Nurddin liyev azrbaycanın drman bitkilri v fitoterapiya

Dalachoy.
Moychechak-Romashka aptechnaya. O‟simlik gulidan tayyorlangan preparatlar (damlama va
uni saqlovchi romazulon va rotokan kompleks preparatlari) yallig`lanishga qarshi, spazmolitik va
mikroblarga qarshi ta’sir ko`rsatadi. Ular stomatit, laringit, angina va boshqa kasalliklarda og`iz
va tomoqni chayish uchun, me’da-ichak kasalliklarida (gastrit, enterit) qo`llanadi.
Na’matak-SHipovnik. Mevasi va undan tayyorlangan preparatlar (damlama, sharbat)
immunobiologik tizimni jonlantiradi, yallig`lanishga qarshi, to`qima regeneratsiyasi (yara

Fitoterapiya

Mavzu: Halq tabobatida ishlatiladigan ayrim dorivor o„simliklar.
15.1.Xalq tabobatining tarixi. Uning fitoterapiyada axamiyati va yangi fitopreparatlar
topishda roli.
15.2.Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano, zirk,
ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi tasdiqlangani.
Tayanch so„zlar: sano, zirk, ro„yan

15.1.Xalq
tabobatining
tarixi.
Uning
fitoterapiyada
axamiyati
va
yangi
fitopreparatlar topishda roli
Fitoterapiyaning tarixida yana Abu Bakr Muhammad ibn Zakiriyo ar-Roziy, Abu
Rayhon Beruniy, Ismoil al-Jurjoniy va boshqalarning hissasi ham salmoqlidir.
Markaziy Osiyo olimlari va tabiblari ham ushbu yo„nalishda sezilarli iz
qoldirganlar. Masalan, Yusuf Xaraviy (XIV asr) Muhammad Bobur saroyida xizmat qilgan,
uning shaxsiy tabibi bo„lgan. 1507 yilda “Yaxshi kishilarga foydalar” asarini yozgan. Bunda
o„simliklardan
olingan
sodda
dorilarga
keng
o„rin
berilgan
va
ayrim kasalliklarni davolash yo„llari ta‟riflangan. Ushbu asar keyinchalik “Tibbi Yusufiy”
nomi bilan sharq mamlakatlarida katta nufuzga ega bo„lgan.
Ne‟matulloh al-Qirmoniy (XIV asr) ning “Dorivor moddalarning xususiyatlar dengizi”
nomli asari bizgacha yetib kelgan. Kitobni yozishda muallif o„zidan oldin o„tgan Jolinus (Galen),
Ibn Sino, Ibn al-Baytar kabilarning tibbiy asarlaridan keng foydalangan.
Ubaydulloh ibn Yusuf Ali al-Qahhol (XVI asr) Toshkentda yashab ijod etgan. U o„zining
mashhur “Kasalni tuzatish” asarida sharqda nomi tanilgan tabiblarning tibbiyotga oid
asarlarini, jumladan Ibn Sino, Abu Bakr Roziy, Najmiddin Samarqandiy, Ismoil Jurjoniy
kitoblarini tahlil qilgan.
Farmakologiya fanining rivojiga rus olimlari R.Buxgeym, N.Nelyubin, O.V.Zabelin,
I.P.Pavlov va boshqalarning qo„shgan hissalar nixoyatda katta. Farmakologiya fanida yorqin iz
qoldirgan olimlardan biri V.P.Kravkovdir (1865-1924 yy.).
S.V.Anichkov (1892-1981 yy.) va V.V.Zakusov (1903-1986 yy.) N.P.Kravkovning yaqin
shogirdlaridan
hisoblanadi.
Ularning
ilmiy
izlanishlari
neyroendokrinologiya,
neyrofarmakologiya va boshqa sohalarga bag„ishlangan. Ular farmakologlarning katta maktabini
yaratgan, Respublikamiz uchun ham qator mutaxassislar yetishtirganlar.
M.D.Mashkovskiy tomonidan tibbiyot amaliyotini yangi dori preparatlar bilan boyitish
sohasida salmoqli ishlar qilingan. M.D.Mashkovskiy yaratgan va ko„p marta nashr etilgan
“Lekarstveniye sredstva” (“Dori vositalari”) kitobi tibbiyot olamida katta shuhrat qozongan.
Respublikamizda farmakologiya fanini rivojlantirishda I.I.Markelov, N.N.Kompansev,
I.K.Komilov, M.B.Sultonov va boshqalarning hissalari salmoqlidir.
XVII-XIX asrlarga kelib, kimyo fanining rivoj topishi sintez yo„li bilan olingan dori
preparatlarini yaratishga imkon berdi. Shu sababli ham keyingi davrda dorivor o„simliklarni
o„rganish va ulardan dori preparatlari olish masalasiga e‟tibor kamaydi.
Sun‟iy yo„l bilan olingan dori preparatlari bemorlarga davo qilishda samarali bo„lsa-
da, ular har xil asoratlarni, nojo„ya holatlarni keltirib chiqarishi keyingi 10-15 yil ichida ma‟lum
bo„ldi. Ayniqsa ularning ko„pchiligi allergiya holati vujudga kelishiga sabab bo„lmoqda. Jahon
sog„liqni saqlash tashkilotining ma‟lumotiga ko„ra bemorlarning 2,5-5% ini shunday dori
preparatlari keltirib chiqargan turli asoratlar tashkil qiladi.
Bu borada shifobaxsh o„simliklarning hujayra tuzilishi va tarkibidagi kimyoviy moddalar
bo„yicha odam tanasi metabolitlariga yaqin bo„lgani sababli ulardan tayyorlangan preparatlar
ko„pincha kam zaharli yoki zaharsiz va bemorga ziyon yetkazmaydi. Ushbu dori-darmonlarning
shifobaxsh ta‟siri sintetik preparatlarga nisbatan kuchsizroq bo„lsa ham ularni kasallikning
yengil shaklida, ayniqsa surunkali kechishida uzoq muddat qo„llash mumkin. Bundan tashqari,
ushbu o„simliklar tarkibida turli va bir necha biologik faol moddalarning mavjudligi ulardan
tayyorlangan preparatlarning ta‟siri har tomonlama bo„lishini ta‟minlaydi.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda so„nggi vaqtlarda dorivor o„simliklarga bo„lgan
qiziqish ancha kuchaydi.
Shifobaxsh o„simliklarni o„rganish va ulardan keng miqyosda foydalanishda
A.F.Gammerman, P.YE.Massagetov, S.S.Sahobiddinov va boshqalarning xizmatlari ancha
salmoqlidir.
Respublikamizda
ushbu
dorivor
giyohlarni
o„rganish
va
ulardan
biologik faol moddalarni
olish
va
tibbiyot
amaliyotiga
tatbiq
etishda
akademik
S.Yu.Yunusovning va u boshchilik qilgan O„zbekiston fanlar akademiyasi O„simlik
moddalari kimyosi instituti olimlarining ilmiy va nazariy ishlari kimyo va tibbiyot olamida
mashxurdir. Bular qatoriga farmakologlardan I.K.Komilov, M.B. Sultonov va boshqalarni
kiritish mumkin.
Shuning bilan bir qatorda Toshkent Famatsevtika instituti olimlari (H.X.Xolmatov,
T.P.Po„latova va b.) ham bu xayrli ishga o„z munosib hissalarini qo„shib kelmoqdalar.
O„zbekiston
shifobaxsh
giyohlarga
boy
diyor. Respublikamizda
4000 dan
ortiq yovvoyi o„simliklar o„sadi. Shulardan 100 dan ortiqrog„i tibbiyot amaliyotida dori
vositasi sifatida qo„llanildi. Xalq tabobatida esa xududimiz o„simliklaridan 600 ga yaqini dorivor
hisoblanadi.
Bu
degan
so„z
respublikamizda
o„sadigan
va
o„stiriladigan
shifobaxsh o„simliklar soni juda ko„p va ular yangi dori-darmonlar yaratishda bitmas-tuganmas
manba hisoblanadi.
Shuning uchun fitoterapiya fanini yanada rivojlantirish va xalqimizni samarali, asorat
bermaydigan va arzon dori vositalari bilan ta‟minlash dolzarb masalalardan biri deb qaraladi.
Bemorlarga davo qilishda tibbiyot amaliyotida faqat fitoterapiya bilan chegaralanib
qolmasdan, balki davo qilishning boshqa mavjud usullaridan, shu jumladan sintetik va yarim
sintetik dorilardan, fizioterapiya va boshqalardan foydalanish katta samara berdi. Bu
kasallikning turiga, uning kechishiga, bemorni ahvoliga va boshqa-bir qator omillarga bog„liq.
Shuning uchun fitoterapiyani ma‟lum davo usullaridan ajratib bo„lmaydi va bemorlarga
kompleks davo qilishning usullaridan biri deb qaralishi kerak.
Ko„pgina dorivor o„simliklarning shifobaxsh ta‟siri ko„p qirrali bo„lishiga qaramasdan,
bir necha giyohlardan tayyorlangan yig„ma dorilar ancha samarali davo ta‟sirini ko„rsatadi.
Bularga misol qilib hozir tibbiyot amaliyotida keng qo„llanilayotgan marelin, kardiovalen, kafiol,
urolesan, vikair preparatlarini keltirish mumkin.
Dorivor o„simliklardan turli dori shakllari (damlama, qaynatma, tindirma-nastoyka,
ekstraktlar, poroshoklar va boshqalar) tayyorlanadi.
Ularni tayyorlash yoki ulardan yakka xoldagi toza dori moddasini va dori preparatlarini
olish
uchun
qo„llaniladigan
o„simliklarning
ma‟lum
qismlari yoki
shu o„simliklardan birlamchi ishlash yo„li bilan olingan moddalar (efir moyi, moy, daraxt
yelimi va b.) dorivor o„simliklar mahsuloti deb yuritiladi.
Odatda ushbu mahsulotlar biologik faol moddalarni ko„p miqdorda saqlaydi. Dorivor
mahsulot sifatida o„simliklarning yer ustki qismi (bargi, guli, mevasi, urug„i, po„stlog„i, kurtagi,
o„t o„simliklarning butun yer ustki qismi, o„ti) yoki yer ostki qismi (ildizi, ildizpoyasi, piyozi,
tuganagi) bo„lishi mumkin.
O„simliklar tarkibida uchraydigan har xil birikmalar biologik faol moddalar sifatida
bo„lishi mumkin. Ular quyidagilar: alkaloidlar, glikozidlar, vitaminlar, yog„lar, yog„simon
moddalar, kislotalar, kumarinlar, lignanlar, oshlovchi moddalar (tanidlar), polisaxaridlar,
saponinlar, flavonoidlar, efir moylari (terpenoidlar), fitonsidlar va boshqalar. Ushbu moddalar
o„simlikning o„sish-rivojlanish davrining turli vaqtida yilning fasliga qarab ko„p miqdorda
to„planadi, ayni shu vaqtda ular yuqori sifatli xisoblanadi va tayyorlanishi lozim. Shunga
qarab mahsulotlar dorivor o„simliklarning turli davrlarida yig„iladi. Masalan, o„simlikning yer
ustki qismi (o„ti) o„simlik gullaganda, barglari gullash oldidan yoki gullaganda, kurtaklar va
po„stloqlar o„simlik tanasida suyuqlik yura boshlaganda (erta bahorda), yer ostki qismlari esa
odatda o„simlik uyquga kirganda (kech kuzda) yig„iladi.
Dorivor o„simliklarni yig„ishda quyidagilarga rioya qilinishi zarur:

1. Dorivor o„simlik mahsulotlari oldindan mo„ljallangan, ruxsat etilgan yerda va
miqdorda yig„iladi.
2. Ushbu mahsulotlar qabul qilingan qoida bo„yicha quritilishi darkor.
3. Ko„p yillik dorivor o„simliklarning yer ustki qismi tayyorlanayotganda ularning ildizini
qoldirish zarur.
4. Ildiz va ildizpoyani kavlab olishda ildizning bir qismi qoldirilishi shart.
5. O„simlik mahsulotini tayyorlashda yaxshi taraqqiy etgan, gullab turgan o„simlikni
(uning mevasi yetilib urug„larga sochilib ko„payishi uchun) qoldirish zarur.

15.2.Xalq tabobatida qadimdan ishlatib kelinayotgan ayrim dorivor o„simliklar (sano,
zirk, ro„yan va b.) misolida tibbiyot amaliyotiga kiritilganligi va davo samarasi
tasdiqlangani.
Dorivor o`simliklar. Ushbu bandda asosan Markaziy Osiyo davlatlarida o`sadigan,
o`stiriladigan, tibbiyot amaliyotida ko`p qo`llanadigan, ayrim dorivor o`simliklar haqida
qisqacha ma’lumot beriladi.
Aloy.Aloe. O‟simlikning quritilgan barg shirasi-sabur katta dozada (0, 03-0, 05) me’da
sekretsiyasi susaygan hollarda tavsiya etiladi. Bundan tashqari biostimulyatorlar sifatida ham
beriladi.
Andiz-Devyasil. O‟simlikning ildizpoyasi va ildizidan tayyorlangan qaynatma yallig`lanishga
qarshi, balg`am ko`chiruvchi, mikroblarga qarshi va o`t haydovchi ta’sirga ega.
Arpabodiyon.Anis
obыknovennыy. O‟simlik mevasi tarkibidagi efir moyi balg`am ko`chiruvchi, yallig`lanishga qar
shi va spazmolitik, mikroblarga qarshi ta’sirga ega. Shu sababdan efir moyini saqlovchi preparatl
ar (ko`krakeliksiri, novshadil-
arpabodiyon tomchisi) nafas yo`llarining yallig`lanishida qo`llanadi.
Arslonquyruq-
Pustыrnik. O‟simlikdan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma, suyuq ekstrakt) tinchlantir
uvchi, qisman gipotenziv va kardiotonik farmakologik xossaga ega. Shu sababdan ular hayajonla
nishda,uyqusizlikda, asab buzilishi holatida, gipertoniyada tavsiya etiladi.
Bo`znoch-
Bessmertnik. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama, qaynatma, quruq ekstrakt va tabletka shak
lida chiqariladigan flallin preparati o`t haydovchi dori sifatida o`t qopi va o`t yo`llarining ayrim
kasalliklarida ttavsiyaetiladi.
Bo`ymodaron-
Tыsyachilesnik obыknovnnыy. O‟simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama va suyuq
ekstrakti ayrim me’da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit va b) va ichki a’zolardan (bachadon, ichak, o`pka) qonketishi
da qon to`xtatuvchi vosita sifatida beriladi. Preparat qisman yallig`lanishga qarshi va spazmolitik
ta’sirga ham ega.
Bo`tako`z-Vasilyok siniy. O‟simlik gulidan tayyorlangan damlama peshob haydovchi va o`t
haydovchi ta’sir ko`rsatadi. Buyrak va peshob yo`llari, o`t qopi va yo`llari xastaliklarida
qo`llanadi.
Valeriana-
Valeriana lekarstvennaya. O‟simlikning ildiz poyasi bilan ildizidan tayyorlangan damlama, tindi
rma, suyuq va quyuq ekstrakti, kompleks preparatlari markaziy nerv tizimini tinchlantiruvchi dor
i vositasi sifatidauyqusizlikda, asab buzilishi holatlarida, isteriyada, hayajonlanishda, stenokardiy
ada, gipertoniya kasalligining boshlanishida, ko`ngil aynashi va qusishda keng qo`llanadi.
Gazanda-
Krapiva obыknovennaya. O‟simlikning bargidan tayyorlangan damlama, suyuq ekstrakt qon ivis
hini tezlashtiradigan, yallig`lanishga qarshi, o`t haydovchi va yara bitishini jonlantiruvchi ta’sir k
o`rsatadigan va ichkia’zolaridan qon ketishida, me’da va ichak yaralari kasalligida qo`llanadi.

Gulxayri-Altey. O‟simlik ildizidan tayyorlangan damlama, sharbat, quruq ekstrakt hamda
uning yer ustki qismidan olingan preparat mukaltin balg`am ko`chiruvchi, o`rab oluvchi va
yallig`lanishga qarshi ta’sir ko`rsatib, nafas yo`llarining yallig`lanishida (traxeit, bronxit va b) va
ayrim me’da-ichak kasalliklarida (me’da-ichak yara kasalligida, enteritda) tavsiya etiladi.
Do`lana-Boyarishnik. Gulining damlamasi, tindirmasi, suyuq ekstrakti va kardiovalen
kompleks preparati yurak faoliyatini yaxshilaydi, bir tekis urishini ta’minlaydi, koronar va
boshqa qon tomirlarini sezilarli darajada kengaytiradi. Shu sababdan yurak xastaliklarida
(taxikardiyada, yurak holsizlanishida), gipertoniyada, ayollarda klimaks davri boshlanishida
qo`llanadi.

Gazandao`t,
Jag`-jag`-Postushaya sumka obыknovennaya. O‟simlik preparatlari (damlama, suyuq
ekstrakt) bachadon mushaklarining tonusini oshiradi, qon bosimini qisman tushiradi va ichak
harakatini jonlantiradi. Shu sababdan tug`ruqdan keyin bachadondan qon ketishida (atonik qon
ketish), hayz vaqtida og`riqni qoldirish maqsadida ishlatiladi.
Zirk-Barbaris obыknovennaya.O‟simlik
bargi va ildizidan tayyorlangan preparatlar
(damlama, yig`ma va barbarin sulfat tabletkasi) jigar o`tini haydaydi, bachadon mushaklari
tarangligini oshiradi, qon tomirlarini toraytiradi. Shu sababli ular gemostatik sifatida akusherlik
amaliyotida va o`t haydovchi sifatida jigar va o`t yo`llari kasalliklarida beriladi.
Dalachoy-Zveroboy. Yer ustki qismidan tayyorlangan preparatlar (damlama, tindirma)
burishtiruvchi, spazmolitik, mikroblarga qarshi va qisman peshob haydovchi ta’sirga ega. Shu
sababdan stomatit, gingivit, gastro-enterokolit va boshqa kasalliklarda beriladi. Novoimanin 1 %
spirtli eritmasi sirtga qo`llash uchun (abtsess va boshqa yiringli yaralarda, kuyganda,
piodermiya va b) tavsiya etiladi.
Zubturum-Podorojnik bolshoy. O‟simlik
bargidan
tayyorlangan
damlama,
shirasi,
plantaglyutsid granulasi balg`am ko`chiruvchi, spazmolitik va yallig`lanishga qarshi ta’sir
ko`rsatadi. Shunga asosan ular nafas yo`llarining yallig`lanishida (bronxit, ko`kyo`tal), me’da-
ichak kasalliklarida (gastrit, enterit, ko‟lit) qo`llanadi.
Igir-Air obыknovennыy. O‟simlik ildiz poyasidan tayyorlangan kompleks preparatlar
(damlama, «Vikair», «Vikalin» tabletkalari) me’da va o`n ikki barmoq ichak yarasi va boshqa
kasalliklarida yallig`lanishga qarshi ta’sir etadi.
Isiriq-Garmala obыknovennaya. O‟simlikning yer ustki qismidan ajratib olingan peganin va
peganol antixolinesteraz ta’sirga ega. Miorelaksantlar (tubokurarin) ta’sirini cheklaydi.

Mushaklar qisqarishini oshiradi. Dezoksipeganin gidroxlorid nevritlarda, miasteniyada va
miopatiyada qo`llanadi.

.Gulxayri.
Kashnich-Koreandr posevnoy. Osimlik mevasidan tayyorlangan preparatlar (damlama,
yig`malar) me’da shirasini kuchaytiradi, ovqat hazm bo`lishini yaxshilaydi, el haydaydigan ta’sir
ko`rsatadi. Sezilarli spazmolitik va o`t haydaydigan xususiyatga ega.
Maymunjon-Malina obыknovennaya. Mevasidan tayyorlangan damlama va yig`malar isitma
tushiruvchi, yallig`lanishga qarshi ta’sir etadi. Nafas yo`llari yallig`lanish kasalliklarida keng
miqyosda ishlatiladi.
Makkajo`xori-Kukuruza. O‟simlik popugining qaynatmasi va suyuq ekstrakti jigar va o`t yo`li
yallig`lanishida (gepatit, xoletsistit, xolangit) o`t haydovchi sifatida qo`llanadi. Bundan tashqari
peshob yo`llari yallig`lanishida (tsistit, tosh kasalligi) va qon ketishida gemostatik preparat
sifatida tavsiya etiladi.

Dalachoy.
Moychechak-Romashka aptechnaya. O‟simlik gulidan tayyorlangan preparatlar (damlama va
uni saqlovchi romazulon va rotokan kompleks preparatlari) yallig`lanishga qarshi, spazmolitik va
mikroblarga qarshi ta’sir ko`rsatadi. Ular stomatit, laringit, angina va boshqa kasalliklarda og`iz
va tomoqni chayish uchun, me’da-ichak kasalliklarida (gastrit, enterit) qo`llanadi.
Na’matak-SHipovnik. Mevasi va undan tayyorlangan preparatlar (damlama, sharbat)
immunobiologik tizimni jonlantiradi, yallig`lanishga qarshi, to`qima regeneratsiyasi (yara

bitishini) kuchaytirish xossasiga ega. Na’matakdan olingan askorbin kislota va boshqa vitaminlar
avitaminoz xastaligida buyuriladi.
Otquloq-
SHavel konskiy. O‟simlik ildizidan tayyorlanadigan qaynatma va poroshok kichik dozada burisht
iruvchi, katta dozalarda esa ich suruvchi ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun bu preparatlar ich
ketishida, dizenteriyada buyuriladi. Stomatit, laringit va anginada tomoq chayiladi.
Oqqaldirmoq-Mat-machexa. O‟simlik bargidan tayyorlangan damlama yallig`lanishga qarshi
va balg`am ko`chiradigan ta’siri bo`lgani uchun yuqori nafas yo`llari yallig`lanishida yo`talni
yumshatish maqsadida keng miqyosda ishlatiladi.

. Na’matak.
Rovoch-Reven. O‟simlikning ildizi va ildizpoyasidan tayyorlangan preparatlar (tabletkasi)
kichik dozalarda (0, 05-0, 2) burishtiruvchi kabi ta’sir etgani uchun ich ketishini bartaraf etadi,
katta dozalarda esa (0,5-1,0) ichni yumshatadi.
Sano-Kassiya. O‟simlik bargidan va mevasidan tayyorlangan damlama va uni saqlovchi
kompleks preparatlar (quruq ekstrakt tabletkasi senadeksin, kafiol)surunkali qabziyatda yo`g`on
ichak harakatini oshirib ichni yumshatadi.
Tirnoqgul-Nagotki
lekasrtvennыe. O‟simlikning gul to`plamidan damlama, tindirma tayyorlanadi.
Ular
sedativ,
kardiotonik, yallig`lanishga qarshi, spazmolitik, antiseptik preparatlar sifatida stomatologiyada
(stomatit, gingivit, paradontoz), ayrim ichak kasalliklarida (gastrit, me’da-ichak yara kasalligi)
qo`llaniladi.
Tog` rayxon-Dushitsa. O‟simlikning yer ustki qismidan damlama va tindirma tayyorlanadi.
Ular me’da-ichak faoliyatini rag`batlantiradi, o`t ajralishini oshiradi, ovqat hazm bo`lishini
yaxshilaydi,
balg`am
ajralishini
qisman
yengillashtiradi.
Bulardan tashqari tinchlantiruvchi va tutqanoqqa qarshi ta’sir etadi degan fikr bor.
Fenxel-Fenxel obыknovennaya (ukrop aptechnыy). Osimlik mevasidan tayyorlangan
damlama (ukrop suvi) me’da-ichak harakati va sekretsiyasini jonlantiradi. O‟t ajralishini oshiradi.
Shu sababli el haydovchi va ich yumshatuvchi ta’sir ko`rsatadi. qabziyatda ishlatiladi.

Sano.
Chakanda-Oblepixa krushinovidnaya. Tibbiyotda chakandaning mevasidan olingan moyi
ishlatiladi. Chunki, u to`qima regeneratsiyasini (yara bitishini) jonlantiradi, me’da-ichak va jigar
faoliyatiga ijobiy ta’sir etadi. Uning tarkibidagi E vitamini hujayralar pardasini mustahkamlaydi
(antioksidantlik ta’siri hisobiga). Shunga asosan chakanda moyi yaralar bitishini tezlashtirish
maqsadida me’da-o`n ikki barmoq ichak yara kasalligida, trofik yaralarda, ateroskleroz va boshqa
kasalliklarda tavsiya etiladi.
Yalpiz-Myata pereshnaya. O‟simlik bargi va undan olingan efir moylarini saqlovchi
preparatlar (damlama, nastoyka, yalpiz moyi tabletkasi-mentol, validol) markaziy nerv tizimini
tinchlantiradi, spazmolitik, o`t haydovchi va to`qimalarni qitiqlovchi ta’sir etadi. Shu sababdan
hayajonlanish holatlarida, koronar qon tomirlari spazmida (stenkardiyada), ko`ngil aynishi va
qusishda tavsiya etiladi.
Qorazira-Tmin obыknovennыy. O‟simlik mevasidan tayyorlangan damlama me’da-ichak
faoliyatini (harakati va sekretsiyasi) jonlantiradi, ovqatning hazm bo`lishini yaxshilaydi. Shunga
asoslanib me’da-ichak faoliyati susayishi bilan bog`liq xastaliklarda (gastritlar, xoletsistit, enterit,
kolit) beriladi.
Qoraqat-Smorodina chyornaya. O‟simlikning bargi va mevasi vitaminlarga boy bo`lgani
uchun C vitamin kompleksi etishmovchiligida hamda gipoxrom kamqonlikda, aritmiya va
boshqa holatlarda beriladi.
Qoraqiz-CHereda tryoxrazdelnaya. Yer ustki qismidan tayyorlangan damlama bo`yrak va
peshob yo`llari kasalligida peshob haydovchi, terlatuvchi, yallig`lanish, allergiyaga qarshi va
antibakterial ta’sirga ega.
Qashqarbeda-Donnik lekarstvennыy. O‟simlikning yer ustki qismidan tayyorlangan damlama
markaziy nerv tizimi faoliyatini tinchlantirgani sababli tutqanoq kasalligida, qon ivishini
sekinlashtirgani bois tromboz, tromboemboliya xastaliklarida buyuriladi.
Qizilmiya-Solodka. Yer ostki qismidan tayyorlangan qaynatmalari va likviriton, flakarbin,
«ko`krak eliksiri» kabi preparatlari yallig`lanishga qarshi, balg`am ko`chiruvchi va spazmolitik
ta’sir ko`rsatgani bois yuqori nafas yo`llari yallig`lanishida, me’da-ichak kasalliklarida (gastrit,
me’da va o`n ikki barmoq ichak yarasi) tavsiya etiladi.

Qizilmiya .
Qirqbo`g`im-Xvosh polevoy. O‟simlikning yer ustki qismlaridan tayyorlangan damlama va
suyuq ekstrakt qon aylanishi tizimi yetishmovchiligida, peshob qopi va yo`llari yallig`lanishida
peshob haydovchi, bachadondan qon ketganda, bavosil kasalligida qon to`xtatuvchi vosita
sifatida qo`llanadi.
Qoqi-Oduvanchik lekarstvennыy. O‟simlik ildizidan tayyorlangan preparatlar (damlama,
qaynatma, suyuq ekstrakt) me’da-ichak sekretsiyasini oshiradi, ishtahani ochadi, o`t haydaydi va
ovqat hazm bo`lishini yaxshilaydi.
Quddus-CHistets bukvitsvetnыy. O‟simlikning suyuq ekstrakti bachadon qisqarishini
jonlantiradi, qon oqishini to`xtatadi, qisman yallig`lanishga qarshi, tinchlantiruvchi va gipotenziv
ta’sirga ega. Shunga asosan tug`ruqdan keyingi qon ketishida tavsiya etiladi.
Fitoterapiyada yuqorida keltirilgan alohida dorivor o`simliklardan tashqari ularning
yig`indisidan tashkil topgan yig`malar-choylar keng miqyosda ishlatiladi. Ularning umumiy soni
100 dan ortiq. Dorivor o`simliklardan tayyorlangan ushbu yig`malar ayniqsa nafas yo`llari
yallig`lanishida, me’da-ichak kasalliklarida, jigar va o`t yo`llari xastaliklarida, buyrak va peshob
yo`llari yallig`lanishida, yurak-qon tomir va boshqa bir qator a’zo va tizimlarning asosan
surunkali kasalliklarida keng ko`lamda qo`llanadi.
Ayrim shifobaxsh yig`malardan namuna keltiramiz:

Moychechak guli – 1 qism
Tirnoqgul guli – 1 qism
Zubturum bargi – 1 qism
Bo`ymadaron (er ustki qismi) – 1 qism
Ittikanak (er ustki qismi) – 1 qism
Sirlangan idishga yig`madan 10 g solinadi, ustiga 1 stakan qaynab turgan suv quyib, boshqa
idishda qaynab turgan suvga 15 daqiqaga qo`yiladi, so`ng 45 daqiqa davomida sovutiladi,
shundan keyin dokada suzib, damlama 200 ml ga etguncha qaynagan suv quyiladi. Yig`ma me’da
shirasining oshishi bilan bog`liq surunkali yallig`lanishda, 3-5 mahal, yarim stakandan ichiladi.
Bo`znoch guli – 1 qism
Bo`ymadaron (er ustki qismi) – 1 qism
Achchiq shuvoq (er ustki qismi) – 1 qism
Dorixona ukropi (mevasi) – 1 qism
Sirlangan qopqoqli idishga 20 g yig`ma solinadi va ustiga 200 ml suv quyib, qopqoqni yopi b
ikkinchi idishda qaynab turgan suv ustida vaqti-vaqti bilan aralashtirilib 25 daqiqa ushlab
turiladi. So`ngra 45 daqiqa davomida sovutiladi va dokada suziladi. Keyinchalik dokada
yig`ilgan mahsulot siqib, damlama miqdorini 200 ml gacha etkazib qaynagan suv qo`shiladi.

Damlamadan kuniga 4 mahal, ovqatdan 15 daqiqa oldin, yarim stakandan, o`t pufagi
yallig`lanishida ichiladi.

Dərman bitkiləri

Bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətləri insanlara qədim zamanlardan məlumdur. “Min dərd varsa, min bir də dərmanı var” deyən ulularımız öz azar-bezarlarını bitkilərdən hazırladıqları dərmanlarla müalicə ediblər. Həmin müalicə üsulları zamanın sınağından uğurla çıxıb və bugünkü elmi-texniki tərəqqi əsrində də öz əhəmiyyətini itirməyib. Hətta bir vaxt xalq təbabətinə – türkəçarəyə qısqanclıqla yanaşan elmi təbabət də bu gün onun əhəmiyyətini etiraf edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bitkilərdən hazırlanan dərmanlar heç vaxt fəsad törətmir. Bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətlərini nəzərə alıb onlardan müxtəlif xəstəliklər zamanı istifadə edilməsi barədə məlumat veririk.
İtburnu. Bu bitkiyə dərgil də deyirlər. Respublikamızın ərazisində geniş yayılıb. Tibb elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi Dursun Hüseynov bu bitki barədə yazır ki, onun tərkibi vitaminlərlə, şəkərlərlə, mikroelementlərlə olduqca zəngindir. Bitki aləmində yayılmış vitaminlərin hamısı, xüsusilə S vitamini (oskorbin turşusu) dərgilin tərkibində lap çoxdur. Odur ki , onu “təbii vitamin” kompleksi adlandırırlar. Elə tərkibində olan qiymətli maddələrin zənginliyinə və bir sıra müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə ondan xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Belə ki, onun meyvələrinin çayından, şirəsindən qara ciyər və böyrək xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Bu bitkidən elmi təbabətdə də istifadə olunur. Elmi təbabətdə itburnu bitkisinin mayasından xolosas adlı preparat hazırlanır. Bu preparat ödqovucu xassəyə malikdir. Həmin preparat avitaminoz xəstəliyi zamanı da işlədilir.
Moruq. Ölkəmizin ərazisində geniş yayılıb. Əsasən 15 növü bitir. Moruğun kimyəvi tərkibi növündən, becərmə şəraitindən asılı olaraq müxtəlifdir. Meyvələrinin tərkibində S, V, E vitamini, karotin, şəkərlər, üzvü turşular, efir yağları və bir sıra aktiv maddələr vardır. Ona görə də böyük müalicəvi xüsusiyyətə malikdir. Bu baxımdan da xalq təbabətində ondan geniş istifadə ediblər. Soyuqdəymə zamanı əmələ gələn xəstəliklərdə onun qurudulmuş meyvələrinin çayından, eləcə də moruğun mürəbbəsindən istifadə olunur. Çünki onun tərkibi insan orqanizminə lazım olan maddələrlə zəngindir.
Qarğıdalı. Ölkəmizin ərazisində geniş yayılmış bu bitkinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Olduqca faydalıdır. Böyrək və qara ciyər xəstəlikləri zamanı ondan istifadə edirlər. Belə ki, həmin xəstəliklərə mübtəla olduqda bitkinin saçaqlarını çay kimi dəmləyib gündə bir neçə dəfə içmək məsləhətdir. Saçaqlarının tərkibində efir yağı, saponinlər, K vitamini və sair maddələr var. Qarğıdalı saçağından hazırlanmış dərmanlar elmi təbabətdə də işlədilir. Belə ki, onun saçaqlarından duru ekstrakt hazırlanır və ondan qan kəsici dərman kimi istifadə olunur.
Göy noxud. Azərbaycanda iki növü yayılıb. Bu bitkinin zoğu, yarpaqlarının yaşıl hissəsi, toxumları müalicəvi əhəmiyyətli maddələrlə zəngindir. Əczaçılıq elmləri doktoru, professor İsrafil Dəmirov qeyd edir ki, xalq təbabətində onun toxumlarını qurudulmuş buğda dənəsi, qoz ləpəsi, azca qara istiot, hil, zəncəfil və sarıköklə bir yerdə həvəngdəstədə əzir, sonra üzərinə bal əlavə edirlər. Alınan maddə bir gün həmin vəziyyətdə saxlanılır. Sonra isə qarışıqdan çay qaşığı ilə gündə üç dəfə revmatizm xəstəliyinə tutulanlara yedizdirirlər.
Noxuddan qadın xəstəliklərində iltihaba qarşı istifadə edilir. Bunun üçün onu odda qovururlar. Sonra həvəngdəstədə əzirlər. Alınan maddənin üzərinə qara istiot və hil tozu töküb qarışdırırlar. Bundan sonra həmin maddəyə ətçəkən maşından keçirilmiş kişmiş əlavə edir, təzədən qarışdırıb kütlə halına salırlar. Alınmış kütlədən həb hazırlayırlar. Həmin həblər elə noxud boyda olur.
Xalq təbabətində qüvvətverici, əsəb sisteminin tonusunu artırıcı vasitə kimi də işlədilir. Bunun üçün noxud ununun balla hazırlanmış halvasından istifadə edilir. Ona noxud halvası da deyilir. Göy noxudun zoğlarından alınan şirədən zədələnmələrdə qankəsici kimi də istifadə olunur.
Yemişan. Ürək xəstəliklərində, qan təzyiqi yüksək olduqda, başağrıları zamanı köməyə gəlir. Bunun üçün yemişanın yetişmiş meyvələrini 5-10 dəqiqə ərzində qızdırın. İsti-isti, 1:0,5 nisbətində şəkərlə yaxşı qarışdırıb əzin. Alınmış qarışığı bir qaba tökərək ağzını kip bağlayıb sərin yerdə saxlayın. Alınan püreni yeməkdən əvvəl gündə 2 dəfə çay qaşığı miqdarında qəbul edin.
Sürməli paxla. Xroniki hala keçmiş qripi (qaymarit) müalicə etmək üçün 0,5 kiloqram paxlanı sirkəyə töküb isladın. İki gündən sonra hər gün həmin paxlanın 100 qramını dəmirin üstündə yandırın, ağız və burnunuzu tüstüsünə verin. Bu zaman başınızı şalla örtün. Bu qaydanı ən azı 5-6 gün təkrar etmək lazımdır.
Gicitkən. Bədən oynaqlarında duz olarsa, onun kötüyünü çıxarıb təmizləyin. Sonra qayçı ilə doğrayıb çaynikdə qaynadın. Yeməkdən əvvəl gündə üç dəfə (hər dəfə də 100 qram) için. Oynaqlarda duz çox olarsa, fasilə ilə bunu altı ay davam etdirmək olar.Qarın ağrısı (ishal) zamanı isə onun yarpağından istifadə edilir. Bunun üçün gicitkənin təzə pöhrələnmiş yarpaqlarını yığıb çay kimi dəmləyin və gündə 3-4 stəkan için.
Soğan. Qrip epidemiyası zamanı gündə bir neçə dəfə soğan yemək məsləhətdir. Zökəm və yuxarı tənəffüs yollarının xəstəliyi zamanı soğanı sürtgəcdən keçirib üstünə qaynar su tökün. 5 dəqiqə müddətində onun buxarı ilə nəfəs alın. Bunu gündə 3-4 dəfə təkrar edin.
Soğanın qurdqovucu, bəlğəmgətirici təsiri də var. Bu məqsədlə soğanı sürtgəcdən keçirib balla (yarıbayarı) qarışdırın və gündə 4-5 dəfə bir çay qaşığı qəbul edin.
Zəfəran-qiymətli dərman bitkisidir. İnsanlara qədim zamanlardan məlumdur. Dünyanın çox az yerində bitir. Abşeronda bitən zəfəran düzgün qaydada yetişdirilsə, dünyada tayı-bərabəri olmayan Avstriya zəfəranının şöhrətinə şərik çıxar.
Vaxtilə xalq təbabətində qıcolmaya, göz ağrısına, göy öskürəyə tutulanları onunla sağaldıblar. Məşhur yunan həkimi Hippokrat da müalicə məqsədi ilə ondan istifadə edib. Zəfəran soyuqdəyməyə qarşı əlac olaraq işlədilir. İnsanın eşitmə, görmə qabiliyyətini artırır, maddələr mübadiləsinin gedişini normal hala salır.
Zəfəran mədə-bağırsaq xəstəliyində iltihabı aradan qaldırır, böyrəklərdə baş verən çürümənin qarşısını alır. Gözə kənar bir element düşəndə, yaxud iltihab baş verəndə zəfəran suyu ilə yumaq yaxşı nəticə verir.
ÜZƏRLİK. Hindistanda bu bitkiyə min bir dərdin dərmanı adı veriblər. Ölkəmizdə də onu yüksək qiymətləndirirlər. Barəsində “Üzərliksən havasan, min dərdə dəvasan” və s. kimi mahnılar qoşublar.
Dünya xalqları qədimdən üzərlikdən dərman kimi istifadə ediblər. Üzərliyin toxumlarından hazırlanan preparatlar zəif görmənin və suçiçəyi xəstəliyinin qarşısını alır. Təbiblər ondan hazırlanan dərmanlarla kəskin əsəb xəstəliklərini müalicə ediblər. Böyük təbib və alim İbn-Sina üzərliyi sidikqovucu, soyuqdəyməni və yorğunluğu aradan qaldıran dərman bitkisi kimi təbliğ edirdi.
Vaxtilə bəzi yerlərdə üzərliyin cövhərini balla qarışdırıb məlhəm hazırlayıblar. Bu məlhəm iflic olanların, oturaq sinirləri, həzm orqanları xəstələnənlərin dadına çatıbdır.
Xalq təbabətində üzərliyin kök hissəsindən məlhəm hazırlayır, onu qoyun piyinə qatırlar. Birinin bir yeri yaralanıb zədələnəndə həmin dərmanla yaranı sarıyırlar. Üzərlikdən qurdqovucu, iştah gətirici dərman kimi də istifadə edirlər.
Üzərliyin tüstüsündən iflic, toxumundan hazırlanan dərmanlardan sinir, yarpaqlarından yaman şişləri, toxumlarından isə (kənaf toxumuyla qarışdırıb) yel, astma, təngnəfəslik və digər xəstəliklərin müalicəsində iştifadə edirlər.
QARABAĞ DAĞ LALƏSİ. Ölkəmizdə dağ laləsinin yabanı halda 7 növünə rast gəlinir. Əczaçılıq elmləri doktoru, professor İsrafil Dəmirovun qeyd etdiyinə görə, bunların içərisində dərman bitkisi kimi Qarabağ dağ laləsindən istifadə edilir.
Respublikamızın ərazisində yayılan dağ laləsi kimyəvi cəhətdən az öyrənilib. Son vaxtlar mütəxəssislər onu analizdən keçirmişlər. Məlum olmuşdur ki, onun soğanaqlarında bir neçə alkaloid var. Bunlar ürək ağrılarına sakitləşdirici təsir göstərir. Onun soğanaqlarından preparatlar hazırlanır. Həmin preparatlar ürək əzələsinə tənzimedici, mərkəzi əsəb sisteminə sakitləşdirici təsir göstərir.
TƏRXUN. Ölkəmizdə geniş yayılmışdır. Çoxillik ədviyyəli bitkidir. Hələ qədimlərdə bir sıra xəstəliklərin müalicəsində ondan istifadə ediblər. Həkimlər onu yel xəstəliyi olanlara məsləhət görüblər, eyni zamanda, onun iştah artırma, həzm prosesini yaxşılaşdırma xüsusiyyətlərinə malik oduğunu bildiriblər. Köklərindən alınan ekstrat əsəb xəstəliyinin müalicəsində işlədilir. Tərxundan ürəkgetmə və sancı zamanı xüsusilə istifadə edirlər. Xalq təbabətində bədən boşluqlarına su yığılmasında, dişin skorbut xəstəliyinin müalicəsində ona müraciət ediblər.
Tərxundan xroniki mədə iltihabı (qastrit) və vitaminoz xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. Ondan alınan ekstrat mədə şirəsi ifrazının pozulması ilə əlaqədar olan hipoqastrit xəstəliyinin müalicəsində istifadə edilir. Bunun üçün yeməkdən 15-20 dəqiqə əvvəl 1-2 xörək qaşığı tərxun ekstratı qəbul edilməlidir. Bu, mədə şirəsinin turşuluğunu normal hala salır.

Mənbə: AZƏRBAYCAN qəzeti
Müəllif: Arif HÜSEYNOV

• Teqlər:
• dərman bitkiləri
• , fitoterapiya

Heyd?r ?liyev M?st?qil Az?rbaycan?n qurucusu

Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir ki,ona Heydər Əliyev kimi müdrik siyasi xadim rəhbərlik edib. Bu sözlər dünyanın bir sıra dövlət başçılarının dilindən dəfələrlə səslənib. Bu, bir həqiqətdir. Məhz bu dahi insanın səyi nəticəsində Azərbaycan dönməz müstəqilliyə, inkişafa, tərəqqiyə qədəm qoydu. O, bütün həyatını doğma xalqına sərf edən, milli dövlətçiliyin əsasını qoyan dahi lider idi. 1969 – cu ilin 14 iyulu əbədi olaraq Azərbaycan xalqının, Azərbaycan Respublikasının tarixinə həkk olunub. Məhz həmin gün möhtərəm Heydər Əliyev Azərbaycanda ilk dəfə siyası hakimiyyətə gəldiyi gündür. Azərbaycan dövlətini həqiqi inkişafa həmin gündən başlayır. 1993 – cü il iyunun 15 – i isə müstəqil Azərbaycanın “Qurtuluş günü”dür. Əgər cənab Heydər Əliyev xalqın təkidi ilə Naxçıvandan Bakıya gəlməsəydi və II dəfə Azərbaycana rəhbərliy etməyi öz üzərinə götürməsəydi,bu gün dünyanın siyasi xəritəsində Azərbaycan Respublikasi adli dövlətin mövcudluğu mümkün olmayacaqdır. Heydər Əliyev Azərbaycana qayıdanda ölkə çox ağır bir durumda idi. O günləri Ümumilli Lider belə xatırlayır: “Eşidəndəki, mənim doğma vətənim, mənim doğma torpağım dağılır, uzun müddət bu vətənin, ölkənin inkişafına xidmət etmiş bir adam kimi mən bilirəm ki, biz burada nələr etmişik və bu dağılır, şübhəsiz ki, özümü qurban verməli oldum və gəldim,məsuliyyəti öz üzərimə götürdüm ”.

Bir tərəfdən vətəndaş müharibəsi, digər tərəfdən isə siyasi hakimiyyət böhranının məngənəsində sıxılan Azərbaycana rəhbərlik etmək məsuliyyətini yalnız Heydər Əliyev öz üzərinə götürə bilər. Bu tarixi məsuliyyət isə Milli Məclisin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Ali sovetin sədri Heydər Əliyevə keçməsi haqqında 24 iyun 1993-cü il tarixli qərarı ilə hüquqi baxımdan təsbit edildi. Bu hadisə kəskin sosial münaqişələr məkanına çevrilmiş vətəndaş itaətsizliyi şəraitin də yaşayan, qoluzorluğun və özbaşınalığın tüğyan etdiyi müstəqil dövlətçiliyini itirmək təhlükəsi ilə qarşılaşan Azərbaycanın düşdüyü bəlalardan xilas olması yolundan mühüm tarixi əhəmiyyət daşıyırdı.Bu dövrdə dünyanın diqqət mərkəzi Azərbaycana yönəlmişdi. Bir-birinin ardınca baş verən ağır siyası proseslər, milletçi separatçılıq Azərbaycanın dövlətçiliyini sarsıtmış, onun müstəqilliyini və azadlığını təhlükə altına almışdır belə çıxılmaz siyasi vəziyyətində bütün bu çətinlikləri yaşadıqdan sonra millət birmənalı şəkildə dərk etdi ki, yetəndən “lider” ola bilməz. Onun özünə layiq olmadan bu fəlakətlərdən xilas ola bilməz.

1993 – cü ilin yayında Azərbaycanda baş verən hakimiyyət dəyişikliyi onun daxili və xarici siyasət fəaliyyətinin də yeniləşməsinə və ölkənin strateji maraqları əsasında yenidən qurulmasına şərait yaratdı. O, Azərbaycanın dünya tarixindən silinməkdən,keşmişdə olduğu kimi, xanlıqlara bölünməkdən,bütövlükdə məhv olmaqdan qurtardı. Çox qisa bir müddətdə vətəndaş müharibəsinin alovları söndürüldü, ölkədəki silahlı dəstələr ləğv edildi, şübhəsiz ki, Azərbaycana qarşı törədilən bütün əməllər onun müstəqilliyinə yol verməmək üçün idi. Dövlətə və xalqa həqiqi müstəqillik gətirəcək bir şəxsin yenidən ölkə rəhbərliyinə qaytarıldığını və xalqın mütləq çoxluğunun dəstəyini qazandığını görənlər əbəs yerə əl-ayağa düşərək dalbadal təxribat, terror, sui qəsd və dövlət çevrilişinə cəhd etmələrini düşünmək sadəlövhlük olardı. Çünki onların bədnam niyyətinə son qoyan böyük siyasi xadimin yenidən dövlət sükanı arxasına keçdiyini gözəl anlayırdılar. Bu dövrdə Azərbaycanın dostları da bedxahları da əmin oldular ki, müstəqilliyimizi geriyə döndərəcək heç bir gücə malik deyildir.

1993-cü il iyun ayının 9-da Heydər Əliyevin Azərbaycana qayıdışı Azərbaycan xalqının taleyində önəmli rol oynamışdır. Heydər Əliyev prezidentliyə başladığı ilk gündən etibarən Azərbaycanda müstəqillik, iqtisadi yüksəliş, azadlıq, elmi tərəqqi dövrü başlamışdır. Heydər Əliyev Respublikaya rəhbərlik etdiyi illərdə minlərlə tədris ocağı, gənclik mərkəzləri açılmış, Azərbaycanlı gənclər vətəndən kənardakı ali təhsil ocaqlarına göndərmişdir. Heydər Əliyev prezidentliyə başladığı ilk gündən etibarən Azərbaycanda müstəqillik iqtisadi yüksəliş, azadlıq, elmi tərəqqi dövrü başlamışdır. Getdikcə Azərbaycan dünya ölkələri içərisində öz laiqli yerini tutmuş və nəhayət, Heydər Əliyevin səyi nəticəsində 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” adı altında ən böyük neft kantraktı imzalanmışdır. Qısa müddətdə isə Azərbaycan Konfransı Təşkilatının Türk Dövlətlər Birliyinin, Beynəlxalq valyuta Fondunun, BMT-nin, NATO kimi təşkilatların nüfuzlu üzvü olmuşdur. 2001-ci il dünya Azərbaycanın I Fondunun Qurultayında isə Heydər Əliyevin söylədiyi fraza kiçiydən tutmuş böyüyə qədər daima hər bir kəsin yaddaşındadır. “Mən həmişə fəxr etmişəm və indi də fəxr edirəm ki, mən Azərbaycanlıyam”. Mən də fəxr edirəm ki, bu vətənin övladıyam və mənim Heydər Əliyev kimi prezidentim olub.

Tarixin axarını dəyişən ideya və prinsiplərin daşıyıcısı olan Heydər Əliyevin milli mənafelərin təmininə hesablanmış məqsədyönlü siyasəti coğrafi ölçüləri baxımından kiçik Azərbaycanın dünyanın siyasi xəritəsində ən güclü dövlətlərlə müqayisəsinə şərait yaratdı. Gördüyü bütün təqdirəlaiq işlər ilə xalqın rəğbətini qazanan, Azərbaycanı, milli maraqlarını qoruyan, ölkəmizin təhlükəsizliyinə nail olan cənab İlham Əliyev Ulu Öndərin laiqli davamçısı kimi alternativsiz lider olaraq qəbul edilir.

Çıxışımı Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin sözləri ilə bitirmək istəyirem: “ Biz bundan sonra da Azərbaycan xalq cumhuriyyətinin sədaqətli varisləri olacağıq, xalqımızın milli azadlığını qoruyacağıq, saxlayacağıq. Biz Azərbaycanın Dövlət müstəqilliyini göz bəbəyimiz kimi qoruyacağıq və günü-gündən möhkəmləndirəcəyik, daha da yüksəklərə qaldıracağıq.”