Ahvaris Zaminoğlu

Rele mühafizəsi qurğularına qoyulan tələblər

Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin

Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir.

Relelər hiss etdiyi (qavradığı) fiziki kəmiyyətlərin növünə görə (iş prinsipinə görə) elektrik, mexanik, maqnit, istilik, optik, radioaktiv, akustik və kimyəvi relelərə bölünürlər. Proqramda yalnız elektrik relelərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İş prinsipinə görə elektrik releləri aşağıdakı siniflərə bölünürlər:

“Rele” sözü fransızcadan götürülüb. Hərfi mənası dəyişmə, əvəz etmə, “yenidən qoşma”- dır. Fransada hələ dəmiryol olmayan zaman onları dəyişən və yenidən qoşan poçt stansiyaları belə adlanırdı.

Rele xaricdən verilən siqnala görə elektrik dövrələrinin avtomatik kommutasiyası üçün qurğudur.

Rele – rele elementindən və qrup elektrik kontaktlarından ibarətdir.

Rele – elementinin vəziyyəti dəyişdikdə kontaktlar qapanırlar yaxud açılırlar. Relelər avtomatik idarəetmə, nəzarət, siqnallaşdırma, mühafizə, kommutasiya və s. sistemlərdə istifadə olunurlar.

Maqnitoelektrik rele quruluşca maqnitoelektrik ölçü cihazına oxşayır. Relenin dolağı çərçivə şəklində hazırlanır və sabit maqnit sahəsində yerləşdirilir. Çərçivə, ondan cərəyan keçdikdə yayın müqavimətini dəf edərək dönür və elektrik kontaktlarını idarə edir.

Elektrodinamik rele iş prinsipinə görə maqnitoelektrik releyə oxşayır, amma onda maqnit sahəsi maqnit məftilində yerləşdirilmiş xüsusi təsirlənmə dolağı vasitəsilə yaradılır.

İnduksion relenin iş prinsipi onun dolağında yaradılmış dəyişən maqnit seli və mühərrik lövhədə, silindrdə yaxud qısa qapanmış çərçivədə induksiyalanan cərəyanın qarşılıqlı təsir hadisəsinə əsaslanır.

Ferromaqnit rele maqnit kəmiyyətlərinin (maqnit seli, maqnit sahəsinin gərginliyi) yaxud ferromaqnit materialların maqnit xarakteristikalarının (maqnit nüfuzluluğu qalıq induksiyası və s.) dəyişməsini qavrayırlar.

İnduksion relelər elektrik qurğularının avtomatik mühafizə quruluşlarında güc, faza, cərəyan və tezlik releləri kimi geniş tətbiq tapmışlar.

Elektron və ion releləri bilavasitə elektron, yarımkeçirici yaxud ion cihazların keçiriciliyinin sıçrayışlı dəyişməsinə səbəb olan cərəyanın yaxud gərginliyin qiymətini qavrayırlar.

Elektrik istilik relesi istilik kəmiyyətlərinin (temperatur, istilik seli və s.) dəyişməsini qavrayır. Onların iş prinsipi temperaturun təsiri altında materialların xassəsinin dəyişməsinə əsaslanır: xətti yaxud həcmi genişlənmə, maddənin bərk haldan maye halına keçməsi yaxud maye halından qaz halına keçməsi, materialların xüsusi müqavimətinin yaxud dielektrik nüfuzluluğunun dəyişməsi və s.

Rezonans relelər elektrik rəqsi sistemlərdə rezonans hadisəsinə əsaslanır, mühafizə və telemexaniki tezlik qurğularında tətbiq olunurlar.

Əgər releyə ümumi şəkildə baxsaq, o ilk çevirici, icra orqanı, yavaşıdıcı orqan, tənzimləyici orqanı özündə birləşdirmiş olar.

İlk çeviriciyə xaricdən verilən siqnallar təsir edirlər.

İcra orqanı siqnalları reledən xarici dövrəyə vermək üçündür.

Yavaşıdıcı orqan relenin təsirini yavaşıtmağı təmin edir.

Tənzimləyici orqan relenin işləmə parametrini dəyişdirir. Rele bir neçə müstəqil elektrik dövrələrini eyni vaxtda idarə edə bilər.

Xarici fiziki hadisələrin təsirinə öz parametrlərini (müqavimət, tutum, induktivlik yaxud e.h.q.) elektrik idarə dövrələrinin görünmədən ayırmaqla sıçrayışla dəyişən relelər kontaktsız relelər adlanır. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən relelərin konstruksiyalarına elektrik dövrələrinin idarə olunması üçün mexaniki yerdəyişmələri tələb etməyən maqnit gücləndiriciləri, tranzistorlar və tiristorlar daxil olunmuşdur.

Kontaktsız relelərə rele rejimində işləyən maqnit gücləndiricisi və məntiq elementləri misal ola bilər.

Bütövlükdə konstruksiyasına görə relelər hermetik və qeyri-hermetik adlanır.

Elektromaqnit relelər müxtəlif əlamətlərə görə ayrı-ayrı növlərə bölünür:

1. Cərəyanın növünə görə sabit və dəyişən cərəyan (sənaye və yüksək tezlikli);

2. Dolaqların sayına görə: – bir dolaqlı və çox dolaqlı;

3. Kontakt qrupların sayına görə: bir cüt kontaktlı və çox kontaktlı;

4. Dolağından keçən cərəyanın istiqamətindən asılı olaraq işləməyə görə: – qütb-

­ lənmiş və neytral (neytral relelərin işlənməsi dolağından keçən cərəyanın isti­-

qamətindən asılı deyildir);

5. İşləmə baxımına görə relelər cəld işləyən (t_işl = 1. 50 ms), normal işləyən

(t_işl = 50. 150 ms) və yavaş işləyən (t_işl =0,15. 1 ms) olurlar.

olan relelər ətalətsiz, olan relelər isə zaman releləri

6. Vəzifələrinə (təyinatlarına) görə relelərdə əsas, köməkçi, zaman və siqnal rele­-

Əsas relelərə cərəyan, gərginlik və b. relelər aiddir.

Köməkçi relelərə: aralıq, zaman dözümlü, siqnal releləri aiddir. Aralıq releləri kontaktların sayını artırmaq, təsiri bir reledən başqasına vermək və kontaktların kommutasiya xüsusiyyətini yüksəltmək üçündür.

Zaman relesi zamana görə ləngimə yaratmaq üçündür.

Siqnal releləri – əsas relelərin işini qeyd edir (fiksasiya), işıq və səs siqnalları ilə idarə olunur. Aralıq releləri elektrik intiqallarının avtomatik idarə sxemlərində, habelə avtomatikanın digər sxemlərində tətbiq olunurlar.

MKУ-48 növlü dəyişən və sabit cərəyan elektromaqnit releləri (24 – 127 B gərginlikli) kənd təsərrüfatı maşınlarının texnoloji proseslərin avtomatik idarəetmə sxemlərində, elektrik avadanlıqlarının mühafizə sxemlərində, o cümlədən elektrik mühərriklərinin iki fazada işləməsindən mühafizə sxemində istifadə olunur.

PПТУ – 1 aralıq relesi nəqliyyat sistemlərinin və mexanizmlərinin (nəqletdiricilər, elevatorlar və b.) idarə dövrələrində tətbiq olunurlar.

PПТ – 100 növlü aralıq relesi əməliyyat dövrələrinin açılması, yaxud kontaktların gücünün artırılması tələb olunan dəyişən cərəyan dövrələrində tətbiq olunurlar.
Relenin parametrləri
İş prinsipi və konstruksiyalarının müxtəlif olmasına baxmayaraq relelər bir sıra ümumi parametrlərlə xarakterizə olunurlar. Onlardan mühümləri aşağıdakılardır.

İşləmə parametri – giriş siqnalının minimum qiyməti olub bu qiymətdə relenin işləməsi daha doğrusu kontaktlarının çevrilməsi baş verir. Elektrik releləri 10 mkA-dən (elektron releləri) 10-larla A-ə (elektromaqnit relelər) qədər işləmə cərəyanına hazırlanırlar.

Buraxma parametri – giriş siqnalının maksimum qiymət olub, bu qiymətdə relenin ilk vəziyyətə qayıtması baş verir. Relenin işləmə və buraxma parametrləri bir-biri ilə qayıtma əmsalı ilə bağlıdır. Buraxma parametrinin işləmə parametrinə olan nisbətinə relenin qayıtma əmsalı deyilir.

Elektromaqnit relelərin qayıtma əmsalı 0,4. 0,9, elektron relelərin isə qayıtma əmsalı 0,98. 0,99-a çatır.

İşçi parametr – relenin işçi nominal rejimində fiziki kəmiyyətin qərarlaşmış qiymətidir.

İşçi parametrin işləmə parametrinə olan nisbətinə işləmədə ehtiyat əmsalı deyilir. Məsələn, güc relesi üçün:

burada P_işçi –relenin işçi gücüdür.

Buraxma parametrinin işçi parametrə olan nisbətinə buraxmada ehtiyat deyilir. Məsələn, həmin rele üçün:

İşləmədə ehtiyat əmsalı həmişə vahiddən böyük, qayıtmada isə həmişə vahiddən kiçik olur.

Relenin mühüm parametrləri – onun işləmə müddəti və buraxma müddətidir.

İşləmə və buraxma zamanı relenin dolağından axan cərəyanın dəyişməsi.

Relenin dolağına gərginlik verildikdə o həmin anda deyil, t_işl. müddətində (müəyyən vaxt müddətində) işləyir ki, həmin müddətə relenin işləmə müddəti (vaxtı) deyilir.

Gərginlik kəsildikdə yaxud buraxma parametrinin qiymətinə qədər azaldıqda rele dərhal buraxmır, müəyyən vaxtdan sonra buraxır ki, buna relenin buraxma vaxtı (t_bur.) deyilir.

t_tər tərpənmə müddəti ərzində relenin mütəhərrik (tərpənən) hissələri sakit vəziyyətdə olur, cərəyan isə relenin I_işl. cərəyanına qədər artır. t_işl – t_tərp. zaman intervalında (həddində) relenin mütəhərrik hissələri bir dayanıq vəziyyətdən digər dayanıq vəziyyətə keçirlər, yəni rele işləyir.

Relenin kontaktları
Relenin etibarlılığı və kommutasiya xüsusiyyəti əsas etibarı ilə kontaktlarla müəyyən edilir. Relenin kontaktları aşağıdakı istismar parametrləri ilə xarakterizə olunurlar: cərəyan, gərginlik, güc və qoşulmaların sayının məhdudluğu.

Məhdud buraxılabilən cərəyan I _məh. kontaktların qızma temperaturu ilə müəyyən edilir. Bu temperaturda kontaktlar yumşalmır və lazımi fiziki – mexaniki xassələri saxlayırlar.

Məhdud buraxılabilən gərginlik U_məh. kontaktların izolyasiyasının deşilmə gərginliyi və açıq kontaktlar arasındakı aralığın deşilməsi ilə müəyyən edilir.

Məhdud buraxılabilən cərəyanı artırmaq üçün kontaktların müqavimətini azaltmaq və onların səthinin soyudulmasını artırmaq lazımdır. Kontaktların müqaviməti onların toxunma yerlərinin müqaviməti ilə müəyyən edilir və o bir-birinə sıxılmış kontakt yaradan hissənin qüvvəsindən asılıdır. Zəif cərəyanlı relelər üçün bu qüvvə Nyutonun yüzdə birini, 3. 10 A-lik kontaktlar üçün qüvvə 1 N-a qədər çatır. Bu zaman kontaktların müqaviməti 10 -5 . 10 -3 -a bərabər olur.

Məhdud buraxılabilən güc P_məhs. elektrik dövrəsinin gücü olub, həmin gücdə kontaktlarda dayanıqlı elektrik qövsü yaranmadan onu qıra bilər. Bu güc, kontaktlar açıldıqdan sonra onlar arasındakı qövsün sönməsi şəraitində (şərtində) müəyyən edilir.

nisbəti relenin güc üzrə güclənmə əmsalı adlanır.

Bu parametrlər kontaktların materialından, forma və ölçülərindən, kontakt təzyiqindən və xüsusi qövssöndürən qurğuların olmasından asılıdırlar.

Kontaktların materialından asılı olaraq cərəyan və gərginliyin müəyyən minimal qiymətlərində qövs əmələ (yaranır) gəlir.

Relelərin kontaktlarının işini (qığılcım əmələ gəlməsinin azaldılması) yüngülləşdirmək üçün əlavə elementlər tətbiq olunurlar. Onları relenin kontaktlarına yaxud dolaqlarına paralel birləşdirirlər.

P dolağının induktivliyində yaranan maqnit enerjisi kontaktlar arasındakı boşluqda deyil, əlavə elementdə – R rezistorunda və C kondensatorunda yaxud relenin dolağının özündə (şək . d) sərf olunur. R söndürücü rezistorun müqaviməti dolağın aktiv müqavimətindən 5-10 dəfə böyük, C kondensatorunun tutumu isə C= 0,5. 2 mkF götürülür.

Bütün növ relelər içərisində kənd təsərrüfat qurğularının elektro-avtomatikasında elektromaqnit relelər daha geniş tətbiq tapmışlar.

Elektromaqnit relelər
Relelərin ən geniş yayılmış növünə elektromaqnit relelər aiddir.

Elektromaqnit relelər – dolağından keçən cərəyanı hiss edir. Yaranan maqnit sahəsi ferromaqnit lövbərin yaxud kontaktlı nüvənin dartılmasına səbəb olur.

Elektromaqnit relelər müəyyən parametrlərin dəyişməsinə öz kontaktlarının qapanması yaxud açılması ilə cavab verirlər.

Dolaqdan axan cərəyanın növünə görə elektromaqnit relelər sabit və dəyişən cərəyan relelərinə, sabit cərəyan releləri isə öz növbəsində neytral və qütbləşmiş relelərə bölünürlər.

Neytral relelər siqnalın qütblüyünü fərqləndirmir və dolaqdan axan sabit cərəyanın hər iki istiqamətini eyni hiss edirlər.

Ş əkildə sadə elektromaqnit relenin sxemi göstərilmişdir. Rele aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

Relenin dolağından cərəyan axdıqda tərpənən lövbər elektromaqnitin tərpənməyən nüvəsinə dartılır. Lövbərin yerdəyişməsi kontaktların qısaqapanmasına səbəb olur. Dolaqda cərəyan olmadıqda lövbər və kontaktlar əks təsir yaradan yay vasitəsi ilə ilk vəziyyətə qayıdır.

Qütbilənmiş rele neytral elektromaqnit rele kimi tərpənən lövbərə və dolağa malikdir. Amma relenin nüvəsi, onu qütbləşdirən, daha doğrysy releni cərəyanın istiqamətinə həssas edən sabit maqnitə malikdir:

1. s abit maqnit;
2. nüvə;
3. dolaq;
4. 4′ – tərpənməyəm kontaktlar.

Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur.

1. sabit maqnit; 2- lövbər; 3 – sonluq; 4 – maqnit məftili ləçək; 5 – ox;

Şəkil 5. Qütbilənmiş rele

a – maqnit sellərinin paylanma sxemi;

b – sağ kontaktı qapanmış iki mövqeli (vəziyyəti)

Dəyişən cərəyan elektromaqnit relesi sabit cərəyan relesinə nisbətən başqa cür qurulur.

Həqiqətən, əgər adi sabit cərəyan elektromaqnit relesinin dəyişən cərəyan dövrəsinə qoşsaq, onda lövbər titrəyəcəkdir, çünki bir period ərzində cərəyan iki dəfə sıfırdan keçir. Titrəmə səs əmələ gətirir, yeyilməni sürətləndirir və kontaktların işini çətinləşdirir.

Titrəməni aradan qaldırmaq üçün dəyişən cərəyan relesi elə hazırlanır ki, lövbərə fazaca biri digərinə nisbətən sürüşdürülən iki maqnit seli təsir edə bilsin. Bunun nəticəsində də dartı qüvvəsi heç vaxt sıfıra düşmür. Şəkildə telefon tipli dəyişən cərəyan relesinin konstruktiv sxemi göstərilmişdir.

Bunun üçün relenin nüvəsinin qütbü iki hissəyə ayrılır və birinə ekran adlandırılan qısa qapanmış mis sarğı geydirilir. Sarğıda e.h.q.-si induksiyalanır və öz növbəsində maqnit seli yaradan cərəyan əmələ gəlir.

Nəticədə qısa qapanmış sarğıdan keçən F₂ maqnit seli, qütbün sərbəst hissəsindən keçən F₁ maqnit selindən φ bucağı qədər geri qalır.

Bir-birindən φ bucağı qədər sürüşmüş F₁ və F₂

Beləliklə, F_A və F_B maqnit selləri

bir-birindən φ bucağı qədər sürüşdürülür.

Elektromaqnit relenin vektor

diaqramı
Şəkil 7

Şəkil 9 Qısa qapanmış sarğılı dəyişən cərəyan

elektromaqnit relesinin konstruksiyası

Maqnit sellərinin yaratdıqları F_Э1 və F_Э2 dartı qüvvələrinin cəmi heç vaxt sıfıra bərabər olmur.

Dartı qüvvələrinin cəmi orta qiymət ətrafında nisbətən az meyl edir, relenin etibarlı işini təmin edir və titrəməni demək olar ki, tamamilə aradan qaldırır.

Şəkil 10. Qısa qapanma sarğısı olmayan dəyişən cərəyan relesinin dartı

Şəkil 11. Qısa qapanma sarğısı olan dəyişən cərəyan relesinin dartı

qüvvəsinin dəyişmə qrafiki
Elektromaqnit relelərinin əsas xarakteristikaları
Elektromaqnit relelərin düzgün və etibarlı işləməsi onların dartı və mexaniki xarakteristikalarının uyğun olmasından çox asılıdır.

Dartı xarakteristikası dedikdə elektromaqnit qüvvənin (F_Э) relenin lövbəri ilə elektromaqnitin nüvəsi arasındakı δ hava aralığı arasındakı asılılıq başa düşülür. Dartı qüvvəsi F_Э relenin amper – sarğılarının kvadratı yaxud Ф maqnit selinin kvadratı ilə düz, δ hava aralığının kvadratı ilə tərs mütənasibdir.

Əks təsir yaradan yayın qüvvəsinin lövbərin yerdəyişməsindən asılılığına relenin mexaniki (əks təsiredici) xarakteristikası deyilir.

Relenin işləməsi üçün dartı xarakteristikası mexaniki xarakteristikadan yuxarıda, buraxması üçün ondan aşağı yerləşməlidir.

dartı xarakteristikaları aralıq δ_min-dan δ_max-a qədər dəyişmələrdə müxtəlif amper-sarğılar üçün hiperbol ailəsindən ibarətdir. mexaniki xarakteristika sınıq xətdən ibarətdir.

Əgər lövbər dartılıbsa (δ_min) onda elektromaqnit qüvvəsinin artması onun əlavə yerdəyişməsinə səbəb olmayacaqdır (1-2 parçası). Relenin buraxması 2 nöqtəsində baş verir, bundan sonra δ artdıqca relenin yayının əks təsir qüvvəsi tədricən azalır (2-3 parçası), sonra isə bizdən son qiymətinə qədər aşağı düşür (3-4 parçası). Dolaqda cərəyan artdıqda relenin lövbəri 4 nöqtəsində tərpənir, yalnız 3 nöqtəsində F_{Э iş.}-də nüvəyə dartılır.

Şəkil 12 Elektromaqnit relenin dartı F_e və mexaniki xarakteristikaları.

F_m – relenin mexaniki xarakteristikası (əks təsir edici).

F_Э –relenin dartı xarakteristikası.

Şəkil 13. Relenin statik xarakteristikası

Şəkil 14. Elektromaqnit relenin vektor diaqramı.

Elektron və ion releləri
Elektron relelərdə müxtəlif yarımkeçirici cihazlar və vakuum elektron lampalar, ion relelərdə isə közərən boşalmalı tiratronlar (soyuq katodlu ion cihazları) istifadə olunurlar.

Adətən elektron relelər sabit cərəyan gücləndiricisi olub, müsbət əks rabitə ilə əhatə olunur. Bu relelər başqa relelərə nisbətən böyük həssaslığa (işləmə gücü 10 -12 . 10 -8 Vt), yüksək güclənmə əmsalına, kiçik ətalətliyə malik olub, kontakt və tərpənən hissələri yoxdur.

Əsasən onları sıfır indikator (müqayisə edilən kəmiyyətlərin kiçik fərqlənmə qiyməti və işarəsinə həssas olan müqayisəedici element kimi), zaman dözümlü rele kimi, qeyri-elektrik kəmiyyətlərin yüksək omlu vericilərindən alınmış kiçik siqnalların rele gücləndiricisi kimi istifadə edirlər.

Elektron və ion relelərin çıxışına adətən idarə dövrələrini artırmaq üçün daha güclü kontakt releləri qoşurlar.

Zaman dözümlü relelər

Zaman dözümlü relelər avtomatikanın bir elementindən digərinə siqnal verildikdə müəyyən vaxt ləngiməsi yaratmaq üçündür.

Zaman relesi xarici təsirin verilişində zamana görə ləngimə funksiyasını yerinə yetirir.

Proqram relesi (qurğusu) zaman dözümlü relenin müxtəlif növü olub adətən bir neçə müstəqil nisbətən böyük zaman ləngiməsi almağa imkan verir.

Nisbətən kiçik zaman dözümləri (5 saniyəyə qədər) yaratmaq üçün ən çox sadə sxem metodları tətbiq edirlər.
Ş əkil 15. Sabit cərəyan relesinin buraxma və işləməsinin

yavaşıdılmasının sxem üsulları.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Rele mühafizəsinin əsas anlayışları

Məlumdur ki, elektroenergetika sisteminin əsas vəzifəsi ümumi mənada elektrik enerjisini istehsal etmək və işlədiciləri elektrik enerjisi ilə təmin etməkdən ibarətdir.Bu baxımdan elektroenergetika sisteminin iş rejimi etibarlı,fasiləsiz,keyfiyyətli və maksimum qənaətli olmalıdır.Elektroenergetika sisteminin qeyd edilən iş rejimlərini təmin etmək məqsədilə rele mühafizəsi və sitem avtomatikası nəzərdə tutulur.

Elektroenergetika sisteminin ayrı – ayrı hissələrində, xüsusilə elektrik stansiyalarında, şəbəkələrdə istismar zamanı müxtəlif zədələnmələr və qeyri normal iş rejimləri baş verə bilər. Zədələnmələr xüsusən qısaqapanmalar zamanı cərəyanın kəskin artması stansiya və yarımstansiya həcmində böyük termiki və dinamiki dağıntılara səbəb olur.Qısaqapanma cərəyanlarının bu cür təsiri bahalı olan elektrik avadanlığının sıradan çıxmasına və elektrik təchizatının pozulmasına gətirib çıxarır.Eyni zamanda qısaqapanma zamanı gərginliyin kəskin azalması müşahidə olunur ki,bu da enerji mənbələrinin və işlədicilərin normal işini pozur.O, paralel işləyən generatorları sinxronluqdan çıxarır və mühərriklərin dayanıqlı işini pozur.Əgər zədələnmə tez bir zamanda aşkarlanıb aradan qaldırılmasa ən qorxulu hal ümumisistem dayanıqlığının pozulması baş verə bilər. Beləliklə rele mühafizəsinin əsas işi zədələnmələrin və qeyri normal iş rejimlərinin aradan qaldırılması və siqnallaşdırılmasıdır.

Rele mühafizəsinin əsas qurğusu reledir.Aşağıdakı şəkildə sadə rəqəmli maksimal cərəyan relesi göstərilmişdir(Şək.1).Maksimal cərəyan mühafizəsinin iş prinsipi cərəyanın artaraq təyin edilmiş qiymətə çatdığı zaman işləyib dövrəni qırmasına əsaslanır.Rele əsasən aşağıdakı hissələrdən təşkil edilmişdir.

Şək.1 Relenin işləmə alqoritmi (Dözmə müddətli Maksimal cərəyan mühafizəsi ANSI51)

Cərəyanın qiymətini releyə daxil etmək üçün analoq giriş, I

Məntiqi hissə (müqaisə bloku), S

Siqnal çıxışı, Si

Dözmə müddətli məntiqi çıxış (açarın açılmasına əmrin ötürülməsi ),St

Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif mühafizələrin bəzilərinin ANSI C37.2 standartına əsasən kodlanması göstərilmişdir.

Kod ANSI	Mühafizə adı
21	Distansion mühafizə
27	Minimal gərginlik mühafizəsi
32P	İstiqamətli maksimal aktiv güc mühafizəsi
49	Temperatur mühafizəsi
50	Maksimal cərəyan mühafizəsi(MCM), ani
50BF	Açarın imtinasından mühafizə
50N və 50G	Yerlə qapanmadan MCM, ani
51	Dözmə müddətli MCM
51N və 51G	Yerlə qapanmadan dözmə müddətli MCM
59	Maksimal gərginlik mühafizəsi
59N	Sıfır ardıcıllıqlı maksimal gərginlik mühafizəsi
64REF	Yerlə qapanmadan diferensial mühafizə
67	İstiqamətli MCM
67N/67NC	Yerlə qapanmadan istiqamətli MCM(neytralı kompensasiya edilmiş)
79	Avtomatik Təkrar Qoşma(ATQ)
81H	Maksimal tezlik mühafizəsi
81L	Minimal tezlik mühafizəsi
87T	Transformatorların diferensial mühafizəsi
87G	Generatorların diferensial mühafizəsi
87L	Xətlərin diferensial mühafizəsi
87B	Şinlərin diferensial mühafizəsi
87M	Mühərriklərin diferensial mühafizəsi

Rele mühafizəsi qurğularına qoyulan tələblər

Rele mühafizəsinin effektiv işini təmin etmək məqsədilə aşağıdakı tələblər yerinə yetirilməlidir.

Etibarlılıq

Etibarlılıq aşağıdakı faktorlardan asılı olur.

• Düzgün dizayn/ ayarlar
• Düzgün quraşdırma/diaqnostika
• Texniki xidmətin düzgün təşkil edilməsi

Mühafizə sxeminin düzgün dizayn edilməsi birinci və əsas məsələlərdən biridir. Mühafizə sxeminin düzgün seçilməsi mühafizənin istənilən şəraitdə düzgün fəaliyyət göstərməsinin və lazım gəldikdə işdən çıxarılmasının qarantıdır.Burada eyni zamanda hansı növ mühafizə avadanlıqlarından istifadə edilməsinin xüsusi önəmi vardır. Mühafizə sistemi layihələndirildikdə hər bir əsas mühafizənin ehtiyyat mühafizəsi də olmalıdır.

Rele mühafizəsi qurğularının ayarları lazımi tələbləri: sistemin parametrlərini, yükün qiymətini, qəzaları, dinamiki tələbləri və s. nəzərə almalıdır. Məlum olduğu kimi sistem parametrləri yükün qiymətindən asılı olaraq dəyişilir və ona görə də mühafizənin qoyuluş qiymətləri müəyyən intervalada dəyişilmək imkanına malik olmalıdır.

Mühafizə sisteminin düzgün quraşdırılması vacib məsələlərdəndir , belə ki, mühafizə sistemləri arası düzgün olmayan birləşmələr nəticədə mühafizənin yoxlanmasını çətinləşdirə bilər.

Diaqnostika mühafizə sistemlərinin bütün sahələrini əhatə etməlidir.Düzgün olmayan diaqnostika mühafizənin səhf işləmə ehtimalını artırır və etibarlığını azaldır.

Texniki xidmətin düzgün təşkil edilməməsi

Zaman keçdikcə rele mühafizə qurğularının texniki istismar parametrləri daxili və xarici faktorların təsiri nəticəsində pisləşir. Məsələn: kontaklar tez-tez baş verən əməliyyatlar nəticəsində kobud və yanmış vəziyyətə düşə və yaxud da ətraf mühitin təsiri nəticəsində çirklənə bilər, dolaqların və digər sxemlərin bütövlüyü və elektron hissələrin fəaliyyəti pozula bilər.Bu da öz növbəsində mühafizənin səhf işləməsinə səbəb ola bilər.Ona görə də rele mühafizəsi periodik olaraq yoxlanmalı və lazımi hissələr təmir olunmalı və yaxud da dəyişdirilməlidir.

Selektivlik

Selektivlik zədələnmə zamanı yalnız həmin hissə üçün nəzərdə tutulmuş açarların işləyib zədələnməni aradan qaldırmasıdır.

Stabillik

Stabillik mühafizənin təsir zonasından kənarda baş verən zədələnmələr və yaxud da digər təsirlər zamanı mühafizənin düzgün fəaliyyət göstərmək qabiliyyətidir.

Həssaslıq

Rele mühafizəsi öz təsir zonasında bütün hallarda zədələnməni hiss edib onu aradan qaldırmalıdır. Əksər hallarda rele mühafizəsi o vaxt həssas sayılır ki, əsas işləmə parametrləri ən kiçik olsun.

Cəld təsir

Zədələnmələr zamanı həmin element nə qədər tez açılarsa sistemin işdə qalan elementləri və tələbatçıları üçün bir o qədər yaxşıdır. Rele mühafizəsinin cəld təsiri aşağıdakı səbəblərə görə vacibdir:

1.Generatorların , mühərriklərin və bütünlükdə sistemin dayanıqlığı artır

2.İşlədicilərin aşağı gərginlik şəraitindəki işləmə müddəti azalır ki, bu da öz növbəsində mühərriklərin qısaqapanmanın açılmasından sonra öz-özünə işə düşməsini asanlaşdırır.

3.Zədələnmələrin həcminin azlması

4.ATQ – nin və EAQ – nın effektivliyi artır.

1- ma’ruza. Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari. Rele himoyasi va avtomatikaning taraqqiyoti

1-
ma’ruza. Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari. Rele himoyasi va
avtomatikaning taraqqiyoti

Reja:
1.
Kirish
2. Fanning maqsadi va vazifalari
3. Rele himoyasi va avtomatikaning taraqqiyoti
Rele himoyasi energosistemaning ishonchli va tejamli ishlashini
ta’minlovchi avtomatikaning bir qismi bo’lib elektr sistemasida yuzaga
keluvchi shikastlanish va normal bo’lmagan rejimlarni avtomatik ravishda
bartaraf qilish uchun xizmat qiladi. Rele himoyasi himoyalanayotgan
energosistema elementining holati va ishlash rejimlarini uzluksiz nazorat
qiladi va ularda shikastlanish yoki normal bo’lmagan rejim yuzaga kelganda
ishga tushadi.
Energosistemada shikastlanish hosil bo’lganda rele himoyasi
shikastlangan elementni aniqlaydi va uni sistemaning shikastlanmagan
qismidan
shikastlanish
toklarini
uzishga
mo’ljallangan
maxsus
viklyuchatellarga ta’sir qilish yo’li bilan ajratib qo’yadi. Normal bo’lmagan
rejim hosil bo’lganda rele himoyasi normal rejimni tiklash uchun zarur
bo’lgan amallarni bajaradi yoki nazoratchi personalga signal beradi.
Avtomatika qurilmalari sistemaning normal rejimini tezlik bilan avtomatik
ravishda tiklash uchun xizmat qiladi. Asosiy avtomatika qurilmalariga
avtomatik qayta ulash (AQU) rezervni avtomatik ulash (RAU) va avtomatik
chastotaviy yengillashtirish (ACHE) kiradi.
Elektr ta’minoti sistemasining o’ziga xos xarakterli belgilari, ularda
bo’ladigan jarayonlarning katta tezlikda kechishi va avariya xarakteriga ega
bo’lgan shikastlanishlarning yuzaga kelishi mumkinligidir. SHu sababli elektr
ta’minoti sistemasining ishonchli va tejamli ishlashiga avtomatik boshqarish
yo’li bilangina erishish mumkin. Buning uchun har xil avtomatik boshqarish
qurilmalari ishlatiladi. Ular orasida asosiy o’rinladan birini avtomatik rele
himoyasi qurilmalari egallaydi.
Rele himoyasi qurilmalari elektr qurilmalarda shikastlanish yoki
anormal rejim yuzaga kelganda ishlaydi. Eng xavfli va ko’p sodir bo’ladigan
shikastlanish qisqa tutashuvdir. Qisqa tutashuvlar elektr qurilmalarining
fazalari orasida yoki neytrali yerga ulangan elektr tarmoqlarida faza bilan yer
orasida bo’lishi mumkin. Bundan tashqari qisqa tutashuvlar va faza uzilishi
bilan bog’liq bo’lgan murakkab shikastlanishlar ham sodir bo’lishi mumkin.
Elektr
mashinalari
va
transformatorlarda
yuqorida
ko’rsatilgan
shikastlanishlardan tashqari bitta faza o’ramlari orasida ham tutashuv yuzaga
kelishi mumkin.

Qisqa tutashuv natijasida elektr ta’minoti tizimining normal ishlashi
buziladi. Jumladan,, sinxron generatorlar, kompensatorlar va elektr
dvigatellarning sinxronizatsiyadan chiqishi va iste’molchilarning ishlash
rejimlari buzilishi mumkin. Bundan tashqari qisqa tutashuv tokining issiqlik
va dinamik ta’sirlari ham xavfli bo’lib hisoblanadi.
Avariyaning rivojlanishiga yo’l qo’ymaslik va shikastlanish oqibatlarini
kamaytirish uchun qisqa tutashuvni tezlik bilan aniqlash va shikastlangan
elementni uzish zarur. Ayrim hollarda shikastlanish soniyaning ulushlariga
teng bo’lgan vaqt ichida bartaraf qilinishi zarur bo’ladi. Bunday vazifani inson
bajara olmasligi o’z-o’zidan ma’lum. SHikastlangan elementni aniqlash va
uzilishi zarur bo’lgan viklyuchatelga ta’sir qilish uchun uzishga ishlovchi rele
himoyasi xizmat qiladi.
Fanni o’rganishdan asosiy maqsad releli himoya va avtomatika
qurilmalarining tarkibiy qismlari to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’lish, ularni
ishlatish bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdir. Ushbu fanni o’rgangan talabalar
releli himoya va avtomatika qurilmalarining tarkibiy qismlarini elektr
ta’minoti tizimlarida qo’llash, ularni ulanish sxemalarini qurish, sxemalardagi
o’rnatma qiymatlarini hisoblash uchun zarur bilimi va ko’nikmalarga ega
bo’lishlari kerak. Releli himoya, avtomatika va telemexanika moslamalarining
vazifalari, ularning tarkibiy qismlari va funktsional qismlari bilan tanishish,
himoya qurilmalariga qo’yiladigan asosiy talablarni va ishlash printsiplarini
bilishdan iborat. ETTning RH va A fanining maqsadi RH va A qurilmalarini
hisoblash va parametrlarini tanlashga doir texnikaviy masalalarni mustaqil
yechish bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lishga yordam berishdan iborat.
Rele himoyasining asosiy elementi bo’lib maxsus apparat rele
hisoblanadi. Ayrim hollarda uzgich va himoya bitta himoya hamda
kommutatsiya qurilmasida birlashtirilgan bo’ladi, masalan eruvchan
saqlagich ko’rinishida.
Neytrali yerdan izolyatsiyalangan yoki yoy so’ndiruvchi reaktor orqali
yerga ulangan elektr tarmoqlarida bir fazali yerga tutashuv qisqa tutashuv
bo’lib hisoblanmaydi, ya’ni katta toklarning hosil bo’lishi bilan bog’liq
bo’lmaydi. Fazalar orasidagi kuchlanish o’zgarmaydi va elektr ta’minoti
tizimining ishi buzilmaydi. Lekin bunday rejimni normal deb hisoblab
bo’lmaydi, chunki shikastlanmagan fazalarning yerga nisbatan kuchlanishi
ortadi va bir fazali yerga tutashuvning ko’p fazali qisqa tutashuvga o’tish xavfi
yuzaga keladi. SHu sababli bir fazali yerga tutashuv ma’lum vaqt davomida
bartaraf qilinishi zarur. Yerga tutashuvdan rele himoyasi asosan signalga
ishlaydi. Faqat ayrim hollarda, masalan, katta quvvatli generatorlarda yoki
tog’-kon sanoati elektr ta’minoti tizimlarida signalga emas balki uzishga
ishlaydigan qilib bajariladi.
Ayrim hollarda elektr qurilmalarining o’ta yuklanishi yoki tashqi qisqa
tutashuvlar ta’sirida normal bo’lmagan rejimlar yuzaga kelishi mumkin. Bu
holda shikastlanmagan elementdan katta toklar o’tib izolyatsiyaning vaqtidan

ilgari eskirishiga va ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Tashqi qisqa
tutashuvlar ta’sirida hosil bo’ladigan katta toklar shikastlangan elementning
rele himoyasi ishlagandan keyin uzilishi natijasida bartaraf qilinadi.
Elektr qurilmalarda o’ta yuklanishlardan signalga ishlovchi maxsus
himoya o’rnatiladi. Bunday himoya ishlab signal bergandan keyin operativ
personal o’ta yuklanishni bartaraf qilish choralarini ko’radi. Operativ personal
bo’lmagan
podstantsiyalarda
o’ta
yuklanishlardan
rele
himoya
iste’molchilarning ma’lum qismini uzishga yoki elektr qurilmani manbadan
ajratishga ishlaydigan qilib bajariladi.
Parallel ishlaydigan sinxron elektr mashinalarning tebranish rejimi ham
normal bo’lmagan rejim bo’lib hisoblanadi. Bunday rejim qisqa tutashuvlar
natijasida yuzaga keladi va ayrim sinxron mashinalarning tormozlanishiga
hamda boshqalarining tezlanishigaga olib keladi. Natijada tok ortib
kuchlanish kamayadi. Tok va kuchlanish ta’sir etuvchi qiymatlarining
o’zgarishi tebranuvchi xarakteriga ega bo’ladi. Bunday hollarda rele himoyasi
uzishga ishlamasligi kerak. Normal rejimni tiklash uchun ayrim hollarda
maxsus avriyaga qarshi avtomatika (AQA) qo’llaniladi. AQA tebranishlar
yuzaga kelganda va turg’unlik buzilganda sistemani sinxron ishlamaydigan
qismlarga bo’lib tashlaydi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki
iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ishonchli va uzilishlarsiz ta’minlash
uchun faqatgina rele himoyasining o’zi yetarli emas. Buni quyidagi elektr
ta’minotining sxemasi misolida ham ko’rish mumkin (K.1-rasm). Tarqatish
punktining (TP) shinalari odatda ikkita sektsiya ko’rinishda bajariladi.
Sektsiya orasidagi QZ viklyuchatel normal rejimda uzilgan bo’ladi. Ta’minlash
manbalari (TM) dan keladigan liniyalar faqat o’z sektsiyalariga ulanadi. TP ni
ta’minlovchi liniyalardan biri shikastlanganda va o’z rele himoyasi ishlab
uzilganda u ulangan sektsiyaning elektr ta’minoti to’xtaydi. Elektr ta’minotini
rezervni avtomatik ulash (RAU) qurilmasi yordamida sektsiya viklyuchateli
QZ ni ulash yo’li bilan tiklash mumkin.

K.1-rasm. Tarqatish punktining bir chiziqli sxemasi
Elektr ta’minoti tizimlarini avtomatlashtirish elektr energiyasini uzatish
va taqsimlash jarayonlarini ishonchligini orttiradi, shikastlanish yuz berganda
operativ oldini olish imkonini beradi. Elektr ta’minoti tizimlarida qo’llanilgan
avtomatik boshqarish tizimlarining vazifasi quyidagilardan iborat:
shikastlangan element yoki qismni tez uzish yoki boshqa shikastlanmagan
qismidan ajratish; normal bo’lmagan ish rejimining (masalan, o’ta yuklanish)
oldini olish; istemolchilar elektr ta’minotini tez tiklash, avariya yuz bergan
manbani tarmoqdan ajratish; iste’molchilarni belgilangan kuchlanishini
ta’minlash; sinxron mashinalarni ishga tushirish va to’xtatish; energetik
tizimda aktiv quvvat yetishmaganda iste’molchilarni bir qismini o’chirish va
shu kabilar.
Havo elektr uzatish liniyalaridan foydalanish tajribasi ularda sodir
bo’ladigan shikastlanishlarning ko’pchiligi turg’un bo’lmasligi, ya’ni liniya
uzilganda barham topishi va qayta ulanganda liniya normal ishlashda davom
etishi mumkinligini ko’rsatadi. Qayta ulash avtomatik qayta ulash (AQU)
qurilmasi yordamida bajariladi.
Har qanday elektr ta’minoti tizimi elementining shikastlanish va uzilishi,
umuman, elektr tizimining ishiga ta’sir qiladi. Masalan, iste’molchilarning bir
qismining uzilishi ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning keragidan
ortiqcha bo’lishiga va natijada chastotaning ruxsat etilmaydigan
qiymatlarigacha ortishiga sabab bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, quvvati
katta generatorning uzilishi elektr energiyaning yetarli bo’lmasligiga va
natijada energosistema turg’unligining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Bunday jaryonlar tez amalga oshishi sababli operativ personal ularni bartaraf
qilish va tezlikda normal rejimni tiklash imkoniyatiga ega emas. Bunday
vazifalarni avtomatik qurilmalar bajarishi mumkin. Masalan, chastotani
tiklash vazifasini avtomatik chastotaviy yengillashtirish (ACHE) qurilmasi
bajaradi.
Rele himoyasi va avtomatika texnikasining taraqqiyoti
Elektr sistemasida qisqa tutashuv ko’pchilik hollarda tokning keskin
ortishiga olib keladi. SHu sababli dastlab tok himoyalari ishlatilgan. Bunday
himoyalar himoyalanayotgan elementdagi tok oldindan belgilangan tokdan
ortib ketganda ishlaydigan qilib bajariladi. Tok himoyasini tayyorlash uchun
eruvchan saqlagichlar yoki relelardan foydalanish mumkin. Elektr
qurilmalarini qisqa tutashuvlardan himoya qilish uchun eruvchan
saqlagichlardan foydalanish XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan.
Ammo, tez orada eruvchan saqlagichlar, ayrim hollarda o’z vazifasini
qoniqarli bajarmasligi ma’lum bo’lgan va ular elektromagnit tok relelari bilan
almashtirila
boshlagan.
Keyinchalik
eruvchan
saqlagichlarning

konstruktsiyalari takomillashtirilib borilgan va ular hozirgi vaqtda ham
faqatgina kuchlanishi 1000 V gacha bo’lgan elektr tarmoqlari bilan bir
qatorda nisbatan yuqori kuchlanishli tarqatish tarmoqlarida ham
muvaffaqiyatli tarzda ishlatilmoqda.
Himoya uchun relelar XX asrning boshlarida keng qo’llanila boshlagan.
Induktsion tok relelari 1901 yilda tayyorlangan. Rele himoyasi uchun
differintsial tok printsipi 1905-1908 yillarda ishlab chiqilgan. Yo’naltirilgan tok
himoyalari 1910 yildan qo’llanila boshlagan. SHu yillarda masofa relelarini
tayyorlash yo’nalishidagi ishlar bajarilgan va ular XX asrning 20 – yillarida
masofa himoyalarini tayyorlash imkonini bergan. Rele himoyasida
elektronikani, xususan, himoyalanayotgan liniya simlari orqali uzatiluvchi
yuqori chastotali toklardan foydalanish yo’nalishidagi birinchi qadamlar 1923-
1928 yillarda qo’yilgan.
Elektr uzatish liniyasi orqali yuqori chastotali signallarni uzatish
bo’yicha mufassal ishlar va liniyaga yuqori chastotali toklarni kiritib
tayyorlangan himoyaning tavsifi 1932 yilda e’lon qilingan.
Har xil turdagi relelarni elektron lampalar yordamida tayyorlash
bo’yicha bajarilgan ishlarning natijalari 1934 yilda e’lon qilingan. SHu yillarda
elektron lampalarda masofa himoyasi ishlab chiqarilgan. Lekin bu
yo’nalishdagi keyingi yillarda bajarilgan ishlar himoya qurilmalarida elektron
lampalarni qo’llash istiqbolli emasligini ko’rsatgan.
To’g’rilangan tokda ishlaydigan relelarni bajarish uchun yarim
o’tkazgichlarni, jumladan,, kuproks va selenli to’g’rilagichlarni qo’llash XX
asrning 30 yillaridan boshlangan. Keyinchalik 40-yillarning so’nggida
tranzistorlardan ham foydalanish imkoniyati paydo bo’lgan. Yarim
o’tkazgichlar yordamida kontaksiz relelar bilan bir qatorda ayrim rele
himoyalari ham tayyorlangan. Analog hisoblash texnikasining elementlari,
jumladan,, operatsion kuchaytirgichlardan rele himoyasining elementlarini
tayyorlashda foydalanish 60-yillarda boshlangan. Keyinchalik rele himoyasi
va avtomatika qurilmalarining komplekslarini yaratish raqamli hisoblash
texnikasi elementlari istiqbolli ekanligi aniqlandi. Hozirgi vaqtda rele
himoyasi va avtomatika qurilmalarini bajarishda vaqt sinovidan o’tgan
elektromexanik elementlar ham, analog va raqamli elementlarda bajarilgan
elementlar ham ishlatilmoqda.
Nazorat savollari

1.

Rele himoyasi qanday vazifani bajaradi?
2.

Rele himoyasi qachon ishga tushadi?
3.

Avtoatika qurilmalari nima uchun xizmat qiladi?