kitabı, dövriyyə cədvəlləri və balanslar dan (gündəlik, aylıq və illik) ibarətdir.

5.2. Məlumatlar ABİS-də işlənilərkən, sistemə daxil olunan bank sənədlərini sonradan daxil edilmiş sənədlərin siyahısı ilə müqayisə etmək məqsədilə hesablama lentinə köçürülə bilər. ABİS vasitəsilə alınan balans və balans dankənar hesablar üzrə gündəlik dövriyyə-qalıq cədvəlində hesablar üzrə giriş qalığı, hesabın debeti və krediti üzrə dövriyyə, çıxış qalıq məb ləğləri əks olunur. Təəhhüdlər və şərti balans dankənar hesablar üzrə dövriyyə-qalıq cədvəli icmal sənədlər əsasında tərtib olunur. Memorandum balansdankənar hesablar üçün isə mədaxil və məxaric haqqında jurnalın aparıl ması tələb olunur.

5.3. ABİS-də gündəlik olaraq qalıq cədvəllə ri çap olunur, bankın baş mühasibi və rəhbəri tə rəfindən imzalanır.

5.4. Gündəlik olaraq, baş mühasib analitik uçot məlumatlarını sintetik uçot məlumatları ilə üzləşdirir və üzləşdirmənin aparılması faktını qalıq cədvəlində və balansda öz imzası ilə təs diqləyir. Baş mühasibin tapşırığına əsasən üz ləşdirməni digər mühasibat işçisi həyata keçirdikdə, həmin şəxs aparılmış üzləşmə haqqında sənədə imza edir. Üzləşmə zamanı hər hansı bir fərq müəyyən olunduqda, onun səbəbləri araşdırılır və uyğunsuzluğun aradan qaldı rılmasına dair müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. Əgər hər hansı səhv üzrə düzəliş mühasibat yazılışlarının aparılması tələb olunarsa, həmin yazılışlar Milli Bankın müvafiq normativ xarak terli aktları ilə müəyyən olunmuş qaydada həya ta keçirilir.

6. Analitik və sintetik uçot məlumatları nın yoxlanılma qaydası

6.1. Analitik hesablar üzrə analitik uçot məlumatlarının yoxlanılması həmin hesablara xidmət göstərən əməliyyatçılar və həmin əmə liyyatlara sonradan nəzarəti həyata keçirən mühasibatlığın müvafiq işçisi tərəfindən aparı lır. Bu zaman həmin işçilər şəxsi hesablardakı bütün qeydlərin bankın səlahiyyətli işçilərinin nəzərdən keçirməsini və əməliyyatlar aparı larkən, onlar tərəfindən imzalanmasını, müvafiq sənədlərlə əsaslandırılmasını, müvafiq rekvizit lərin və sənədlərdəki məbləğlərin şəxsi he sablara düzgün işlənilməsini yoxlayır.

6.2. Əməliyyatçılar tərəfindən hər bir bank əməliyyatı üzrə (əməliyyatın növü, məbləği) sanksiyalaşdırma səviyyəsinə uyğun səlahiyyət li şəxslərin imzalarının olub-olmamasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.

6.3. Bankın filialı və ya struktur bölməsi tə rəfindən təqdim olunmuş sifarişdə hər hansı bir rekvizit düzgün göstərilmədikdə, həmin ərizə səbəbi göstərilməklə “icra olunmamışdır” qeydi ilə geri qaytarılır.

6.4. Əlavə nəzarət tələb edən əməliyyatlar üzrə şəxsi hesablarda yazılışların yoxlanılması bu nəzarəti həyata keçirən işçilər tərəfindən həyata keçirilir.

6.5. Analitik uçot hesabları üzrə əks olunan məbləğlər sintetik uçot üzrə əks olunan məbləğ lərə uyğun olmalıdır.

6.6. ABİS-dən alınan mühasibat balansı əməliyyat gününün sonuna tərtib olunur. Balans və balansdankənar hesablar üzrə gündəlik balansın düzgün tərtib olunması aktiv və passiv lərin qalıqlarının cəminin bərabər olması ilə müəyyən olunur. Bankın balansı onu tərtib edən əməliyyatçı, baş mühasib və bank rəhbəri tərə findən imzalanır.

6.7. Kassa kitabı və gündəlik balanslar aylar üzrə bölünməklə müvafiq qovluqlara tikilir.

6.8. Bank rəhbəri və baş mühasib balansın vaxtında və düzgün tərtib olunmamasına qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada məsuliyyət daşıyır.

III. Banklarda mühasibat uçotunun aparılması işinin təşkili

7. Mühasibat uçotunun təşkilinə ümumi tələblər və baş mühasibin hüquq və vəzifələri

7.1. Bankın mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına, qanunvericiliyə riayət olunmasına bank rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır. Bank rəh bərliyi mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün zəruri şərait yaratmalı, habelə uçot sənəd lərinin və məlumatların rəsmiləşdirilməsi və təqdim edilməsi qaydası üzrə bankın uçot siya sətinin tələblərinin uçota aidiyyəti olan bütün bölmələr, xidmətlər və işçilər tərəfindən yerinə yetirilməsini təmin etməlidir.

7.2. Banklarda mühasibat uçotunun aparıl masına bankın baş mühasibi başçılıq edir və o, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun fəaliyyət göstərir.

7.3. Bankın baş mühasibi vəzifəsinə “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə müəyyən olunmuş tələblərə cavab verən şəxs təyin edilir.

7.4. Bankın baş mühasibi qüvvədə olan qanunvericilik aktlarını, Milli Bankın normativ xarakterli sənədlərini, bankın daxili qaydalarını öz işində rəhbər tutur və MHBS-yə uyğun olaraq müəyyən olunmuş mühasibat uçotunun ümumi metodoloji prinsiplərə əməl olunmasına məsuliyyət daşıyır.

7.5. Baş mühasib aşağıdakıları təmin etməli dir:

– bankın həyata keçirdiyi bütün əmə liyyatlara, o cümlədən bank özünün fəaliyyət inə aid əməliyyatlara nəzarəti və onların maliy yə hesabatlarında və Baş kitabda müvafiq uçot registrlərində əks etdirilməsini;

– şəxsi hesablarda olunan düzəlişlərə nəzarət edilməsini;

– mədaxil və məxaric hesabları üzrə əmə liyyatların aparılmasına nəzarət edilməsini;

– bankın rəhbərliyinə mühasibat uçotu məsə lələrinə dair operativ məlumatın verilməsini;

– müəyyən olunmuş müddətlərdə maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsini;

– bankın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin iq tisadi təhlilinin həyata keçirilməsini (digər böl mələr və xidmətlərlə birlikdə).

7.6. Baş mühasib gündəlik olaraq aşağıda kıları yoxlamalıdır:

– kassa əməliyyatlarının yekununu;

– gündəlik balansı və dövriyyə məlumatları nı;

– bank sənədlərinin, şəxsi hesabların, yoxla ma cədvəllərinin, habelə hesabatların düzgün formalaşdırılmasını və saxlanmasını.

7.7. Baş mühasib bank rəhbərliyi ilə birlikdə mal və qiymətlilərin, pulların mədaxil və məxa rici üçün əsas olan sənədləri, habelə hesablaşma sənədlərini imzalayır. Göstərilən sənədlər baş mühasibin imzası olmadıqda etibarsız sayılır və icraya qəbul edilmir. Bank rəhbərliyi ayrı-ayrı uçot sahələri üzrə sənədləri imzalamaq hüqu qunu yazılı sərəncamla digər müvəkkil şəxslərə verə bilər.

7.8. Təşkilatçılıq və nəzarət funksiyalarını icra edən bankın rəhbərləri müvəqqəti olaraq iş də olmadıqda baş mühasib onların vəzifələrini, habelə mühasibat əməliyyatlarının bilavasitə yerinə yetirilməsi üzrə vəzifələri həyata keçirə bilməz.

8. Mühasibat xidmətinin təşkili

8.1. Banklarda mühasibat xidmətinin işi, mühasibat bölməsinin (departamentinin, idarəsi nin) yaradılması, ixtisaslaşdırılmış şöbələrin təşkil edilməsi, işçilərə əməliyyatçı hüquqları nın verilməsi prinsipi əsasında təşkil edilir.

8.2. Mühasibat bölməsinin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

– mühasibat işinin, sənəd dövriyyəsinin, pul və qiymətlilərin saxlanmasına, aparılan əmə liyyatların qanuniliyinə və bankın müştərilərinə xidmət üzrə bank daxili nəzarətin düzgün və sə mərəli təşkil edilməsi;

– xarici valyutada aparılan əməliyyatların mühasibat uçotunun və bu əməliyyatlara nəza rətin düzgün təşkil edilməsi;

– mühasibat uçotu üzrə bankın daxili audit və digər yoxlamaları zamanı müəyyən edilmiş nöqsanların aradan qaldırılmasına nəzarətin həyata keçirilməsi;

– kreditor borcların ödənilməsi və debitor borcunun tutulması, habelə yaranmış zərərin si linməsi prosesinə nəzarətin həyata keçirilməsi və bu məbləğlərin maliyyə hesabatlarında əks olunması barədə rəyin hazırlanması;

– uçot və əməliyyat məsələləri üzrə müştərilərin şikayətlərinə baxılması;

– bankın maliyyə hesabatının yoxlanılması və birləşdirilmiş (konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatının tərtib olunması;

– mühasibat uçotu üzrə müvafiq kadrların hazırlanması, onların ixtisas və biliklərinin, iş təcrübəsinin təkmilləşdirilməsində iştirak edil məsi.

8.3. Əməliyyatçılar əlavə nəzarət tələb edən əməliyyatlar üzrə sənədlər istisna olmaqla, yeri nə yetirilən əməliyyatlar üzrə (mühasibat uçotu hesablarının aparılması) bank sənədlərini tək başına rəsmiləşdirmək və imzalamaq vəzifəsi nin tapşırıldığı bank işçiləri hesab olunur. Əmə liyyatçılar həmçinin bank sənədlərinə nəzarət etmək, onların rəsmiləşdirilməsi və bank tərə findən aparılan əməliyyatların, o cümlədən hesablaşmalar üzrə əməliyyatları və emissiya əməliyyatlarmı yerinə yetirmək vəzifəsi həvalə olunan digər işçilər də hesab olunur.

8.4. Hər bir bankda mühasibat bölmələrinin rəhbərləri tərəfindən işçilərin vəzifə təlimatları hazırlanıb təsdiq edilməlidir. Onların surətləri birinci nüsxədə imza qoymaqla mühasibatlığın müvafiq işçilərinə təqdim olunur.

8.5. Mühasibatlığın işçiləri müəyyən hesab ların aparılmasına və ya ayrı-ayrı əməliyyatların yerinə yetirilməsinə təhkim olunurlar. Hesab ların əməliyyatçılar arasında bölüşdürülməsi banklar tərəfindən müstəqil surətdə, bir qayda olaraq, balans hesabları üzrə və ya əmə liyyatların növləri üzrə aparılır.

8.6. Hesabların mühasibatlıq bölməsinin strukturlarına, ayrı-ayrı icraçılarına və nəzarət çilərinə təhkim edilməsi və sonradan onların yenidən bölüşdürülməsi baş mühasib tərəfindən aparılır. Bu dəyişikliklər xüsusi uçot kitabında yazılarla rəsmiləşdirilərək daxili qaydalarda və vəzifə təlimatlarında əks etdirilir.

8.7. Frant-ofis aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

– müqavilələrin bağlanması və rəsmiləşdiril məsi, müqavilə şərtlərinə əməl olunmasına, müqavilə üzrə öhdəliklərin vaxtında və tam yerinə yetirilməsinə nəzarət edilməsi;

– aktivlərin və öhdəliklərin siyahısının tərtib olunması, yerlərdə aktivlərin və öhdəliklərin saxlanmasının və mövcudluğunun yoxlanılması (inventarizasiya), aktivlərdən səmərəli istifadə olunmasının təmin edilməsi;

– ilkin sənədlərin alınması, rəsmiləşdirilmə si, qeydiyyatı və bek-ofisə ötürülməsi.

8.8. Bek-ofis yardımçı uçotu aparır və aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

– frant-ofisdən alınmış ilkin sənədlər əsa sında əməliyyatların uçotunun və onlara nəzarətin təmin edilməsi və işləndikdən sonra ilkin sə nədlərin mühasibatlığa ötürülməsi;

– bankın müvafiq balans hesablan üzrə frant- ofis tərəfindən aparılmış fəaliyyət nəticəsində əldə olunan sənədlərə uyğun olaraq, vaxtında əks etdirilməsinə nəzarət edilməsi.

8.9. Mühasibatlıq aşağıdakı funksiyaları yeri nə yetirir:

– Baş kitabın aparılması;

– maliyyə hesabatlarının, idarəetmə hesa batlarının tərtib edilməsi, bankın rəhbərliyinin və bölmələrinin lazımi məlumatlarla təmin olunması;

– bek-ofisdən alınmış sifarişlər əsasında şəx si hesabların açılması və bankın yardımçı müha sibatlıqlarında aparılan əməliyyatların Baş kita bın müvafiq hesablarında (balans və balans dankənar) düzgün əks etdirilməsinə nəzarət edilməsi.

9. İş gününün və sənədlər dövriyyəsinin təşkili

9.1. Bank müştərilərə mühasibat uçotu xid mətləri göstərən və mühasibat uçotunda əks olunmaq üçün bank sənədlərinin qəbul olun ması (iş günü ərzində həyata keçirilən məsləhət xidmətlərindən başqa) üzrə iş gününü müəyyən edən əməliyyat gününün müddətini sərbəst şə kildə müəyyən edir. Bank əməliyyat gününün açılması və bağlanması vaxtmı müəyyənləşdirir və xidmət göstərdiyi müştərilərə məlumat verir.

9.2. Bank sənədlərinin əməliyyat günü hesab olunmayan vaxtda qəbul olunma qaydası bank tərəfindən müəyyən olunur və müştərilərə xid mət üzrə müqavilədə əks olunur. Əməliyyat gü nü hesab olunmayan vaxtda sənədlər banka bilavasitə frant-ofis və ya bunun üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi qutular vasitəsilə ötürülə bilər. Əgər sənədlər hər hansı bir səbəbdən icra edil mirsə, bu barədə müştəriyə məlumat verilir.

9.3. Əməliyyat yükünü tənzimləmək üçün bankda xidmət olunan bütün müştərilərin adları göstərilməklə sənədlərin qəbul cədvəli müəy yən oluna bilər.

9.4. Mühasibat uçotu üzrə işçilərin iş gününü elə təşkil etmək lazımdır ki, daxil olan bank sə nədlərinin vaxtında rəsmiləşdirilməsi, onların balans və balansdankənar hesablar üzrə müha sibat uçotunda əks etdirilməsi və müvafiq olaraq gündəlik balansın hazırlanması təmin olunmalı dır.

9.5. Bankın müəyyən etdiyi əməliyyat günü ərzində bankın mühasibat bölmələrinə daxil olmuş bütün bank sənədləri həmin gün qəbul olunmalı, rəsmiləşdirilməli və bankın müha sibat uçotu hesabları üzrə əks etdirilməlidir. Əgər bank sənədləri müəyyən olunmuş əmə liyyat günü müddətindən keçdikdən sonra banka daxil olarsa, yaxud sənəddə göstərilən valyuta laşdırma (köçürmə) tarixi qeyri-iş gününə düşərsə, həmin sənədlər bank tərəfindən növbəti iş gününün əvvəlində alınmış hesab olunur və növbəti iş günündə müştərilərin hesablarına işlənilir. Bank sənədləri konkret valyutalaşdırma tarixi göstərilməklə banka daxil olduqda, onun daxilolma vaxtından asılı olmayaraq müştərilər lə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq, göstəri lən gündə müştərilərin hesabları üzrə köçürülür.

9.6. Banklararası pul köçürmələri üzrə sistemlərin istifadəçisi olan banklarda əməliyyat günü Milli Bankla razılaşdırılmaqla, sistemlərarası iş rejiminə uyğunlaşdırılmalıdır.

9.7. Elektron bank sənədləri elektron ödəmə məlumatlarının köçürülməsi üçün müəyyən olunmuş formata uyğun tərtib edilir və telekommunikasiya kanalları ilə banka ötürülür. Milli Bankın normativ xarakterli aktlarında başqa hal nəzərdə tutulmadıqda, elektron bank sənədinin təsviri və ya informasiyanın ötürülmə
yolu ilə qəbul edilməsi və göndərilməsi, ödəniş sənədlərinin mübadiləsi üzrə elektron sistem lərdən istifadə edilməsi haqqında müqavilə (saziş) və benefisiarla onun bankı arasında , yaxud pul göndərənlə onun bankı arasında proqram-kriptoqrafik mühafizə və elektron imza sistemindən istifadə edilməsi haqqında müqavi lə əsasında həyata keçirilir.

9.8. Müştərilərə hesablaşma-kassa xidməti, əməliyyat günü ərzində bilavasitə həmin əməliyyatları yerinə yetirən əməliyyatçı tərəfindən həyata keçirilir.

9.9. Frant-ofis tərəfindən bank sənədlərin dən məlumatların ABİS-ə daxil edilməsi bütün əməliyyat günü ərzində həyata keçirilir və əmə liyyat gününün bağlanması haqqında bank daxili qaydaya uyğun başa çatdırılır. Tərtib olunmaq üçün sistemə ötürülən sənədlər balans hesabları üzrə seçilməli, balans hesablarının daxilində isə şəxsi hesabların artan nömrələri qaydasında bö lünməlidir. ABİS-ə daxil etmək üçün ötürülən sənədlər üzrə çap olunmuş məlumatlar icraçı tə rəfindən günün sənədləri ilə tutuşdurulur və xüsusi ayrılmış əməkdaş (nəzarətçi) tərəfindən yoxlanılır.

9.10. Hər bir bankda müştərilərə hesablaş ma-kassa xidməti üçün konkret vaxt müəyyən edilir və sənədlərin icra vaxtını əks etdirən sə nədlərin dövriyyə cədvəli tərtib olunur. Sənəd lərin dövriyyə cədvəli bank rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

9.11. Kassa əməliyyatlarının təşkili həyata keçirildikdə, bankın baş mühasibi (rəhbərliyin göstərişi ilə bu işin aparılması həvalə olunmuş məsul şəxs) pul vəsaitlərinin hərəkətinin uçotunu təmin etməlidir.

9.12. Pul vəsaitlərinin hərəkəti mühasibat bölməsi tərəfindən qeydiyyata alınan müvafiq ilkin sənədlər əsasında kassa kitabında əks etdi rilir. Kassa kitabı kassaya mədaxil və məxaric üzrə sənədlərin yazılışını əks etdirir. Bu yazılı şlarda müştərilərin şəxsi hesab nömrələri, bankların nağd pul dövriyyələri (kassa döv riyyələri) haqqında hesabatın simvol nomenklat urasına uyğun olaraq kassa dövriyyələri simvol ları və məbləğlər göstərilir. Kassa kitabı mütləq kağız daşıyıcısına çap olunması şərti ilə ABİS- də də aparıla bilər. Kassa kitabında yazının pozulması və razılaşdırılmamış düzəlişlərin aparılması qadağandır. Düzəlişlər bankın baş mühasibinin. (rəhbərliyin göstərişi ilə bu işin aparılması həvalə olunmuş məsul şəxsin) və xə zinədarın imzaları ilə təsdiq olunmalıdır.

9.13. Kassa kitabı (ABİS-dən çıxarış) nömrə lənməli, tikilməli və möhürlənməlidir. Kassa kitabında vərəqlərin sayı bankın baş mühasibi nin imzası ilə təsdiq olunmalıdır. Əməliyyat gü nünün sonunda kassa kitabının yekunu hesab lanır və bankın xəzinəsinin mədaxil və məxaric məlumatları ilə üzləşdirilir. Əməliyyat gününün sonuna xəzinənin faktiki qalığı uçot registrində ki məlumatlarla tutuşdurulur.

10. Bankdaxili nəzarət

10.1. Daxili nəzarət – bank tərəfindən apa rılan əməliyyatların müəyyən olunmuş qay dalara və mühasibat uçotu standartlarına riayət olunmasına nəzarətdir və aşağıdakıların təmin olunmasına istiqamətlənir:

– bankın əməliyyatlarının mövcud qanunveri ciliyin tələblərinə, habelə bankın səlahiyyətli orqanı tərəfindən təsdiq olunmuş bankın daxili sənədlərinə, uçot siyasətinə və uçot prose durları ilə müəyyən olunmuş tələblərə uyğun olaraq aparılmasına;

– mövcud qanunvericiliyin tələblərinin bank tərəfindən yerinə yetirilməsinə;

– bank tərəfindən aparılan əməliyyatların mühasibat uçotunda və maliyyə hesabatlarında MHBS-yə uyğun əks olunmasına;

– bankın aktivlərinin, öhdəliklərinin və kapitalının səmərəli idarəetmə sisteminin yaradılmasına;

– bankın fəaliyyəti üzrə risklərin idarə olun masına və onların minimallaşdırılması üzrə monitorinqin həyata keçirilməsinə.

10.2. Daxili nəzarətin təşkil olunmasında aparılan mühasibat əməliyyatlarının xarakterinə və həcminə uyğun etibarlılıq səviyyəsi təmin edilməlidir.

10.3. Bank rəhbərliyi daxili nəzarətin təşkili ni və normal fəaliyyət göstərməsini təmin etmə lidir. Bank rəhbərliyi mühasibat uçotunun və ziyyətini ümumi müşahidə etməklə yanaşı, balans və hesabatların vaxtlı-vaxtında tərtib olunmasını yoxlamalı, vəsaitlərin müştərilərin hesabına vaxtında və tam şəkildə daxil edilmə sinə, bank sənədlərinin təyinatı üzrə göndəril məsinə vaxtaşırı nəzarət etməli, habelə möhür lərin, ştampların və bankın adı həkk olunmuş müvafiq blankların itirilməsinə, yaxud sui-is tifadə hallarına yol verməmək məqsədilə onların saxlanılmasına və istifadəsinə nəzarəti təmin etməlidir.

10.4. Bankın möhürlərinin və ştamplarının uçotu onların saxlandığı şəxslərin (kimin istifa dəsində olmasına icazə verilən şəxslərin) adı, soyadı və vəzifəsi göstərilməklə xüsusi kitablarda aparılır və həmin şəxslərə imza etdir məklə təqdim olunur. Bu kitablar xüsusi oda davamlı seyflərdə bank rəhbərində və ya onun göstərişinə əsasən digər məsul şəxsdə saxlanı lır. Bankın adı əks olunan blanklar etibarlı şəkil də qorunmalı və onların istifadəsinə nəzarət tə min olunmalıdır.

10.5. Bank işçilərinin iş yerləri elə qurulmalı dır ki, müştərilərin və digər kənar şəxslərin bankın möhürünə, ştamplarına, sənədlərinə və kompüterlərinə (kompüter sistemlərinə) müdaxilə etmək imkanı olmasın.

10.6. Bankın rəhbərliyi tərəfindən texniki vasitələrin tətbiqi zamanı aşağıdakılar təmin olunmalıdır:

– əməliyyatlara müdaxilənin məhdudlaşdırı lması;

– tətbiq olunan parolların və kodların məxfi liyi;

– elektron imzadan aidiyyəti olan şəxslərdən başqa digər şəxslərin istifadə etməsinin qeyri- mümkünlüyü;

– icazəsiz müdaxilə cəhdlərini vaxtında aradan qaldırmağa imkan verən proqram tə minatının tətbiq edilməsi.

10.7. Banklarda daxili nəzarət, hesabların açılması, bank sənədlərinin icraya qəbul edil məsi, habelə uçotun aparılmasının bütün mərhə lələrində və onların mühasibat uçotunda əks olunması zamanı həyata keçirilməlidir. Daxili nəzarətin həyata keçirilməsində istifadə olunan metodlar və texniki vasitələr, habelə nəzarət obyekti olan hesab və əməliyyatların siyahısı bankın iş şəraiti, əməliyyatların xarakteri və həcmi nəzərə alınmaqla bankın daxili qaydaları ilə müəyyən olunur.

10.8. Daxili auditi həyata keçirən bank əməkdaşı aşağıdakılar üzrə bank sənədlərini yoxlamalı və imzalamalıdır:

– digər bankın hesabından köçürülməsi üçün bankın müştərilərinin hesabından vəsaitlərin si linməsi;

– kreditlər üzrə əsas borc və faizlərin müştərilərin hesablarından silinməsi;

– bank əməkdaşlarının hesabına vəsaitin daxil olması və banka olan borcunun silinməsi;

– müştərilərə pul çek kitabçalarının və əmanət kitabçalarının verilməsi;

– müştərilərin tapşırığı (tələbləri) və sə rəncamları olmadan hesablaşmaların və kredit ləşdirmə ilə nəzərdə tutulmuş kredit əmə liyyatlarının aparılması;

– hesablaşma əməliyyatlarının aparılması qaydalarının pozulmasına görə müştərilərdən cərimələrin və pensiyaların tutulması;

– affinaj olunmuş (saflaşdırılmış) qiymətli metallar, bankın əsas vəsaitləri, bankın debitor ları və kreditorları, təsərrüfat malları, gələcək dövrlərin xərcləri, digər gəlirləri və xərcləri, in zibati idarəetmə xərcləri, müxtəlif qiymətlilərin və ciddi hesabat blanklarının hərəkəti;

– əmanətlərin (depozitlər) hesablanması və ödənilməsi;

– bankın daxili qaydalarına görə müəyyən olunmuş nəzarət tələb edən digər əmə liyyatların aparılması.

10.9. Aparılan nəzarət çərçivəsində şəxsi hesablar üzrə bütün yazılışların müvafiq sənədlərlə təsdiq olunması, əməliyyatların aparılması üçün onların bankın səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən imzalanması, müvafiq rekvizitlərin və sənədlərin şəxsi hesablarda düzgün əks olun ması, əvvəlki günün giriş və çıxış qalığının əks olunması və onların qalıq cədvəli ilə uyğunluğu, əməliyyatların hesablarda əks olunmasına əsas verən sənədlərin düzgün tərtibatı, hesablardan çıxarışın müştərilərə verilmə qaydasına riayət olunması, həyata keçirilən mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü yoxlama aparan şəxs tərəfindən oxlanılmalı və bu yoxlamanın nəticələri müəy yən olunmuş qaydada rəsmiləşdirilməlidir.

10.10. Nəzarət, bir qayda olaraq, kağız daşı yıcılarda rəsmiləşdirilmiş sənədlərin vizual şə kildə yoxlanılması debet və kredit üzrə dövriy yələrin bərabərliyinin tutuşdurulması yolu ilə həyata keçirilir.

10.11. Əlavə nəzarət tələb edən əməliyyatlar üzrə (kredit, depozit, valyuta və s.) mühasibat yazılışları müvafiq debet və kredit hesablarının uçotunu aparan mühasibat işçiləri tərəfindən, yalnız həmin sənədin nəzarətçi tərəfindən yoxlanılmasından sonra aparılır. Bu zaman sə nədin rəsmiləşdirilməsi və onun yoxlanması mühasibat işçisinin və nəzarətçinin öz imzaları ilə, zəruri hallarda isə – digər vəzifəli şəxslərin i mzaları ilə təsdiqlənir. Bankın daxili qaydaları na uyğun olaraq imza möhürlə təsdiq oluna bi lər.

10.12. Bank daxili nəzarət informasiya sis temləri vasitəsilə, habelə kodların, parolların və digər vasitələrin tətbiqi ilə təmin oluna bilər. Tətbiq olunan elektron imzalar mühasibat işçisi nin, nəzarətçinin, habelə sənədi rəsmiləşdirmiş, onu yoxlamış və əməliyyatın aparılmasını sanksiyalaşdırmış və mühasibat uçotunda əks olunmasını həyata keçirmiş digər məsul şəxsin imzalarının eyniliyini təmin etməlidir. Hər bir halda əlavə nəzarət tələb edən əməliyyatların yalnız bir nəfər mühasibat işçisi tərəfindən aparılmasına yol verilmir.

10.13. Bank ehtiyatlarının, xarici əmə liyyatların, affinaj edilmiş qiymətli metalların, yolda olan vəsaitlərin və kassa qalıqlarının, gə lir və xərclərin, zərərə silinmiş borcların balans dankənar hesabları üzrə orderlər, habelə bank hesabı müqavilələrinin ləğv edilməsi üçün orderlər və mühasibat uçotunda yol verilmiş səhvlərin aradan qaldırılmasına dair orderlər baş mühasib və ya onun müavini tərəfindən nəzarət məqsədilə imzalanmalıdır. Xarici valyuta ilə əməliyyatlar üzrə orderlər xarici əməliyyat aparmaq üçün nəzərdə tutulmuş müvafiq bank bölməsinin rəhbərlərinin nəzarət imzaları ilə təsdiqlənir.

10.14. Xəzinədə saxlanılan pulların və digər qiymətlilərin qəbul edilməsi və göndərilməsi üçün orderlər, ehtiyatlar üzrə əməliyyatlara dair orderlər, icraçılardan və baş mühasibdən başqa, həmçinin bankın rəhbəri və xəzinə müdiri tərə findən imzalanmalıdır.

10.15. Nağdsız bank əməliyyatları aparılarkən, sənədlər dövriyyəsinin və nəzarətin aşağıdakı əsas prinsiplərindən istifadə olun malıdır:

Hesabın debeti üzrə əməliyyat aparan əmə liyyatçı sənədin düzgün rəsmiləşdirilməsini yoxladıqdan sonra sənədi icraya qəbul edir. Bu yoxlamanı təsdiq etmək üçün əməliyyatçı sənə din və onun surətinin (surətlərinin) uyğunluğu na əmin olduqdan sonra onları imzalayır. Əlavə nəzarət tələb etməyən əməliyyatlar və hesablar üzrə eyni bankda vəsaitin bir hesabdan digər hesaba köçürülməsi zamanı əməliyyatçı sənəd lərin birinci nüsxəsini nəzarət şöbəsinə (qrupuna), ikinci nüsxəsini isə kredit hesabını aparan əməliyyatçıya təqdim edir. Hesabın krediti üzrə əməliyyat aparan əməliyyatçı, hesabın debeti üzrə əməliyyat aparan əmə liyyatçıdan aldığı sənədin surətində onun imzasının olduğunu və imzanın həqiqi olmasını yoxlayır, əməliyyatın düzgün rəsmiləşdirildiyi ni müəyyən etdikdən sonra, əməliyyatı icra edir və sənədlərin surətləri şəxsi hesabların çıxarışlarına əlavə olunur.

10.16. Hesablar üzrə əməliyyatlara əlavə nəzarət tələb olunan hallarda, vəsaitin bir hesabdan digərinə nağdsız köçürülməsi üçün əməliyyatçı sənədləri öz imzası ilə rəsmiləşdir dikdən sonra onların hər iki nüsxəsini nəzarətçi yə verir. Nəzarətçi əməliyyatın düzgünlüyünü yoxlayır, sənədin birinci və ikinci nüsxələri arasında tam uyğunluğu müəyyən etdikdən sonra onları imzalayır və birinci nüsxəni debet əməliyyatlarının əks etdirilməsi üçün işlənmə yə, ikinci nüsxəni isə kreditləşdirilən hesabı aparan əməliyyatçıya göndərir.

10.17. Bütün kassa sənədlərinə əlavə nəzarət həyata keçirilməlidir.

Nəzarətçi əməliyyatçılar tərəfindən aparılan kassa məxaric əməliyyatlarına mərkəzləşdiril miş qaydada nəzarət edir. Məxaric əmə liyyatlarına nəzarət elə təşkil olunmalıdır ki, aşağıdakı hallara şərait yaranmasın:

– düzgün rəsmiləşdirilməmiş sənədlərin, imzaları və möhürü verilmiş nümunələrə uyğun olmayan çeklərin və həmin müştəriyə məxsus olmayan kitabçadan çıxarılmış çeklərin ödənil məsinə;

– çeklərin və digər kassa məxaric sənədləri nin bankın müvafiq əməliyyat işçilərinin və nəzarətçilərin imzası olmadan kassaya daxil olmasına;

– kassa sənədlərində və jurnallarında əsaslandırılmamış düzəlişlərin və əlavələrin aparılmasına.

10.18. Məxaric üzrə kassa jurnalı müvafiq olaraq iki nüsxədə tərtib olunur, jurnalın birinci nüsxəsində xəzinədar imza etdikdən sonra kassaya verilir, ikinci nüsxəsi nəzarətçi işçidə qalır və nəzarətçi birinci nüsxəyə hər hansı düzəliş və ya əlavələr edilib-edilmədiyini yoxlayır. Əgər kassa məxaric əməliyyatlarına nəzarət edən şəxsin iş yeri kassanın yaxınlığındadırsa və ya kənardan müdaxiləyə imkan verməyən nəq liyyat qurğusu ilə kassaya birləşdiribsə, bankın daxili qaydalarına əsasən kassa məxaric sənəd lərinin kassirə nəzarətçinin imzası olmadan verilməsi qaydası müəyyən edilə bilər.

10.19. Mədaxil kassa əməliyyatları üzrə sə nədlər dövriyyəsi elə təşkil edilməlidir ki, müş tərilərə qəbzlərin verilməsi və vəsaitin onların hesablarına daxil edilməsi, yalnız faktiki olaraq nağd pul kassaya daxil olduqdan sonra həyata keçirilsin.

10.20. Əməliyyatçı tərəfindən qəbul olun muş və ya tərtib edilmiş mədaxil kassa sənədi onun tərəfindən imzalanaraq, kassa jurnalına daxil edilir və kassaya verilir. Bankdaxili hesablara daxil etmək üçün bank işçilərindən pulun qəbulu zamanı mədaxil kassa orderi iki nüsxədə yazılır, bunlardan biri qəbzi əvəz edir.

Əməliyyatçı, kassirin imzası ilə nağd pulun qəbul edildiyini təsdiq edən orderi kassadan aldıqdan sonra kassirin orderdəki imzasının hə qiqi olub-olmadığını imza nümunəsi ilə yoxlayır, bu sənədin qaytarılması barədə kassa jurnalına qeyd etdikdən sonra mühasibat uçotun- da həmin əməliyyatın əks etdirilməsi üçün müvafiq mühasibat sənədlərinin nəzarət bölmə sinə göndərilməsini təmin edir.

10.21. Bank sənədlərində bank işçilərinin imzalarının, habelə müştərilərin hesab nömrələ rində düzəlişlərin düzgünlüyünün yoxlanması bank sənədlərinin təhlili və müvafiq informasiyanın ABİS-ə daxil edilməsi ilə məşğul olan işçilərə həvalə edilir. Göstərilən yoxlamanı aparmaq üçün bankın vəzifəli şəxslə ri tərəfindən əlavə nəzarət olunan əmə liyyatların, habelə bank işçiləri tərəfindən bank sənədlərində müştərilərin hesab nömrələrində edilə biləcək mümkün dəyişikliklərin siyahıları tərtib edilir.

10.22. İcraya qəbul edilən bank sənədlərində olan bankın səlahiyyətli, vəzifəli şəxslərinin imzalarının həqiqiliyini yoxlamaq üçün müvafiq işçilərdə onların imza nümunələri olmalıdır. Bankın daxili prosedur qaydalarına əsasən bu i mza nümunələri müvafiq işçilərə elektron daşı yıcılar vasitəsi ilə ötürülə bilər.

10.23. Bank hesabları rəsmiləşdirilərkən, baş mühasib və ya onun müavini müştərinin verdiyi sənədləri qəbul edir, onların qüvvədə olan qay dalara və qanunvericiliyə uyğunluğunu hüquq şöbəsi ilə birlikdə yoxlayır, hesab açılmasına icazə verilməsi üçün rəhbərliyə təqdim edir. Hesab açıldıqdan sonra imza və möhür nümunə lərinin vərəqləri bankın müvafiq işçilərinə veri lir. İmza və möhür nümunələrinin vərəqləri və bank hesabı üzrə digər sənədlər dəyişdirildikdə, həmin sənədlər əməliyyatçılar tərəfindən qəbul edilir. Əməliyyatçılar bu sənədləri ləğv olunan sənədlərlə birlikdə yoxlayır və öz imzası ilə təsdiq etmək üçün baş mühasibə və ya onun müa vininə, yaxud müvafiq vəzifəli şəxsə təqdim edir.

Hesab bağlandıqda, habelə müştərinin, təş kilatın adı və ya hesab nömrəsi dəyişdikdə, hesabın sahibi istifadə olunmamış çekləri və çek kötüklərini, onların nömrələri göstərildiyi ərizə ilə birlikdə banka qaytarmalıdır. Əgər hesab bağlanırsa, həmin ərizədə onun bağlandığı gün hesabdakı vəsaitin qalığı təsdiq edilməlidir.

Mühasibat uçotu mərkəzləşdirilmiş şəkildə aparılan banklarda hesabların açılması, bankdaxili prosedur qaydaları ilə tənzimlən məklə bu maddənin tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilir.

10.24. Bağlanan, habelə bankın digər bölmə sinə verilən hesablar üzrə istifadəsiz qalmış çekləri müştərilərdən yalnız baş mühasib və ya onun müavini qəbul edə bilər. O, təhvil verilmiş çeki qəbul edərək, çekin imzalanmaq üçün nə zərdə tutulmuş hissəsini gələcəkdə istifadə olunmaması məqsədilə kəsir və bundan sonra çeklər müvafiq əməliyyat işçisinə təqdim edilir. Həmin işçi hesabın bağlanması barədə order tərtib etməli və onu, yoxlamaq və imzalamaq üçün baş mühasibə və ya onun müavininə təqdim etməlidir.

10.25. Bankın sərəncamı ilə bank hesabı müqavilələri ləğv edildikdə və hesablar planına müvafiq olaraq bağlanmış müştəri hesablarına mədaxil edildikdə, bankın baş mühasibi və ya müavini hesabdan axırıncı çıxarışın müştəriyə təqdim edildiyi gündən başlayaraq bağlanan hesabdakı sənədlər üzrə bütün mühasibat yazı lışlarını diqqətlə yoxlamalı və çıxarılmış qalığın düzgünlüyünü müəyyən etdikdən sonra, bu barədə öz imzası ilə bağlanan şəxsi hesabdan çıxarışda müvafiq qeyd etməlidir.

10.26. Əməliyyat işi üzrə şikayət və digər məktubları müştərilərdən bank ekspedisiyası bölməsi (xüsusi olaraq ayrılmış şəxslər) və ya şəxsən baş mühasib qəbul edir. Bu qayda haqqında məlumat elanlar vasitəsi ilə müştərilə rə bildirilir. Əməliyyat işçilərinə belə mək tubları qəbul etmək qadağan olunur.

Müştərilərdən şikayət və digər məktubları qəbul etmək üçün bankın müəyyənləşdirdiyi yerlərdə xüsusi bağlı qutular quraşdırıla bilər.

10.27. Uçot-əməliyyat və kassa işinin bütün sahələrində nəzarətin təşkil edilməsi və onun həyata keçirilməsi baş mühasibə tapşırılır.

10.28. Bankda daxili nəzarətin bir hissəsini aparılan ardıcıl yoxlamalar təşkil edir. Bankın r əhbəri uçot-əməliyyat işinin vəziyyətini, balansın, hesabatların vaxtında tərtib olunmasını yoxlamalı, müştərilərin hesablarına vəsaitin vaxtında və tam köçürülməsinə, hesablaşma-pul sənədlərinin digər banklara vaxtında və tam göndərilməsinə vaxtaşırı nəzarət etməlidir.

10.29. Bankların baş mühasibləri, onların müavinləri, şöbə rəisləri və nəzarət işçiləri öz vəzifələrinə müvafiq olaraq uçot əməliyyat işini müntəzəm surətdə ardıcıl olaraq yoxlamalı dır. Yoxlamalar zamanı uçotun və aparılmış əməliyyatların lazımi sənədlərlə rəsmiləşdiril məsinin düzgünlüyünə nəzarət edilməlidir.

10.30. Yoxlamalar prosesində əməliyyatların yerinə yetirilməsində və mühasibat uçotunun aparılmasında aşkar olunmuş nöqsanların səbəb ləri araşdırılmalı və onların aradan qaldırılması üçün müvafiq tədbirlər görülməlidir. Yoxlamalar elə aparılmalıdır ki, hər uçot-əməliyyat işçisinin işi bir qayda olaraq, ildə bir dəfədən az olmayaraq yoxlanılsın. Yoxlamaların aparıl masına cəlb olunan işçilərin tərkibi xüsusi nəza rət işçilərindən, baş mühasibin müavinlərindən və şöbə (qrup) rəislərindən başqa, habelə baş mühasib tərəfindən müəyyən olunmuş digər mütəxəssislərdən təşkil olunmalıdır.

10.31. Yoxlamaların nəticələri qısa arayışlar la rəsmiləşdirilməlidir. Bank rəhbəri yoxlama zamanı aşkar edilmiş nöqsanlar haqqında arayışı qəbul etdikdən sonra uçot -əməliyyat əmək daşlarının iştirakı ilə arayışı şəxsən nəzərdən keçirməli və qeyd edilmiş nöqsanların aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirlər görməlidir.

10.32. Baş mühasib yoxlamaların gedişində aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılmasına nəzarət etməli və tələb olunduqda, təkrar yoxlama təşkil etməlidir.

10.33. Bank sənədlərində məbləğlərin pozulması və düzəlişlərin aparılması yolu ilə dəyişikliklərin edilməsi qadağandır. Səhv yazı lışların düzəldilməsi onların aşkara çıxarılması vaxtından və mühasibat registrlərindən asılı olaraq aşağıdakı qaydada həyata keçirilir:

– Cari yoxlamada əməliyyatçı və ya nəzarət çilər tərəfindən aşkara çıxarılmış səhvlər, mühasibat jurnalı bağlananadək düzgün yazıl mamış məbləğlərin üstündən xətt çəkilib onların yuxarısında düzgün məbləğlərin yazılması yolu ilə aradan qaldırılır. Bu yazılar əmə liyyatçının imzası ilə təsdiqlənir. Əgər yazı, səhv yazı kimi ləğv olunmalıdırsa, mühasibat iş çisi bütün yazının üstündən xətt çəkir və üstün dən xətt çəkilmiş məbləğin yanında “nəzərə alınmamalı” sözünü yazıb bu yazmı öz imzası ilə təsdiqləyir. Eyni zamanda bütün əlaqəli mühasibat uçotu registrlərində düzəlişlər edilir;

– Əgər işlənmə şərtlərinə görə belə üsulla düzəlişlər etmək mümkün deyilsə, səhv yazılar, onların ləğv edilməsi və yeni, düzgün yazılışın verilməsi yolu ilə düzəldilir. Köçürmə üçün cari gündə iki order – ləğv edilmiş order və düzgün order tərtib edilir. Orderlər əməliyyatçıdan başqa, nəzarət işçisi tərəfindən imzalanır;

Mühasibat jurnalı bağlandıqdan və ya balans tərtib olunduqdan sonra aşkara çıxarılmış səhv yazılışlar üzrə əks mühasibat yazılışları verilməklə düzəlişlər aparılır.

11. İnventarizasiya

11.1. İnventarizasiya – bankın əmlakının, öh dəliklərinin, hesablaşmaların faktiki vəziyyəti nin qiymətləndirilməsi, rəsmiləşdirilməsi və mühasibat uçotu məlumatı ilə uyğunluğunun yoxlanılmasıdır.

11.2. Mühasibat uçotu məlumatlarının düz günlüyünü təmin etmək məqsədilə bank azı ildə bır dəfə əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin inventarizasiyasını keçirməlidir.

11.3. Hesabat ilində keçirilən inventariza siyaların sayı, onların keçirilmə tarixləri, hər inventarizasiya zamanı yoxlanılan əmlakın və maliyyə öhdəliklərinin siyahısı bank tərəfindən müəyyən edilir.

11.4. Aşağıdakı hallarda inventarizasiya məcburi qaydada keçirilir:

– maddi məsul şəxslər dəyişdikdə (təhvil-təs lim gününə);

– oğurluq və ya sui-istifadə faktı, habelə mal-material ehtiyatlarının korlanması müəyyən edildikdə;

– təbii fəlakətlər, yanğın, qəzalar və ya ekstremal səbəblərin doğurduğu digər fövqəladə vəziyyətlər yarandıqda;

– bank ləğv edilərkən (yenidən təşkil olu narkən) ləğvetmə balansının tərtib edilməsi və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər hallarda.

11.5. İnventarizasiyanın əsas məqsədləri aşağıdakılardır: əmlakın faktiki mövcudluğunun aşkar edilməsi, əmlakın faktiki mövcudluğunun mühasibat uçotu məlumatı ilə tutuşdurulması, öhdəliklərin uçotda tam əks etdirilməsinin yoxlanılması, əmlakın qiymətləndirilməsinin düzgün əks etdirilməsinin yoxlanılması, inven tarizasiya tarixinə əmlakın vəziyyətinin müəy yənləşdirilməsi.

11.6. Bankın əmlakının və öhdəliklərinin inventarizasiyasının keçirilməsi üçün inventa rizasiya komissiyası yaradılır. Onun tərkibi bankın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. İnventarizasiya komissiyasının tərkibinə rəh bərliyin nümayəndələri, mühasibat xidməti, informasiya texnologiyaları üzrə mütəxəssis, daxili audit xidməti və başqa mütəxəssislər, habelə lazım gəldikdə xarici audit xidmətinin nümayəndələri daxil edilə bilər. Bu zaman maddi məsul şəxslər inventarizasiya komissiya sının tərkibinə daxil edilmir.

11.7. Yerləşməsindən asılı olmayaraq (o cümlədən məsul qorunmada, yolda olan, icarə yə götürülmüş, icarəyə verilmiş və s. əmlak) in ventarizasiya vaxtında bankın balansında və balansdankənar hesablarda uçota alınan, habelə hər hansı səbəblərə görə uçota alınmamış əmlak və öhdəliklərin bütün növləri inventarizasiya edilməlidir. Bu zaman debitor və kreditor borcu və hesablaşmalar üzrə üzləşdirmə aktları tərtib edilir.

11.8. Mülkiyyət hüququ ilə banka məxsus olmayan, lakin bankda yerləşən, habelə yararsız hala düşmüş əmlak da inventarizasiya edilməli dir. Bu zaman ayrıca inventarizasiya siyahısı tər tib edilə bilər.

11.9. Əmlakın inventarizasiyası bankın hər bir struktur bölməsi üzrə aparılır və bu əmlak müvafiq işçiyə, habelə maddi-məsul şəxsə təhkim olunur və bu barədə uçot kartında müvafiq qeydlər aparılır.

11.10. İnventarizasiya siyahıları inventariza siyanın keçirildiyi tarixə tərtib olunan və həmin tarixə əmlakın və öhdəliklərin faktiki mövcudl uğunu təsdiq edən sənədlərdir. İnventarizasiya siyahıları inventarizasiya komissiyasının bütün üzvləri və maddi məsul şəxs tərəfindən imza lanır. Siyahının sonunda maddi məsul şəxs onun iştirakı ilə əmlakın komissiya tərəfindən yoxlanılmasını, komissiyanın üzvlərinə qarşı hər hansı iddianın olmadığım öz imzası ilə təs diq edir.

11.11. İnventarizasiya zamanı uçot məlumat larından kənarlaşma hallarını aşkar edildiyi hallarda bankın əmlakı üzrə komissiya tərəfin dən müqayisə cədvəlləri tərtib edilir. Müqayisə cədvəllərində inventarizasiyanın nəticələri, yə ni mühasibat uçotunun məlumatı və əmlak siya hıları üzrə göstəricilər arasındakı fərqlər əks etdirilir. Banka məxsus olmayan, lakin bankın mühasibat uçotunda əks olunan (məsul qorun mada olan, icarəyə götürülmüş, icarəyə verilmiş və s.) əmlak üçün ayrıca müqayisə cədvəlləri tərtib edilir.

11.12. İnventarizasiya zamanı bankın əmlakı nın faktiki mövcudluğu ilə mühasibat uçotu məlumatları arasında aşkara çıxarılmış fərqlər aşağıdakı qaydada nizama salınır:

– artıq olan əsas vəsait, azqiymətli və tezköh nələn əşyalar, pul nişanları və başqa əmlak qiy mətləndirilməli və müvafiq surətdə balansa və qeyri-adi gəlirlərə daxil edilməklə mədaxil edil məli və artıqlığın meydana çıxmasının səbəblə ri müəyyənləşdirilməklə, bu səbəblərin aradan qaldırılması üçün qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada müvafiq tədbirlər həyata keçi rilir;

– əsas vəsait, azqiymətli və tezköhnələn əşyalar, pul nişanları və digər əmlak çatışmazlı ğı, Azərbaycan Respublikasının qanunvericili yində nəzərdə tutulmuş qaydada təqsirkar şəxslərə aid edilir. Təqsirkar şəxs müəyyən edilmədikdə və ya məhkəmə məbləğlərin həmin şəxs lərdən tutulması tələbini rədd etdikdə və ya başqa obyektiv səbəblərə görə (oğurluq, qarşı sıalınmaz qüvvə nəticəsində korlanma) çatış mazlıq bankın zərəri kimi tanınır.

11.13. İnventarizasiya başa çatdıqdan sonra inventarizasiya zamanı aşkara çıxarılmış qiy mətlilərin faktiki mövcudluğu ilə mühasibat uçotu məlumatları arasında fərqlərin aradan qaldırılması barədə təkliflər komissiyanın müzakirəsinə verilir. İnventarizasiyanın nəticə ləri müvafiq inventarizasiya hesabatlarında və maliyyə hesabatında əks etdirilməlidir.

İnventarizasiyanın nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün məsuliyyəti bankın mühasibat xidməti daşıyır.

IV. Bank sənədləri

12. Bank tərəfindən aparılan əmə liyyatların sənədləşdirilməsi və onların mühasibat uçotunda əks olunması

12.1. Mühasibat yazılışları bankın əməliyyat aparması faktını qeydə alan ilkin uçot sənədləri əsasında aparılır.

12.2. İlkin uçot sənədinin elektron surəti kağız daşıyıcılarda ilkin uçot sənədi qüvvəsinə malikdir.

12.3. Elektron daşıyıcılarında ilkin sənədlər tərtib edilərkən bank, əməliyyatların icrasını tə min edən başqa iştirakçılar üçün, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş nəzarəti həyata keçirən orqanların tələbi ilə kağız daşıyı cılarda sənədlərin surətlərini təqdim etməlidir.

12.4. Mühasibat uçotu registrlərində qeydə alınmış ilkin sənədlərdən təkrar istifadə edilmə sinə imkan verməyən işarə olmalıdır. Mühasibat uçotu mərkəzləşdirilmiş qaydada aparılan banklarda, filialların ilkin sənədləri günün sənədləri nə tikilir, baş bank isə filialların mühasibat yazı lışlarının qeydiyyat jurnalmı aparmaqla kifayətlənə bilər.

12.5. Sənədlərin vaxtında və keyfiyyətlə tər tib olunmasına, onların mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün müəyyən olunmuş müddətlərdə digər bölmələrə ötürülməsinə və sənədlərdəki məlumatların dürüstlüyünə bu sənədləri tərtib edən və imzalayan şəxslər məsuliyyət daşıyır.

12.6. Bankların bütün əməliyyatları onların xarakteri barədə məlumatlardan ibarət olan, əməliyyatların qanuniliyini təsdiq edən və onların uçotda əks etdirilməsi üçün əsas olan sə nədlərlə rəsmiləşdirilir.

12.7. Qanunvericilikdə başqa hal nəzərdə tutulmadıqda, müştərilərin sənədləri banklar tərəfindən ödəniş sənədlərinin elektron mübadilə sistemlərindən istifadə edilməsi haqqında müqavilə və benefisiarla onun bankı arasında, yaxud pul göndərənlə onun bankı arasında pro qram-kriptoqrafik mühafizə və elektron imza sistemindən istifadə edilməsi haqqında müqavi lə əsasında elektron üsulla qəbul edilə bilər.

12.8. Müştərilərin kağız daşıyıcılarda təqdim etdikləri sənədlərdə imzaları, müştəri hüquqi şəxs olduqda isə möhür və müvəkkil vəzifəli şəxslərinin imzaları olmalıdır. Müştərilərin elektron üsulla təqdim etdikləri sənədlərdə elektron imza olmalıdır, belə sənədlər elektron imza olmadan verildikdə, onlar kağız daşıyı cılarda olan sənədlərlə təsdiq edilməlidir.

12.9. Uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdə mühasibat uçotunda əks etdirilmək üçün zəruri olan məlumatlar toplanılır və uçot registrlərində sistemləşdirilir. Mühasibat uçotu registrlərinin məlumatları, qruplaşdırılmış şəkildə maliyyə hesabatında əks etdirilir.

12.10. Elektron ödəniş tapşırıqları bank tərə findən elektron sənədin nömrəsini, ödəyicinin adını, onun hesab nömrəsini, Ödəniş məbləğini, habelə alıcının və onun bankının rekvizitlərini göstərməklə elektron sənədlərin uçotu jurnalın da qeydə alınır.

12.11. İcra olunmuş elektron sənədlər kağız daşıyıcılarda çap edilir, məsul işçilər tərəfindən imzalanır və xüsusi qovluğa tikilir. Elektron sə nədlərin uçotunu əks etdirən jurnalın aparıl masına baş mühasib və ya onun müavini nəzarət edir.

12.12. Kassa və bank sənədlərində düzəlişlər edilməsinə yol verilmir. Həmin sənədlərdə məbləğ, müştərinin adı, hesab nömrələri kimi rekvizitlərdə düzəlişlər olduqda, həmin ödəniş sənədi etibarsız sayılır və bank tərəfindən icraya qəbul edilmir. Qalan ilkin sənədlərdə yal nız bankın apardığı əməliyyatın iştirakçıları ilə r azılaşma əsasında düzəlişlər edilə bilər ki, bu da düzəlişlərin tarixlərini göstərməklə sənədlə ri imzalamış şəxslərin imzaları ilə təsdiq olunmalıdır.

13. Baş kitab və köməkçi mühasibat jurnalları

13.1. Baş kitab ümumi məlumatların saxlan masına xidmət edir və bankın səmərəli idarə olunması məqsədilə bank rəhbərliyi üçün tələb olunan, Hesablar Planına əsaslanan bankın maliyyə vəziyyətini əks etdirən dəqiq məlumat dan ibarətdir, Bankın gündəlik həyata keçirdiyi əməliyyatlar Baş kitaba işlənir.

13.2. Baş kitab bankın rəhbərliyinə (idarəet mə), nəzarət orqanlarına (vergi və tənzimləyi ci), bankın səhmdarlarına (maliyyə) və digər is tifadəçilərə hesabatların tərtib edilməsi üçün əsasdır. Bu zaman cari vəziyyətə, hesabat tarixi nə, habelə istənilən tarixə olan vəziyyətə görə hesabatların tərtib edilməsinin mümkünlüyünü təmin etmək zəruridir.

13.3. Baş kitab mühasibat yazılışlarının daxil edilməsi yolu ilə təzələnir. Baş kitaba müha sibat yazılışlarının daxil edilməsi ümumi paket halında və ya fərdi olaraq real vaxt rejimində həyata keçirilə bilər. Real vaxt rejimində yazı lışlar daxil edilərkən, bu yazılışlar üzrə ümumi məlumatlan əks etdirən yekunları təqdim etməklə hesabatlar yoxlanıla bilər.

13.4. Maliyyə informasiyasının ətraflı şəkil də əldə olunması məqsədilə köməkçi mühasibat jurnallarından istifadə edilir. Bu jurnallar kredit təşkilatlarının fəaliyyətinin müvafiq sahələrinə aid olan nəzarətin aparılması üçün tələb olunan ətraflı məlumatların saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

13.5. Bankın köməkçi mühasibat jurnalları, ətraflı məlumatların saxlanılmasına müəyyən məsuliyyət daşıyan bank bölməsində (məsələn, valyutaların uçot jurnalı valyuta departamentin də) və ya mühasibat uçotu bölməsində ola bilər.

14. İlkin uçot sənədlərinin rəsmiləşdirilməsi

14.l. Banklarda əməliyyatlar elektron ödəniş sənədləri əsasında aparıla bilər. Elektron ödəniş sənədlərində müəyyən olunmuş qaydada bank sənədləri üçün nəzərdə tutulmuş bütün rekvizitl ər olmalıdır.

14.2. Bank sənədlərinə – mühasibat uçotu və nəzarət üçün kredit şöbəsinin sərəncamları, bankın istifadə etdiyi ciddi hesabat blankları və digər sənədlər də aiddir. Ciddi hesabat blankları qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tə rəfindən təsdiq edilir.

14.3. Əks etdirilən əməliyyatların xarakteri nə görə bütün bank sənədləri kassa, memorial və balansdankənar sənədlərə bölünür. Kassa sənədləri ilə pulların mədaxil və məxarici üzrə əməliyyatlar rəsmiləşdirilir və mədaxil və məxaric sənədlərinə bölünür. Mədaxil kassa sə nədlərinə – pulların bankların kassalarına daxil edilməsi üçün müştərilərin elanları, mədaxil kassa orderləri, pulların qəbul edilməsi barədə qəbzlər aiddir. Məxaric kassa sənədlərinə nağd pulun alınması üçün çeklər və məxaric kassa orderləri aiddir.

14.4. Memorial sənədlərdən hesablar üzrə nağdsız köçürmələr üçün istifadə edilir. Onların tərkibinə müştərilər tərəfindən banka təqdim olunan hesablaşma sənədləri (ödəniş tapşı rıqları, inkasso tapşırıqları, akkreditivlər, vergi orqanlarının sərəncamları və s.) daxildir.

14.5. Balansdankənar sənədlərə balans dankənar mədaxil və məxaric orderləri, şərti tələblər və öhdəliklər üzrə əqdlərin qeydiyyat sənədləri aiddir.

14.6. Pul çeki üzrə nağd pul, çekdə adı göstə rilmiş şəxsə verilir. Çek üzrə nağd pulu almaq hüququnun başqasına etibar edilməsinə yol verilmir. Müəssisənin (təşkilatın, idarənin) baş mühasibinin və ya çeki ikinci imzalamış digər işçinin adına yazılmış çek üzrə nağd pul veril məsinə yol verilmir.

14.7. Hesabın sahibi ödəniş tapşırıqlarında, habelə pul çeklərinin arxa tərəfində ödənişin tə yinatını göstərməlidir. Pul çeklərinin arxasında ödənişin təyinatı haqqında məlumat çek verənin imzası ilə təsdiq edilir.

14.8. Xüsusi əhəmiyyətli dövlət qurumlarının ödəniş tapşırıqlarında və çeklərində ödəni şin təyinatı göstərilmədən təqdim oluna bilər. Banklar çek və ödəniş sənədlərini,
onların yazıldığı günü hesaba almadan, 3 iş gü nü ərzində icraya qəbul edir. Nağd pulun veril məsi üçün tərtib olunan elanlarda onların banka faktiki təqdim edildiyi tarix göstərilməlidir.

14.9. Banklar çek və ödəniş sənədlərini, onların yazıldığı günü hesaba almadan, 3 iş günü ərzində icraya qəbul edir. Nağd pulun verilməsi üçün tərtib olunan elanlarda onların banka faktiki təqdim edildiyi tarix göstərilməlidir.

14.10. Çek və ödəniş tapşırıqları üzrə məb ləğ, mütləq sətrin əvvəlində yazı ilə başlanır, boş yerdə və yazı ilə göstərilmiş məbləğdən sonra qoşa xətt çəkilir.

14.11. Sənədlərdə əməliyyatın mahiyyəti də qiq şərh edilməlidir. Hər sənəddə müştərinin səlahiyyətli şəxslərinin imzaları və möhürü olmalıdır. Nağd pulun verilməsi haqqında elan ları onu ödəyən şəxs imzalayır. Sənədlərin doldurulmamış hissəsinin üstündən xətt çəkil məlidir.

14.12. Sənəd, imzalar və möhür şübhəli hesab olunduqda, bank çek və ya ödəniş tapşırığını qəbul etməkdən imtina edir və bunun üçün məsu liyyət daşımır. Bank, hesab sahibinin çeki itirməsi və ya oğurlanması haqqında məlumatını almazdan əvvəl itirilmiş və ya oğurlanmış çek üzrə nağd pul verərsə, bunun üçün məsuliyyət daşımır.

14.13. Bank hesablaşma sənədlərində məlu matın və riyazi hesablamaların düzgün olub – olmamasına məsuliyyət daşımır. İmzaları, möhürü və ya mətni saxta olan çekin və ya ödəniş tapşırığın ödənilməsində bankın təqsiri sübut edilmədikdə, bunun nəticəsində dəyən zərər üzrə məsuliyyət hesab sahibinə aid edilir.

14.14. Nağd pulun və digər qiymətlilərin verilməsi üçün əsas olan pul çeklərində, məxa ric kassa orderlərində və balansdankənar orderlərdə alıcıların imzaları olmalıdır. Bundan başqa, həmin sənədlərdə alıcının şəxsiyyət və siqəsinin (pasportunun) və ya onu əvəz edən sə nədin təqdim olunduğu barədə qeydlər edilmə lidir. Bu qeydlərin alıcıların özləri tərəfindən aparılmasına yol verilmir, əməliyyat işçisi alıcının təqdim etdiyi şəxsiyyət vəsiqəsini və ya onu əvəz edən sənədi yoxladıqdan sonra həmin sənədin rekvizitlərinin düzgünlüyünü yoxlamalı, sənəddə olan imza nümunəsini alıcının çekdə və ya məxaric orderində olan imzası ilə tutuşdurmalıdır. Şəxsiyyət vəsiqəsi və ya alıcı nın şəxsiyyətini təsdiq edən digər sənəd haqqın da qeydin düzgünlüyü, çekdə və ya orderdə əməliyyat işçisinin imzası ilə təsdiq olunur.

14.15. Nağd pulun və başqa qiymətlilərin qəbul edilməsi və verilməsi, vəsaitlərin bir hesabdan bankdakı başqa hesablara köçürülməsi üçün əsas olan bank sənədlərində mühasibat yazılışının tarixi, sənədi rəsmiləşdirmiş və onu yoxlamış bankın vəzifəli şəxslərinin imzaları, əlavə nəzarətin tələb olunmadığı əməliyyatlar üzrə sənədlərdə isə əməliyyatçının imzası olmalıdır. Bu sənədlərdə, o cümlədən həmin sə nədlər üzrə qəbzlərdə yuxarıda göstərilmiş imzalardan başqa, nağd pulu və qiymətliləri qəbul etmiş və ya vermiş xəzinədarın da imzası olmalıdır.

14.16. Bankın qəbul etdiyi elektron ödəniş tapşırıqları kağız daşıyıcılarda bir nüsxədə çap edilir və ödəniş tapşırığını qəbul etmiş bankın məsul işçisi və/və ya müştərinin bankdakı hesabını aparan işçi köçürmənin həyata keçirildiyi tarixi öz imzası ilə təsdiqləyir.

14.17. Aparılmış əməliyyatlar üzrə təsdiqlə yici sənədlər kimi saxlanması nəzərdə tutulmuş, habelə hesablardan çıxarışlara əlavə olan elektron ödəniş sənədlərinin kağız surətləri bankın məsul işçilərinin ştampı və imzaları ilə təsdiqlə nir.

14.18. Sənədi imzalamış bankın vəzifəli şəx si həmin sənəd üzrə bankda aparılan mühasibat əməliyyatının düzgünlüyünə məsuliyyət daşıyır.

14.19. Məsul şəxsə hesablaşma-pul sənədlə rini imzalamaq hüququ bank rəhbərinin sə rəncamı ilə rəsmiləşdirilir.

14.20. Əlavə nəzarət tələb edən hesablaşma- pul sənədlərində aparılan əməliyyatları imzala maq hüququna, vəzifəyə görə bankların rəhbər ləri və baş mühasibləri, onların müavinləri və uçot- əməliyyat şöbələrinin rəisləri malikdirlər. Hər hansı hesablaşma-pul sənədini imzalamaq hüquqi olmadan həmin sənədi imzalamış işçilər qanunvericiliyə müvafiq qaydada məsuliyyət daşıyırlar.

14.21. Baş mühasib imza nümunələrinin əməliyyat və nəzarət işçilərinə vaxtında verilməsinə nəzarət etməlidir. Hesablaşma-pul sə nədlərinə bu və ya digər imza etmək hüququ verilmiş vəzifəli şəxslərin imza nümunələrinin bir nüsxəsi nəzarət üçün baş mühasibdə qalır.

14.22. Pul çek kitabçasının verilməsi hesab sahiblərinin hesab barəsində sərəncam verməyə vəkil edilmiş şəxslər tərəfindən imzalanmış əri zəsi əsasında aparılır. Müştərinin ərizəsində müvafiq surətdə ona bir hesab üzrə eyni vaxtda yalnız bir pul çek kitabçası verilə bilər və bu zaman çeklərin nömrələrinin ardıcıllığına əməl edilməlidir.

14.23. Çek kitabçasının verilməsi üçün banka bir nüsxədə ərizə təqdim olunur. Əməliyyat işçi si ərizənin düzgünlüyünü, ərizədəki imzaların və möhürün, hesab üzrə sərəncam verməyə və kil edilmiş şəxslərin imza və möhür nümunələrinə uyğunluğunu yoxlayır, çek kitabçasının veril məsi üçün icazəni və ərizəni talonla birlikdə kassaya verir. Xəzinədar ərizəni aldıqdan sonra bankın məsul işçilərinin ərizədə imzalarının olub-olmadığını yoxlayır, verilən çek kitabçasın dakı çeklərin nömrələrini ərizədə və ərizəyə aid talonda qeyd edir, talonda imza etdirərək, çek kitabçasını ərizə ilə birlikdə əməliyyat işçisinə verir. Ərizəyə aid talon kassada qalır.

14.24. Əməliyyat işçisi kitabçada bütün çeklərin olub-olmadığını yoxlayır və kitabça müştəriyə verilməzdən əvvəl mütləq doldurul malı rekvizitləri (müəssisənin admı və kitabça bir hesab üçün tələb olunduqda, hesablaşma hesabının və ya cari hesabın nömrəsini) bütün çeklərdə əks etdirir və ərizəni xəzinədara verir.

14.25. Xəzinədar çek kitabçasında bütün çeklərin olub-olmadığını yoxlayır, talonu imzalayır. Məxaric orderinin yazılması üçün çek kitabçası verildikdən sonra talonlar əməliyyat işçisinə qaytarılır. Xəzinədar müştərinin ərizə dəki imzasını onun imza nümunəsi ilə əvvəlcə-dən tutuşdurub imza etdirdikdən sonra kitabçanı müştəriyə təqdim edir. Məxaric orderi yazıl dıqdan sonra çek kitabçaların verilməsi üçün ərizələrə aid talonlar məhv edilir. Çek kitabçalarının verilməsi üçün müştərilərin ərizələri gün ərzində verilmiş kitabçaların ümumi sayı üzrə tərtib edilən məxaric orderi ilə birlik- də saxlanılır.

14.26. Müştəriyə verilmək üçün hazırlanmış çek kitabçalar 30 gün ərzində müştərilər tərə findən alınmazsa, müştərinin ərizəsi, bankın rəhbəri, baş mühasibi və xəzinə müdiri tərəfin dən imzalandıqdan sonra çeklərin imza üçün tə yin olunmuş hissəsi kəsilir və məxaricə silinir. Ləğv edilmiş çek kitabçaları məxaric orderinə tikilir.

14.27. Əmanət kitabçaları əmanətlər üzrə şəxsi hesablar aparan mühasibə kassa tərəfindən baş mühasibin və ya onun müavinin, yaxud da şöbə rəisinin imzası olan yazılı tələblə verilir. Hər gün əməliyyatlar qurtardıqdan sonra əma nətçilərə verilmiş əmanət kitabçaları silinib məxaricə yazılır. Məxaric orderinə baş mühasib və ya onun müavini, yaxud da uçot-əməliyyat şöbəsinin rəisi nəzarət imzasını edir. Silinib məxaricə yazılan kitabçaların sayı əmanətçilərin gün ərzində açılmış şəxsi hesablarının sayı ilə tutuşdurulur. İstifadə edilməmiş əmanət kitabçaları xəzinədara təhvil verilir və xəzi nədar kitabçaların avansla alınması barədə mühasibin verdiyi iltizamı ona qaytarır.

15. Uçot sənədlərinin saxlanılmasının təmin edilməsi

1 5.1. Banklar mühasibat sənədlərinin etibarlı şəkildə saxlanmasını təmin etməlidirlər.

15.2. Banklarda ilkin uçot sənədlərinin, mühasibat uçotu registrlərinin və maliyyə hesabatlarının saxlanması qaydası və müddətləri müvafiq qanunvericiliklə tənzimlənir.

15.3. Uçot sənədlərinin düzgün arxivləşdiril məsinə görə məsuliyyət bank rəhbərlərinin və baş mühasiblərin ( rəhbərlik tərəfindən müvək kil edilmiş digər məsul şəxsin) üzərinə düşür. Rəhbər və baş mühasib bu sahə üzrə müvafiq əməkdaşları təlimatlandırmalı, sənədlərin sax lanılması üçün şkaflar və digər qorunan yerləri müəyyən edərək müvafiq əməkdaşları ora təh kim etməli, lazım gələrsə, sənədlərin təhlükəsiz yerlərə çıxarılmasını və növbəliyini təmin etməlidir.

15.4. Bu Qaydalara və bankın daxili qay dalarına uyğun olaraq, kitabça şəklində formalaşdırılmış uçot sənədləri iş günü ərzində gündəlik balans tərtib edildikdən və bütövlükdə yoxlama aparıldıqdan sonra istifadəsi məhdud laşdırılmaqla arxivə göndərilir. Arxivdə cari ilin və əvvəlki ilin sənədləri ayrı-ayrılıqda metal şkaflarda (seyflərdə) saxlanılır. İllik hesabat təh vil verildikdən sonra hesabat ilindən əvvəlki ilin sənədləri ümumi əsaslarla saxlanmaq üçün arxivdə yerləşdirilir.

15.5. Daimi istifadə olunan sənədlərin (hüquqi işlər, kredit işləri, müqavilələr, kon traktlar, müddətli öhdəliklər və s.) saxlanılması qaydası, bankın rəhbəri və baş mühasib tərəfindən müəyyən edilir.

15.6. Kassa sənədləri, əmanətçilərin sənəd ləri, kreditlər üzrə, qiymətli metallarla, xarici valyuta ilə əməliyyatlar, bankın təsərrüfat və başqa əməliyyatlar üzrə sənədləri ayrı-ayrı qovluqlarda saxlanılır.

15.7. Kitabça halına salınmış sənədlər hesablama lenti üzrə sayılır və onların məbləği mühasibat jurnalı üzrə dövriyyələrin yekunu ilə tutuşdurulur. Əgər ümumi yekunlar və dəstlər üzrə yekunlar üst-üstə düşmürsə, sənədlər və dövriyyələr ayrı-ayrılıqda balans hesabları üzrə yoxlanılır. Memorial orderlər və digər sənədlər günün sənədlərində yerləşdirilir və onlarla bir likdə kitabça şəklinə salmır. Bu sənədlərin məbləğləri mühasibat jurnalları ilə tutuşdurulur.

15.8. Sənədlərin formalaşdırılması həvalə olunmuş işçilər memorial orderlərə əlavə edil miş vərəqlərin sayının düzgünlüyünü və əlavə lərin mövcudluğunu yoxlamalıdırlar.

15.9. Kağız daşıyıcılarda çap olunmuş icra edilmiş elektron ödəniş tapşırıqları bankın gün dəlik sənədlərinə daxil edilir və Milli Bankın normativ aktları ilə müəyyən olunmuş müddət də saxlanılır. Xarici və daxili maqnit daşıyı cılarda (disketlərdə, maqnit lentlərdə və s.) elektron ödəniş tapşırıqlarının saxlanması da eyni qaydada müəyyən edilir.

15.10. Telefonla əqd bağlanarkən dilerlərin danışıq yazılarının maqnit daşıyıcılara köçür mək və əqdin bağlandığı tarixdən başlayaraq 1 (bır) ildən az olmayaraq odadavamlı metal şkaflarda saxlamaq lazımdır.

15.11. Sənədlərin saxlanılmasının həvalə olunduğu işçilər onların tam mühafizəsini təmin etməlidirlər. Bankın baş mühasibinin, onun müavinin və ya baş mühasibin müvəkkil şəxsin icazəsi olmadan, hər hansı bir işçinin həmin sə nədlərə baxmasına icazə verilmir.

15.12. Hesab açılması üçün müştərinin təqdim etdiyi sənədlər xüsusi qovluqlara tikilməli və bankda saxlanılmalıdır. Bu qovluqlardan hər hansı bir sənədin çıxarılmasına yol verilmir.

15.13. Hesabların rəsmiləşdirilməsi üzrə sə nədlərin saxlanması baş mühasibə və ya onun müavininə həvalə edilir. Bu sənədlər bağlı şkaflarda saxlanılmalıdır. Qüvvədə olan imza nümunələri mühasibat işçilərində bağlanan şkaflarda saxlanılmalıdır. Hesablaşmaların rəs miləşdirilməsi üzrə qüvvəsini itirmiş sənədlər qovluqlarda qalır, lakin onların üstündən çarpaz xətt çəkilir. İmza nümunələri olan sənədlər dəy işdirilərkən, köhnə imza sənədləri nümunələri hesabın rəsmiləşdirilməsi qovluğunda saxlanılır.

15.14. Mühasibat uçotunun bütün sənədləri (ötən ayların memorial sənədləri, şəxsi hesabları və s.) bankın arxivinə təhvil verilənə dək stellajlarla və dəmir şkaflarla təchiz olun muş mühasibat xidmətinin carı arxivində saxlanmalıdır. Bu cari arxiv sənədlərin saxlanması üçün məsul olan xüsusi işçinin sə rəncamında olmalıdır.

15.15. Mühasibatlığın anbarında və cari arxivdə saxlanılan sənədlər üzrə arayışlar baş mühasib və ya onun müavini (şöbə rəisi) tərə findən imzalanmış tələblər əsasında həmin sə nədlər üçün məsuliyyət daşıyan xəzinədarın və ya cari arxivi aparan işçinin iştirakı ilə tərtib edi lir. Məlumat əldə etmək üçün icazə almış bank bölməsinin əməkdaşı, xəzinədarın və ya cari arxivi aparan işçinin iştirakı ilə sənədlərdən is tifadə edə bilər. Sənədlər üçün məsul olan şəxs lər, məlumat almasına icazə verilmiş əmək daşlar tərəfindən sənədlərdə hər hansı bir düzə liş və qeydlər edilməməsinə nəzarət etməlidir lər.

15.16. Anbardan və cari arxivdən uçot sənədlərin verilməsi baş mühasibin yazılı icazəsi əsa sında həyata keçirilir. İş günün sonunadək sə nədlər mütləq geri qaytarılmalı və onların tamlı ğı, düzəlişlərin olmaması yoxlanılmalıdır.

15.17. Bank, uçot sənədlərini kompüter texnikasından istifadə etməklə formalaşdırılmış elektron məlumat bazaları (fayllar, kataloqlar) şəklində saxlanılmasını da təşkil edə bilər. Bu zaman həmin mühasibat sənədlərinin Milli Bankın normativ-hüquqi aktlarında müəyyən olunmuş formalar üzrə kağız daşıyıcılarında çap edilməsi imkanmı təmin etmək lazımdır. Müha sibat sənədlərinin məlumat bazalarının struktu runu elə qurmaq tövsiyə olunur ki, həmin sə nədləri müəyyən olunmuş tələblərə uyğun qruplaşdırmağa imkan yaradılsın.

15.18. Uçot sənədləri yalnız Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən bank rəhbərliyinin icazəsi ilə bankdan götürülə bilər. Götürülmüş sənədin baş mühasib tərəfindən təsdiqlənmiş surəti, götürülm ə protokolunun bir nüsxəsi sənədin əslinin yerinə qoyulur. Baş mühasib sənədlərin olduğu qovluğun üstündə götürülmə barədə qeyd apararaq imza edir.

15.19. Eyni zamanda bir ilin müxtəlif tarixlə ri üçün uçot sənədləri götürüldükdə, götürülmüş bütün sənədləri siyahıya daxil etməklə protokol tərtib edilir. Bu sənədlərdən birinin yerinə onun surəti və götürülmüş protokolun bir nüsxəsi qoyulur, qalan sənədlərin yerində isə onların üzərində götürmə tələbinin saxlandığı yerin qeyd olunduğu surətləri qalır.

16. Yekun müddəalar

Bu Qaydalar dövlət qeydiyyatına alındığı gündən qüvvəyə minir.

Mühasibat uçotunun əməliyyatlar üzrə uçotunun təşkili

Mühasibat uçotu hər bir müəssisənin ən əs vacib biznes-proseslərindən biridir, və müəssisənin uğurlu olması o müəssisədə mühasibat uçotunun düzgün təşkilindən asılıdır.

Mühasibat uçotunun əsas məqsədləri: effektiv sənəd dövriyyəsinin təşkili, təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda davamlı və əlaqəli əks olunması, müəssisənin bütün bölmələrinin aktual məlumatlar ilə təmin edilməsi, vergi uçotunun aparılması, təsisçilərin və investorların müəssisənin maliyyə vəziyyəri barədə məlumat ilə təmin edilməsi.

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun düzgün və effektiv təşkil edilməsi üçün mühasib mütəxəssislərinin mühasibat uçotunun normativ-hüquqi bazası üzrə, bundan başqa, hər bir təsərüfat fəaliyyəti növünün uçotunun metodikası və qaydaları üzrə dərin biliklərinin olmasını zəruridir. Burada ilk öncə AR Vergi Məcəlləsi, AR Mülki Məcəlləsi, AR Əmək Məcəlləsi, AR Gömrük Məcəlləsi, AR İnzibati Xətalar Məcəllələri, Mühasibat uçotunun tənzimləyən AR Qanunları, AR Nazirlər Kabinetinin müvafiq Qərarları və s. qanunvericilik aktlarını misal gətirmək olar. Eyni zamanda, mühasib çalışdığı müəssisənin fəaliyyət sahəsinə aid istehsal prosesinin metodika və qaydalarını da yaxşı bilməlidir.

Sizə təqdim edilən bu elektron vəsaitdə məlumatların rahat mənimsənilməsi üçün bütün materiallar mühasibat uçotunun əsas bölmələri üzrə qruplaşdırılmış, hər bir materialda əsas normativ-hüquqi sənədlər, metodiki tövsiyyələr, normativ-hüquqi sənədlərdən çıxarışlar, misallar, nümunəvi müxabirləşmələr və ilkin sənədlərin formaları verilibdir.

Normativ-hüquqi aktlar:

• MÜHASIBAT UÇOTU
• QEYRİ-MADDİ AKTİVLƏR
  • Qeyri-maddi aktivlərin tərifi
  • Qeyri-maddi aktivlərin qiymətləndirilməsi
  • Qeyri-maddi aktivlərin daxil olması
    • Qeyri-maddi aktivlərin ayrıca əldə edilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin daxili imkanlar hesabına yaradılması
    • Qeyri-maddi aktivlərin təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil olması
    • Qeyri-maddi aktivlərin hökumət subsidiyası hesabına əldə edilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz alınması
    • Qeyri-maddi aktivlərin aktivlərin mübadiləsi hesabına alınması
    • Qeyri-maddi aktivlərdən istifadə hüququnun alınması
    • Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası
    • Qeyri-maddi aktivlərin istifadə müddətinin təyin edilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin xaric olması
    • Qeyri-maddi aktivlərin satılması
    • Qeyri-maddi aktivlərin aktivlərin mübadiləsi ilə təqdim edilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz verilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin başqa müəssisələrin nizamnamə kapitalına qoyulması
    • Qeyri-maddi aktivlərə istifadə hüququnun verilməsi
    • Qeyri-maddi aktivlərin silinməsi
    • Torpaq, tikili və avadanlıqlar – tərifi
    • Torpaq, tikili və avadanlıqların qiymətləndirilməsi
    • Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması
      • Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması
      • Təsisçilərdən pay qoyuluşu şəklində qəbul edilmə
      • Digər müəssisə və şəxslərdən pulla alınma
      • Təsərrüfat üsulu ilə tikili və avadanlıqların inşası (istehsalı)
      • Başqa təşkilat və şəxslərdən əvəzsiz daxil olma
      • Hökümət subsidiyaları hesabına alınma
      • Uzumüddətli icarəyə götürülmə
      • Digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə edilmə
      • Torpaq, tikili və avadanlıqların xaric olması
      • Ləğv edilib silinmə
      • Satılma
      • Əvəzsiz olaraq verilmə
      • Digər müəssisələrə pay qoyuluşu şəklində verilmə
      • Maliyyə icarəsinə verilmə (lizinq)
      • Digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə
      • Təbii fəlakət, invertarlaşma nəticəsində və başqa səbəblərdən əskik gəlmə
      • Torpaq, tikili və avadanlıqların icarəsi
      • Maliyyə icarəsi
      • Əməliyyat icarəsi
      • İcarəyə götürülmüş tikili və avadanlıqların təmiri
      • Material ehtiyatları
      • Mallar
      • Hazır məhsul
      • Ehtiyatların inventarizasiyası
      • Əmək haqqı və onun ödənilməsi uçotunun təşkili
      • İşçinin işə qəbul edilməsi
      • İş vaxtının uçotu
      • Əmək haqqının hesablanması
      • Əmək haqqından tutulmalar
      • Əmək haqqı və onun ödənilməsi
      • Məzuniyyət
      • Müavinətlər
      • Təhtəlhesab şəxslər
      • İşçinin işdən azad edilməsi
      • Məsrəflər və xərclər
        • Məsrəflər, xərclər və maya dəyəri
        • Məsrəflərin və xərclərin təsnifatı
        • İstehsalat məsrəfləri
        • Əsas istehsalat məsrəflərinin mühasibat uçotu
        • Birbaşa məsrəflər
        • Dolayı məsrəflər
        • İstehsalın idarəetmə məsrəfləri
        • Köməkçi istehsalat məsrəfləri
        • Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar
        • İstehsalat məsrəflərinin vergi uçotu
        • Maya dəyərinin kalkulyasiyası metodları
        • Mərhələ metodu
        • Satışdan olan gəlirlər
          • Satışdan olan gəlirlərlərin uçotu
          • Barter əməliyyatında gəlirlərlərin uçotu
          • Kreditlə satış
          • Malların qaytarılması
          • Verilmiş güzəştlər (endirim)
          • Kassa əməliyyatları
            • Kassa əməliyyatlarının aparılma qaydaları
            • Nəğd vəsaitlərin kassaya mədaxili
            • Nəğd vəsaitlərin kassada saxlanılması
            • Nəğd vəsaitlərin kassadan verilməsi
            • Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri
            • Kassanın inventarizasiyası
            • NKA alınması və qeydiyyatı
            • NKA istifadəsi ilə nəğd hesablaşmalar
            • Mədaxil qəbzləri ilə nəğd hesablaşmalar
            • Ödəmə kartların istifadəsi ilə hesablaşmalar
            • Bankda hesabın açılması
            • Hesablaşma hesabı ilə əməliyyatlar
            • Korporativ kartlar
            • Хarici valyuta əməliyyatları
            • Akkreditiv nədir?
            • Akkreditiv üzrə əməliyyatlar
            • Maliyyə nəticələri
              • Maliyyə nəticələri
              • Gəlirlərin və xərclərin təsnifatı
              • Əsas əməliyyat gəlirləri və xərcləri
              • Satışdan gəlirlərin uçotu
              • Satışdan vergilərin hesablanması
              • Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər və xərclər
              • Royalti gəliri
              • Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir
              • Sair əməliyyat gəlirləri və xərcləri
              • Torpaq, tikili, avadanlıqların və digər uzunmüddətli aktivlərin satışı
              • Yenidən qiymətləndirilmədən gəlirlər və zərərlər
              • Qiymətdən düşmə üzrə xərclər
              • Əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər
              • Cərimələr və digər oxşar ödənişlər
              • Keçmiş illər üzrə gəlirlər və xərclər
              • Ümidsiz borclar üzrə gəlirlər və xərclər
              • Silinmiş ehtiyatların bərpası
              • Məzənnə fərqləri üzrə gəlirlər və xərclər
              • Qiymətdən düşmə üzrə xərclər
              • Sair gəlirlər və xərclər
              • Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan gəlirlər və xərclər
              • Maliyyə gəlirləri və xərcləri
              • Fövqəladə gəlirlər və xərclər
              • Xalis mənfəətin (zərərin) formalaşması
              • Vergi cərimələri
              • Mənfəət vergisi
              • Hesabat ilinin sonuna əməliyyatlar
              • Xalis mənfəətin (zərərin) istifadəsi
              • Dividentlərin ödənilməsi
              • Ehtiyat kapitalının formalaşması
              • Keçmiş illərin zərərlərinin bağlanması
              • Bölüşdürülməmiş mənfəət
              • Nizamnamə kapitalının artırılması
              • Zərərin bağlanması
              • Ümumi tələblər
              • Prinsiplər
              • Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri
              • Maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi
              • Mühаsibat balansı
              • Mənfəət və zərər haqqında hesabat
              • Kаpitalda dəyişikliklər hаqqındа hеsаbаt
              • Pul vəsaitlərinin hərəkəti hаqqında hesаbаt
              • Uçоt siyаsəti və izаhlı qеydlər
              • Uçot siyasəti
              • İlkin sənədlər
              • Hesablar Planı
              • Milli Mühasibat Uçotu Standartları
                • Kommersiya təşkilatları üçün MMUS
                • Büdcə təşkilatları üçün MMUS
                • QHT üçün MMUS
                • Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları (IAS)
                • Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları (IFRS)
                • BMHŞK və Standartların Şərhlər Komitəsi (IFRIC & SIC)
                • Kiçik və Orta Sahibkarlıq Subyektləri üçün BMHS (IFRS for SMEs)
                • İctimai Sektor üçün Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları
                • İnventarizasiya haqqında anlayış və ona hazırlıq
                • Aktiv və öhdəliklərin inventarizasiyası
                • İnventarizasiya cədvəllərinin tərtib edilməsi
                • İnventarizasiyanın nəticələrinin tənzimlənməsi və sənədləşdirilməsi
                • İnventarizasiya nəticələrinin uçotda əks etdirilməsi
                • Vergi orqanları tərəfindən keçirilən inventarizasiya
                • Məsuliyyət növləri
                • Cinayət məsuliyyəti
                • İnzibati məsuliyyət
                • Vergi Məsuliyyəti
                • Maddi məsuliyyət
                • Əmək intizamı məsuliyyəti
                • Mülki-hüquq məsuliyyəti
                • Hüquqi şəxsin qeydiyyatı

                MUHASIB.AZ saytının əsas məqsədi mühasibat uçotu və maliyyə sahələrində çalışan və gələcəkdə çalışmaq istəyən mütəxəssisləri lazımi məlumatlar ilə təmin etməkdir. Sayt həm tədris, həm də informativ-analitik formatda təşkil edilib.

                Saytda istənilən şəxs mühasibat uçotu, IFRS, vergilər, maliyyə, audit və saytın əhatə etdiyi digər sahələr üzrə məqalələr yerləşdirə bilər. Bunun üçün məqaləni admin@muhasib.az ünvanına göndərmək kifayətdir. Ətraflı

                Mühasibat uçotunun əməliyyatlar üzrə uçotunun təşkili

                Mühasibat uçotu haqqında

                Azərbaycan Respublikası Qanunu

                I fəsil. Ümumi müddəalar

                Maddə 1. Qanunun təyinatı

                Bu qanun Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotunun dövlət tərəfindən tənzimlənməsi qaydasını, o cümlədən mühasibat uçotunun təşkilinin və aparılmasının ümumi prinsiplərini, bu sahədə müəssisə, idarə, təşkilat və başqa təsərrüfat subyektlərinin hüquqlarını, vəzifələrini və məsuliyyətini, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nəşri qaydasını, mühasibat məlumatlarının düzgünlüyünün təminatını və ölçülərini müəyyən edir.

                Maddə 2. Mühasibat uçotu və hesabatı qanunvericiliyi

                Mühasibat uçotu və hesabatı ilə bağlı münasibətlər bu qanunla və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.

                Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində müəyyən edilmiş qaydalar Azərbaycan Respublikasının beynalxalq müqavilələrində müəyyən edilmiş qaydalardan fərqli olduqda Azərbaycan Respublikasının beynalxalq müqavilələrinin qaydaları tətbiq edilir.

                Maddə 3. Mühasibat uçotunun əsas anlayışları

                Mühasibat uçotu müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə, bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin natural göstəricilər əsasında, pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa, sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqələndirilmiş bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir.

                Bu qanunda istifadə olunan əsas anlayışlar aşağıdakılardır:

                • təsərrüfat əməliyyatları: müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakını, kapitalını, öhdəliklərini, onların hərəkətini, maliyyə nəticələrini və ümumiyyətlə maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini ayrı-ayrılıqda özündə əks etdirə bilən faktlardır.
                • ilkin sənədlər: təsərrüfat əməliyyatlarını və onların aparılması üçün rəhbərliyin (sahibkarın) göstərişini təsdiq edən yazılı şəhadətnamədir.
                • mühasibat uçotu registrləri: təsərrüfat əməliyyatlarının ilkin uçot sənədlərinə əsasən sistemləşdirilməsidir.
                • inventarizasiya: müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, öhdəliklərinin, hesablaşmalarının, maddi və digər sərvətlərin faktiki vəziyyətinin yoxlanılması, qiymətləndirilməsi və sənədlərlə rəsmiləşdirilməsidir.
                • mühasibat uçotu hesabı: təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatların və mühasib uçotunda digər informasiyanın qruplaşdırılması və saxlanılması üçün əsas vahiddir. Mühasibat uçotunda sintetik hesab əmlakın, kapitalın, maliyyə nəticələrinin və s. müəyyən edilmiş növü üzrə təyin edilmiş əlamətlərinə görə ümumiləşdirilmiş məlumatların qruplaşdırılmasına xidmət edir. Analitik hesab isə sintetik hesablardakı məlumatları daha təfsilatı ilə qruplaşdırır. Subhesab qruplaşdırılmış analitik uçot məlumatlarını özündə əks etdirməklə sintetik hesabın bir hissəsidir.
                • mühasibat uçotunun hesablar planı: mühasibat uçotunun müəyyən edilmiş əlamətləri üzrə sintetik və subhesabların məcmuudur.
                • mühasibat uçotunun standartları: bu qanunun müddəalarının inkişafı məqsədilə qəbul edilmiş mühasibat uçotunun aparılmasına dair icbari qaydaları və ya göstərişləri müəyyən edən normativ sənəddir.
                • adi (normal) əməliyyat dövrü: xammal, material, əmtəə və s. sərvətlərin alındığı, pul (kapital) qoyulduğu gündən etibarən onların nəticələrinin yenidən hazır məhsula, iş və xidmətə çevrilərək satıldığı dövrədək olan müddətdir.
                • dövriyyə vəsaitləri (aktivləri): bir il ərzində, yaxud adi (normal) əməliyyat dövründə (bu dövr bir ildən çox olmamaqla) istehsalat, tədavül və istehlak sahələrində iştirakı nəzərdə tutulan pul vəsaitləri və digər aktivlərdir. Bunlara kassada və bankda olan pul vəsaitləri,tez satılan qiymətli kağızlar, debitor borcları, mal ehtiyatları, xammal, materiallar, bitməmiş istehsalat, hazır məhsul, gələcək dövrün xərclərinin cari hissəsi aiddir.
                • dövriyyədənkənar (uzunmüddətli) aktivlər: bir neçə il istifadəsi nəzərdə tutulan faydalı xassələrdir. Bunlara əsas vəsaitlər, kapital, yaxud başqa maliyyə qoyuluşları, qeyri-maddi aktivlər aiddir.
                • qeyri-maddi aktivlər: fiziki əsası olmayan, lakin sahibkarın imtiyazı və hüququ əsasında dəyər yaradan dövriyyədənkənar aktivlərdir.
                • müəssisə əmlakı: müəssisənin dövriyyə və dövriyyədənkənar aktivlərinin məcmuudur.
                • cari öhdəliklər: bir il ərzində, yaxud adi (normal) əməliyyat dövründə (bu dövr bir ildən çox olmamaqla) ödənişi nəzərdə tutulan alınmış ssudalar, qiymətli kağızlar, verilmiş veksellər və s. öhdəliklərdir.
                • uzunmüddətli öhdəliklər: ödənişi bir ildən çox müddətə nəzərdə tutulan öhdəliklərdir.
                • maliyyə qoyuluşları: səhmlərin, istiqrazların və başqa qiymətli kağızların alınması, başqa müəssisələrə nizamnamə kapitalı qoyulması, borc verilməsi və s. ilə əlaqədar müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin investisiya qoyuluşlarıdır.
                • ilkin dəyər: alınması , quraşdırılması və başqa analoji xərcləri də daxil etməklə əmlakın, obyektin əldə edilməsinə çəkilən faktiki məsrəflərdir.
                • bərpa dəyəri: mövcud vaxtda istifadəsi zəruri olan dövriyyədənkənar aktivlərin mümkün məsrəflərinin qiymətləndirilməsidir.
                • maliyyə (mühasibat) hesabatı: müəssisənin, idarənin, təşkilatın və başqa təsərrüfat subyektlərinin əmlakının, maliyyə vəziyyətinin, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin və s. istifadəçilər (səhmdarlar, kreditorlar, sahibkarlar, dövlət orqanları və s.) üçün təyin edilmiş formalarda öz əksini tapa bilən mühasibat uçotunun faktiki və düzgün təsdiq olunmuş göstəricilərinin yekunlarının məcmuudur.
                • mühasibat balansı: hesabat dövrünün son gününə müəssisənin, idarənin, təşkilatın və digər təsərrüfat subyektlərinin əmlak və maliyyə vəziyyətini əks etdirən maliyyə hesabatı formasıdır.

                Maddə 4. Mühasibat uçotunun məcburiliyi

                Azərbaycan Respublikasının ərazisində mənfəətlə, yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud hüquqi şəxs sayılmayan, tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, idarələr, təşkilatlar və başqaları bu qanunda bundan sonra müəssisə adlandırılacaqdır) bu qanuna uyğun mühasibat uçotu aparmağa borcludurlar.

                Maddə 5. Mühasibat uçotunun obyektləri

                1. Mühasibat uçotunun obyektləri aşağıdakılardır: pul və natural ifadədə istifadədə olan və olmayan əmlak (icarəyə götürülən, bağışlanılan, əvəzsiz verilən və s. sərvətlər də daxil olmaqla);

                • istehsalat ehtiyatları və məsrəfləri, hazır məhsullar;
                • qeyri-maddi aktivlər;
                • pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşmalar, investisiya qoyuluşları;
                • növlər və dövrlər üzrə gəlir və xərclər , mənfəət və zərərlər, mənfəətin istifadəsi (bölgüsü, yığımı), zərərlərin ödənilməsi;
                • əsas vəsaitlərin, azqiymətli əşyaların, qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi (amortizasiyası);
                • kreditlər və digər borclara görə öhdəliklər, maliyyə təxsisatları və onların istifadəsi;
                • nizamnamə fondu da daxil edilməklə müəssisələrin ehtiyatlarının və digər fondlarının yaradılması, istifadəsi və mühasibat uçotunun hesab planına uyğun digər obyektlər.

                2. Mühasibat uçotunun hesab planına uyğun olaraq bu maddənin birinci bəndində nəzərdə tutulan mühasibat uçotunun obyektləri hökmən sintetik, analitik və subhesablarda, mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə öz əksini tapmalıdır. Analitik uçotun aparılması qaydası (şəxsi, material və başqa analoji hesabların uçotu da daxil olmaqla) nəzarət və idarəçiliyin tələbindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

                Maddə 6. Mühasibat uçotunun əsas prinsipləri

                Mühasibat uçotunun əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

                • mühasibat uçotunun fasiləsizliyi: müəssisə yarandığı gündən ləğv edildiyi günədək bütün fəaliyyəti dövründə mühasibat uçotunun fasiləsiz həyata keçirilməsi, ləğvetmə zamanı mühasibat uçotunun xüsusi qaydası tətbiq olunması;
                • mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi: müəssisə əmlakının, öhdəliyinin hərəkəti üzrə bütün təsərrüfat əməliyyatlarını, gəlir və xərc, mənfəət, zərər və bu kimi bütün başqa göstəricilərini yarandığı vaxtda da mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün əks etdirilməsi;
                • təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi məzmununun mənaca onun qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təminatı: müəssisənin ilkin uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadi məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünün təmin edilməsi və onların uçot siyasətində kommersiya sirri kimi qoruyub saxlaması;
                • təsərrüfat fəaliyyətində ehtiyatlılığın təminatı: müəssisənin maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin, yaxud öhdəliyin son dərəcə mənfəətə və ya aktivə çevrilərək uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işinin ehtiyatlılığının təmin edilməsi;
                • qiymətləndirmənin təminatı: müəssisənin bütün dövriyyə və dövriyyədənkənar aktivlərini, öhdəliklərini və digər sərvətlərin ilkin və bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilərək bazar qiymətlərinə uyğunlaşdırılması.

                II fəsil. Mühasibat uçotunun təşkili

                Maddə 7. Mühasibat uçotunun təşkilində müəssisənin vəzifələri

                1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunu bu qanun əsasında işlənib hazırlanmış mühasibat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesab planına və başqa normativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparır.

                2. Mühasibat uçotunun aparılmasında aşağıdakılar təmin edilməlidir:

                • hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotda düzgün əks etdirməli, əmlakın qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot siyasətinə və bu qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair başqa normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə müqayisədə uçot siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilməlidir;
                • hesabat dövründəki (ay, rub, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və digər sərvətlərin inventarizasiyasının nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registrlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir;
                • gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilməlidir;
                • qəbul edilmiş uçot siyasətinə hesabat ili ərzində riayət olunmalıdır.

                Uçotda cari xərclərin istehsala (tədavül xərclərinə) və kapital qoyuluşlarına ayrılması dürüst müəyyənləşdirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları dövriyyə və qalıqlar üzrə sintetik uçot hesablarının məlumatları ilə üzləşdirilərək, onların bərəbərliyi və düzgünlüyü müəyyənləşdirilməlidir.

                Maddə 8. Mühasibat uçotunun məqsədi

                Mühasibat uçotunun əsas məqsədi (vəzifəsi) aşağıdakılardır:

                • maliyyə, bank, vergi orqanları, investorlar, malsatanlar, malalanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək, təqdim ediləcək maliyyə (mühasibat) hesablarının tərtibi üçün, həmçinin, müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırmaq;
                • əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının təsdiq edilmiş normalara, normativlərə və smetalara müvafiq olaraq istifadəsi, əmlakın mövcudluğu və hərəkəti, mülkiyyət hüququ və öhdəlikləri üzərində nəzərəti təmin etmək;
                • maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etmək.

                Maddə 9. Mühasibat uçotunun təşkili

                1. Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə rəhbəri cavabdehdir.

                2. Müəssisənin rəhbəri mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün lazımi şərait yaradır, uçotla əlaqəsi olan bütün bölmələrin, xidmətlərin işçiləri tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatlarının vaxtında və düzgün tərtib və təqdim edilməsi işində tələblərin yerinə yetirilməsini təmin edir və uçot üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət edir.

                3. Mühasibat uçotunun təşkili, aparılması, uçot siyasətinin formalaşması, daxili mühasibat hesabatı, inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi üsulları və s. barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qaydalar və s. hazırlayır. Bu zaman o, mühasibat uçotunun təşkilatı formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatlarının texnologiyasını təyin edir, daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində nəzarət qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir.

                4. Müəssisə özünün filiallarını, şöbələrini, nümayəndəliklərini, istehsalatlarını, təsərrüfatlarını və strukturunda nəzərdə tutulan başqa bölmələrini müstəqil balansa ayıra bilər, lakin bu balansların göstəriciləri müəssisənin öz balansında cəmləşdirilir.

                Maddə 10. Mühasibat xidməti

                1. Müəssisənin mühasibat xidmətinin onun müstəqil struktur bölməsi (idarəsi, şöbəsi) olan və bilavasitə müəssisənin rəhbərinə tabe olan mühasibatlıq, mərkəzləşdirilmiş mühasibatlıq, sərbəst mühasiblər, müqavilələr əsasında cəlb edilmiş mühasiblər həyata keçirir.

                2. Mühasibat işlərinə rəhbərlik həmin bölmənin (idarənin, şöbənin) rəhbəri və ya baş mühasib tərəfindən həyata keçirilir. Mühasibat xidməti üzrə müstəqil struktur bölməsi olmayan müəssisələrdə mühasibat xidmətinə aid olan işləri müqavilə əsasında ixtisaslaşdırılmış təşkilat, yaxud müvafiq mütəxəssis həyata keçirə bilər.

                3. Mühasibat uçotu üzrə ali ixtisas təhsili olan və ya sərbəst mühasib statusu olan hər bir şəxs baş mühasib işləyə bilər. Zəruri hallarda mühasibat uçotu ixtisası üzrə ali ixtisas təhsili olmayan, lakin mühasibat uçotu işində ən azı beş il iş stajı olan şəxslərə də baş mühasibin işlərini həvalə etmək olar.

                4. Baş mühasib və ya mühasibat uçotu xidmətinin rəhbəri bu qanunu və ona uyğun işlənib hazırlanmış bütün mühasibat uçotu standartlarını və uçota dair digər normativ sənədləri rəhbər tutaraq mühasibat uçotunun ümumi prinsiplərinə riayət edilməsinə nəzarət edir.

                5. Baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisə tərəfindən həyata keçirilən bütün təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu hesablarında (həmçinin mühasibat uçotu registrlərində) düzgün əks etdirilməsini, ona nəzarəti, operativ məlumatların təqdim edilməsini, mühasibat (maliyyə) hesabatlarının müəyyən edilmiş müddətlərdə tərtib və təqdim edilməsini, digər bölmə və xidmət sahələri ilə birlikdə təsərrüfatdaxili ehtiyatların aşkara çıxarılması və səfərbər edilməsi məqsədilə mühasibat uçotu və hesabatının məlumatları üzrə müəssisənin maliyyə-təssərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi təhlilinin həyata keçirilməsini təmin edir.

                6. Baş mühasib və ya mühasibat xidmətinin rəhbəri müəssisənin rəhbəri ilə birlikdə əmtəələrin, materialların və başqa sərvətlərin, pul vəsaitlərinin qəbulu və verilməsi üçün əsas olan sənədlərə, habelə hesablaşma, kredit və maliyyə öhdəliklərinə imza edir.

                Göstərilən sənədlər baş mühasibin imzası olmadıqda etibarsız sayılır və icra üçün qəbul edilmir.

                7. Müəssisənin rəhbəri verilən sərvətlərin saxlanması, emalı, satışı (buraxılışı), daşınması və ya istehsal prosesində tətbiqi ilə bilavasitə əlaqədar vəzifələr tutan və ya bu cür işləri yerinə yetirən, 18 yaşına çatmış işçilər ilə tam maddi məsuliyyət haqqında yazılı müqavilə bağlayır. Belə vəzifələrin və işlərin siyahısı, habelə tam maddi məsuliyyət haqqında birtipli müqavilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.

                8. Kassir ştatı olmayan kiçik müəssisələrdə həmin vəzifəni müəssisənin rəhbərinin yazılı sərəncamı ilə digər işçi yerinə yetirə bilər.

                9. Baş mühasib işdən azad edilərkən mühasibat uçotunun vəziyyəti və hesabat məlumatlarının doğruluğu müəssisə rəhbərinin əmri ilə təyin edilmiş komissiya tərəfindən yoxlanılıb dürüstləşdirildikdən və aktla rəsmiləşdirildikdən sonra yeni təyin edilmiş baş mühasibə (o, olmadıqda isə müəssisə rəhbərinin əmri ilə baş mühasibin işləri həvalə edilmiş işçiyə) təhvil verilir. Akt azı üç nüsxədən ibarət tərtib edilərək müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir və birinci nüsxəsi mühasibatda saxlanılır.

                Maddə 11. Sərbəst mühasib

                1. Sərbəst mühasib Azərbaycan Respublikası Mühasiblər Palatasının verdiyi lisenziyaya əsasən respublika ərazisində mühasibat uçotu əməliyyatları aparmaq hüququ əldə etmiş fiziki şəxsdir.

                2. Sərbəst mühasibin statusu, hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə müəyyən edilir.

                III fəsil. Mühasibat uçotunun sənədləşdirilməsi və registrləri

                Maddə 12. İlkin uçot sənədləri

                1. Təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi faktını əks etdirən ilkin uçot sənədləri mühasibat uçotu registrlərində yazılışlar üçün əsas hesab olunur.

                İlkin sənədlər (o cümlədən kağız və maşınla oxunan məlumat daşıyıcıları) özündə aşağıdakı zəruri rekvizitləri əks etdirməlidir:

                • sənədin (formanın) adı, nömrəsi, kodu, tərtib edilmə yeri və tarixi, sənəd tərtib edilən müəssisənin adı, təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu və ölçüləri (natural və pul ifadəsində), təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsi, tamamlanması və onun rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü üçün məsul şəxslərin vəzifələri, soyadı, adı, atasının adı, şəxsi imzaları və başqa əlamətləri.

                Əməliyyatların xarakterindən və uçot məlumatlarının işlənməsi texnologiyasından asılı olaraq ilkin sənədlərə əlavə rekvizitlər daxil edilə bilər.

                İlkin sənədlər əməliyyatların baş verdiyi anda, bu mümkün olmadıqda isə əməliyyatlar bilavasitə qurtardıqdan sonra tərtib edilməlidir.

                Sənədlərin keyfiyyətli tərtibatına, onların vaxtında mühasibat uçotunda əks etdirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edilməsinə, sənədlərdəki məlumatların doğruluğuna məsuliyyəti həmin sənədləri hazırlamış və imza etmiş şəxslər daşıyırlar.

                İlkin sənədlərə əsasən məlumatları işləyib qaydaya salmaq və onlara nəzarət etmək üçün icmal uçot sənədləri hazırlanmalıdır. Bu sənədlər kağızda və maşına məlumat daşıyıcılarında tərtib edilə bilər.

                Pul və hesablaşma sənədlərini, maliyyə və kredit öhdəliklərini müəssisənin rəhbərinin təsdiq etdiyi siyahıya əsasən imza etmək hüququ olan ən azı iki şəxs imzalamalıdır. Birinci imza müəssisədə ümumi rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə, ikinci imza isə mühasibata rəhbərlik funksiyasını icra edən şəxsə mənsub olur.

                2. Pul vəsaitlərinin, maddi sərvətlərin və başqa əmlakların qəbul-təhvili ilə əlaqədar əməliyyatlar ilkin sənədlər əsasında həyata keçirilən zaman iştirak edən hüquqi şəxsin nümayəndələrinə və ya fiziki şəxslərə sənədləşmənin bir nüsxəsi verilir. Əməliyyatda iştirak edənləri sənədlərin surəti ilə təmin etmək müəssisədə bu əməliyyatı rəsmiləşdirənin öhdəsinə düşür.

                3. Mühasibat uçotunda əks etdirilməsi zəruri olan uçota qəbul edilmiş ilkin sənədlərdəki məlumatlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təklif edilmiş, yaxud nazirlik və baş idarələr tərəfindən ümumi prinsiplərə riayət edilməklə işlənib hazırlanmış uçot registrlərində yığılır və sistemləşdirilir.

                Müəssisə tərəfindən müəyyən dövr ərzində aparılmış təsərrüfat əməliyyatları haqqında məlumatlar uçot registrlərindən qruplaşdırılmış şəkildə mühasibat uçotu hesablarına köçürülür.

                4. İlkin sənədlərdə və uçot registrlərində qeydsiz düzəlişlərə yol verilmir. Səhvlərin düzəlişi həmin sənədi imza etmiş şəxslərin imzası ilə düzəlişin tarixi göstərilməklə təsdiq edilməlidir. Kassa və bank sənədlərində heç bir düzəlişə yol verilmir.

                5. İlkin sənədlər, uçot registrləri, mühasibat hesabatları mütləq müəyyən edilmiş qaydaya və müddətə müvafiq olaraq saxlanılmalıdır.

                Sənədlərlə işləyən dövrdə onların qorunub saxlanılmasının təmin edilməsinə və vaxtında arxivə verilməsinə məsuliyyəti baş mühasib daşıyır.

                6. İlkin uçot sənədlərinə nəzarət Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

                Maddə 13. Mühasibat uçotu registrləri

                1. Məzmunu ilkin uçot sənədlərində qəbul edilmiş informasiyaların mühasibat hesablarında əks etdirilməsi üçün onların hökmən mühasibat registrlərində cəmləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zəruridir.

                Registrlər xüsusi qrafalara bölünmüş kitablarda (jurnallarda), ayrı-ayrı vərəqələrdə, kartlarda, hesablama texnikasından istifadə edilən zaman maşinoqramlarda, disketlərdə, maqnit lentlərində və bu kimi başqa maşına məlumat daşıyıcılarında başdan-başa, fasiləsiz, xronoloji, sistemli və digər qaydalarda qeydiyyatdan keçirmə yolu ilə yerinə yetirilir.

                Registrlərin formalaşdırılması qaydası mühasibat uçotunun standartları ilə nizamlaşdırılır.

                Maşına məlumat daşıyıcıları ilə mühasibat uçotu registrlərini yerinə yetirən müəssisələr onların lazımi qaydada istifadəsi üçün mühasibatı müasir uçot texnikası və texniki vasitələrlə təmin etməlidir.

                2. Azərbaycan Respublikası ərazisində olan bütün təsərrüfat subyektləri mühasibat uçotu registrlərini Azərbaycan dilində aparmalıdır.

                Xarici mühasibat standartları ilə nizamlaşdırılan xarici mühasibat uçotu registrləri Azərbaycana gətirilən zaman Azərbaycan dilinə tərcümə edilməlidir. Azərbaycan dilindəki mühasibat uçotu registrləri də tədqiqat və başqa lazımi tələblər zamanı tələb olunan başqa dillərə də tərcümə edilə bilər.

                3. Baş kitabın, sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin düzgün tərtibatına, habelə mühasibat registrlərinin və onlarda əks etdirilmiş məlumatların qorunub saxlanmasına baş (sərbəst) mühasib, yaxud xüsusən bu işlər üçün müəssisə rəhbəri tərəfindən rəsmi təyin edilmiş şəxs cavabdehdir.

                Maddə 14. Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyası

                1. Müəssisə mühasibat uçotu və hesabatının doğru və düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün dövri olaraq öz əmlakının, öhdəliyinin, hesablaşmalarının, kapitalının və s. maddi sərvətlərinin və ümumiyyətlə, balansın bütün aktiv və passiv maddələrinin inventarizasiyasını aparmalıdır.

                2. İnventarizasiyanın aparılması məcburi olan hallardan başqa hesabat ilində inventarizasiyaların sayı, onların aparılma tarixləri, həmin inventarizasiyaların hər birində yoxlanılacaq əmlakın və öhdəliklərin siyahısı müəssisə tərəfindən müəyyən edilir.

                3. İnventarizasiyanın aparılması aşağıdakı hallarda məcburidir:

                • müəssisə əmlakını icarəyə verdikdə, satın aldıqda, satdıqda, habelə dövlət və ya bələdiyyə müəssisəsi, səhmdar cəmiyyəti, yaxud başqa müəssisə kimi yenidən təşkil edildikdə;
                • illik mühasibat hesabatının tərtibindən əvvəl 01 oktyabrdan tez olmayaraq əmlakın və öhdəliklərin mövcud vəziyyətinin tamamilə başdan-başa yoxlanması məqsədi ilə inventarizasiya keçirildikdə;
                • müəssisə ləğv edilərkən, ləğv balansı tərtib edilməmişdən əvvəl və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulan digər hallarda;
                • maddi məsul şəxslər dəyişildikdə və yaxud məzuniyyətə getdikdə (işlərin qəbulu və təhvili günü);
                • oğurluq və ya sui-istifadə, habelə sərvətlərin xarab olması faktları müəyyən edildikdə;
                • yanğın, yaxud təbii fəlakət halları baş verdikdə;
                • sərvətlər yenidən qiymətləndirildikdə;
                • məhkəmənin müvafiq qərarı, müstəntiqin qərarı və ya prokurorluğun yazılı göstərişi olduqda;
                • özəlləşdirmə zamanı, sahibkar və hüquqi şəxs statusu dəyişildikdə inventarizasiya tərəflərin razılığı ilə, yaxud dövlət əmlakının idarəetmə orqanlarının tələbi ilə həyata keçirilir

                4. Əsas vəsaitlər üç ildən bir, kitabxana fondu isə beş ildən bir inventarizasiya edilə bilər.

                5. Müəssisə inventarizasiyanın başlandığı və qurtardığı müddət ərzində yeni yaranan maddi sərvətlərin hərəkəti üzərində nəzarəti təmin edir.

                6. İnventarizasiya və digər yoxlamalar zamanı faktiki əmlakın mühasibat uçotu məlumatlarından kənarlaşan məbləğləri aşağıdakı qaydada tənzimlənir:

                • əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və digər əmlaklardan artıqgəlmələr, onların səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onlar istismarda olduğu yerdə maddi məsul şəxsin hesabına mədaxil edilir və onların məbləğləri müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə(mənfəətə), idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) artırılmasına yönəldilir;
                • müvafiq normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmuş təbii itki normaları daxilində xarabolmalar və bu kimi əskikgəlmələr və itkilər rəhbərin sərəncamına müvafiq olaraq müəssisələrdə istehsalat və ya tədavül xərclərinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılması hesabına silinir.
                • təyin edilməsi mümkün olan, lakin müvafiq normativ sənədlərdə nəzərdə tutulmayan təbii itki normaları mülkiyyətçi tərəfindən təyin edilə bilər;
                • əsas vəsaitlərdən, maddi sərvətlərdən, pul vəsaitlərindən və digər əmlaklardan əskikgəlmələr və itkilərin (habelə təbii itki normalarından artıq xarabolmalar, əskikgəlmələr və itkilər də daxil olmaqla) səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyənləşdirilməklə onların məbləğləri (əskikgəlmələr və itkilər müəyyən edildiyi vaxtın bazar qiymətləri ilə) təqsirkar şəxslərin hesabına yazılır. Təqsirkar şəxsləri müəyyən etmək mümkün olmadıqda, əskikgəlmələrin və itkilərin məbləğlərinin müəssisə tərəfindən təqsirkar sayılan şəxsdən tutulması məhkəmə tərəfindən rədd edildikdə və ödənilməsi mümkün olmayan (ümidsiz) əskikgəlmələr və itkilər müəyyənləşdirildikdə həmin məbləğlər müəssisə rəhbərinin yazılı sərəncamına müvafiq olaraq müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (zərərə), idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azalmasına silinir;
                • maliyyə öhdəlikləri və hesablaşmalar üzrə məbləğlər dəqiqləşdirildikcə, kənarlaşmalar hesabat ilində mənfəətin (zərərin) artırılmasına (azaldılmasına), yaxud şübhəli borcların ehtiyatı və bu kimi başqa məqsədli fondlar hesabına nizamlaşdırılır.

                Maddə 15. Mühasibat məlumatlarının qorunması

                1. Mühasibat uçotu registrlərinin daxili mühasibat hesabatı və bu kimi başqa sənədlərdəki məzmunu kommersiya sirridir. Müəssisə rəhbərinin icazəsi, məhkəmə və prokurorluq orqanlarının qərarı və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa hallar olmadıqda bu sənədlərlə heç kim tanış ola bilməz.

                2. Mühasibata buraxılmış auditorlar və başqa yoxlayıcı şəxslər kommersiya sirrini qorumağa borcludur. Bu şəxslər onlara məlum olan sirrin yayılmasında məsuliyyət daşıyırlar.

                Maddə 16. Mühasibat uçotunda qeydiyyatların dürüstlüyü

                1. Əməliyyatlarda iştirak edən tərəflər arasında sazişlər olmadıqda və yaxud bu məhkəmə tərəfindən sübuta yetirilmədikdə, təsərrüfat əməliyyatlarının sənədlərə əsaslandırılmış və lazımı qaydada mühasibat uçotu registrlərində rəsmiləşdirilmiş qeydiyyatı ilkin dürüstlük kimi qəbul edilir.

                2. Mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilmiş təsərrüfat əməliyyatları o vaxt düzgün sayılır ki, o bu maddənin birinci bəndinə uyğun gəlsin və müvafiq nəzarətedici orqanların rəyi ilə təsdiq edilsin.

                Maddə 17. Mühasibat uçotu registrlərinin və sənədlərinin saxlanılması

                1. Müəssisə ilkin uçot sənədlərini, mühasibat registrlərini və mühasibat hesablarını qoruyub saxlamağa borcludur. Sənədlərin saxlanılması müddəti Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxiv İdarəsi tərəfindən müəyyən edilir.

                2. Mühasibat uçotunun hesab planı, mühasibat uçotu üzrə təlimatlar, kodlaşdırma üsulu, müasir maşınlar üçün proqram məhsulları və onlardan istifadə qaydaları, əvvəlcə istifadə edilən uçot üsulları və bunlar əsasında tərtib edilən mühasibat hesabatlarının yoxlanılmasını təmin etmək məqsədi ilə beş ildən az olmayaraq mühasibatda saxlanılır.

                IV fəsil. Müəssisənin əmlakı

                Maddə 18. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər

                1. Müəssisənin istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, dəyəri normativ sənədlərlə tənzimlənən, köhnəldikcə öz dəyərini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən, istehsal (xidmət) prosesində öz natural formasını saxlayan əmək vasitələri əsas vəsaitlər adlandırılır.

                2. Binalar, qurğular, ötürücü qurğular, iş-güc maşınları (avadanlıqları), ölcü-tənzimləyici cihazlar (qurğular), hesablama texnikası, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsalat-təsərrüfat inventarları (ləvazimatları), işçi-məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr, daxili təsərrüfat yolları, öz mülkiyyəti olan torpaq sahələri, torpaqların yaxşılaşdırılmasına (meliorasiya, qurudulma, irriqasiya və s.), həmçinin başqa işlərə (məqsədlərə) qoyulan kapital qoyuluşları və başqa vəsaitlər (əmək vasitələri) əsas vəsaitlərə aid edilir.

                3. İcarəyə verilmiş binalar, qurğular, avadanlıqlar və digər əsas vəsaitlər üzrə başa çatdırılmış əsaslı məsrəflər icarəyə götürən tərəfindən faktiki xərclər məbləğində özünün əsas vəsaitlərinə daxil edilir (icarə müqaviləsində başqa şərtlər nəzərdə tutulmadıqda).

                4. Müəssisənin öz mülkiyyətində olan torpaq sahələri mühasibat uçotu və hesabatında onların alınmasına çəkilən faktiki xərclər üzrə əks etdirilir.

                5. Müəssisənin əsas vəsaitləri mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri ilə, yəni onların alınmasına, quraşdırılmasına və hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğində əks etdirilir. Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri onlar yenidən qiymətləndirildikdə, yenidən qurulduqda, onlarda yeni tikinti işləri aparıldıqda, onlara yeni avadanlıqlar quraşdırıldıqda və onların müvafiq obyektləri qismən ləğv edildikdə dəyişdirilə bilər.

                Öz mülkiyyətində olan torpaq sahələrindən başqa müəssisənin əsas vəsaitlərinin dəyərinə istismar müddəti ərzində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla köhnəlmə (amortizasiya) hesablanıb istehsal (tədavül) xərclərinə daxil edilir.

                Tam amortizasiya olunmuş əsas vəsaitlərə köhnəlmə hesablanmır.

                Əsas vəsaitlərin yığılmış köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

                6. Əsas vəsaitlərin satışı və s. xaric olması hallarında bu əməliyyatlar üzrə gəlir, yaxud zərər müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

                7. Büdcə idarələrində hesabat ilinin hansı tarixində alınmasından, tikilməsindən və quraşdırılmasından asılı olmayaraq ilin sonunda əsas vəsaitlərə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş normalarla tam il üçün köhnəlmə hesablanır və uçotda ayrıca əks etdirilir.

                8. Aşağıdakılar əsas vəsaitlərə aid edilməyərək müəssisələrdə dövriyyədəki vəsaitlərin, idarələrdə isə azqiymətli əşyaların və digər sərvətlərin tərkibində uçota alınırlar:

                a) dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir ildən az olan əşyalar;

                b) istehsal (xidmət) prosesində bir dəfə iştirak edən, öz dəyərini tamamilə məhsulun (xidmətin) dəyərinə keçirən və bu prosesdə natural formasını saxlamayan sərvətlər;

                v) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq əsas vəsait sayılan kənd təsərrüfatı maşınlarından, alətlərindən, mexanikləşdirilmiş tikinti alətlərindən, işçi və məhsuldar heyvanlardan başqa xidmət müddətindən asılı olmayaraq vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan əmək əşyaları. Müəssisənin rəhbərinin ixtiyarı vardır ki, hesabat ilində əşyaların dövriyyədəki vəsaitlər tərkibində uçotunun düzgün aparılması üçün onların dəyərinin aşağı həddini müəyyən etsin. Göstərilən hədd inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq zəruri hallarda dəyişdirilə bilər;

                q) dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq balıq ovu alətləri (trallar, bütün növ torlar və s.);

                ğ) benzinmotorlu mişarlar, şaxdoğrayan maşınlar, çaylarda istifadə edilən axıtma trosları, mövsümi yollar, ağac daşıma üçün müvəqqəti asılma yollar, iki il müddətində istifadə etmək üçün meşələrdə olan müvəqqəti evlər, səyyar dartılıb aparılan qızdırıci evlər, qazanxana məntəqələri və başqa müvəqqəti mövsümi xarakterli vəsaitlər (əmək vasitələri);

                d) dəyərindən asılı olmayaraq fərdi sifarişlərin, yaxud məlumatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər;

                e) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq xüsusi geyimlər, ayaqqabılar, həmçinin yataq ləvazimatları;

                ə) vahidinin və ya dəstinin dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq, müəssisələrdə işçilərə verilən xüsusi geyim formaları, səhiyyə, maarif, əhalinin sosial müdafiəsi və başqa büdcə idarələrində verilən geyimlər və ayaqqabılar;

                j) dəyəri kompleks tikinti-quraşdırma işlərinin maya dəyərinə üstəlik xərclər kimi daxil edilən müvəqqəti (titulsuz) xüsusi düzəldilmiş mexanizmlər, qurğular və s. (tituldan kənar) tikintilər;

                z) anbarda əmtəə-material qiymətlərinin saxlanmasında və ya texnoloji prosesdə iştirak edən vahidinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddindən aşağı olan taralar;

                i) dəyərindən asılı olmayaraq kirayəyə vermək üçün təyin edilmiş əşyalar;

                ı) cavan və kökəldilməkdə olan heyvanlar, quşlar, dovşanlar, xəzli heyvanlar, arı ailələri və təcrübə üçün saxlanılan heyvanlar;

                y) tinglikdə köçürmə məqsədi ilə əkilmiş çoxillik əkmələr.

                9. Müəssisədə, bu maddənin 8-ci bəndində nəzərdə tutulmuş əmək vasitələri, əşyaları (8-ci bəndin «e», «h» və köhnəlmə hesablayanmayan «x», «i» yarımbəndlərindən başqa) anbardan istismara verildikcə onların vahidinin, yaxud dəstinin dəyərinin 50 faizi miqdarında köhnəlmə hesablanmaqla, qalan 50 faiz isə istismar müddətində yararsız olub silindikcə (mümkün istifadə dəyəri çıxılmaqla) xərclərə aid edilir.

                Vahidinin və dəstinin dəyəri müvafiq normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilmiş əsas vəsaitlərin dəyərinin minimum həddinin iyirmidə bir hissəsi qədər olan azqiymətli əşyalar istismara verildikcə onların dəyərini birbaşa məsrəflərə aid etmək olar.

                İstismar vaxtı bu əşyaların qorunub saxlanılmasını təmin etmək məqsədi ilə müəssisədə onların hərəkəti üzərində lazımi nəzarət təşkil edilir.

                Fərdi sifarişlərin, yaxud məmulatların seriyalı və ya kütləvi istehsalı üçün düzəldilmiş xüsusi mexanizmlər və alətlər istismara verildikcə onların dəyəri müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi normalara müvafiq olaraq ödənilir. Bunların dəyərinin birbaşa məsrəflərə aid edilməsinə də yol verilir.

                Kirayəyə verilən əşyaların dəyəri onların xidmət müddətlərindən asılı olaraq köhnəlmə hesablanması yolu ilə ödənilir.

                10. 8-ci bənddə nəzərdə tutulmuş əşyalar və sərvətlər mühasibat uçotu və hesabatında ilkin dəyəri, yəni onların alınması, tikilməsi, yaxud hazırlanmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir. Müəssisədə bu əşyaların və sərvətlərin köhnəlmə məbləği uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

                11. Müəssisənin qeyri-maddi aktivlərinə təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələrindən, təbii ehtiyatlardan (sərvətlərdən) istifadə hüquqları, patentlər, lisenziyalar, «nou-hau», proqram məhsulları, inhisar və imtiyaz (üstünlük) hüququ (xüsusi fəaliyyət növünə verilən lisenziyalar da daxil olmaqla), təşkilati xərclər, ticarət markaları, əmtəə nişanları və s. aiddir.

                Qeyri-maddi aktivlər uçot və hesabatda onların alınmasına və planlı məqsədlərə işlənməsi üçün düzəldilib yararlı hala salınmasına çəkilən xərclərlə (ilkin dəyərilə) əks etdirilir və istifadə edildikcə onların dəyəri istismar müddətindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş xüsusi köhnəlmə normaları əsasında hər ay (bərbər miqdarda) köhnəlmə hesablanaraq, məhsulun (xidmətin) dəyərinə, tədavül xərclərinə silinməklə ödənilir. Faydalı istifadə müddətini müəyyən etmək mümkün olmayan qeyri-maddi aktivlər üzrə köhnəlmə normaları 10 il müddətinə (müəssisənin fəaliyyət müddətindən çox olmayaraq) müəyyən edilir. Qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

                Maddi 19. Xammal, materiallar, hazır məhsul və mallar

                1. Xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq, alınmış yırımfabrikatlar, komplektləşdirici məmulatlar, ehtiyat hissələri, məhsulların (malların) qablaşdırılması və daşınması üçün istifadə olunan taralar və digər material ehtiyatları uçot və hesabatda onların faktiki maya dəyəri üzrə əks etdirilir.

                Material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri, malsatanların kreditə verdikləri həmin ehtiyatlar üçün faizləri, təchizat, xarici iqtisadi təşkilatlara ödənilən əlavələr (üstəliklər), komisyon haqları, mal birjaları xidmətlərinin dəyəri, gömrükxana rüsumu, kənar təşkilatların qüvvələri ilə həyata keçirilən daşınma, saxlanma xərcləri və sair xərclər daxil edilməklə onların alınmasına çəkilən xərclərdən (əlavə dəyər vergisi çıxılmaqla) asılı olaraq müəyyən edilir.

                İstehsala silinən material ehtiyatlarının faktiki maya dəyəri ehtiyatların qiymətləndirilməsinin metodlarından biri ilə (orta maya dəyəri üzrə; vaxta görə birinci alınanların maya dəyəri üzrə;vaxta görə sonuncu alınanların maya dəyəri üzrə) müəyyənləşdirilir.

                2. Hazır məhsullar balansda faktiki, yaxud plan (normativ) maya dəyəri ilə əks etdirilir.

                3. Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində mallar pərakəndə satış qiyməti və ya alış dəyəri ilə əks etdirilir. Mallar pərakəndə satış qiyməti ilə uçota alındıqda, onların alış dəyəri ilə satış qiyməti arasındakı fərq (güzəşt, əlavə) hesabatda ayrıca maddədə əks etdirilir.

                Müəssisə məhsulun (malların, işlərin, xidmətlərin) satışını malalan (sifarişçi) tərəfindən ödəniş sənədləri əsasında ödənildikcə hesaba alarsa, onda yüklənmiş mallar, təhvil verilmiş işlər, göstərilmiş xidmətlər müqavilə (kontrakt) qiymətindən əlavə alıcı (sifarişçi) tərəfindən ödəniləcək təchizat üzrə xərcləri də daxil edilməklə tam faktiki və ya plan (normativ) maya dəyəri ilə balansda əks etdirilir.

                4. İl ərzində qiymətləri aşağı düşmüş, yaxud mənəvi cəhətdən köhnəlmiş və öz əvvəlki keyfiyyətini qismən itirmiş bu maddənin 1-ci, 2-ci və 3-cü bəndlərində nəzərdə tutulan sərvətlər hesabat ilinin axırında mühasibat balansında mümkün satış qiyməti ilə, bu qiymətlər ilkin tədarük (alınma) dəyərindən aşağı olduqda isə qiymət fərqini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yazmaqla əks etdirilir.

                Maddə 20. Bitməmiş istehsal və gələcək dövrlərin xərcləri

                1. Texnoloji proseslərlə nəzərdə tutulmuş bütün mərhələləri (dövrləri, hədləri) keçməyən məhsullar (işlər), habelə komplektləşdirilməmiş, sınaqdan və texniki qəbuldan keçməmiş məmulatlar bitməmiş istehsala aid edilirlər.

                2. Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsal balansda normativ (plan) istehsal maya dəyəri üzrə, yaxud müstəqim (birbaşa) xərc maddələri üzrə, habelə xammal, material və yarımfabrikatların dəyəri üzrə əks etdirilə bilər.

                Tək-tək məhsul istehsalı zamanı bitməmiş istehsal balansda faktiki istehsal xərcləri üzrə əks etdirilir.

                3. Hesabat dövründə çəkilmiş, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan xərclər hesabatda ayrıca maddə üzrə gələcək dövrlərin xərcləri kimi əks etdirilərək, onların aid olduğu müddət ərzindəki istehsal və ya tədavül xərclərinə, yaxud müvafiq vəsait mənbəyinə aid edilir.

                Maddə 21. Fondlar və ehtiyatlar

                1. Nizamnamə kapitalı müəssisə yaradılarkən, təsis sənədləri ilə müəyyən edilmiş həcmdə onun fəaliyyətini təmin etmək üçün müəssisənin əmlakına iştirakçıların (sahibkarların) qoyduğu payların (pul ifadəsində) məcmusunu özündə əks etdirir.

                Nizamnamə kapitalı və nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə iştirakçıların (sahibkarların) faktiki borcları uçot və hesabatda ayrıca əks etdirilir.

                2. Müəssisə nəzərdə tutulmayan itki və zərərləri ödəmək üçün mənfəət hesabına müəyyən edilmiş qaydada ehtiyat fondu yaradır.

                Bu fondun vəsaitinin istifadə olunmamış qalığı növbəti ilə keçir.

                3. Müəssisə ehtiyat məbləğlərini təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid etməklə digər müəssisələrlə məhsullara, mallara, işlərə və xidmətlərə görə hesablaşmalar üzrə şübhəli borclar üçün ehtiyat fondu yarada bilər.

                Şübhəli borclar müəssisənin müqavilə ilə müəyyən edilmiş müddətdə ödənilməyən və müvafiq təminatı olmayan debitor borcları hesab olunur.

                4. Şübhəli borclar üçün ehtiyat hesabat ilinin axırında müəssisənin debitor borclarının inventarizasiyasının nəticələri əsasında yaradılır.

                Ehtiyatın həcmi hər bir şübhəli borc üzrə ayrılıqda, borclunun maliyyə vəziyyətindən (ödəmə qabiliyyətindən) və borcun tam, yaxud qismən ödənilməsi ehtimalından asılı olaraq müəyyən edilir.

                Əgər bu ehtiyatların hər hansı bir hissəsi şübhəli borcların ehtiyatının yaradıldığı ildən sonrakı ilin axırınadək istifadə edilməzsə, onda xərclənməmiş məbləğ müvafiq ilin mənfəətinə birləşdirilir.

                5. Hesabat dövrünün istehsal, yaxud tədavül xərclərinə qarşıdakı xərcləri bərabər ölçüdə daxil etmək məqsədi ilə müəssisə işçilərin qarşıdakı məzuniyyətlərinin ödənilməsinə, uzun müddət xidmətə görə illik mükafatların verilməsinə, əsas vəsaitlərin təmir xərclərinə, sənayenin mövsümi sahələrində hazırlıq işləri üzrə istehsal xərclərinə, kirayə edilmiş əşyaların təmiri üzrə qarşıdakı xərclərə, ilin yekununa görə mükafatların ödənilməsinə və s. məqsədlərə görə (Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ aktları əsasında müxtəlif sahələrin istehsalat spesifikasına uyğun xərclərin tərkibinə daxil edilən və məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərində nəzərdə tutulan) ehtiyat fondu yarada bilər.

                Maddə 22. Debitor və kreditorlarla hesablaşmalər

                1. Debitor və kreditorlarla hesablaşmalar hər tərəfin öz hesabatında, onun tərəfindən düzgün hesab edilən mühasibat yazılışlarından irəli gələn məbləğdə əks etdirilir. Alınmış istiqrazlar üzrə borclar hesabat dövrünün sonuna ödəniləcək faizlər nəzərə alınmaqla göstərilir.

                2. Hesabat maliyyə, vergi orqanları, bank idarələri ilə hesablaşmalar üzrə əks etdiriləsi məbləğlər eyni olmalı və onlarla razılaşdırılmalıdır. Balansda bu hesablaşmalar üzrə nizama salınmamış məbləğlərin saxlanılmasına yol verilmir.

                3. Müəssisənin valyuta hesabları üzrə vəsaitlərinin qalığı, xarici valyuta ilə digər pul vəsaitləri (pul sənədləri də daxil olmaqla) qiymətli kağızlar, debitor və kreditor borcları hesabatda Azərbaycan Respublikası Milli Bankının hesabat dövrünün son tarixinə mövcud məzənnəsi üzrə xarici valyutanın yenidən hesablanması yolu ilə müəyyən edilmiş məbləğdə Azərbaycan Respublikasının milli valyutası — manatla əks etdirilir.

                4. Borclu tərəfindən qəbul edilən, yaxud tutulması haqqında məhkəminin, arbitrajın qərarı olan cərimələr, peniyalar, dəbbələmə pulları təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (maliyyələşməyə) aid edilir və onlar alınanadək, yaxud ödənilənədək alınan və ödəyənin hesabatında müvafiq olaraq debitor və kreditor maddələri üzrə əks etdirilir.

                5. İddia müddəti keçmiş debitor borcları, alınması (tutulması) mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə, müvafiq olaraq şübhəli borclar ehtiyatı vəsaiti hesabına və ya əgər hesabat dövründən əvvəlki dövrdə bu maddənin 4-cü bəndində nəzərdə tutulmuş qaydada həmin borcların məbləğləri üzrə ehtiyat yaradılmamışsa, onda təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

                Borclunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv edilməsi demək deyildir. Həmin borc borclunun əmlak vəziyyətinin dəyişdiyi halda, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi andan başlayaraq beş il ərzində balansarxası hesablarda əks etdirilməlidir.

                6. İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda, dövlət büdcəsinə köçürülür.

                7. Təbii fəlakət nəticəsində ödənilməmiş itkilər müəssisə rəhbərinin qərarı ilə ehtiyat fondunun vəsaiti hesabına və ya hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə (əgər müəssisədə ehtiyat fondu yaradılmırsa və ya onun vəsaiti kifayət qədər deyilsə), yaxud da maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

                Maddə 23. Müəssisənin mənfəəti (zərəri)

                1. Balans mənfəəti (zərəri) mühasibat uçotu əsasında təsərrüfat əməliyyatlarının və bu qanuna uyğun olaraq balans maddələrinin qiymətləndirilməsinin sonuncu maliyyə nəticəsi kimi özündə müəssisənin əsas vəsaitlərinin və başqa əmlaklarının, məhsullarının (işlərinin, xidmətlərinin) satışından olan mənfəəti (zərəri), həmçinin qeyri-satış əməliyyatlarından gələn gəlirləri (bu əməliyyatlar üzrə xərc məbləğləri çıxılmaqla) cəmləşdirir.

                2. Məhsulların (iş və xidmətlərin) və malların satışından mənfəət (zərər) Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş vergilər və digər məcburi ödənişlər nəzərə alınmadan qüvvədə olan qiymətlərlə məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından gələn gəlirlə onların istehsalına və satışına çəkilən xərclər arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

                Satışdan gələn gəlir müəssisənin təsərrüfat xüsusiyyətindən və bağlanmış müqavilələrin şərtlərindən asılı olaraq ya satılmış (yəni nağdsız hesablaşma zamanı müəssisənin bankdakı hesablaşma, yaxud cari hesabına ödəniş sənədləri əsasında daxil olan məbləğlər üzrə və ya nağd hesablaşma zamanı müəssisənin kassasına daxil olan məbləğlər üzrə) dəyəri ödənilmiş məhsullara, mallara, işlərə, xidmətlərə görə, ya da yüklənib göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə, görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikcə (ödənilməmiş) müəyyən edilir.

                3. Hesabat ilində aşkar edilmiş, lakin keçmiş illərin əməliyyatlarına aid olan mənfəət, yaxud zərər hesabat ilinin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxil edilir.

                4. Hesabat dövründə alınmış, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid olan gəlirlər uçot və hesabatda ayrı maddə üzrə gələcək dövrlərin gəlirləri kimi əks etdirilir. Bu gəlirlər onların aid olduğu hesabat dövrü gələn zaman həmin dövrün təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə daxil edilməlidir.

                5. Hesabat dövrünün balans mənfəəti (zərəri) və onun istifadəsi balansda ayrıca əks etdirilir. Balansın passivində — alınmış mənfəət və onun avans olaraq istifadəsi, bölüşdürülməmiş mənfəət, balansın aktivində isə faktiki alınmış zərər göstərilir. Balansın yekununa ancaq hesabat ilinin və keçmiş illərin ödənilməmiş zərəri və ya bölüşdürülməmiş mənfəəti daxil edilir.

                V fəsil. Əmlakın qiymətləndirilməsi, kapital və maliyyə qoyuluşları

                Maddə 24. Mühasibat uçotunda qiymətləndirmənin zəruriliyi

                1. Müəssisə özünün əmlakını, kapitalını, öhdəliklərini, dövriyyə aktivlərini, fondlarını və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarını mühasibat uçotunda və hesabatında düzgün əks etdirmək üçün hökmən onları ilkin və ya bərpa (bazar qiymətlərinə uyğun) dəyəri ilə düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini təmin edir.

                2. Qiymətləndirmənin üsulları bu qanuna, mühasibat uçotunun standartlarına və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarına uyğun müəyyən edilir.

                3. Müəssisənin əmlakının, kapitalının, öhdəliklərinin, dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və təsərrüfat fəaliyyətindəki bütün təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətlərinin mühasibat uçotunda tam manatadək yuvarlaqlaşdırılmış məbləğdə aparılmasına yol verilir. Bu zaman yaranmış məbləğ fərqi müəssisələrdə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) artırılmasına (azaldılmasına) aid edilir.

                Maddə 25. Mühasibat uçotunda valyuta əməliyyatları

                1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin kapitalının dövriyyə aktivlərinin, fondlarının və bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətləndirilməsini və yenidən qiymətləndirilməsini Azərbaycan Respublikasının milli valyutası sayılan manatla həyata keçirilir.

                2. Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyyatları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

                3. Valyuta hesablarındakı valyutaların (növlər üzrə) hər dəfə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi, Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədlərində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda, hesabat ilinin sonunda müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

                4. Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici vayuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş maddi sərvətlər, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək, müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir. Eyni zamanda göstərilən yazılışlar valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da əks etdirilir.

                5. Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Azərbaycan Respublikası Milli Bankının valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutalarını yenidən haqq-hesab edilmə yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

                Maddə 26. Dövriyyə aktivlərinin qiymətləndirilməsi

                1. Müəssisə bazar iqtisadiyyatı şəraitində daimi istehsalat fəaliyyətini təmin etmək üçün özünün dövriyyə aktivlərini təkrar istehsalın tələbinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq ilk və ya bərpa dəyəri ilə (bazar qiymətlərinə uyğun) düzgün qiymətləndirir.

                2. Müəssisənin ixtiyarı vardır ki, tələb və təklifi, inflyasiyanın sürətini nəzərə almaq şərtilə müəssisənin dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsinə və satışına nəzarəti təmin etmək üçün daim fəaliyyətdə olan qiymətləndirmə komissiyası yaratsın.

                3. Qiymətləndirmə komissiyası dövriyyə aktivlərinin bazar qiymətlərinə uyğun düzgün qiymətləndirilməsini və lazımi dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini mühasibat registrlərinə uyğun sənədləşdirərək vaxtlı-vaxtında mühasibata təqdim edir.

                4. Anbarda çoxdan qalmış mal qalıqlarının satışı zamanı onların dəyəri (dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlərdən başqa) ən azı həmin günə istehsaldan buraxılmış eyni adlı (çeşidli, növlü, markalı) sonuncu malın (hazır məhsulun) qiyməti ilə qiymətləndirilir.

                5. Dövriyyə aktivlərinin qalıqlarının qiymətləndirilməsi və lazım gəldikdə yenidən qiymətləndirilməsi zamanı qiymət artımı, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda, müəssisənin mənfəətinə aid edilir.

                6. Maddi dövriyyə aktivlərinin keyfiyyətinin və qiymətlərinin aşağı salınmasından itkilər, fond birjalarında qiyməti təyin edilmiş qiymətli kağızların dəyərinin azaldılması, valyuta məzənnələrinin aşağı düşməsindən yaranan zərərlər, Azəbaycan Respublikasının qanunvericiliyində digər hallar nəzərdə tutulmadıqda, müəssisənin zərərinə aid edilir.

                Maddə 27. Amortizasiya olunan əmlakın qiymətləndirilməsi

                1. Əsas vəsaitlər və qeyri-maddi aktivlər tam ilkin dəyəri ilə uçota qəbul olunurlar.

                2. Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin dəyəri onların xidmət müddətinə görə hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya) normaları və ya Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları ilə ödənilir. Torpaq sahələrinin dəyərinə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmır. Azqiymətli əşyalar üzrə köhnəlmə (amortizasiya) hesablanması sadələşmiş metodla həyata keçirilir.

                3. Müəssisə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulan hallarda əsas vəsaitləri yenidən qiymətləndirir.

                Yenidənqiymətləndirmə zamanı ilkin dəyərlə bərpa dəyəri arasındakı fərq müəssisənin sərəncamında qalır və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq olaraq lazımi məqsədlərə yönəldilir.

                4. Müəssisələr Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarını artırmaqla (bu artım iki dəfədən çox ola bilməz) sürətləndirilmiş köhnəlmə (amortizasiya) normaları tətbiq edə bilər. Köhnəlmə (amortizasiya) məbləğləri müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinə mənfi təsir etdiyi hallarda Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə köhnəlmə (amortizasiya) normalarına azaldılma əmsalları (bu əmsallar 0,5-dən aşağı ola bilməz) tətbiq edə bilər.

                5. Satınalma hüququ olan (müqavilədə başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda) uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin dəyəri icarə (icarə müddətində müqavilə əsasında icarəyə verənə ödənilən faiz məbləğindən başqa) müddətində bərabər miqdarda köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmaqla ödənilə bilər.

                Maddə 28. Kapital və maliyyə qoyuluşları

                1. Kapital qoyuluşlarının tərkibinə tikinti-quraşdırma işlərinə məsrəflər, avadanlıqların, alətlərin, inventarların alınması və s. əsaslı işlər (layihə-axtarış, geoloji kəşfiyyat və qazma işləri, tikinti ilə əlaqədar torpaq sahələrinin ayrılması və köçürülmə üzrə xərclər, yeni tikilən müəssisələr üçün kadr hazırlığı və s.) daxil edilir. Kapital qoyuluşları tikinti aparan təşkilatın (sifarişçinin) balansında faktiki xərc məbləğləri üzrə əks etdirilir.

                2. Müvəqqəti istismarda olan əsaslı tikinti obyektləri, daimi istismara verilənədək əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmir. Bu obyektlər üzrə xərc məbləğləri mühasibat uçotu və hesabatında, bitməmiş kapital qoyuluşu kimi əks etdirilir.

                3. Maliyyə qoyuluşlarına müəssisənin nizamnamə fondu, qiymətli kağızları, habelə Azərbaycan Respublikasında və onun hüdudlarından kənarda yerləşən müəssisələrə verdikləri borcları və digər investisiyaları aiddir.

                İnvestorlar üçün maliyyə qoyuluşları faktiki xərc məbləğlərində uçota alınır. İstiqrazların və başqa uzunmüddətli öhdəliklərin alınmasına çəkilən faktiki xərc məbləğləri ilə onların tədavüldə olduğu müddətdəki nominal dəyərləri arasındakı fərq hər ay bərabər həddə, təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə aid edilir.

                İnvestorun dividend almaq hüququ olduqda və maliyyə qoyuluşu üçün tam məsuliyyət daşıdığı halda haqqı tam ödənilmiş pay və səhmlər tam alış dəyərində balansın aktivində, ödənilməmiş məbləğ isə kreditorlar maddəsi üzrə balansın passivində əks etdirilir. Qalan hallarda pay və səhmlərin alınması üçün köçürülmüş məbləğ debitorlar maddəsi üzrə balansın aktivində göstərilir.

                Müəssisənin səhmləri və başqa uzunmüddətli öhdəlikləri birjalarda və birjadankənar bazarlarda qiymətləndirilərsə (bu qiymətlər müntəzəm olaraq mətbuatda şərh edilərsə) və təkrar bazarda iştirak edərsə onların dəyəri illik mühasibat balansında sonuncu bazar qiymətləri ilə əks etdirilir və əvvəlki balans qiyməti arasındakı fərq təsərrrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə yönəldilir.

                4. Müəssisənin nizamnamə kapitalı təsisçilərin müəyyən etdiyi qaydalar əsasında onların üzvlük haqqı və səhmlərin satışı (payı) hesabına yaradılır. Nizamnamə kapitalı kimi qoyulmuş maddi sərvətlər və qeyri-maddi aktivlər təsisçilər tərəfindən real bazar qiymətləri ilə qiymətləndirilir.

                5. Səhmdar cəmiyyətlərin emissiya gəlirləri (buraxılmış səhmlərin nominal dəyərindən yuxarı olan hissəsində alınan məbləğ) müəssisələrin maddi aktivlərinin qiymətləndirilməsindən əldə edilən məbləğ, əvəzsiz alınmış sərvətlər və bu kimi başqa məbləğlər əlavə kapital kimi uçota alınır.

                6. Müəssisə öz xalis mənfəətindən (müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətdən) ehtiyat fondları və ehtiyat kapitalı yaratmaq və onları öz təyinatı üzrə xərcləmək hüququna malikdir. Ehtiyat kapitalı və başqa ehtiyat fondları, bölüşdürülməmiş mənfəət və örtülməmiş zərərlər mühasibat uçotunda ayrıca əks etdirilir.

                Maddə 29. Sosial təyinatlı fondlar

                1. Müəssisə öz sərəncamında qalan mənfəət hesabına maddi yardıma və başqa sosial ehtiyaclara istifadə etmək üçün sosial təyinatlı fondlar yarada bilər.

                Bu fondların uçotu mühasibat uçotunda ayrıca aparılır.

                Maddə 30. Girovlar və təminatlar

                1. Girov kimi qoyulan əmlakın dəyəri (pul vəsaitləri də daxil olmaqla) müəssisədə başqa əmlak kimi ayrıca uçota alınır.

                Əmlak, yaxud pul girovu olmadan verilmiş təminatlar mühasibat uçotunda ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir.

                2. Girov götürülmüş əmlakların dəyəri (pul vəsaitlərindən başqa) ayrıca balansarxası hesablarda əks etdirilir.Girov kimi götürülmüş pul vəsaitləri və valyuta sərvətləri xüsusi olaraq balans hesablarından alınmış təminatların məbləği kimi əks etdirilir.

                VI fəsil. Maliyyə (mühasibat) hesabatı

                Maddə 31. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərkibi

                1. Müəssisələrin (büdcə idarələrindən başqa) maliyyə hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mənfəət və zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, dövriyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyuluşlarının və sair aktiv və passivlərin hərəkəti haqqında hesabatlardan ibarətdir.

                Bu hesabatlara, mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq başqa hesabat formaları və izahatlar əlavə edilə bilər.

                Balansın aktiv və passiv maddələri arasında qarşılıqlı əvəzetmələr (ödənişlər) aparmaq qadağandır.

                Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının nümunəvi formaları və onların doldurulması qaydaları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

                Azərbaycan Respublikası nazirlik və baş idarələri Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə nümunəvi formalara əlavə olaraq öz sistemlərindəki müəssisələrin spesifikasına uyğun xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formaları müəyyən edə bilər.

                2. Bank, sığorta, vergi və digər dövlət orqanları ilkin uçotu aparılması barədəki təlimatları, mühasibat (maliyyə) hesabatlarını, onların doldurulması qaydalarını Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı ilə təsdiq edir.

                3. Müəssisələr maliyyə (mühasibat) hesabatlarına əlavə etdikləri izahatlarda istehsalat, maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin tam və aydın təhlilini və növbəti hesabat ilində özlərinin uçot siyasətindəki dəyişikliklər barədə məlumatları əks etdirirlər.

                Maddə 32. Hesabat dövrü

                Bütün müəssisələr üçün hesabat ili 01 yanvardan 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayılır. İl ərzində yeni yaradılan müəssisələr üçün birinci hesabat ili onların hüquqi şəxs statusuna malik olduğu tarixdən 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradılmış (ləğv edilmiş, yenidən qurulmuş müəssisələr və onların struktur bölmələrinin bazası əsasında olmayan) müəssisələr üçün isə növbəti ilin 31-i dekabrı da daxil olmaqla olan dövr sayılır.

                Maddə 33. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarında düzəlişlərin aparılması

                Mühasibat hesabatlarındakı məlumatlar sintetik və analitik uçot məlumatlarına əsaslanır.

                Giriş balansının məlumatları hesabat dövründən əvvəlki dövrün təsdiq edilmiş yekun balansının məlumatlarına uyğun olmalıdır. Hesabat ilinin 01 yanvarına giriş balansı dəyişilərsə, onun səbəbləri aydınlaşdırılmalıdır. İstər cari, istərsə də keçmiş ilə aid olan mühasibat hesabatlarındakı dəyişikliklər (hesabatlar təsdiq edildikdən sonra) aşkar edilərsə, o zaman düzəlişlər məlumatların təhrif olunduğu aşkar edilmiş hesabat dovrü üçün tərtib edilmiş hesabatda aparılır. Mühasibat uçotu hesabatında səhvlərin düzəldilməsi düzəlişin tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir.

                Maddə 34. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının təqdim edilmə qaydası

                1. Müəssisənin hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mühasibat (maliyyə) hesabatı uçot prosesinin yekun mərhələsidir. Orada əmlakın, dövriyyə vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin və ümumən balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin hərəkəti, maliyyə vəziyyəti və təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri artan yekunla əks etdirilir.

                Müəssisə (xarici investisiyalı müəssisələr istisna olunmaqla) rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir:

                • mülkiyyətçilərə (iştirakçılara, təsisçilərə, təsis sənədlərinə uyğun olaraq);
                • dövlət vergi müfəttişliyi orqanlarına;
                • dövlət statistika orqanlarına;
                • Azərbaycan Respublikası qanunverciliyi ilə müəssisənin fəaliyyətinin ayrı-ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət orqanlarına.

                Tam və qismən dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələr rüblük və illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını bu qanunda nəzərdə tutulmuş orqanlarla bərabər, həmçinin dövlət və bələdiyyə əmlakını idarə etmək səlahiyyətində olan orqanlara da təqdim edirlər.

                Müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatlarının başqa ünvanlara göndərilməsi təsisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulduqda həyata keçirilir.

                2. Vergi deklarasiyası və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə vergi müfəttişliyinə təqdim olunur.

                3. Müəssisələr rüblük maliyyə (mühasibat) hesabatlarını rüb başa çatdıqdan sonra 30 gündən, illik maliyyə (mühasibat) hesabatlarını isə il başa çatdıqdan sonra 90 gündən gec olmayaraq təqdim edirlər.

                4. Büdcə idarələri aylıq, rüblük və illik maliyyə hesabatlarını yuxarı orqanlara onlar tərəfindən müəyyən olunmuş müddətlərdə təqdim edirlər.

                Göstərilən müddətlər daxilində maliyyə (mühasibat) hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətini müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və ya tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir.

                Xarici investisiyalı müəssisələr illik maliyyə (mühasibat) hesabatını hesabat ilindən sonrakı mart ayının 15-nə, təsisedici sənədlərdə nəzərdə tutulmuş qaydada müəssisənin hər bir iştirakçısına (sahibkarına), dövlət vergi müfəttişliyi orqanlarına və dövlət statistika orqanlarına təqdim edirlər.

                5. Büdcədən maliyyələşən nazirliklər, baş idarələr və digər idarəetmə orqanları büdcə idarələrinin xərc smetalarının icrası haqqında aylıq, rüblük və illik icmal maliyyə (mühasibat) hesabatlarını müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə onun tərəfindən müəyyən edilmiş müddətlərdə təqdim edirlər.

                Azərbaycan Respublikasının nazirlikləri və baş idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesabatlarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesabatlarını isə hesabat ilindən sonrakı aprel ayının 25-dən gec olmayaraq Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinə, Maliyyə Nazirliyinə, Dövlət Statistika Komitəsinə və Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyinə təqdim edirlər.

                Maddə 35. Maliyyə (mühasibat) hesabatlarının nəşri

                Müəssisənin maliyyə (mühasibat) hesabatları, onların doğru və düzgünlüyü müstəqil hüququ olan müvafiq nəzaratedici orqanlar tərəfindən təsdiq edildikdən sonra hüquqi və fiziki şəxslər, habelə bütün marağı olan istifadəçilər, iştirakçılar və başqa orqanlar üçün açıq nəşr edilə bilər.

                Maddə 36. Ləğv olunmuş müəssisələrin maliyyə (mühasibat) hesabatları

                1. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilmiş qaydada ləğv edilən müəssisə (müflisləşmə, könüllü ləğv və digər əsaslar) məhkəmənin müflisləşməni elan etdiyi tarix, yaxud ləğv haqqında qərar qəbul olunarkən müəyyən edilmiş tarix üçün yekun icmal maliyyə (mühasibat) hesabatını tərtib edir.

                Müəssisələrin ləğvi üzrə əməliyyatların uçotuna, ləğv balansı və maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərtibinə görə məsuliyyəti müəssisənin ləğvini aparan ləğv komissiyası daşıyır.

                Müəssisənin əmlakı ləğv komissiyasının təyin etdiyi qiymətlərlə (yəni əmtəələrin vəziyyətinin faktiki mümkün satış qiyməti nəzərə alınmaqla) əks etdirilir.

                Ümidsiz borclar və zərərlər ləğv balansına daxil edilmir.

                Ləğv olunan müəssisələrin öhdəlikləri dəqiqləşdirilir və ləğv balansında, ödəniş günündən başlayaraq bölgü üzrə bərabar faizlərlə əks etdirilir.

                VII fəsil. Mühasibat uçotu və hesabatların tənzimlənməsi

                Maddə 37. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsini həyata keçirən orqanlar

                1. Azərbaycan Respublikasında vahid mühasibat uçot və hesabatı sistemi yaratmaq, onu daim inkişaf etdirmək, təkmilləşdirmək və bu işlərə nəzarət etmək müvafiq orqanların iştirakı ilə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir.

                2. Azərbaycan Respublikası Milli Bankı, Dövlət Statistika Komitəsi, Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Sığorta Nəzarəti, Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq surətdə digər orqanları Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşmaqla bankların, sığorta təşkilatlarının və bu kimi başqa dövlət orqanlarının, həmçinin spesifik funksiyaları yerinə yetirən digər təsərrüfat subyektlərinin mühasibat uçotu və hesabatlarını tənzimləyirlər.

                3. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu sahəsində bütün yeni normativ sənədlərin, onların forma və rekvizitlərinin yaradılması və yayılması Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin razılığı olmadan həyata keçirilə bilməz.

                Maddə 38. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifəsi

                1. Mühasibat uçotu və hesabatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin əsas məqsədi Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş prinsiplərə və mühasibat uçotu standartlarına cavab verə bilən vahid mühasibat uçotu sisteminin formalaşmasından, bu sahədə onu müvafiq hüquqi və metodiki baza ilə, uçot və hesabat formaları ilə təmin etməkdən ibarətdir.

                Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsində məqsəd maraqlı hüquqi və fiziki şəxslərin müəssisənin əmlak və maliyyə vəziyyəti, mənfəəti və zərəri haqqında müqayisə edilə bilən məlumatlarla təminatından ibarətdir.

                2. Mühasibat uçotu və hesabatlarının tənzimlənməsinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

                a) təsərrüfat prosesləri iştirakçılarının maraqlarının müdafiəçisi kimi birmənalı başa düşülən vacib və vahid mühasibat uçotu və hesabatlarının tərkibi üzrə mühasibat uçotu standartlarının yaradılması;

                b) dövlət orqanlarının, mülkiyyətçilərin və başqa istifadəçilərin mənafeləri üçün spesifik mühasibat informasiyasının yaradılmasının və ondan istifadənin hüquqi bazası kimi məcburi normativ göstərişlərinin müəyyən edilməsi;

                v) mühasibat uçotu və hesabatı ilə məşğul olan peşəkar işçilərin hüquqi vəziyyətinin müəyyən edilməsi;

                q) beynəlxalq aləmdə qəbul edilmiş prinsiplərə müvafiq olaraq milli mühasibat uçotu və hesabatlarının inkişaf etdirilməsi.

                Maddə 39. Mühasiblərin ictimai birliyi

                Azərbaycan Respublikası qanunvericiyinə uyğun olaraq mühasiblərin maraqlarının müdafiəsi üçün onların ictimai birlikləri yaradıla bilər.

                Maddə 40. Mühasibat uçotu standartlarına və qanunvericiliyinə riayət edilməsinə nəzarət

                1. Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və onun standartları haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə əməl olunmasına nəzarət Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, başqa dövlət orqanları, müəssisələrin müdiriyyəti və daxili nəzarətçiləri tərəfindən həyata keçirilir.

                2. Audit təşkilatlar və digər nəzarətedici orqanlar yoxlama keçirən zaman mühasibat uçotunun aparılmasını bu qanuna, mühasibat uçotu standartlarına və digər normativ sənədlərə müvafiq olaraq yoxlayırlar.

                3. İcmal mühasibat (maliyyə) hesabatı tərtib edən nazirlik və baş idarələr tabeliklərində olan müəssisə və təşkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini və mühasibat uçotunun vəziyyətini üç il ərzində azı bir dəfə təftiş edirlər.

                4. Hüquqi şəxslər tabeliklərindəki (müstəqil balansa ayrılmış) nümayəndəliklərin, şöbələrin, istehsal sahələrinin, təsərrüfatların və digər bölmələrin mühasibat uçotuna daim nəzarət edir.

                Maddə 41. Mühasibat uçotu qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət

                1. Bu qanunu pozan, mühasibat uçotunun aparılmasından yayınan, mühasibat uçotu standartlarını düzgün tətbiq etməyən, habelə maliyyə hesabatını qəsdən təhrif edən hüquqi şəxslər və başqa təsərrüfat subyektləri barəsində Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş sanksiyalar tətbiq olunur.

                2. Bu qanunun 9-cu maddəsinin 1-ci bəndinə və 12-ci maddəsinin 1-ci bəndinə müvafiq olaraq mühasibat uçotunun aparılmasına görə məsuliyyət daşıyan şəxslər mühasibat uçotu haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş məsuliyyət daşıyırlar.

                Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

                Bakı şəhəri, 24 mart 1995-ci il

                «Azərbaycan» qəzetində dərc edilmişdir (10 avqust 1995-ci il, № 150) («LegalActs»).

                Related posts:

                1. Azrbaycan respublikasinda aqroparklar
                2. Cudit maknot sənsizlik
                3. Ilyas əfəndiyev seçilmiş əsərlər 3cu cild
                4. Müasir tlim texnologiyaları