Türk dünyasının 2500 illik sirli əlifbası – Əbülfəz Şeydabəyov yazır

Qeyd etdiyimiz kimi əlifba xalqın şüurunun formalaşmasında müstəsna rola malikdir. Buna görə də Ərəb xilafəti istila etdiyi ölkələrdə ərəb əlifbasının tətbiqini həyata keçirirdi. Bu həm də bir növ islam ölkələrinin vahid bayraq, islamiyyət bayrağı altında birləşdirilməsi demək idi. Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə də ərəb əlifbası ilk baxışda islamiyyətin simgəsi olaraq qəbul edilir. Buna görə də 1990-cı illərin əvvəllərində rusbuklikanın gələcəyini islam dövləti kimi görmək istəyənlər kiril əlifbasının məhz ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsinin vacibliyini qeyd edirdilər. Yenidən əlifbamızın ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsi isə Azərbaycanı Türkiyədən və Türk dünyasından uzaqlaşmasına səbəb olacaqdı. Lakin Azərbaycanın dünyəvi dövlət kimi inkişaf etməsi üçün latın əlifbasının qəbulu zəruru idi.

Orxon əlifbası

Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə Nikolay Yadrintsev tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır. [1] Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.

Kızıl şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı

Mündəricat

1 Kökləri
2 Yazılı abidələri
3 Quruluşu
4 Fontlarda
5 İstinadlar
6 Xarici keçidlər

Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın Arami əlifbasından törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür. [2]

Yazılı abidələri

200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır. [3] VII – X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur. [4] Əlyazma nümunələri isə Qədim Uyğur dilində yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.

Qədim türk dili sinharmonik dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.

Üzərində Orxon yazısı olan 5 manatlıq əsginas

Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən Segoe UI Symbol fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.

İstinadlar

↑ Sinor, Denis (2002). “Old Turkic”. History of Civilizations of Central Asia4. Paris: UNESCO. pp. 331–333.
↑ N. Ishjatms, “Nomads In Eastern Central Asia”, in the “History of civilizations of Central Asia”, volume 2, figure 6, p. 166, UNESCO Publishing, 1996, p. 165
↑ Erdal, Marcel. 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill. P.7
↑ Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsi

Xarici keçidlər

Orkhon Alphabet page from Omniglot
glyph table 2007-09-27 at the Wayback Machine (kyrgyz.ru)
list of inscriptions 2006-08-23 at the Wayback Machine (tonyukuk.net)
Bilgitay Orxun Yazıçısı (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.)
Göytürkcə Araşdırmaları (kokturukce.blogspot.com)
Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Afrodisias

Afrodita

Afroditanın qolları (film, 1987)

Afrofobiya

Afrotheria

Afrotürklər

Afrovenator

Afselius itburnusu

Afşin

Afşin (titul)

Ən çox oxunan

Nəzm

Nəzakət Məmmədova

Nəzakət Ağazadə

Nəzakət Qazıyeva

Nəzakət Teymurova

orxon, əlifbası, həmçinin, qədim, türk, əlifbası, orxon, yenisey, əlifbası, göytürk, əlifbası, viii, əsrlər, arasında, istifadə, olunmuş, türk, əlifbası, əlifba, 1889, ildə, nikolay, yadrintsev, tərəfindən, təşkil, olunmuş, ekspedisiya, orxon, vadisində, keçdi. Orxon elifbasi hemcinin Qedim Turk elifbasi Orxon Yenisey elifbasi Goyturk elifbasi VIII X esrler arasinda istifade olunmus turk elifbasi Elifba 1889 cu ilde Nikolay Yadrintsev terefinden teskil olunmus ekspedisiya Orxon vadisinde kecdiyi ucun bele adlandirilmisdir 1 Orxon abidelerindeki yazilarin metni ilk defe Vasili Radlov terefinden yayimlanmis ve 1893 cu ilde Vilhelm Tomsen terefinden desifr olunmusdur Qedim turk elifbasiYazi tipi samit saitDiller Qedim turk diliYarandigi yer Merkezi AsiyaYaranma tarixi VI esrDovr VIII X esrlerQohumlugu Qedim Macar elifbasiUnikod U 10C00 U 10C4FISO 15924 Orkh 175 Vikianbarda elaqeli mediafayllarKizil seherinde uzerinde Orxon elifbasi olan yazi Mundericat 1 Kokleri 2 Yazili abideleri 3 Qurulusu 4 Fontlarda 5 Istinadlar 6 Xarici kecidlerKokleri RedakteVilhelm Tomsen terefinden ireli surulmus ve genis olaraq qebul olan fikir bu elifbanin Arami elifbasindan torediyidir Tomsen hemcinin alternativ bir fikir olaraq bu elifbanin Cin yazisindan toremis ola bileceyini ireli surur 2 Yazili abideleri Redakte200 e yaxin yazili abide ve bir miqdar elyazma dovrumuze gelib catmisdir 3 VII X esrlere aid olan bu abideler esasen muasir Monqolustan Cenubi Sibirdeki Yenisey hovzesi Altay daglari ve Sintszyan bolgesinde yerlesir Qazaxistan Respublikasi Medeniyyet ve Informasiya Nazirliyinin Dil Komitesine esasen Orxon bolgesinde 54 Yenisey bolgesinde 106 Talas bolgesinde 15 Altayda 78 bele epiqrafik abide movcuddur 4 Elyazma numuneleri ise Qedim Uygur dilinde yazilmisdir Irk Bitig bunlardan biridir Qurulusu RedakteQedim turk dili sinharmonik dil oldugu ucun qalin ve ince saitler ve olaraq qeyd olunmus hisselere ayrilmisdir Istifadesi Isaresi varsa Yenisey varianti Latin herfleri ile alternativleri ve IPA yazilisiSaitler �� A a e �� I ɯ i j O U u o w �� O U o y w Kar samitler Aheng qanunu Qalin Incesaitler ile �� B ab b B eb b �� D ad d D ed d �� G ag g G eg g �� L al l L el l �� N an n N en n �� R ar r R er r S as s S es s �� T at t T et t �� Y ay j Y ey j Tekce q Tekce k �� K ak q K ek k Butun cingiltililer ile �� C ʧ M m P p �� S ʃ �� Z z �� NG en ŋ Bitisik sesler Cingiltili IC CI C iʧ ʧi ʧ �� IK KI K ɯq qɯ q �� OK KO UK KU K oq qo uq qu q OK KO UK KU K ok ko yk ky k Kar �� NC nʧ �� NY ɲ LT lt ld �� OT UT ot ut �� BAS bas �� NT nt nd Soz ayirmasi yoxdur Sadece soz sonunda Uzerinde Orxon yazisi olan 5 manatliq esginasFontlarda RedakteWindows 8 emeliyyat sisteminden etibaren Segoe UI Symbol fontunda Orxon elifbasinda yazmaq mumkundur Istinadlar Redakte Sinor Denis 2002 Old Turkic History of Civilizations of Central Asia 4 Paris UNESCO pp 331 333 N Ishjatms Nomads In Eastern Central Asia in the History of civilizations of Central Asia volume 2 figure 6 p 166 UNESCO Publishing 1996 p 165 Erdal Marcel 2004 A grammar of Old Turkic Leiden Brill P 7 Qazaxistan Respublikasi Medeniyyet ve Informasiya Nazirliyinin Dil KomitesiXarici kecidler Redakte Vikianbarda Orxon elifbasi ile elaqeli mediafayllar var Orkhon Alphabet page from Omniglot glyph table Arxivlesdirilib 2007 09 27 at the Wayback Machine kyrgyz ru list of inscriptions Arxivlesdirilib 2006 08 23 at the Wayback Machine tonyukuk net Bilgitay Orxun Yazicisi An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece Goyturkce Arasdirmalari kokturukce blogspot com Proposal for encoding the Old Turkic script in UnicodeMenbe https az wikipedia org w index php title Orxon elifbasi amp oldid 5681269, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Qədim türk əlifbası

Kateqoriyalar

Özəl

Layihələr

Seçki 2020
Ramazan
Video Xəbərlər
Qurban Bayramı
Beynəlxalq Media Forumu
DÇ-2018
Türkiyə Prezident Seçkiləri 2018
Seçkilər 2018
#Cümhuriyyətüçünyaz
Formula 1 / Bakı 2017
Simpozium 2017
İslam Həmrəyliyi Oyunları
Referendum
15 Temmuz Milletin İradesi

Struktur

Haqqında
Şərifzadə küç., 168A, II Bina, m.1, Bakı, Azərbaycan
+99412 432 12 22
+99455 681 11 82
[email protected]

!Reklam – Sol

Koronavirus

!Reklam – Sag

Ana Səhifə Araşdırma Türk dünyasının 2500 illik sirli əlifbası – Əbülfəz Şeydabəyov yazır

!Reklam – Arxiv

Yeni Çağ Media Qrupu – Fevral 11, 2018 – 14:38

!Reklam – Yazi

Bu gün dünya siyasi xəritəsində mövcud olan məlum altı müstəqil türkdilli ölkə mövcuddur.

Bununla yanaşı digər ölkələrin içində də onlarla bizimlə qohum olan eyni soyköklü muxtar respublikalar var. Ümumilikdə türkdilli ölkələrdə yazı üçün tədbiq olunan əlifbalara nəzər saldıqda onların əsasən – latın, kiril və ərəb əlifbalarından istifadə etdiklərini görməkdəyik. Dünya yaranandan alimlər mübahisə etməkdədir ki, görəsən odun, təkərin yoxsa yazının rolu insanlığın inkişafı üçün ən vacib amillər olub?! Cavablar açıqdır, amma keçmiş haqqında elmləri öyrənməkdə, bu və ya digər hadisələrin günümüzə kimi gəlib çatmasında əsas rolun məhz yazının üzərinə düşdüyünü inkar etmək olmaz. Bir anlıq qədimdən günümüzə yazı dedikdə gözümüzün önünə ilk olaraq – qədim Misir heroqralifləri, Babil mixi yazıları, finikiyalıların əlifbası və ondan təsirlənən antik yunan, sanskrit, Çin heroqralifləri, etrusk, latın, arami və bunlardan bəhrələnən müasir dünya xalqlarının çağdaş əlifbalarının gəldiyini hər birimiz əzbərdən deyə bilərik. Yazı böyük mədəniyyətlərin, sivilizasiyaların yaranmasında ən başlıca iştirakçı element olub. Dünyanın ən böyük muzeylərində müxtəlif xalqların qədim əlyazmaları, dastanları, poemaları, yazılı abidələri bu gün də qorunub saxlanılır. Bunların vasitəsi ilə də müasir millətlərin keçmişinin mədəni zənginliyi müəyyən edilməkdədir. Yaxşı, bəs bu gün yer üzərində yaşayan təqribən 300 milyonluq türkdilli xalqların nə zamansa öz milli əlifbası olubmu, yoxsa biz elə birbaşa digər xalqların yaratdığı əlifbalardanmı yararlanmışıq hər zaman? – Səmimi olaq, bü gün neçə nəfərimiz bu suala əminliklə, qürurla, fəxrlə, hətta əzbərdən – “bəli olub” cavabını verə bilər?! Çox cuzi bir sayıda insanımız 1893-cü ildə danimarkalı tədqiqatçı, türkoloq alim, professor Vilhelm Tomsenin (1842-1927) dünya tarixi və ən başlıcası biz türkdilli xalqları daim qürurlandıran qədim Orxun Yenisey əlifbasını türkcə çözdüyünü bilməkdədir. Danimarkalı alim heç kimin təsəvvür etməkdə belə qısqanclıqla yanaşdığı – yazılı abidələrin qədim türklərə məxsus olduğunu dünya elminə, türk tarixinə bəxş etmiş insandır… Kaş ki, millətimizin vəfalı dostu olan danimarkalı professor Vilhelm Tomsenin adına Bakıda, Ankarada, Astanada, Daşkənddə, Bişkekdə küçə adları olardı. Onun ailəsi ilə əlaqə qurulardı – onlara səxavətli millətimizə xas vəfa borcu şükranlarımızı təqdim edərdik… Bunun bir gün baş verəcəyinə də inamım böyükdür. Çünkü, biz yaxşılığı itirməyən ərən insanların davamçılarıyıq. Orxun Yenisey, yoxsa Göytürk əlifbası? Müxtəlif araşdırma yazılarında qədim türk əlifbası ya Orxun Yenisey ya da Göytürk hərfləri kimi qeydə alınmaqdadır. Əslində mövzu eyni əlifbadan gedir, sadəcə olaraq bu yazılı abidələr Orxun vadisi (Monqolustan ərazisi) və Yenisey çayı ətrafında (Rusiya Federasiyası, Sibir bölgəsi) tərəfində tapılmışdır. Yazılar Göytürk Xaqanlığı dövründəki xaqanlar tərəfindən hazırlandığı üçün – Göytürk əlifbası kimi də adlanmaqdadır. Hal hazırda Rusiya Federasiyası (Tuva, Xakasiya, Altay), Monqolustan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Çin ərazilərində ümumilikdə 200 yazılı abidə mövcuddur. Əlifba özlüyündə 38 hərfdən ibarət olmaqla yanaşı 100 dən çox tamğa işarələrdən ibarətdir. Tarixi mənbələrə görə VI-X əsrlərdə türklər tərəfindən rəsmi əlifba kimi istifadə olunub. Bu haqqda Bizans diplomatı, tarixçi Menandrus Protektorun hələ VI əsrdə Bizansda -Xaqanın elçisi qismində gələn heyət haqqında qeydlərdə bildirmişdir. Həmin əsrə aid Çin qaynaqlarında da türklərin öz əlifbalarının olduğunu görməkdəyik. Bu əlifba X əsrdə türklərin kütləvi islama keçid dönəmində ərəb əlifbası tərəfindən sıradan çıxarılmasına baxmayaraq, XVI əsrə kimi Avropada bir sıra gizli yazışmalarda şifrəli kodlar kimi istifadə olunmuşdur. Ən son Macarıstan ərazisində tarixin qaranlıq səhifələrində itmişdir. Sirrli yazıların geri dönüşü və Danimarkalı Vilhelm Tomsonun çalışmaları Yuxarıda da bildirildiyi kimi, qədim türklərin yazıları demək olar ki, təqribən doqquz yüz il əvvəl tarix səhnəsindən silinmiş və hətta varlığı belə unudulmuşdur. 1700-1721-ci illərdə Çar Rusiyası ilə İsveç arasında uzun və ikinci tərəf üçün çox ağır nəticələrə səbəb olan məşhur Şimal müharibəsi baş verir. Çoxlu sayıda isveçli hərbi əsirlərin içində kapitan Johan von Strahlenberg adlı xəritəşunas zabit olub. Ömrünün 13 ilini Rusiyada əsir həyatı yaşamasına baxmayaraq, ruslar onun tədqiqatçı və xəritəşunas olduğunu bilməkdəydi. Dövrünün Rus Çarı I Pyotr botanika elmi alimi Gottlieb Messerchmitdi Sibirə göndərir. Məqsəd bölgənin müalicəvi bitkilərini öyrənməklə yanaşı flora xəritəsini də hazırlamaq idi. Bu ekspedisiyaya isveçli hərbi əsir J.Strahlenbergi de mütəxəssis köməkçi kimi aparılır. İllər sonra İsveçə qayıdan J.Strahlenbergi 1730-cu ildə “Avropa və Asiyanın şimal və şərq tərəfləri haqqında tarixi-coğrafi qeydlər” adlı kitab dərc edir və burada Yenisey çayı sahilində gördüyü yazılı abidələr haqqında məlumat vermiş olur. Həmin illərdə bu yazılar Avropa tədqiqatçıları tərəfindən böyük marağa səbəb olur. İlk olaraq fin araşdırmacılar 1887-88-ci illərdə bölgəyə elmi səfər təşkil edirlər, çünkü həmin alimlər fin/uqorların kökəninin uzaq Asiya olduğunu iddia edirdilər. Gördükləri Yenisey abidələrinin nüsxəsini çıxararaq Avropaya aparırlar. Gözlədikləri nəticəyə nail olmurlar. Daha sonrakı illərdə (1891) Rusiyalı ekspedisiya qrupu məşhur tarixçi Vasili Radlovun rəhbərliyi ilə Monqolustanın Orxun vadisinə səfər təşkil edir. Burada da Orxun yazılarının nüsxəsi çəkilərək daha sonra V.Radlov tərəfindən çap olunur. Bu yazılara runik əlifba adı verilir. Runik sözü qədim skandinav dialektində “tapmaca” mənasına gəlir. Həqiqətən də dövrünün dilçi alimləri bu yazıları bir tapmaca kimi çözmək üçün yarış rəqabətindəydilər. Maraqlısı budur ki, heç kim bu yazıların türk xalqlarına aid ola biləcəyini belə ağlından keçirmək istəmirdi. Düzdür V.Radlov müəyyən hərfləri tapmağa çalışsa da – məsələyə tələskən yanaşmış və sadəcə olaraq runik yazıları dərc etməklə kifayətlənmişdir. Buna baxmayaraq, Danimarkanın Kopenhagen Universitetində dərs deyən tədqiqatçı alim, antik dillər mütəxəssisi Vilhelm Tomsen artıq iki ildən çox üzərində çalışdığı Orxon Yenisey runik yazılarının mütləq dil açacağına hamıdan çox inanırdı. Bu təqvimi bütün türk xalqları unutmamalıdır – 15 dekabr 1893-cü il…Daş kitabə ilk olaraq “Tenqri” (Tanrı) deyir, daha sonra “Türk” deyə dünyaya səs salır…Bəli, Göytürk Xaqanı belə dedi: “Ey Türk Milləti! Mən ki, Tanrının izniylə taxta oturmuş Türk Bilgə Xaqan. Sözümü sonuna qədər dinlə.Üstdə Göy çökməsə, Altda yer dəlinməsə sənin elini və törəni kim poza bilər?”… Həqiqətən də Türk tarixi üzərində oynanılan bütün qondarma oyunları Bilgə Xaqan bir daha əsrlər sonra pozmuş və çağdaş dünya türk sivilizasiyasının necə də zəngin köklərə getdiyini göstərmiş oldu. Qazaxıstanlı Saka şahzadəsi “Altın adam” və 2500 illik türk yazıları Professor V.Tomsenin bizə hədiyyə etdiyi milli mirasımızın yaşı VI əsrdən hesablanmağa başlandı. Zamanla 1904-cü ildə Çində 104 səhifəlik kağız üzərində Orxun yazıları ilə çap edilmiş uyğur kitabı, Qırğızıstanda Talas yazıları da silsilə olaraq tapılmış və danimarkalı alimin çözdüyü hərflərin sayəsində mətnlərin mənaları qədim türk, uyğur,qırğız dialektlərində bizə çatmış oldu. 1969-cu ildə Qazaxıstanın keçmiş paytaxtı Almatadan 50 km məsafədə yerləşən İssık ərazisində yol çəkimləri zamanı tapılmış yaşı e.ə V əsrə aid edilən Saka kurqanı – arxeoloqların marağına səbəb olur. Araşdırma zamanı qazax tədqiqatçılar Beken Nurmuxanbetov və Kamal Akişev bütün paltarları və silahı belə qızıldan olan Saka şahzadəsi və yüzlərlə antik eksponat tapırlar. Bizim yazımıza görə bu tapıntının ən böyük önəmi budur ki, Saka şahzadəsinin yanında müxtəlif əşyalarla yanaşı üzərində Orxun yazıları kimi bildiyimiz 26 hərfin olmasıdır. Bu yazılar gümüş qədəh qabın üzərində yazılıb. Yazı belədir: “Tigin 23 yaşında öldü, Eşik xalqının başı sağ olsun”. Beləliklə bu tapıntı sübut etmiş oldu ki, türk runik əlifbasının yaşı eramızın VI əsrindən götürülməsi yalnışdır və əsil istifadə kökləri 2500 illikdir. Araşdırma yazımın sonunda bir daha dünya yazı elminə türk sivilizasiyasının da öz əlifbası olduğunu sübut edən Danimarka Kraliyət Elmi Cəmiyyətinin rəhbəri olmuş professor Vilhelm Tomsenin əziz xatirəsi önündə dərin vəfa-minnətdarlığı ilə baş əyərək, təklifimi səsləndirmək istərdim – 15 dekabr Türkdilli Respublikalarda ortaq “Türk dili”-Günü kimi qeyd olunsun. Hətta Qazaxıstanın paytaxtı Astanada 2010-cu ildən fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk Akademiyasının nəzdində danimarkalı professor Vilhelm Tomsenin adına elmi orden də təsis edilərək – milliyətindən, dinindən, irqindən asılı olmayaraq Türk tarixinin düzgün araşdırılmasına töhvə vermiş insanlara təqdim edilsin. Əbülfəz ŞEYDABƏYOV

www.yenicag.az

ANDROID əməliyyat sistemli smartfonlar üçün tətbiqi YÜKLƏ !
iOS əməliyyat sistemli smartfonlar üçün tətbiqi YÜKLƏ !
Şahidi olduğunuz hadisələri çəkib bizə göndərin!

AZƏrbaycanşÜnasliğIN (1)

Əlifba insanların tarix boyu yaratdıqları ən dahi kəşflərdən və mədəni dəyərlərədən biridir. Təsadüfi deyil ki, dünya xalqları əlifbası olan və əlifbası olmayan olaraq iki hissəyə bölünür. Hər hansı bir xalqın yaratdığı əlifba uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Bu yol insanın kamilləşməsi ilə uyğun olaraq inkişaf etmişdir. İnsanlar fikirlərini ötürmək üçün ilk olaraq müxtəlif əşyalardan istifadə etmişlər. Yəni hər hansı bir əşya vasitəsilə hər hansı bir ifadə, bəzən cümlə, bəzən isə hətta mətn çatdırılmışdır. Bu da əşyavi yazının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, insanların əlifba yaratması əşyavi yazının yaranması ilə başlanmışdır. Bu yazı növünün özəlliyi ondan ibarətdir ki, burada əşyanın hər hansı bir mənanı ifadə etməsi insanların razılaşdırılması yolu ilə baş verir. Qeyd etmək lazımdır ki, əşyavi yazının izlərinə müasir həyatımızda da rast gələ bilərik. Məsələn, qızın və ya oğlanın barmağındakı nişan üzüyü onun nişanlı və evli olduğundan xəbər verir. Bu da hansısa bir məlumatın əşya vasitəsilə ötürülməsindən başqa bir şey deyildir.

Əlifbanın yaranmasındakı növbəti mərhələ şəkli yazının meydana çıxması ilə başlayır. İnsan oğlunu şəkli yazıdan istifadəyə keçməsi əlifba yaradıcılığı yolunda irəliyə doğru atılmış daha bir addım oldu. Baxmayaraq ki, əşyavi yazı ilə şəkli yazı arasındakı sərhədin seçilməsi o qədər də asan deyil. Şəkli yazı məlumatın səslənməsini deyil onun mənasını çatdırır. Lakin dildə bəzi anlayışların şəkil vasitəsilə çatdırılması mümkün olmur. Bu zaman bəzi hallarda hər hansı bir mənanın ifadəsi məqsədi ilə eyni və yaxın səs tərkibinə malik olan başqa bir sözdən istifadə olunurdu.

Lakin nə əşyavi yazı, nə də şəkli yazı sözün əsl mənasında yazı hesab edilə bilməz. Çünki bu yazı növü ilə sözlərin səslənməsini ifadə etmək mümkün deyil. Yazı hər hansı bir sözün səslənməsinin qrafik işarələrlə əks olunmasıdır. Qrafik işarələrin yaranması isə uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Dilin səs sistemini əks etdirən əlifbanın yaradılması bu gün bizə çox asan görünə bilər. Lakin qədim insanlar tərəfindən sözün səslərə və hecalara parçalanmasının qavranılması o qədər də asan olmamışdır. Eramızdan əvvəl yaşamış bir insanın səsləri qavraması bu gün məktəb təhsili görmüş insan üçün anlaşılmaz dərəcədə asan görünür. İbtidai insan təfəkküründən yanaşıldıqda isə əlifba yaradıcılığının uzun və çətin bir prosesdən keçdiyinin şahidi oluruq.

Əski türk əlifbası

Tarixdə bizə məlum olan və türklərin istifadə etdiyi ilk əlifba məlumdur ki, Orxon-Yenisey kitabələrinin tərtib edildiyi qədim türk əlifbasıdır. Türk tayfalarının öz əlifbalarını yaratması tarixi tam olaraq bəlli olmasa da bu əlifbanın öz dövrü üçün mükəmməlliyi alimləri, həm də müxtəlif millətlərdən olan alimləri hər zaman təəccübləndirmişdir. Bir-birindən min kilometrlərlə uzaqlarda yaşayan əski türklər zamanımıza qədər gəlib çatan və məzmun cəhətdən mükəmməl olan bu abidələri həm də türk dilinin fonetik xüsusiyyətlərini tam şəkildə əhatə edə bilən bir əlifba ilə tərtib etmişlər. Bu əlifbanın əsas özəlliyi onun qədim türklər tərəfindən bəlkə də müqəddəs hesab edilməsidir. Çox güman ki, məhz buna görə müxtəlif türk qəbilələri bu əlifbanı heç dəyişiklik olmadan qəbul etmiş və mənimsəmişlər.

Əlifbа və yаzılı ədəbi dilə sаhib оlаn hər hаnsı bir qədim bir хаlqın dilçilik еlmi ilə məşğul оlmа tаriхi оnun əlifbа yаrаtdığı və yаzılı ədəbi dil fоrmаlаşdığı gündən bаşlаyır. Sоn zаmаnlаr əski türk əlifbаsının hər hаnsı əlifbаdаn аlınmа dеyil, оrijinаl оlmаsı, türklərin öz аrаlаrındа mеydаnа çıхmаsı hаqqındа fikirlər yürüdülür. Ona görə də Türk dilçiliyinin yaranma tаriхini Köktürk əlifbаsı yаrаndığı gündən bаşlаmaq lazım gəlir. Çünki dilin sаit və sаmit səslərini аyırmаdаn, müəyyənləşdirmədən оnlаrı ifаdə еdə biləcək yаzı işаrələrini düzəltmək də mümkün dеyil. Bu əlifbanın üstünlüklərindən danışarkən insanda belə bir fikir formalaşa bilər ki, bəs niyə müasir türklər öz əlifbalarına sahib çıxmırlar, niyə bu əlifbadan bu gün də istifadə olunmur. Qeyd etmək lazımdır ki, dilçilər, o cümlədən azərbaycanlı dilçilər tərəfindən də bəzən belə təkliflər səslənir. Məsələ burasındadır ki, bu əlifba ilə yaxından tanış olduqda onun müasir dövrlə ayaqlaşmadığının şahidi oluruq. Sait səslərin hamısının müstəqil qragfik işarəyə malik olmaması, hərflərin mürəkkəbliyi, durğu işarələrinin olmaması, samit səslərin çoxunun ikivariantlı olması bu əlifbadan istifadəni mümkünsüz edir.

Qədim türk əlifbası təxminən IX əsrədək istifadə olunmuşdur. IX əsrdən etibarən yazılı abidələr uyğur ədəbi dilində və uyğur əlifbası ilə tərtib edilmişdir.

Köktürk əlifbasından sonra meydana çıxan əlifba uyğur əlifbasıdır. Uyğur əlifbası iran dilli soqdalara məxsus olmuşdur. Soqdalar da öz növbəsində həmin yazını ərəb dilli arameylərdən almışlar.

İslam dini yayılmağa başladıqdan sonra indiki Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar bu dini qəbul etdilər. Təbii ki, bundan ərəb əlifbasından başqa bir əlifbadan istifadə olunması mümkünsüz oldu. Ərəb əlifbasının Azərbaycanda qəbul edilməsinin dəqiq tarixi bəli olmasa da bunun təqribən VIII-XIX əsrə təsadüf etdiyini təxmin etmək olar. Bu əlifba Azərbaycan dilinin səs sistemini dolğun şəkildə ifadə etmək qabiliyyətinə malik olmasa da onun uzun müddət istifadə olunması ədəbi nümunələrimizin bu əlifba ilə yaradılmasına səbəb olmuşdur.

Qeyd etdiyimiz kimi əlifba xalqın şüurunun formalaşmasında müstəsna rola malikdir. Buna görə də Ərəb xilafəti istila etdiyi ölkələrdə ərəb əlifbasının tətbiqini həyata keçirirdi. Bu həm də bir növ islam ölkələrinin vahid bayraq, islamiyyət bayrağı altında birləşdirilməsi demək idi. Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə də ərəb əlifbası ilk baxışda islamiyyətin simgəsi olaraq qəbul edilir. Buna görə də 1990-cı illərin əvvəllərində rusbuklikanın gələcəyini islam dövləti kimi görmək istəyənlər kiril əlifbasının məhz ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsinin vacibliyini qeyd edirdilər. Yenidən əlifbamızın ərəb əlifbası ilə əvəzlənməsi isə Azərbaycanı Türkiyədən və Türk dünyasından uzaqlaşmasına səbəb olacaqdı. Lakin Azərbaycanın dünyəvi dövlət kimi inkişaf etməsi üçün latın əlifbasının qəbulu zəruru idi.

Latın qrafikası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbası

1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası qurulduqdan sonra əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bağlı fikirlər meydana çıxmağa başlayır. Ancaq şərqin ilk demokratik respulkasının ömrünün az olması səbəbi ilə əlifba dəyişikliyi həyata keçirilə bilmədi. Azərbaycanın latın əlifbasına keçməsi isə parodoksal olsa da sovet hakiməyyəti quruldaqan sonra mümkün oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bağlı əsasən dörd fikir mövcud idi. Birinci – mövcud Ərəb əlifbasını saxlamaq; İkinci – Ərəb əlifbasını təkmilləşdirmək; Üçüncü – Latın qrafikası əsasında yeni Azərbaycan əlifbasını yaratmaq; Dördüncü – Kiril əlifbasına keçmək. C.Ağamalıoğlunun təşəbbüsü ilə 1921-ci il dekabrın 30-dan 1922-ci il yanvarın 6-a kimi keçirilən Türkdilli ziyalıların toplantısında əlifba məsələsi müzakirə edilir və C.Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə 5 nəfərdən ibarət komissiya yaradılır. Komissiya ərəb əlifbası əvəzinə latın qrafikası əsasında yeni Azərbaycan əlifbası yaratmalı idi. Bu komissiyanın üzvləri 1922-1925-ci illər arasında iclaslar, konfranslar keçirir, müxtəlif kurslar, dərnəklər təşkil edərək yeni əlifbanı kütlələrə tanış edirlər. Yeni layihə 1922-ci ildə hökümət tərəfindən təsdiq edildikdən sonra əlifba dəyişikliyini həyata keçirmək məqsədilə maddi-texniki bazanın yaradılmasına başlanılır. Latın əlifbası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbasına keçid o zamankı SSRİ-nin siyasi baxışları ilə əlaqədar olan bir məsələ idi. Dağılmaqda olan Osmanlı İmperiyasının 1923-cü ildə cümhuriyyət elan olunması Azərbaycan və Türkiyə arasındakı yaxınlaşmanı labüd edirdi. Xalqı parçalamağın ən asan yolunun əlifba ayrılığı olduğunu anlayan SSRİ rəhbərliyi tez bir zamanda ərəb əlifbasının yeni latın qrafikası əsasında yaradılmış əlifbaya keçilməsini qərara alır. Qeyd etmək lazımdır ki, Türk adının üstümüzdən götürülərək azərbaycanlı adının qoyulması da məhz bununla əlaqədar olan bir məsələ idi. Bakıda 1926-cı ildə keçirilən Türkoloji konfransda da bu məsələ geniş şəkildə müzakirə olunur və digər türk respublikalatrının da bu əlifbaya keçidi məsələsi vacibliyi vurğulanır. Həm də qəbul edilən latın əlifbasının bütün türk respublikaları üçün vahid olması, yəni heç bir fonetik müxtəlifliyin olmamasının vacibliyi qeyd olunur. Bu gələcəkdə türk xalqlarının yaxınlaşması baxımından çox önəmli idi. Latın əkifbasına keçildikdən sonra qısa zaman ərzində yeni kitablar çap olunur, əhali arasında geniş təbliğat aparılır.

Kiril əlifbası əsasında yaradılmış Azərbaycan əlifbası

Azərbaycanda latın qrfikasına keçiddən sonra yeni qurulmuş Türkiyə Cumhuriyyəti də bu əlifbanı qəbul edir. Türkiyə kimi bir dövlətin SSRİ daxilindəki türk xalqları ilə vahid nöqtədə birləşməsi İmperiya şovinistlərini hec cür razı sala bilməzdi. Buna görə də XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq yeni kiril qrafikasına keçidlə bağlı fikirlər ortaya atılmağa başlandı. Əhali arasında təbliğat aparılır və kiril əlifbasına keçidin dırnaqarası vacibliyi vurğulanır. Əlbəttə ki, işin əsl mahiyyəti gizlədilir. 1939-cu ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının və Yazıçılar İttifaqının birgə yığıncağında yeni kiril əlifbasına keçilməsi qətiyyətlə vurğulanır. Bunun SSRİ xalqlarının daha da yaxınlaşması baxımından vacib olması qeyd olunur. Nəhayət 1939-cu ildə əlifbamız yenidən dəyişilir. Bir millət üçün əlifba dəyişikliyi yazı işarələrinin formail bir şəkildə dəyişilməsindən daha böyük hadisədir. Burada söhbət milli mənəviyyatın yüksəldilməsi və alçaldılmasından gedir.

Əvvəldə də qeyd edildiyi kimi hər hansı bir xalqın möcudiyyətinin əsas amillərindən biri onun əlifbaya və ədəbi dilə malik olmasıdır. Bu gün biz qürurla deyə bilərik ki, yer üzündə ilk və zamanına görə mükəmməl əlifbalardan birini məhz türklər yaratmışlar. İslam dinini qəbul etdikdən sonra Azərbaycan da digər türk dövlətlərində olduğu kimi ərəb əlifbasından istifadə etmişdir. Bu əlifba dilimizn səs sistemini kifayət qədər dolğun bir şəkildə ifadə edə bilməsə də ədəbi nümunələrimizin böyük bir qismi bu əlifba ilə yazılmışdır. Buna görə bu gün bu əlifbanın ali məktəblərdə tədrisinin daha da genişləndirilməsi fikrimizcə doğru addım olardı. Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra latın əlifbasını qəbul etməsi gənc respublikamızda qəbul edilən ən mühüm qərarlardan biridir.

Bu gün türk dövlətləri qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri və ən birincisi vahid əlifbaya malik olmaqdır. Qurultay və konfranslarda tez-tez səslənən vahid ünsiyyət dilinin tətbiq olunmasının yolu məhz vahid əlifbadan keçdiyini xüsusi olaraq vurğulamaq istərdik.

Köktürk əlifbası və ondan müasir dövrdə istifadə olunması ilə bağlı fikirlərə gəldikdə isə yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi bu əlifba müasir tələblərə cavab vermir. Əlbəttə milli düşüncə baxımından xalqın özünün yaratdığı əlifbadan istifadə etməsi daha yaxşı olardı. Ancaq bu gün Azərbaycanda Köktürk əlifbasından istifadə olunması fikrini irəli sürmək ən azı bu əlifba ilə yaxından tanış olmamaqla əlaqədardır.

Qaspıralı İsmail bəy. Can Yani Dil Meselesi”, Tercüman;
Иоганнес Фридрих. История письма, (Alman dilindən tərcümə İ.M.Dyakonova), Moskva, 1979.
Гельб И.Е. Опыт изучения письма.
Müasir Azərbaycan dili. AMEA-nın Dilçilik İnsititunun nəşri, Bakı, 1980.

высказываний азербайджанских ученых, писателей, государственных и спортивных деятелей об азербайджанском языке, азербайджанстве, физической культуре и спорте.
текста «Спорт в Азербайджане», заданий с национально-профессиональным компонентом.