Məhəmməd əmin rəsulzadə əsərləri

Avropada yayımılanan əsərləri

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərləri

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvar ayının 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olub. Böyük ictimai-siyasi fəaliyyəti nəticəsində Rəsulzadə hələ Rusiya inqlabından çox-çox əvvəl Azərbaycan milli hərəkətinin liderinə çevrilir. İslamçılığın, Türkçülüyün və Müasirliyin vəhdəti haqqında fikir irəli sürür. Müsəlmanların Ümumrusiya qurultaylarından sonra M.Ə.Rəsulzadə türk-müsəlman xalqları arasında böyük nüfuz sahibinə çevrilir.

1918-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə Şərqdə ilk demokratik respublikanın – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarıdıcılarından biri olur.

“Azərbaycan Cümhuriyyəti türk-milli-demokratik dövlətçiliyi zəminində milli-mədəni təyini-müqəddaratın müasir özülünə əsaslanmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən cümhuriyyətimiz birinci türk dövlətidir” (M.Ə.Rəsulzadə, “Azərbaycan” qəzeti, №110, 28.V.1919).

1920-ci ildə, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Şura höküməti tərəfindən qanlı işğalından sonra, M.Ə.Rəsulzadə bolşeviklər tərəfindən həbs olunur və Moskvaya gətirilir. 1922-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə Avropaya mühacirət edə bilir. Bir müddət o Almaniyada, sonra isə Türkiyədə yaşayır.

M.Ə.Rəsulzadə 1955-ci ilin mart ayının 6-da Ankarada vəfat edir, orada da torpağa tapşırılır.

Burada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bəzi əsər və məqalələrinin adını çəkmək istərdim. Azərbaycan xalqından uzun müddət gizlədilən və əslində böyük milli xəzinə olan bu əsərlər Azərbaycan alimləri tərəfindən ictimaiyyətə çatdırılmalıdır.

1. “Müxəmməs”, “Şərqi-Rus” qəzeti, №20, 1903
2. “Tənqidi-firqeyi e`tidaliyyun”, İran, 1910
3. “Səadəti-bəşər”, İran, 1911
4. “İran türkləri”, “Türk yurdu” jurnalı, №4, 1911
5. “Milli dirilik”, “Dirilik” jurnalı, 1914
6. “Cəmaət idarəsi”, 1917
7. “Bizə hansı hökümət faydalıdır?”, 1917
8. Məqalələr silsiləsi, “Açıq söz” qəzeti, №635, №657, №671, №673, 1918
9. “Rəbi-iştəbə” (“Səhvin düzəlməsi”), 1918
10. “Azərbaycan təşkilində müsavat”, 1920
11. “Əsrimizin Səyavuşu”, İstanbul, 1923
12. “Azərbaycan Respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti”, İstanbul, 1923
13. “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”, İstanbul, 1925
14. “Rusiyada siyasi vəziyyət”, İstanbul, 1926
15. “Azərbaycan və istiqlaliyyəti”, Paris, 1930
16. “Qafqaz problemi ilə əlaqədar pantürkizm”, Paris, 1930
17. “Azərbaycan Respublikası haqqında bə`zi qeydlər”, Berlin, 1933
18. “Azərbaycan kültür gələnəkləri, Ankara, 1949
19. “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”, Ankara, 1950
20. “Çağdaş Azərbaycan tarixi”, Ankara, 1951
21. “Azərbaycan şairi Nizami”, Ankara, 1951

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra məzarının vətənə köçürülməsini vəsiyyət etmişdi.

O bilirdi ki, Azərbaycan azad olacaq. Və bu gün Azərbaycan müstəqildir.

Lakin Rəsulzadənin vəsiyyəti hələ də yerinə yetirilməyib. Azərbaycan torpağı öz dahi oğlunu həmişəlik qucağına almaq üçün gözləyir.

Məhəmməd əmin rəsulzadə əsərləri

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sağlığında 27 kitabı (onlardan 6-sı Azərbaycanda, 11-i Türkiyədə, 4-ü Fransada, 2-si Almanyada, 2-si Polşasa, 2-si isə İranda) çap olunub. 6 tərcüməsi (fars və rus dillərindən) 9 şeiri nəşr edilib. Bundan əlavə o 2 pyes yazıb. Nəşr olunan 1149 yazısından 1-i tərcümə 9-u şeir, qalanları müxtəlif mövzulu əsərlər, məqalələr, araşdırmalar və yazılarıdır.

Azərbaycanda çap olunmuş kitabları

1. “Qaranlıqda işıqlar” Pyes. Bakı, 1908
2. “Nagəhan bəla” Pyes. Bakı, 1908
3. “Acı bir həyat”. Bakı, 1912
4. “Şəkli-idarə Haqqında iki baxış”. Bakı 1917 (“Açıq Söz” Mətbəsi)
5. “Cəmaət İdarəsi”. Bakı 1917
6. “Bizə hansı idarə faydalıdır?” Bakı 1917
7. “Azərbaycan təşəkkülündə Müsavat”. Bakı, 1920
8. “Azərbaycan Cümhuriyyəti”. Bakı, 1990 (nəşrə hazırlayan Asif Rüstəmli)
9. “Stalinlə ixtilal xatirələri”. Bakı, 1991 (nəşrə hazırlayan Nasib Nəsibzadə)
10. “Əsrimizin Səyavuşu, Azərbaycan Cümhuriyyəti, Çağdaş Azərbaycan tarixi, Çağdaş Azərbaycan Ədəbiyyatı”, Bakı 1991
11. “Azərbaycan şairi Nizami”. Bakı, 1991
12. “Bolşeviklərin şərq siyasəti”. Bakı, 1994
13. “Azərbaycan Davası”. Bakı, 1996 (nəşrə hazırlayan Nəsiman Yaqublu)
14. “Azərbaycan şairi Nizami”. Bakı, 2008
15. “Milli Birlik”. Bakı, 2009
16. “Azərbaycan milli hərəkatı”. Bakı, “Elm” 2009
17. “Bir türk millətçisinin Stalnlə İxtilal xatirələri”. Bakı, 2011
18. “Azərbaycan şairi Nizami”. Bakı, 2011 (Bilim dinləyicisi. Ph.Dr. Yadigar Türkel)
19. “Qafqaz Türkləri”. Bakı, 2012
20. “Panturanizm. Qafqazın sorunu”. Bakı, 2012
21. “İran Türkləri”. Bakı, 2013
22. Seçilmiş əsərləri, l cild, Bakı 1992 (1903 – 1909)
23. Seçilmiş əsərləri, ll cild, Bakı 2001 (1909 – 1914)
24. Seçilmiş əsərləri, lll cild, Bakı 2012 (1915 – 1916)
25. Seçilmiş əsərləri, lV cild, Bakı 2013 (1917 – aprel 1918)
26. Seçilmiş əsərləri, V cild, Bakı 2014 (1918)

Seçilmiş əsərlərini nəşrə prof. Şirməmməd Hüseynov hazırlamışdır.

Türkiyədə çap olunmuş kitabları

1. “Azərbaycan Cümhuriyyəti (keyfiyyəti – təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti)”. İstanbul, 1923
2. “Əsrimizin siyavuşu”. İstanbul, 1923
3. “İstiqlal məfkurəsi və gənclik”. İstanbul, 1925
4. “Rusiyada siyası vəziyyət”. İstanbul, 1925
5. “İxtilalçı sosyalizmin iflası və demokratiyanın gələcəyi”. İstanbul, 1928
6. “Milliyet və bolşevizm”. İstanbul, 1928
7. “Şəfibəyçilik”. İstanbul, 1934
8. “Azərbaycan kültür ənənələri”, Ankara, 1949
9. “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”. Ankara, 1950
10. “Çağdaş Azərbaycan tarixi”. Ankara, 1951
11. “Azərbaycan şairi Nizami”. Ankara, 1951
12. “Milli təsanüd”. Ankara, 1978
13. “Azərbaycan kültür gələnəkləri və Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”. Ankara, 1984
14. “Əsrimizin siyavuşu”. Ankara, 1989
15. “Azərbaycan Cümhuriyyəti (keyfiyyəti – təşəkkülü və şimdiki vəziyyəti)”. İstanbul, 1992 (Yenidən çapa hazırlayan Yavuz Akpınar)
16. “Azərbaycan problemi”. Ankara, 1996 (Almancadan türkcəyə tərcümə edən P. Mete, S. Şimşir)
17. “Bir türk millətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri”. İstanbul, 1997 (yenidən çapa hazırlayan S.Şimşir)
18. “İran türkləri”. İstanbul, 1993 (çapa hazırlayan Y. Akpınar)
19. “Qafqaz türkləri”. İstanbul, 1993 (çapa hazırlayan Y. Akpınar)
20. “M.Ə. Rəsulzadənin Məclisi-Məbusan qonuşmaları”. Ankara, 2003 (çapa hazırlayan S.Şimşir)
21. “Rusiyada Siyasi vəziyyət”. İstanbul, 2005 (ikinci baskı)
22. “Xatirələr və Qafqasya”. İstanbul, 2011 (çapa hazırlayan S.Şimşir)

İranda yayımılanan əsərləri

1. “E’tidaliyyun” Partiyasının tənqidi. Tehran, 1910 (fars dilində)
2. Seadeti-Beşer, Ərdəbil, 1911 (fars dilində)
3. Tehran. “İran Məşrutə İnqilabından məlumatlar”. Tehran, 2006

Rusiyada yayımılanan əsərləri

1. Aydin Balaev,Mamed Emin Rasulzade,1884-1955.Moskva,2009,Flinta.
2. Mamed Emin Rasulzade.Sbornik proizvaedeniy i pisem.Sostavitel’,predislovie i primechaniya-S.Isxakov.Moskva,2010,Flinta
3. Ramiz Abutalibov.Mamed Emin Rasulzade i Kavkazskaya Konfederatsiya.Moskva,2011.Izdatel’stvo “Sotsial’no- politicheskaya Misl'”
4. “A.M.Topchibashi i M.E.Rasulzade.Perepiska 1923 – 1926”.Sostavitel’,predislovie i primechaniya S.M.Isxakov-Moskva,Izdatel’stvo “Sotsial’no-politicheskaya MISL’ “,2012
5. Aydin Balaev.Mamed Emin Rasulzade.Na chujix beregax.Moskva,2013,”Maska”

Avropada yayımılanan əsərləri

1. “Pantürkizm və Qafqasya problemi”. Rusca, Varşava, 1930
2. “Azərbaycan müstəqillik uğrunda mübarizə”. Polyakca. Varşava, 1938

1. “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı”. Yeni hərflərlə. Berlin, 1936
2. Resulzade M. E. Das problem Azerbaidshan. Berlin, 1938

Bəzi kitabların fotoları

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Əsərləri
IV cild
(1917- aprel 1918)
–
■’
• ^ .ıd e – ıtın ın
; Şirməmmod Hüseynov
6
AZƏRBAYCAN TƏŞƏKKÜLÜNDƏ
“MÜSAVAT”
(M, Ə. RƏSULZADƏ ƏFƏNDİNİN MÜHAZİRƏSİ)
Əfəndilər!
Bondən ovvolki arkaqaşımız sizo tiirklügün uzaq tarixindon bəhs
elodi. Bən sizə sizin do yaşadığımz, borabər içində bulunduğumuz və
kəndimiz yaratdığımız tarixdən söhbət edocəgəm. Bu da bir türk tari-
xidir. Türk tarixinin bir parçasıdır.
Müvərrixin on böyük məziyyoti bitəroflikdir. I’əqət “Azorbaycan
toşokkülündə “Müsavat”” mövzuini Sizə anlatdığım əsnada bir müsa-
vatçı vo həm do anladacağım tarixdo iştirak elomiş bir şoxs olmaq ho-
səbilə nə qodər bitərof qala bilocəgom, bilomiyorum. Yalnız bu qədər
ərz edə bilorom ki, bir firqoçinin yapa bilocogi qodor bitorəf olmaya soy
edəcəgərn. Müvəffoq olarsam, məmnun qalaram.
Əfəndilər, Azərbaycan Cümhuriyyoti böyük Rusiya impcratorlu-
ğunun inqazi üzərində qurulmuş siyasi bir binadır. Rusiyamn o bö-
yük, onların fikrinco böyük Rusiya gərok zamanın hakim bir fikri olan
milliyyətə istor-istomoz hcsab vero idi. Milliyyət isə yalnız modoni
məsololərin idarəsilə tomin olunamazdı. Lazım idi ki, milliyyət bir
hökumot şəklindo təzahür ctsin. Bunun üçün do Rusiya milli-məholli
muxtariyyotlərdən təşokkiil etmoli idi. Rusiya türklügü doxi bir parça
degil, müxtolif muxtariyyotlərdon ibarot olmalı idi. Azorbaycan, Tür-
kistan, Başqırdıstan, Qıığızıstan, Krım və sairo birər muxtariyyət ha-
lında qurulmalı idi. Bu türk muxtariyyotləri daxili işlərindo sərbəst
qalmaqla borabər, ümumi işlər üçün bütün Rusiya muxtariyyotlori ilə,
milli vo dini işlər üçün də türk və müsəlman muxtariyyətləri ilə fe-
derasyona girər və əqdi-ittifaq edərlor.
7

Şəkl etibarib bir az fərqli olaraq bu fikir bütün türk ellərində az-çox
mövcud olub, getdikcə kəsb-nüfuz etməkdə idi.
Az zamanda bütün Rusiya türklügüni qazanmış olan bu fikir, ilk
öncə Qafqasiyada təbəələr etmişdi.
Gəncədə yeni təşəkkül edən Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi, Ba-
kıda nəşr olunan “Açıq söz” qəzetəsi və o zamanə qədər milli bir pröq-
ramla gizli olaraq icrayi-fəaİiyyət etmiş bulunan “Müsavat” firqəsi bir
anda biri-birlərindən pək o qədər xəbərləri olmadığı halda bir dürlü
düşünmüş: Qafqasiya qurultayında bənim məruzəmlə Gəncənin proq-
ramı və müsavatın təklifi tamamilə bir mənada zühur eləmiş, Rusiya
üçün federasyon, burası üçün də Azərbaycan muxtariyyəti tələb edil-
mişdi (alqışlar).
Qafqasiya qurultayı hər nə qədər Rusiyanm federasyon əsası üzə-
rinə qurulmasına qərar vermişdisə də, qurultayda m üxalif bir nəzər
müdafıə edən digər cərəyanlarla bir etilaf yaparaq hərflərin nöqtəsini
qoymaqdan özünü saxlamış; milli-məhəlli muxtariyyətlər və əzcümlə
Azərbaycan muxtariyyəti hoqqində sərih bir söz söyləməmişdi.
Bu xüsusdakı qəti sözü daha şümullı bir məclis olan Moskva qurul-
tayı söyləmiş oldu.
Moskva qurultayı həqiqətən də möhtəşəm və tarixi bir məclis idi.
Minə qədər mürəxxəs vardı. Rusiya türklügünün bütün elləri, bütün
sinifləri, bütün cinsləri burada təmsil olunuyordu. Qurultay kürsüsünə
çıxxnca hakim bir qələyə çıxmış da bütün türk aləmini eyni ilə seyr
ediyor kibi bir mənzərə görürdünüz. İştə bu möhtəşəm məclisdə türk
xəlqinin idealı bulunan istiqlal qədəməsini təşkil edən milli-məhəlli
muxtariyyət nəzəriyyəsinin müdafiəsi şərəfi – nə qədər məsudam ki, –
bəndənizə nəsib olmuşdu (alqışlar).
Yeddi günlük mübarizədən sonra türk federalizmi naminə müdafio
elədigim qərarnamənin, dan yeri sökülənə doğru, əzim bir əksəriyyət
qazandığı zaman o zahiri qiyafələri, müxtəlif, fəqət batinləri böyük
duyğu ilə möhtəd türk elləri mürəxxəslərinin ətrafı alıb “bən təslim!” –
deyə yapdıqları təqdirlərdən aldığım səmimi zövqü heç bir zaman unut-
mam! (alqışlar).
Əvət, əfəndilər, Rusiya çarizminin yerində türklügi təmin edə bilə-
cək idarənin mətlub bir şəklini Rusiya türklügi türk ellərinə məxsus
8
milli-məhəlli muxtariyyətlər təmin edəcək bir federasyon şəklində gör-
müşdü. Bu cüzidən olaraq Azərbaycan ləvai cümhuriyyəti dəxi açılmış
idi (alqışlar).
Azərbaycan şüarı ortaya atılmış, fəqət bu şüarı bənimsəyən firqə
“Müsavat” olmuşdu.
O zaman federalizm və sonra da azərbaycançılıq pok də mərğub
fikirlərdən degildi. Bu kərə Qafqasiyada federalizmdən bəhs eləmək
böyük Rusiya inqilabma qarşı bir ihanət idi. Kəndilərini böylə bir
ihanətdən mühafizə və müdafiə edə bilmək üçün bu gün ən qatı bir
istiqlalçı keçinən gürcü sosial-demokratları gürcü federalistlərini “gö-
züm çıxdı”ya salmışlardı.
Qafqasiya müsəlman qurultaymda isə bu məsələyi açıq məclisdə de-
gil, qapalı iclasda müzakirə etmək təklifi vaqe olmuş və bu ehtiyatlı
tədbir az qala qəbul edilmişdi. Çünki, bu “nankor” fikrin əvvəlcə Qaf-
qasiya müsəlmanlarmdan zühur etməsi Rusiyaya qarşı bir təmərrüd və
küfran kibi tələqqi oluna bilərdi.
Nasıl ki, bəzi siyasi məhfillər tərəfindən öylə də tələqqi edildi. Bu
yolda gərək soldatlar və gorək rus əmolələri arasında az təftin edilmədi.
Fəqət onsuz olacaqmıdı.
Azərbaycan muxtariyyət şüarını artıq günün məsələsi halma qoy-
muş olan “Müsavat” firqəsi hər vasitə ilə bu məqsədə doğru getməkdə
idi. İlk dəfə toplanan “Müsavat” firqəsinin qurultayı kəndi qərarı ilə ar-
tıq Azərbaycan muxtariyyətinin əsasını vəz edəcək məclisi-müəssisan
dəvəti üçün qərar çıxarıyor və bunu Qafqasiya müsəlman milli komitə-
sindən tələb ediyordu. Eyni zamanda müsəlman korpusu təşkili üçün o
zamanki hökumətlər nəzdində təşəbbüs ediyordu.
Azərbaycan muxtariyyəti şüarımn düşməni dostundan çox idi. Bir
kərə türk olmayan bütün rus firqoləri və rus təmayülündə olan digər
xristian firqələr bu fikrə tamamilə müariz idilər. Rus burjua firqələri
Bakı sərvətindən əl çəkmək fikrilə heç bir növlə ülfət edə bilmiyorlar-
dı. Məsəla, kadet firqəsinin nümayəndələrindən eşitmişdik ki, Abşeron
yarım cəzirəsini hesabdan çıxarınız da, gerisində nə istəyirsiniz təmin
edəlim. O zaman məhkum millətlərə müsaidkar görünən bolşeviklərin
yerli nümayəndələri isə düşünüyorlardı ki: “Azərbaycan xəlqi daha in-
qilabla təmas etməmişdir. Onun üçün də buraya veriləcək muxtariyyət
9

demokrasinin degil, bəgbrin, xanların və ağalarm muxtariyyəti olacaq,
buna isə Rusiya demokratiyası qətiyyon razı olamaz. Rusiya burjuazi-
yası doxi başqa sobobbrlo do olsa, yenə bu fikrə razı olamaz. Nəticədə
müsavatçılar Azərbaycana xarabazardan başqa bir şey alamazlar”.
Xatirimdədir, Bakı bəlodiyyəsində hökumət təşkili məsələsi
müzakirə olunuyordu. “Müsavat” naminə buramn hökuməti yerli xəlq
əlində olmalıdır, dedigim zaman bütün firqələri, bilxassə Rusiyanı
təmsil edən sol firqəbri aeıqlandırmışdım. O günə qədər bizimlə bir
dərəcəyə qədər yola gedən məhəlli bolşevikiər o gündən etibarən başqa
dürlü rəftar etməgə başlamışlardı.
Axır böylə idi. Fəqət yar az da vəfakar degildi. O zaman müsəl-
man sosialistlorin ələmdarı bulunan “Hümmət” firqəsi başda dok-
tor Nəriman olmaq üzrə Azərbaycan muxtariyyətinin ədüvv-cam idi.
“H üm m əf’ə görə biz milləti fəlakətə çəkiyor və mən qeyri həqq millət
naminə söz söyliyormişik. Azərbaycan fikri, türklük iddiaları xəlqin
degil, bir taqım burjuapərəst “boşboğaz”lann imiş. Müsəlmanlarm
mənfəəti “qırmızı əmələ bayrağmm” altma toplanmaq və “Rusiya de-
mokratiyasından” ayrılmamaqda imiş.
İslamçılar nəzərində də biz həqsız idik. O zamankı “Rusiyada mü-
səlmanhq” bizi təfriqəçilikdə, milləti-islamı parça-parça eləməkdə itti-
ham ediyordu.
Fəqət biz bütün bu hücumlara, bütün bu ittihamlara rəğmən diyor-
duq: Yaşasm Azərbaycan! (alqışlar).
Bolşeviklərin hökuməti əllərinə alıb Məclisi-Müəssisanı dağıtmala-
rı üzərinə Rusiya əhvalı başqa bir şəklə girmişdi. Vətəndaş müharibosi
başlamışdı. Bu başlanan vətəndaş müharibəsi nəticəsində zühur etmiş
və bizə sirayəti də mühəqqəq bulunan anarşidən Zaqafqasiyayı qurtar-
maq məsələsi mövzui-bəhs idi. Nə yapılacaqdı? Zaqafqaziyadan inti-
xab olunan Rusiya Məclisi-Müəssisan əzası Tiflisdə toplanmış, hasil
olan vəziyyəti müzakirə eləmiş, dört milləti (türk, gürcü, erməni və rus)
təmsil və bütün siyasi firqələrin nümayəndələrindən təşəkkül edən bu
məclis Zaqafqasiyayi felən mərkəzi idarədən ayrı bir vəziyyətdə tələqqi
edərək bolşevik hökumətini tanımamaya qərar vermiş və məmləkəti
idarə etmok üçün Tiflisdə Rusiya Məclisi-Müəssisan intixab istələrini
10
artırmaq surətilə bir “Seym” təşkil etməyi münasib görmüşdü. 1918
sənəsi fevral ayının onunda Zaqafqasiya “Seym”i açılmışdı.
120-ə qədər varan Zaqafqasiya “Seym” əzasmın 44-ü müsəlman idi.
Burada Müsavat və bitərəflər sosialistlər bloku, “Hümmət” və “İttihad”
namilə dörd siyasi zümrə var idi.
Hər nə qədər milli məsələlərdə “Seym”dəki müsəlman əza müttəhi-
dən hərəkət ediyorlardısa da milli əməl mövzuinda azərbaycançı olan
yalnız Müsavat idi. O birilər Rusiya miqyasında düşündüglərini bu dəfə
o qədər yapa biliyorlardı ki, Zaqafqasiya miqyasmda düşünüyorlardı.
“Müsavat” “Seym”ə Məclisi-Müəssisan nəzəri ilə bakıyordu. Bəyan-
naməsində Azərbaycan muxtariyyətini qəti bir şəkildə qoyub Zaqaf-
qasiya konfederasyonunu müdafiə ediyordu. Digər firqələrcə Rusiya
yok, qarşıda Zaqafqasiya denilən bir əmri-vaqe vardı. Yalnız o əmri-
vaqei qəbul edərək yenə “demokratiya”, yeno “islam”- deyə ancaq mil-
li muxtariyyətdən bəhs etmək “cəsarətində” bulunuyorlardı.
Zaqafqasiya “Seym”i getdikcə Rusiyadan ayrılmaq fikrini
ilərlilətiyordu. Bu isə Rusiya hakimiyyətini təmsil edən Bakı bolşe-
viklərini təlaşa düşürüyordu. Digər tərəfdən də cəbhələrdə bulunan
rus soldatları Qafqasiya hüdudunu boşaldıb evə dönüyorlardı. Bunlar
evlərinə döndükcə türklər əllərindən çıkmış topraqları birər-birər geri
alıyorlardı. Bu isə rusların müttəfiqi olaraq Türkiyə ilə hərb etmiş olan
erməniləri qorkutuyordu; bunun üçün də onlar Bakıda bolşeviklərlə
anlaşaraq Türkiyənin təbii müttəfiqi bulunan Azərbaycan türklügünün
qəlbgahında bir fitnə hazırlıyorlardı.
Bakıdakı daşnaq-bolşevik ittifaqı Azərbaycan muxtariyyət fikrinin
mənbəyi və Azərbaycan türklügünün qəlbgahı olan Bakıyı əldə edib
burasını rus bolşevizminin bir üssülhərakəsi halına qoymaq istiyordu.
Bütün Qafqasiyaya fövqəladə bolşevik komissarı təyin olunan Şa-
umyan Tiflisdə dikiş tutduramamış, qaçaraq özünü Bakıya salmışdı.
Soldatlar nizəsinə istinadla Müsavat əksəriyyotini qaldırıb süni
bir surətdə bolşevik-daşnaqsaqan əksəriyyətindən təşəkkül edən so-
vet gundə bir növ ilə Bakı müsəlmanlarını təzyiq, milli hissiyyatlarmı
təhqir, siyasi hüquqlarını tohdid etməkdə və bu vasitə ilə xəlqi acıt-
maqda idi.
11

M ü\ı komitəyə təzyiq olumyor, milli oskor təşkilinə müsaido edil-
miyor, bir gün iştab tutuluyor, o biri gün də asksrlərin silahları almıyor-
du. Halbuki eyni zamanda erməni əskərlərinin nə silahına, nə də iştabə
bir söz söyləniyordu.
Digər tərəfdən də zamanı, məkanı, hal və hissiyyatı, qüvvət və im-
kanı qalə almayan bəzi ümum firiblər xəlqi körükliyor düşmənin arzu
elədigi toqqüşma üçün müsaid bir zəmin hazırlıyordu.
Nəhayət, martm 17-si hülul ediyor. Müəssif vaqei-hadis oluyor. O
gün çıkan “Açıq söz” qəzetəsinin bir nüsxəsi önümdədir. Burada bir
məqalə var ki, müsəlmanları sükunə dəvət ediyor. Başda “Müsavat”
olmaq üzrə bütün müsəlman firqələrinin dəvətnamələri var. Bunlar
həyəcana düşməməgi tövsiyə ediyorlar. Fəqət bu nüsxə “Açıq söz”ün
son nüsxəsidir. Çünki ondan sonrakı gün və ya bir gün daha sonra bi-
nasını yakmış, yurdunu viran etmişlər.
Əvət, bolşeviklər sözlərini tutmuş, daşnaqlarlabirləşmiş, “Müsavat”a
elani-hərb edərək Azərbaycan xəlqinə muxtariyyət əvəzinə “xaraba-
zar” vermək istəmişlərdi.
Hər bir vasitə ilə “hərbin” önünə keçmək istəmiş olan “Müsavat”
bir əmri- vaqe qarşısında qalınca istər-istəməz mübarizə edən millə-
tindən ayrıla bilməmiş, həman səngərlərə yatmış, bacara bildigi qədər
müdafiə etmişdir. Fəqət burjuilərə elani-hərb edən qatillər fliqərayi-
nası və münhəsirən müsəlman füqərasım üç günün müddətində mərhə-
mətsizcəsinə qılmcdan keçirdikdən sonra “sülh bağlamış”, yakdıqları
“İsmailiyyə” binasmdakı idarəmizdən apardıqları “Müsavat” bayrağı-
nı sovet dairəsində ayaqlar altma salaraq: “Türkiyənin Bakı cəbhəsi ya-
rıldı!” demişlərdir.
Bakı Türkiyənin cəbhəsi degildisə də, türklügün qəlbi idi. Türklü-
gün qəlbinə gələn zərbəyi bittəbii Türkiyə soyuqqanlılıqla tələqqi edə-
miyəcəkdi.
Türkçülər bu ümiddə ikən Azərbaycan fıkrinə səhl bakan siyasilər
bu ümidə gülüyor, ona istehza ediyorlardı. “Hümmət”in məfkurəçiləri
məğlubiyyət acısını çəkməkdə olan Azərbaycan əfkari-ümumiyyəsinə
təlqin ediyorlardı ki: “müsavatçılar türkə ümid bağlayıb, Rusiyanm
darbadağm olacağını düşündülər. Onlar türklərə üm id bağlayıb tari-
xi qonşu millətləri özlərindən nifrət etdirdilər. İkinci Rusiya inqilabmı
12
əlçatmaz cəzirədə görüb daha bununla tamam işlor bitdi deyərək “ba-
bam bənə kor dedi, hər gələnə də vur dedi” politikalar ilə iş gördülər”.
Görünüyor yoldaşları tərəfindən yalandan bizə bağlanan “müharibə”
nəticəsində “İsmailiyyə” binasının, “Açıq söz” yurdunun başımı-
za uçurulan inqazı təsirilə “bolşevik”lər kibi zavallı hümmətçilər də
düşünmüşlərmiş ki, doğrudan da müsavatçılar muxtariyyət əvəzinə
“xərabəzar”larmı aldılar; kəndiləri də, fikirləri də məhv oldu getdi.
Fəqət zavallı adamlar, başqalarının sifrei-mərifətindən rizəxar olan
bu “mütəfəkkirlər” heç olmasa bunu dərk etməli idilər ki, “sovet höku-
mətinin qüvayi-nariyəsi” hər halda həqqaniyyətini isbat etməz. Niqola-
yın da qüvayi-nariyəsi çok idi. İnqilabçı ikən bunu xatırlamalıdılar ki:
“Xune-ərbabe-həmiyyət qərq edər zalimləri
Məşəle-əfkare-əhraranə sönməz xunilə” (alqışlar).
Fəqət deyəsən ki, bütün Azərbaycan xəlqi də artıq hümmətçilərin
təbliğ elədigi yasa inanmışlardı. Deyəsən ki, doğrudan da azərbaycanhlar
muxtariyyət degil, yalnız bir xərabəzar görəcək və arzui-milliləri yaralı
yürəklərində qalacaqdı!
Çünki qüvvətli düşmənin ani surətdə endirdigi zərbə müdhiş idi.
Bakıdan pərakəndə düşən qaçqmlar səfilanə bir surətdə ətrafa yayılı-
yor, hər tərəfdə qüvveyi-mənəviyyənin azalmasma səbəb oluyorlardı.
Ümid Tiflisə idi. Bivəfa Tiflis, Bakı hadisəsinə laqeyd qaldı. Məsəla,
müsəlman məbusların dad və fəryadlarına rəğmən o zaman vəziyyətin
həqiqi hakimləri olan gürcülər və ermənilər işi təbiri-məxsusla “vələz-
zalinə” saldılar. Ötədən təcavüz etməkdə olan Türkiyəyə qarşı Batummi
müdafiə etmək istəyən gürcü müttəfiqlərimiz bu məsələdə kəndilərinə
zəhir olacaq, deyə düşündükləri bolşevikləri incitılıək istəmədilər. “De-
mokratik Bakı”ya qarşı “reaksioner” Gəncəyə rəsmi surətdə kömək
verməkdən qaçdılar. Fəqət qeyri-rəsmi surətdə vəd elədigləri müavinəti
də “leytülhalə”yə saldılar. Nəticədə Bakı kibi mühüm bir qüvvətə
qarşı müdafiə dəxi təslihat və təşkilatca naqis milli komitənin kəndi
himmətinə qaldı. Bakı qüvvəti isə fəsadlarmı ilərilətiyor: Şamaxı, Sal-
yan, Lənkəran və Nəvahi qəsəbələri təkrir ediyor, az qala Gəncə də sü-
qut ediyordu. Bütün Şərqi Zaqafqasiya anarşi içində idi. Kişilər papaq-
larını, qadmlar çarşaflarını başlarmda saklaya bilmiyordu. Bütün bu
fnlakətlərə məruz qalan azərbaycanlılar “ Seym”dəki nümayəndələrini
13

ittiham ediyordular. Onlar bu bəlalara çaro etmiyor, deyə düşünü-
yorlardı. Böylə ümidsizlik içində xəlqə öyb fikir gəliyordu ki, bu hal-
dan kəndilərini qurtaracaq bir qüvvət var isə o da qardaş Türkiyə
qüvvətidir. Türkiyə qüvvətinə müraciət olunmuş, istimdad edilmişdi.
Fəqət onun da vəqti vardı. Gəlinəcək yollar halbuki uzun idi. Cana doy-
muş xəlq bunu dərk edəmiyordu. Zənn ediyordu ki, “Seym”dəki xainlər
istiqlal, muxtariyyət və kəndimizə məxsus hökumət şüarlarıyla türkləri
Qafqasiyaya burakmaq istəmiyorlar.
Bu zəmində millət nümayəndələri ilə millət arasında bir yanlışhqdır
gediyordu. Bu yanlışlığı süni surətdə körükləyənlər və əfkari-ümu-
miyyədə bilxassə “Müsavat” firqəsinə qarşı cərəyan hasil etdirənlər də
az degildi.
Başda “Müsavat” olmaq üzrə bütün müsəlman fırqələri Zaqafqa-
siyayı Rusiyadan qəti surətdə ayırmayı həm bizim, həm də bütün türk-
lük dünyası ilə islam aləmi üçün bir qazanc görmüşdülər. Bunun üçün
Zaqafqasiyamn istiqlahnı müdafiə etmək və bu əsasm müdafiəsi üçün
bəyanatda bulunmaq lazım idi.
Halbuki Şərqi Zaqafqasiyada zühur edən anarşıdan mütəvəllid yas
və ümidsizlik bir taqım macərapərəstlərə ilhaqçılıq deyə, yanlış bir
cərəyan hüsula gətirmək imkanı vermişdi. Türkiyə naminə hərəkət edən
bir taqım macərapərəstlər, yerli ürəfadan azərbaycanlıların kəndi iste-
dadlarına imanı zəif olanlarla vəziyyəti-siyasiyyəyi və Türkiyə əhval
və təmayülatım iyicəsinə bilməyənlər doğrudan doğruya bu cərəyam
körüklüyürlardi.
İlhaqçılar türklərin Zaqafqasiyaya gəlmələrinin təxirini “Seym”də-
kilərin istiqlalçılıqları ilə izah ediyor, diyorlardı ki, əgər azərbaycanlılar
istiqlal degil, ilhaq nəzərində dursalar, o zaman türklərin də buraya
gəlmələri mühəqqəqdir. Sanki türk qardaşını qurtarm aq üçün osman-
lılar təzminat istəyəcək; sanki buralarım xilas etmək üçün degil yalnız
zəbt etmək üçün gələcəklərdi.
Həqiqət tamamilə bunun ziddinə idi. Türklər buraya dəvət olmuş
və bir az əvvəl gəlmələri üçün israr edilmişdi. Dəvət edənlər də, dəvət
etməməklə töhmətlənən “müsavatçılar” idi. Trabzon muxtarəsini, Ba-
tum müraciətnaməsini bütün firqə nümayəndələri imza etmişlərdisə də
məzkur vəsiqələrin təhriri müsavatçı qələminə məxsus idi. Nəhayət,
14
Məclisi-Milli naminə və xariciyyə naziri naminə türk ordusunu rəsmi
surətdə imdada dəvət edənlər yenə müsavatçılar idi.
Hal böylə ikən “Müsavat”ın türk düşməni deyə adı çıkmış; türk-
çülügün bu vilayətlərdə mürəvvici tanınan adamlar türk ziddi görül-
müş, əvəzinə daimən rus boşqabı yalamaqdan başqa məziyyətləri və
türklük həqqində zərrə də olsa düşüncələri olmayan adamlar “türko-
fil” çıkmışlardı.
Təbiidir ki, burada sinfi və şəxsi qərəzlər dəxi zimdəxəl idi. Məsəla,
Gəncəyə qaçıb toplanmış olan mürtəce qüvvətlər türk istixlas ordusu-
nu əhatə edərək Şurayi-Milli əleyhində bir cərəyan hüsula gətirmiş,
nəhayət məzkur məclisi kəndisini fəsx etmək dərəcəsinə gətirtmişlərdi.
Fəqət o zamankı ilhaqçıların həpsini də əhli-qərəz – deyə ittiham
edərsək, həqsizlik etmiş olurlar. Çünki bir çokları vardı ki, səmimi ola-
raq ilhaqçı idilər. Kəndimizi idarə üçün mühəyya olmadığımıza qane
olub, digər tərəfdən də iki türk xəlqinin bir idarə altmda olmasmda
məhzur görmiyorlardı.
Halbuki Ədəmi-Mərkəziyyət üsuluna sadiq qalan müsavatçılar
türkiyəli qardaşlarımızı imdadə çağırmaqla bərabər keçici zamanın
təsirinə qapılmamışlardı. Onlar Türkiyəyi dəvət edərkən Azərbaycan
istiqlalmı unutmamışlardı. Çünki ilhaqçı bulunan zəvatm altı ay son-
ra kəndilərinin qalkıb da istiqlalı arayacaqlarmı bilirlərdi. Əlavə ola-
raq bunu da biliyorlardı ki, Qafqasiyaya gələn türk ordusu yalnız xilas-
kar bir ordu sifətilə gəlib niyyətində cahangirlik qəsdi yokdu. Görüşdü-
gümüz türk ricalmda dəxı buradakı bir taqım türk zabit və çavuşları-
nın nəşr elədigləri ilhaqçılıq fikrini görmiyorduq. Zaqafqasiya istiqla-
h və Zaqafqasiya vəhdətihin tanımasmı Türkiyə siyasi iqtizasmdan ol-
duğunu Rauf bəy də, Xəlil bəy də, Ənvər paşa da, Camal paşa da həpsi
söyləyib duruyorlardı. Batumı doldurmuş olan bütün əhali vəkillərinə
Xəlil bəyin bir cavabı vardı “rəsmi vəkilləriniz sizi satmıyor, onlar si-
zin hüququnuzu daha iyi’ müdafiə ediyorlar”.
Əvət, əfəndilər, “Müsavat” – bir çok mühüm əzalarının da bu xü-
susda,ayaqları sürüşdügünə rəğmən – firqə olaraq iddia edə bilər ki, il-
haqçılıq mərəzinin şiddətinə rəğmən niəsləksizlik etmədi, Azərbaycan
nəzəriyyəsi və türk federalizmi binaları üstündə möhkəm durdu.
15

Çtinki “Müsavat” inamyordu ki, ayrı-ayrı türk irmaqlarını zorla-
maqla degil, yalmz təbii bir yol ilo birləşdirmək mümkündür. Bunun
üçün də türk clhrinin təbii məcrayi-tərəqqilərini təmin etmək kafı idi.
Bu olduqdan sonra təbii məcrasıyla akan türk çayları kəndiləri qovuşub
da böyük bir türk nəhri təşkil edərlər (gurultulu alqışlar).
Bu nöqteyi-nəzərində israr edən firqə, həqiqətən də fəci bir
vəziyyətdə qalmışdı. Özümüzkilər bizi türk xaini ədd ediyorlardı.
Halbuki Tiflis qəzetələri Müsavata Türkiyə firqəsi və liderinə sulta-
mn tabei deyə hər gün hücumlar yapıyorlardı. Bolşeviklər dəxi bizi
Zaqafqasiyayı Rusiyadan ayırıb da türk imperializminə fəda etm əkb
töhmətləndiriyorlardı.
Əl-haqqu ya lu və lə yulə əleyh’!
Türklərin mütarikə şəraiti-mucibincə Bakıyı və bütün Zaqafqasiyayı
tərk edib getm əbri müqərrər idi. Türklər çəkiliyordu. Əvəzinə kəndisi
i b hərb etdigimiz ənud bir düşmən qüvvəti gəliyordu. İngilislər pay-
taxta gələcəklərdi. Bu surədə Gəncədə fəsx edilmiş Şurayi-Milli təkrar
toplanmışdı. Şurayi-Milli ədədini artıraraq parlaman şəklini iktisab et-
məkdə idi ki, ingilislər Bakıya girəcəkbrini teleqrafla bildirdilər.
Vəziyyət müşkül idi. Ümidi-nicat yalnız “Azərbaycan Cümhuriy-
yətinin vücudunu isbat edə bilməyə” qalmışdx. Bərəkət versin ki, ilhaq-
çılar tam am ib müvəffəq olmamışlar da cümhuriyyətin ünvan və xüsu-
satx baqi qalmışdx.
Ənzəliyə Əhməd bəy Ağayev i b Nəsib bəy əfəndidən ibarət gön-
dərdigimiz heyət bir Azərbaycan hökumətinin vücudundan bəhs elə-
mişlərdisə də bunun doğru olub-olmadığmı Tomson məhəllində təhqiq
edəcəgini anlatmışdı.
Mətləbi təfsil etməyəlim. Siz də bilirsiniz ki, ingilislər nə halda
şəhərə girdilər. Onlar yalmz degildi. Kəndilərilə bərabər müttəfiqlərı
bulunan biçeraxovlar və sair düşmən qüvvətlər dəxi şəhərə girmişbrdı.
0 qara gündə başımız üzərində uçuşan Biçeraxov ayroplam gözay-
dmlıq kağızları səpiyordu. Fəqət bu gözaydmlıq bittəb türkbrə və
müsəlmanlara degil, düşmənlərimizə idi. Bu kağızlarda deyilirdi ki,
1 Haqq fəqət yüksəlir və heç nə ona çatmaz
16
müvəqqəti bir zaman üçün ana vətəndən ayrı düşən rus şəhəri Bakı,
təkrar rus ordusunu görməklə məmnun olsun, şadlansın.
O nə günlər idi! Siz əksəriniz onu görmüşsünüz. Artıq yürəklərinizin
yarasını qaşımaq istəməm. İngilis komandanlığına: burada istiqlalını
istəyən bir millət yokdur; Azərbaycan hökuməti Türkiyə komandan-
lığımn zadeyi-siyasətidir, deyə fısıldıyorlardı. Bunu sadə bir Osmanlı
intriqası qələminə veriyorlardı.
Biçeraxovun bəyannaməsini general Tomsonun bəyannaməsi təvəlli
etdi. Bu bəyannaməsində o, Ufada təşəkkül edən müvəqqət Rusiya
hökumətinin müvafiqəti ilə buraya gəldiyini və qalib müttəfiqbr or-
dusunun vətənlərinə dönmədən əvvəl rus millətinə qarşı son vəzifeyi-
şükrani əda etmək üçün gəldiyini söylədi.
Dünki ilhaqçılar özlərini itirdilər. Çarə aramağa başladılar. Türkiyə
əvəzinə Ufayı qəbul etdilər. Bakıya gələn rus firqələri bizə mərhəmət
göstəriyor, yeni təşkil edəcəkləri müvəqqəti hökumətdə bir-iki nəzarət
yerləri təmin ediyorlardı. Böyük bir cərəyan hasil olmuşdu. İstiqlalımı-
zı ləğv edək, Ufa hökumətini tanıyaq, tainki “milləti qurtaraq!”.
Bu idi dünki türkçülərin, Azərbaycan istiqlalına barmaq arasından
bakan ilhaqçı əfəndilərin zehniyyəti. Onlar bir dərəcəyə qədər kəndi
prinsiplərinə sadiq qalmışlardı. İlhaqçı idilər. Nə zərəri var İstanbula
degil də Ufaya olsun. İlhaq- ilhaq degilmi.
Fəqət Müsavat istiqlalçıları bu dəfə də bərk durmuşlardı. Hökumətə
əcnəbi qəbul etməli, parlamana erməni rus nümayəndələri zatən bıra-
kılıyordu. Fəqət istiqial prinsipini əldən vermək olmaz. Bu kərə müsa-
vatçılar ən səbatlı rəfiq olmaq üzrə islamçıları degil, sosyalistləri bul-
dular. Bu da təbii idi; çünki iltihaq edəcəyimiz Rusiya demokratik bir
Rusiya degildi.
Səbat politikası nəticə verdi. Məclisi-Məbusan açıldı. Fətəli xanın
ikinci kabinəsi təşəkkül etdı. Tomsonun ilk qəbulu elan olundu. İngi-
lis komandanlığı Azərbaycanda Fətəli xanın hökumətindən başqa bir
hökumət tammayor, dedi. Digər məsələlər isə Paris sülh konfransm-
da həll olunacaq- deyə rusiyaçılarm bizə qarşı olan davasım fəsl et-
miş oldu.
Azərbaycançılıq qazanmışdı. Əcəba. istialalcılıq inadı olmasay-
dı – sorarım sızə
Dİləcəkmidi? İstanbul
işiə r İdarəsi
17
P R E Z İD E N T K IT A 3 X A N Ä S I

mütarikəsi ilə Qafqasiyayı tərk edib gedən Türkiyə ordusu ilə bərabər
Azərbaycamn hürriyyəti də məhv olub gedəcək, burada bu günki Azər-
baycan yerində yellər əsəcək və bu günki milli ordu əvəzinə ya Denikin
ya bolşevik dəstələri gəzəcəkdi (alqışlar).
Dekabrın yeddisində parlaman mütəntən surətdə açıldx. Düşmən
qüvvətlərin təhdidi və böyük bir xof və rica içində olaraq ilk məclisini
açan Azərbaycan parlamanxnda bütün firqələr bilaistisna Azərbaycan
istiqlalını göz bəbəyı kibi mühafizə etməyə əhd ediyor və yüksək səslə
deyirlərdi ki: