Sosiologiya kitablari

Elmi cəhətdən düzgün təşkil olunmuş anketin köməyi ilə sosioloq

«Sosiologiya» Fənni Üzrə Kollokvium Suallarının Cavabları Sıra №

həyat dəyişdikdə onu öyrənən elm də inkişaf etməli və dəyişməlidir.

Sosioloji tədqiqatlarda əsas nəzəri prosedurlar

Proqramda nəzəri (metodoloji) və metodiki (prosedur) bölmələri

fərqləndirmək olar. Bunlardan birincisinə problemin qoyuluşundan tutmuş

respondentlərin seçilməsinə qədər olan cəhətlər, ikincisinə isə

məlumatların toplanması, işlənməsi və təhlili aiddir. Birinci bölmə

sosioloqdan əsaslı nəzəri hazırlıq tələb edir. O, tədqiqat obyektini məntiqi

təhlilə məruz qoymağı bacarmalıdır.

Proqramın ikinci bölməsi ilkin sosial informasiyanın toplanması

metodlarının səciyyəsini müəyyən edir.

İctimai rəyin sosiologiyası

Hələ ən qədim zamanlardan başlayaraq mütəfəkkirlər «ictimai rəy»

anlayışını diqqət mərkəzində saxlayırlar. İctimai rəyin gücü, tarixi prosesin

subyektlərinin fəaliyyətinə onun fəal təsiri heç kimdə şubhə doğurmur.

Məsələn, İntibah dövrünün görkəmli mütəfəkkiri N.Makiavelli (1469-1527)

özünün məşhur «Hökmdar» adlı əsərində bu fenomenin son dərəcə

əhəmiyyətli xarakter daşıdığını göstərmişdir. Lakin bizim hazırda nəzərdə

tütdüğümüz mənada bu anlayışa ingilis dövlət xadimi C.Solsberinin

əsərlərində rast gəlinir. 1159-cu ildə Solsberinin çıxışlarının birində bu söz

birləşməsi irəli sürüldükdən az sonra digər ölkələrə də keçərək ictimai

fikrin mərkəzində dayanır. XVIII əsrin sonlarından etibarən isə ictimai rəy

hamı tərəfindən qəbul edilən anlayışa çevrilir.

Cəmiyyət, sivilizasiya və sosial münasibətlər anlayışlarının qarşılıqlı

Geniş mənada cəmiyyət bəşəriyyət deməkdir, yəni onun

yaranmasından bu günə qədər insan təbiətində gedən proseslər deməkdir.

İnsanlar çoxmüddətli birliklər, kollektivlər yaratmasalar yaşaya bilməzlər.

Bu geniş mənada cəmiyyət məkan və zaman anlayışında bütöv

münasibətlərin sosial məcmusudur.

Cəmiyyət – bir-biri ilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olan insanların özləridirlər;

dövlət – onları idarəedən hakimiyyət orqanıdır və nəhayət, ölkə – insanların

yaşadığı, ümumi tarixi və mədəniyyəti olan müəyyən ərazidir.

O.Kont hesab edirdi ki, cəmiyyət ümumiyyətlə insanları özünə məxsus

qayda və bənzərinə görə formalaşdırır.

İnkişafı əks etdirən proseslərin qanunauyğun nəticəsi olaraq

sivilizasiya yaranmışdır. Sivilizasiya cəmiyyətin maddi və mədəni inkişafı

nəticəsində yaranan ictimai inkişafın səviyyəsi və pillələrinin

göstəricisidir. O, latın sözü olub «civis» – vətəndaş, «civitas» – cəmiyyət,

«civilis» – mədəni, sivilizasiyalı deməkdir.

Hər bir cəmiyyət ictimai münasibətlərin müəyyən tipi ilə səciyyələnir.

İctimai münasibətlər yalnız cəmiyyətdə mövcud olan insanların sosial

fəaliyyəti, yəni istehsalat, siyasət, mənəvi həyat və digər sahələrdəki

fəaliyyəti prosesində meydana gələn xüsusi növ əlaqələr və qarşılıqlı

təsirlərdir. Bu münasibətlər ictimai münasibətlər adlandırılır. Onlar böyük

insan kütlələri, sosial qrupları və siniflərin qarşılıqlı təsirindən meydana

Sosioloji tədqiqatların proqramı

Sosioloji tədqiqatların hazırlanması bəzilərinin düşündükləri kimi

anketin tərtibindən deyil, proqramın tərtibindən başlanır. Tədqiqat

proqramının elmi surətdə tərtibi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki

tədqiqatın nəticələri xeyli dərəcədə bu sənədin səviyyəsindən asılıdır.

Proqram sosioloqun həyata keçirdiyi prosedurların (informasiyanın

toplanması, işlənməsi və təhlili) nəzəri-metodoloji əsasını təşkil edir.

Sosioloji tədqiqat proqramı özündə aşağıdakı cəhətləri birləşdirir:

Problemin, tədqiqat obyektinin və predmetinin müəyyən

Tədqiqatın xarakterinin, məqsəd və vəzifələrinin müəyyən

Əsas anlayışların irəli sürülərək izahının verilməsi.

Əməli fərziyyələrin irəli sürülməsi.

Tədqiqatın strateji planının hazırlanması.

Respondentlərin seçilməsi planının tərtibi.

Məlumatların toplanması metodlarının təsviri.

Məlumatların təhlili sxeminin təsviri.

Proqramda nəzəri (metodoloji) və metodiki (prosedur) bölmələri

fərqləndirmək olar. Bunlardan birincisinə problemin qoyuluşundan tutmuş

respondentlərin seçilməsinə qədər olan cəhətlər, ikincisinə isə

məlumatların toplanması, işlənməsi və təhlili aiddir. Birinci bölmə

sosioloqdan əsaslı nəzəri hazırlıq tələb edir. O, tədqiqat obyektini məntiqi

təhlilə məruz qoymağı bacarmalıdır.

Proqramın ikinci bölməsi ilkin sosial informasiyanın toplanması

metodlarının səciyyəsini müəyyən edir.

Qərbi Avropa ölkələrinə sosioloji fikir (Kont.Spenser, Şteyn və s.)

yaradıcılarından biri olan fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) hesab

edilir. İlk dəfə məhz O.Kont kapitalizm cəmiyyətinin səciyyəvi

xüsusiyyətlərini öyrənmiş, onun mövcudluq və inkişaf qanunlarını formulə

etmişdir. Kontun təlimi mövcudluq qanunlarını öyrənən sosial statika və

hadisələrin inkişaf ardıcıllığını şərh edən sosial dinamika adlı iki hissədən

ibarət olub «sosial fizika» adlanırdı. Lakin 1839-cu ildə belçikalı statistik

Ketlenin də həmin termindən istifadə etdiyi məlum olduqda Kont yeni

termin – «sosiologiya» anlayışını irəli sürdü.

Kontun ideyaları, cəmiyyətin bütöv sosial orqanizm kimi fəaliyyəti

haqqında fikirləri ingilis filosofu Herbert Spenser (1820-1903) tərəfindən

daha da inkişaf etdirilmişdir. Spenserin «Sintetik fəlsəfə sistemi», «Elmi,

siyasi və fəlsəfi təcrübələr», «Əsas mənbələr» kimi əsərlərində cəmiyyət

bioloji və sosial amillərin qarşılıqlı təsirində olan vahid sistem kimi

qiymətləndirilir. Bu nəzəriyyəyə görə ictimai həyatın bütün tərəfləri üzvi

surətdə bir-biri ilə bağlıdır və bu əlaqələrsiz fəaliyyət gösətərə bilməz.

XIX əsrin ortalarında alman dilli ölkələrdə sosioloji ideyaların

yayılmasında Lüdviq fon Şteynin (1815-1890) əsərlərinin mühüm rolu

olmuşdur. Onun 1842-ci ildə nəşr olunmuş «Müasir Fransada sosializm və

kommunizm» adlı əsəri Almaniyada sosioloji fikrin təməlini qoymuşdur.

Alman sosioloqu Zombart (1863-1911) iddia edirdi ki, «Karl Marks

sosializmə dair bütün ideyalarını məhz Lüdviq fon Şteyndən əxz etmişdir».

Sosioloji biliklərin səviyyəsi.

Sosioloji biliklər sistemi mürəkkəb struktura malik olub ictimai

gərçəkliyin tədqiqinin müxtəlif tiplərini və səviyyələrini əks etdirir. İctimai

həyatın öyrənilməsinin nəzəri və tətbiqi (praktiki, əməli) aspektləri burada

sıx vəhdətdə çıxış edir. Buna görə də ictimai həyatın müəyyən sahələrinin

tədqiqi ilə məşğul olan ixtisaslaşmış sahələri və müxtəlif sosioloji

nəzəriyyələri qeyd etmək zəruridir. Deməli sosiologiya sosial idrakın

aşağıdakı səviyyələrini özündə birləşdirir: ümumi nəzəriyyə, xüsusi

nəzəriyyələr və konkret (empirik) tədqiqatlar. İkinci və üçüncü səviyyələri

çox vaxt «tətbiqi sosiologiya» anlayışı ilə qeyd edirlər. Bu səviyyələrdən

hər biri ictimai həyatın öyrənilməsində özünəməxsus yanaşma üsuluna və

metodlarına malikdirlər. Ümumi sosioloji nəzəriyyənin əsas vəzifəsi

cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafının ümumi qanunlarını tədqiq etməkdən

ibarət olduğu halda, tətbiqi sosiologiyanın vəzifəsi həmin qanunların

cəmiyyət həyatının müxtəlif sahələrində müxtəlif tarixi şəraitdə təzahür

etmə formalarını və fəaliyyət mexanizmini öyrənməkdən ibarətdir. Ümumi

sosioloji nəzəriyyə hər bir sosial hadisəyə bütöv ictimai tamın elementi

kimi baxır. Onun hüdudları daxilində xüsusi sosioloji nəzəriyyələr

səviyyəsində konkretləşən sosial hadisələrin və proseslərin öyrənilməsinin

əsas metodoloji şərtləri formalaşır. O, ayrı-ayrı sosial prosesləri və

hadisələri sosial tamla uyğunlaşdırmağa və bununla da onları elmi şəkildə

izah etməyə, əsil mənşələrini aşkara çıxarmağa, strukturunu və

funksiyalarını müəyyən etməyə imkan verir.

Tətbiqi sosiologiyanın məqsəd və vəzifələri

Sosiologiya elmi iki bərabər hissədən: nəzəri və tətbiqi hissələrdən

ibarətdir. Nəzəri hissə problemlərin ümumiləşdirilməsi və elmi nəticələr

çıxarılması ilə məşğul olduğu halda, tətbiqi hissə ictimai həyatın ən

müxtəlif sahələrində sosiologiyanın köməyini təklif edir. Buna müvafiq

olaraq sosioloji biliklərin səviyyəsi 3 yerə bölünür: ümumi sosioloji

nəzəriyyələr, xüsusi nəzəriyyələr, empirik tədqiqatlar.

O.Kont sosiologiya elminin banisidir.

Sosiologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi meydana gəlməsi XIXəsrin

birinci yarısına təsadüf edir. Bu elmin yaranması cəmiyyətdə kəskinləşən

ictimai-siyasi mübarizə ilə bağlı olmuşdur. Yeni intellektual sintezə, insan

və cəmiyyət haqqında realist təhlilə tələbat daim artırdı. Sosial hadisələri və

prosesləri izah etmədən, ictimai həyatın müxtəlif tərəfləri barədə konkret

empirik informasiya almadan, bir sözlə sosioloji realizm mövqeyində

dayanmadan cəmiyyəti səmərəli idarə etmək mümkün deyildi.

yaradıcılarından biri olan fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) hesab

edilir. İlk dəfə məhz O.Kont kapitalizm cəmiyyətinin səciyyəvi

xüsusiyyətlərini öyrənmiş, onun mövcudluq və inkişaf qanunlarını formulə

etmişdir. Kontun təlimi mövcudluq qanunlarını öyrənən sosial statika və

hadisələrin inkişaf ardıcıllığını şərh edən sosial dinamika adlı iki hissədən

ibarət olub «sosial fizika» adlanırdı. Lakin 1839-cu ildə belçikalı statistik

Ketlenin də həmin termindən istifadə etdiyi məlum olduqda Kont yeni

termin – «sosiologiya» anlayışını irəli sürdü.

Kontun sosial-fəlsəfi baxışlarının mərkəzində özünün yazdığı kimi

«bəşəriyyətin intellektual təkamülünün böyük əsas qanunu» dayanır. Bu

qanuna görə insanların idrakı fəaliyyəti və ictimai şüuru aşağıdakı inkişaf

mərhələlərindən keçmişdir: teoloji, metafizik və pozitiv. Birinci mərhələdə

insan ağlı təbiətdə baş verən bütün hadisələri fövqəltəbii qüvvələrlə, ikinci

mərhələdə abstrakt anlayışlarla izah etdiyi halda, pozitiv mərhələdə insan

öz mühakimələrində elmi müşahidələrə əsaslanır. Kont cəmiyyətin

inkişafının qanunauyğun və mütərəqqi xarakter daşıdığını göstərirdi. O,

bunu sosial dinamika adlandırırdı.

O.Kontun əsas xidməti bundadır ki, o cəmiyyətə bütöv sosial orqanizm

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində sosiologiya elminin inkişaf

xüsusiyyətləri

Sosiologiya elminin banisi fəlsəfədə pozitivizm cərəyanının

yaradıcılarından biri olan fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) hesab

edilir. İlk dəfə məhz O.Kont kapitalizm cəmiyyətinin səciyyəvi

xüsusiyyətlərini öyrənmiş, onun mövcudluq və inkişaf qanunlarını formulə

etmişdir. Kontun təlimi mövcudluq qanunlarını öyrənən sosial statika və

hadisələrin inkişaf ardıcıllığını şərh edən sosial dinamika adlı iki hissədən

ibarət olub «sosial fizika» adlanırdı. Lakin 1839-cu ildə belçikalı statistik

Ketlenin də həmin termindən istifadə etdiyi məlum olduqda Kont yeni

termin – «sosiologiya» anlayışını irəli sürdü.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvələrində sosioloji pozitivizm

cərəyanının ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi fransız sosioloqu

Emil Dyürkheym (1858-1917) çıxış edir. Kontun və Spenserin sosioloji

baxışlarını daha da inkişaf etdirən Dyürkheymin fikrincə bütöv sosial

orqanizmin elementləri öz aralarında harmonik əlaqələr yaratmaqla tamı

qoruyub saxlamağa borcludurlar. Dyürkheym sosiologizm cərəyanının

banisidir. Özünün «Sosiologiyanın metodu» adlı əsərində Dyürkheym

sosiologiyanın predmetinin fərdlərin iradəsindən asılı olmayaraq mövcud

olan və onlara təsir gösətərən sosial faktlardan ibarət olduğunu iddia edirdi.

İtaliyada XIX yüzilliyin sonundan etibarən sosiologiyanın inkişafı Vilfredo

Paretonun (1848-1923) və Qaetano Moskanın (1858-1914) adları ilə

bağlıdır. V.Pareto sosial hadisələrə qiymət verərkən, həm sosioloq və həm

də iqtisadçı kimi təbii – elmi baxışlara əsaslanırdı. Onu cəmiyyət həyatında

daim təkrarlanan və ayrı-ayrı mənəvi sərvətlərdən asılı olmayaraq təhlil

edilə bilən sosial faktlar maraqlandırırdı. O, hər cür nəzəri tarixi yalana və

ya özünü aldatmağa əsaslanan ideologiya kimi rədd edirdi. Paretonun

fikrincə, tarix siyasi elitaların hakimiyyət uğrunda mübarizə meydanıdır.

İnsanlar yalnız şərti olaraq sosial mövcudat kimi nəzərdən keçirilə bilərlər,

əslində isə onlar təbiətin ümumi qanunları əsasında inkişaf edirlər. 2600

paraqrafdan ibarət olan «Ümumi sosiologiyaya dair traktat» əsərində Pareto

müəyyən mənada sosial mexanikanı inkişaf etdirir. O, insan fəallığını iki

əsas tipə: məntiqi və qeyri-məntiqi fəaliyyətə bölür. Real həyatda isə bu iki

tip qarışıq şəkildə çıxış edir. Paretonun fikrincə, insanların əksəriyyətinin

gündəlik fəaliyyətini məhz hisslər müəyyən edir. Pareto həm burjua

demokratiyasının ideallarına, həm də marksizm nəzəriyyəsinin

müddəalarına etinasızlıqla yanaşırdı.

Fenomenoloji sosiologiya nəzəriyyəsi və onun mahiyyəti

Fenomenoloji sosiologiya nəzəriyyəsinin nümayəndələri P.Berger,

A.Şyuts, T.Lukmann belə hesab edirlər ki, dünyanın dərk edilməsi, konkret

faktların qəbul edilməsi insanın bu və ya digər hadisələrə necə qiymət

verməsindən asılıdır. Şəraitə, hadisələrə qiymətvermə isə onun həyat

təcrübəsi ilə müəyyən olunur. Avstriya sosioloqu A.Şyutsun fikrincə,

sərvətlər və mənalar arasındakı fərqlər sosiallaşmanın spesifikası ilə

şərtlənir və fərdin hansı mədəniyyətə, sosial təbəqəyə, peşə qrupuna aid

Sosiologiyanın funksiyaları

Başqa elm sahələrində olduğu kimi, sosiologiya elmi də bir sıra

funksiyaları yerinə yetirir. Hər şeydən əvvəl o sosial inkişafın obyektiv

qanunauyğunluqları barədə dəqiq bilik verir. Bu sosiologiyanın idrakı

funksiyasıdır. İkincisi, sosiologiya ictimai həyatın müxtəlif sahələrinin

inkişafı prosesinin idarə olunmasına kömək üçün təkliflər irəli sürür ki, bu

da onun praktiki funksiyasıdır. Üçüncüsü, o kütlələrin ideya tərbiyəsi işinə

xidmət edir ki, bu da onun ideoloji funksiyasıdır.

İdrakı funksiya. Bu funksiya bir neçə aspektdə həyata keçir.

Birincisi, sosiologiya tədqiqatçını cəmiyyətin inkişafı və bu inkişafın

«Социологические исследования» журналы. 1974, №2, с.180.

Рабочая книга социолога. М., 1977, с. 39.

qanunauyğunluqları haqqında biliklərlə silahlandırır, bu inkişafın

mənbələrini və proseslər mexanizmini aşkara çıxarır.

qanunauyğunluqlarını açıb göstərməklə sosiologiya istər bütövlükdə

cəmiyyətin, isətərsə də onun ayrı-ayrı tərəflərinin və sahələrinin gələcək

inkişafı perspektivlərini başa düşməyə imkan verir.

Üçünçüsü, sosial qanunlar qanun-meyl kimi həyata keçirilir. Konkret

sosioloji tədqiqatların vəzifəsi adamların ictimai fəaliyyətində sosial

qrupların, şəxsiyyətin, peşə qrupunun və cəmiyyətin mənafelərinin

maksimum uzlaşmasına imkan verən konkret formanı müəyyən etməkdir.

Dördüncüsü, sosiologiya sosioloji və digər sosial tədqiqatlarda idrakı

fəaliyyətin nəzəri təhlilini verməli, sosial idrakın nəzəriyyəsini və

metodologiyasını işləyib hazırlamalıdır. Sosiologiya elminin idrakı

funksiyası imkan verir ki, sosial proseslərin təhlili əsasında cəmiyyətin

maddi, mənəvi yaxud siyasi həyat sferalarının inkişafına xidmət edən

proqnozlar irəli sürmək mümkün olsun.

Praktiki funksiya. Sosiologiya elminin bu funksiyası onun idrakı

funksiyası ilə sıx əlaqədardır. O, qabaqcadan görmə momentini özündə

birləşdirən elmi idrakın təbiətindən doğur. Cəmiyyətin və onun ayrı-ayrı

tərəflərinin hazırkı vəziyyətinin təhlilinə əsaslanaraq sosiologiya

cəmiyyətin yaxın və uzaq gələcək inkişaf perspektivlərini aşkara

İctimai münasibətlərin hazırkı vəziyyətini tədqiq etməklə sosiologiya

buna nail olur ki, insanlar öz ictimai münasibətlərini nəzarət altına ala və

ictimai tərəqqinin obyektiv tələbatına müvafiq olaraq onları tənzimləyə

İctimai inkişafın qanunauyğunluqları və meyllərinin dərindən dərk

edilməsinə əsaslanan proqnozlaşdırma cəmiyyətin elmi idarə olunmasının

başlıca şərtini təşkil edir. Proqnozlaşdırmanı praktika ilə uzlaşdırdıqda uzun

müddətli sosial proqnozlaşdırma proqram, qısamüddətli isə plan kimi

təfsir edilə bilər. Cari sosial proqnozlaşdırma isə plana düzəlişlər

verilməsini, yəni onda vaxtında dəyişikliklər aparılmasını nəzərdə tutur.

İdeoloji funksiya. Elmi-idrakı və praktiki funksiyalarla yanaşı sosiologiya

elmi eyni zamanda mühüm ideoloji funksiyanı da yerinə yetirir. 1974 – cü

ildə Toronto şəhərində keçirilən VIII Ümumdünya Sosiologiya

konqresində məşhur Qərbi Almaniya sosioloqu Renata Maynts

«Sosiologiya: mənəvi sərvətlərdən azadlıq və siyasi təkliflər problemi» adlı

məruzəsində qeyd edirdi ki, «sosiologiyanın ən aktual vəzifələrindən biri

siyasətə öz münasibətini müəyyən etməkdir. Axı sosiologiya çox vaxt siyasi

qərarlar qəbul edilməsi üçün baza rolunu oynayır və buna görə də o da bu

. Məşhur amerikan alimi Rayt Millz isə «Sosioloji

təxəyyül» adlı kitabında ürək ağrısı ilə yazır ki, ABŞ-da sosiologiya

generalların, həbsxana rəislərinin, biznesmenlərin xidmətçisinə

Sosiologiya zəhmətkeşlərin siyasi şüur səviyyəsinin

yüksəldilməsində, onlarda fəal həyat mövqeyi tərbiyə edilməsində, onların

sosial fəallıqlarının gücləndirilməsində mühüm rol oynayır. Sadəcə olaraq

sosioloji sorğuda iştirakın özü belə adamlarda ictimai məsələlərə marağın

yüksəlməsinə, onların sosial fəallıqlarının artmasına səbəb olur. İdeoloji

funksiya, hər şeydən əvvəl təbii-tarixi prosesin dərk olunmasına və

cəmiyytəin inkişafının məqsədlərinin müəyyən edilməisnə xidmət göstərir,

ikincisi, digər konsepsiyalara qarşı elmi və ideoloji mübarizəni nəzərdə

tutur; üçüncüsü əhali arasında düzgün elmi ideologiyanın yayılması işinə

xidmət edir; nəhayət, dördüncüsü yüksək səviyyəli mütəxəssislərin

hazırlanması və onların elmi ideologiyanı mənimsəməsi işini həyata keçirir.

“Münaqişələrin sosiologiyası” cərəyanının mahiyyəti

Darendorf cəmiyyətdə münaqişə probleminə xüsusi diqqət yetirirlər.

Münaqişələrə təsir göstərmək, onu nizamlamaq mümkündür. Sosial

münaqişənin əsas funksiyaları isə aşağıdakılardır:

Sosial strukturun inteqrasiyası;

Qruplar daxilində həmrəyliyin qorunub saxlanması;

İnsanlararası münasibətlərin möhkəmlənməsi;

Sosial dəyişikliklərin idarə olunması.

Son 10-15 ildə münaqişələrin sosiologiysına maraq xeyli artmışdır.

Dünyanın müxtəlif ölkələrində və regionlarında baş verən müxtəlif tipli

münaqişələr məsələyə elmi yanaşma tələb edir.

“Simvolik interaksionizm” cərəyanının mahiyyəti.

Simvolik interaksionizm müasir Qərb sosiologiyasında ən çox diqqəti

cəlb edən cərəyanlardan biridir. Onun banisi, amerikan psixoloqu və

sosioloqu C.Mid (1863-1931) Darvinin ardınca insanın təkamülü

nəzəriyyəsini yaratmağa cəhd göstərir. Midin fikrincə, insan fəaliyyətinin

səciyyəvi cəhəti simvollardan istifadə olunmasıdır. O, sosial hərəkatın iki

formasını və ya pilləsini göstərir: jestlər vasitəsi ilə ünsiyyət və simvolların

vasitəsi ilə ünsiyyət. Sonuncunu o, funksional və antropoloji baxımlardan

izah edir. Funksional izah etibarlı instinktlərə malik olmadıqları üçün

insanların davranışını uzlaşdırmaq zərurəti ilə bağlıdır. Antropoloji izah isə,

insanların ünsiyyəti asanlaşdırmaq üçün simvollar yaradarıq onlardan

istifadə etmələrini nəzərdə tutur.

ABŞ sosioloqlarının sosioloji fikrin inkişafında rolu (R.M.Makayver,

R.K.Merton, T.Parsons, P.A.Sorokin, N.Smelzer).

XX yüzilliyin əvvələrindən etibarən sosiologiya elminin inkişaf

mərkəzi ABŞ universitetlərinə keçir. Buna görə də müxtəlif problemlər

üzərində elmi tədqiqatlar aparan alimlər içərisindən biz bəzilərinin

yaradıcılığının öyrənilməsini zəruri hesab edirik. Xüsusən amerikan

sosioloqlarından Robert Morison Mak -Ayver (1882-1970), Robert Kinq

Merton (1910-1987), Talkott Parsonsun (1902-1973) və Pitirim

Sorokinin(1889-1968) baxışları böyük elmi maraq doğurur.

universitetində siyasi elmlər professoru vəzifəsində çalışmışdır. Daha sonra

Nyu-Yorkun Kolumbiya universitetinə dəvət alan Mak-Ayver burada

əsasən dövlətin və istehsalın sosiologiyası ilə məşğul olmuşdur. O, 1940-cı

ildə Amerika Soiologiya Cəmiyyətinin 30-cu prezidenti seçilmişdir. Mak-

Ayverin sosiologiyasında morfologiya və etiologiya adlı təlimlər xüsusi yer

tutur. Morfologiyanı o, sosial formalar haqqında, etiologiyanı isə, sosial

səbəblər haqqında təlim kimi nəzərdən keçirirdi. Onun fikrincə, hər bir

sosial fakt müəyyən formaya, həmçinin onu doğuran, meydana gətirən və

inkişaf etdirən səbəbə malikdir. Sosiologiya elminin başlıca və əsas

məqsədi sosial faktların mahiyyətinə varmaqdan, onların səbəblərini və

formalarını aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.

Robert Kinq Mertonu sosioloq kimi məşhurlaşdıran XX yüzilliyin 30-

cu illərində bürokratik struktur və şəxsiyyət problemini tədqiq etməsi

olmuşdur. Xüsusən o, bürokratik struktur daxilində münaqişə, sosial

fəaliyyətin sosial-psixoloji əsasda ortaya çıxardığı gözlənilməz nəticələr

probleminin təhlilinə daha çox diqqət yetirmişdir. O, bunu çoxlu sayda

mənafelərin və iradələrin qarşılıqlı mübarizəsi ilə əlaqələndirirdi. Bundan

əlavə Merton elmin sosioloji tədqiqi problemi ilə də məşğul olmuşdur.

Talkott Parsons əvvəlcə təbiət elmlərini öyrənirdi və həkim olmaq

fikrində idi. Lakin 1924-cü ildə o, fikrini dəyişərək London İqtisadiyyat

Məktəbinə daxil olur. Daha sonra Parsons Almaniyanın Heydelberq

Universitetində «M.Veber və V.Zombartın kapitalizm anlayışı haqqında»

mövzusunda dissertasiya müdafiə etdi. 1944-cü ildən etibarən Harvard

Universitetində çalışmışdır. O, 1949-cu ildə Amerika Sosiologiya

Cəmiyyətinin 31-ci prezidenti seçilmişdir.

Sosiologiya elminin inkişafında XX yüzilliyin əvvəllərində Sankt-

P.A.Sorokinin böyük xidmətləri olmuşdur. 1922-ci ildə əvvəllcə Avropaya

mühacirətə gedən alim 1923-cü ildə ABŞ-a köçmüşdür. Onun əsas əsərləri

aşağıdakılardır: «İnqilabın sosiologiyası», «Müasir sosioloji nəzəriyyələr»,

«Sosial və mədəni mobillik», dörd cilddən ibarət olan «Sosial və mədəni

dinamika», «İnsan, sivilizasiya, cəmiyyət» və s.

Amerika sosiologiyasının gənc nəslinin nümayəndələri olan T.Mur və

N.Smelzer sosial sistemdə baş verən dəyişiklikləri sosial dəyişikliklərlə

bağlayırlar. Onlar hesab edirlər ki, məhz K.Marks sosial dəyişikliklər

nəzəriyyəsinin banisidir. Smelzer özünün «İqtisadi həyatın sosiologiyası»

əsərində iqtisadiyyatı sosial proseslərin dinamikasına həlledici təsir

göstərən amil hesab edir. Smelzerin fikrincə, tarixin sosial-iqtisadi

inkişafının əsas problemlərinin əsil elmi izahı K.Marksa və M.Veberə

XX əsr ABŞ sosiologiyası və onun mahiyyəti

XX əsrin əvvələrindən başlayaraq sosiologiyada milli məktəblərin

spesifikası özünü göstərməyə başlayır. Bu, onların formalaşması

xüsusiyyətləri ilə bağlı idi. Məsələn, Fransada sosiologiya tarixi-fəlsəfi

ənənələrdən, Almaniyada isə fəlsəfi-iqtisadi köklərdən, İtaliyada siyasi

elmlərdən, İngiltərədə idarəetmədən ayrılaraq tam müstəqillik əldə edir. Bu

dövr həmçinin sosioloji tədqiqatlar mərkəzinin Avropadan ABŞ-a keçməsi

ilə səciyyələnir. 1905-ci ildə ABŞ-da Sosiologiya cəmiyyəti təşkil

olunduqdan sonra çox qısa müddət ərzində bu elm geniş inkişaf yoluna

qədəm qoydu. Hazırda ABŞ-ın bütün universitetlərində və kolleclərində bu

fənn geniş tədris olunur.

Amerikada sosiologiyaya dair 300-dən çox jurnal nəşr olunur. Müasir

sosiologiyanın ən görkəmli nümayəndələrinin böyük əksəriyyəti ABŞ

universitetlərində çalışır. XX əsr amerikan sosiologiyasının aşağıdakı

görkəmli nümayəndələri vardır: A. İnkels, C.Devis, T.Milz, P.Braun,

M.Trou, A.Koen, E.Şillz, R.Mak-Ayver, R.K.Merton, T.Parsons və s.

Cəmiyyət sosioloji kateqoriya kimi.

Cəmiyyət sosioloji kateqoriya kimi – insanların birgə yaşamasını

həyata keçirən bütöv təşkilatdır. O, müəyyən məkan və zaman sərhədləri

olan özünəməxsus orqanizm və sistemdir. Cəmiyyət insanların birgə

fəaliyyətinin tarixən yaranmış formalarının məcmusudur.

Cəmiyyətin bərqərar olması mürəkkəb və uzun sürən prosesdir. O, bir

neçə millyon il sürüb və bu proses bir neçə on min il bundan əvvəl başa

çatıb. Marksizm nəzəriyyəsinə görə cəmiyyət iqtisadi, sosial, siyasi və

ideoloji münasibətlərin vahid sistemidir və burada əsas rolu səbəb və nəticə

əlaqələri oynayır. Hər bir cəmiyyətin özəyi (elementi) insandır. İnsanlar

qohumluq, təsərrüfat, etnik, dini, siyasi və digər əlaqələr əsasında

birləşirlər. K.Marksın fikrincə, cəmiyyət insanların birgə fəaliyyəti və

ünsiyyətinin məhsuludur, onun yaranmasının vacib ünsürü – əmək

olmuşdur. Cəmiyyətin maddi yaradıcıları insanlardır, həmçinin onların

birgə fəaliyyətidir, çünki insanlar çoxmüddətli kollektivlər yaratmasalar

yaşaya bilməzlər. Bu ünsüyyətin zərurililiyi prosesi cəmiyyətin

formalaşmasına təkan vermişdir.

Sosiologiyada “fəaliyyət nəzəriyyəsi” və onun mahiyyəti

Sosial fəaliyyət nəzəriyyəsinin meydana gəlməsi amerikalı tədqiqatçı

C.Homansın (1910-1989) adı ilə bağlıdır. O, empirik sosial elmin vəzifəsini

hadisələr arasında əlaqələrin təsviri və izahında görürdü. Homansın

fikrincə, təsvir yalnız müşahidə olunan əlaqə və münasibətlərin

ümumiləşdirilməsi sayəsində mümkündür. O, bu cür ümumiləşdirilmələri

fərziyyələr adlandırır. Sosial hadisələri izah etməni Homans yalnız

qanunauyğunluqlarını dərk etmək sosiologiyanın başlıca vəzifəsini həll

Sosioloji tədqiqatların təşkili və aparılması

Sosioloji tədqiqatların təşkili və aparılması dörd əsas mərhələdən keçir:

Birinci mərhələ tədqiqata hazırlığı nəzərdə tutur. Buraya məqsədin,

proqramın, planın düşünülməsi, tədqiqat müddətinin, informasiyanın təhlil

edilməsi üsullarının müəyyən edilməsi və s. daxildir.

İkinci mərhələ ilkin sosioloji məlumatların toplanması prosesindən

ibarətdir. Buraya müxtəlif mənbələrdən toplanmış məlumatlar (sənədlərdən

çıxarışlar, tədqiqatçının qeydləri, rəyi, soruşulanlardan bəzilərinin fikirləri

Üçüncü mərhələ soioloji tədqiqatların (anket sorğusu, müsahibə,

kontent-analiz və s.) gedişi prosesində toplanmış məlumatların EHM-də

işlənmə üçün proqramın hazırlanması və EHM-də işlənməsini nəzərdə

Dördüncü, sonuncu mərhələ işlənmiş materialın təhlili, tədqiqatın

yekunlarına həsr olunmuş hesabatın tərtibi, sifarişçi, yaxud idarəetmə

subyekti üçün nəticələrin və təkliflərin hazırlanması mərhələsidir.

Sosioloji tədqiqatın növləri qoyulan məqsəd və vəzifələrin xarakteri ilə,

sosial proseslərin təhlilinin dərinliyi və s. ilə müəyyən olunur. Buna

müvafiq olaraq sosioloji tədqiqatların üç əsas növünü fərqləndirirlər:

axtarış, təsviri və analitik.

T.Parsons cəmiyyət tipləri haqqında

Parsonsun fikrincə, cəmiyyətin inkişafı təkamül xarakteri daşıyır. O,

üç cəmiyyət tipi göstərir:

Primitiv, burada differensiasiya güclüdür, cəmiyyətin ölkələr,

dövlətlərə, xalqlara parçalanması baş verir;

Ara cəmiyyət tipi. Bu tip yazının, sosial təbəqələşmənin

meydana gəlməsi və mədəniyyətin müstəqil fəaliyyət sahəsinə

çevrilməsi ilə əlamətdardır;

Müasir, bu tipin xarakterik cəhəti hüquqi sistemin dini

iqtisadiyyatının və demokratik seçki sisteminin formalaşmasından

T.Parsons 1937-ci ildə nəşr etdirdiyi «Sosial fəaliyyətin strukturu» adlı

əsərində irəli sürdüyü təfəkkür üsulunun struktur və funksional aspektləri

arasındakı fərqləri göstərmişdir. Onun fikrincə, struktur gec dəyişən

moment olub sabitliyi təmin edir, funksiya isə əksinə olaraq dinamikliyi,

mütəhərrikliyi əks etdirərək hadisələrin mahiyyətinə varmağa, onların

məzmunu və xarakterinin aşkara çıxarılmasına imkan verir.

Sosiologiya elminin tədqiqat metodları

Sosioloji tədqiqatların aparılması müəyyən metodlardan istifadə

olunmasını tələb edir. Həmin metodlar aşağıdakılardan ibarətdir: sənədlərin

təhlil edilməsi, müşahidə və sorğu. Sənədlərin təhlili sosioloji tədqiqatlar

üçün zəruri olan məlumatların əldə olunmasına kömək edir. Çünki, həmin

sənədlər bu və ya digər dərəcədə sosial prosesləri və hadisələri əks

etdirirlər. Sosioloq tədqiqat obyektinə aid olan sənədləri öyrənməklə elmi

problemi düzgün formulə edə, elmi fərziyyələr irəli sürə bilər. Sənədləri

təhlil edərkən əldə olunan məlumatların etibarlılığına, düzgünlüyünə və

dəqiqliyinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Sosioloji tədqiqatlarda müşahidə

metodu sosial gərçəkliyin bilavasitə, məqsədyönlü, planlı və şüurlu şəkildə

təşkil edilmiş inikasına xidmət edir. Əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram

əsasında müşahidə vahidlərində (fərdlər, qruplar) baş verən dəyişikliklər

sistemli şəkildə təsvir olunur. Tədqiqatın xarakteri və məqsədindən asılı

olaraq müşahidə açıq və gizli şəkildə aparıla bilər.

Seçmə yolu ilə sorğu aparılması. Sorğu metodu əhalinin müxtəlif

təbəqələrinin bu və ya digər konkret məsələyə münasibətini öyrənmək

məqsədi ilə anket (yazılı), yaxud telefon (şifahi) vasitəsi ilə sorğu

keçirilməsini nəzərdə tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, anket sorğusu

sosiologiyada ən geniş yayılmış və səmərəli fəaliyyət növüdür. Sosioloji

informasiyanın demək olar ki, 80 faizə qədəri onun köməyi ilə toplanır.

Elmi cəhətdən düzgün təşkil olunmuş anketin köməyi ilə sosioloq

adamların əmək, davranış, istirahət və s. motivlərini müəyyən edə ,

proqnozlar verə bilər.

Sosiologiya elmi digər ictimai elmlərlə sıx qarşılıqlı əlaqədə inkişaf

edir. Psixologiya, fəlsəfə, hüquq, tarix, iqtisadiyyat və s. elmlərin verdiyi

məlumatlar sosioloji tədqiqatları daha məqsədyönlü və məzmunlu edir.

T.Parsons və onun “struktur-funksional təhlil” nəzəriyyəsinin

Struktur-funksional təhlil anlayışı iki mənada işlənir:

1.Sistemdə baş verən dəyişiklikləri onun elementlərində baş verən

dəyişikliklərlə əlaqədə götürən metod kimi;

Əsası amerikan sosioloqu T.Parsons (1902-1979) tərəfindən

qoyulmuş sosioloji məktəbin adı kimi. T.Parsons tarazlıq

(müvazinət) kateqoriyasını ön plana çəkərək iddia edir ki, cəmiyyət

yalnız tarazlığa əsaslanmaqla özünü qoruyub saxlaya bilər. Buna

görə də sosiologiyanın vəzifəsi – cəmiyyətdə sabitliyin (tarazlığın)

qorunub saxlanılması üçün təkliflər verməkdir. Parsonsun fikrincə,

istər cəmiyyət, istər istehsal vahidi və istərsə də ayrılıqda

götürülmüş fərd aşağıdakı əsas problemləri həll etmədən mövcud

ətraf mühitə uyğunlaşma (adaptasiya);

məqsədlərin müəyyən edilməsi və onların əldə olunması üçün

bütün imkanların səfərbər edilməsi;

daxili vəhdətin və nizamın qorunması (inteqrasiya);

daxili sabitliyin, müvazinətin, sistemin özünəuyğunluğunun

təmin edilməsi (latentlik – nümunənin qorunub saxlanması).

Sosioloji tədqiqatların əsas növləri

Sosioloji tədqiqatın növləri qoyulan məqsəd və vəzifələrin xarakteri ilə,

sosial proseslərin təhlilinin dərinliyi və s. ilə müəyyən olunur. Buna

müvafiq olaraq sosioloji tədqiqatların üç əsas növünü fərqləndirirlər:

axtarış, təsviri və analitik.

Axtarış sosioloji tədqiqatların ən sadə növü olub ən məhdud

dairəli vəzifələrin həlli yollarının toplanmasına yönəlmişdir. O,

adətən 20-100 nəfəri əhatə edən anket sorğusunu nəzərdə tutur.

Axtarış tədqiqatı zamanı əsasən problemin dərindən öyrənilməsi

baş verir. Bu işin gedişi zamanı məqsədlər dəqiqləşdirilir,

fərziyyələr irəli sürülür, vəzifələr formulə edilir. Bu tədqiqat o

zaman aparılır ki, problem ya az öyrənilmişdir, ya da ki,

ümumiyyətlə tədqiq olunmamışdır. Axtarış tədqiqatı operativ

sosial məlumatın əldə olunmasına imkan verir.

Təsviri tədqiqatlar sosioloji təhlilin daha mürəkkəb növü kimi

çıxış edir. Onun köməyi ilə öyrənilən sosial obyekt haqqında

bütöv təsəvvür yaradan empirik məlumatlar əldə olunur. Bu cür

tədqiqatlar o zaman aparılır ki, təhlil obyekti böyük səciyyələrin

məcmusu olub müxtəlif peşədən, yaş qrupundan, peşə

səviyyəsindən olan insanları birləşdirən kollektiv olsun. Bu

tədqiqat zamanı empirik məlumatların toplanmasında bir və ya bir

neçə metodun köməyindən istifadə olunur. Bir neçə metoddan

istifadə sayəsində əldə olunan məlumatlar daha dolğun və

düzgün olur, daha dərin elmi nəticələr əldə olunması və

əsaslandırılmış təkliflər irəli sürülməsi üçün imkan yaranır.

Analitik tədqiqatlar sosioloji tədqiqatların ən ciddi növü hesab

olunur. O, təkcə öyrənilən hadisə və proseslərin elementlərinin

təsviri ilə kifayətlənməyərək həmçinin onların əsasında dayanan

səbəbləri də aşkara çıxarmağa imkan verir. Təsviri tədqiqatlar

öyrənilən hadisənin səciyyəvi cəhətləri arasında əlaqəni axtardığı

halda analitik tədqiqatlar bu əlaqələrin səbəblərini aşkara

Analitik tədqiqatlar bu və ya digər sosial hadisəni şərtləndirən

çoxlu amillərin məcmusunu öyrənir. Adətən bu amilləri əsas və

qeyri-əsas, daimi və müvəqqəti, nəzarət olunan və nəzarətdən

kənar və s. adlandırırlar.

Analitik tədqiqatlar kompleks xarakter daşıyır və özündən

əvvəlki tədqiqat növlərinin məntiqi yekunu kimi çıxış edir.

Cəmiyyətin tarixi tipləri və onların təsnifatı

Hal-hazırda sosiologiya elmində cəmiyyətin tarixi tipləri dörd növə

Ovçuluqla, yığıcılıqla məşğul olan cəmiyyət tipi. Onun

səciyyəvi cəhəti təbiətlə vəhdətdə olmaqdır. Məsələn, Cənubi – Qərbi

Afrikada buşmenlər, Mərkəzi Avstraliyada – aborigenlər. Onlar köçəri

həyat sürərək, ovçuluqla, giləmeyvə yığıcılığı ilə məşğuldurlar. Onların

olduqca primitiv əmək alətləri vardır, öz əmlaklarını özləri ilə gəzdirirlər.

Sosial həyatları qohumluq əlaqələri əsasında qurulur. Belə bir cəmiyyətdə

siyasi sistem mövcud deyildir, cəmiyyət isə ağsaqqallar tərəfindən idarə

Bağçılıq cəmiyyəti – ilk dəfə olaraq Yaxın Şərqdə təxminən

eramızdan əvvəl 4 min il əvvəl yaranmışdır (Babilistan). Getdikcə

insanların davranış üsulu dəyişilir və bu tipli cəmiyyətlər Çindən Avropaya

qədər yayılmışlar. Müasir dövrdə onlar əsasən Afrikada, Saharanın

cənubunda qalmaqdadırlar. Bu cəmiyyətlər izafi dəyər əldə etmirlər, burada

yüksək keyfiyyətli kənd təsərrüfatı sistemi yaradıla bilməz.

Aqrar cəmiyyətlər. Bu cəmiyyətlər Qədim Misirdə eramızdan

əvvəl birinci minillikdə yaranmışdır. Burada işçi qüvvəsi kimi heyvanlardan

istifadə edilmişdir. Bu da kənd təsərrüfatının məhsuldarlığını artırmış və

bu kimi cəmiyyətlər kənd əhalisinin tələb olunandan artıq məhsul əldə

etməsinə şərait yaratmışdır. Kənd təsərrüfatında izafi dəyərin əmələ gəlməsi

şəhərlərin, sənətkarlığın və ticarətin yaranmasına təkan verdi. Aqrar

cəmiyyəti əsasında dövlət, özünün bürokratik aparatı və ordusu ilə meydana

gəldi, ilk pul sistemi yarandı, yazı kəşf edildi, ticarət genişləndi. Aqrar

cəmiyyəti şəraitində, cəmiyyətin siyasi təşkilində daha mürəkkəb

formaların yaranması baş verdi. Qan qohumluğu əlaqələri cəmiyyətdə

yeni sosial struktur ilə tədricən əvəz edildi, lakin siyasi həyatda onlar bu

gün də vacib rol oynayırlar. Burada mühüm mülki və hərbi vəzifələr irsən

atadan oğula keçirdi. Lakin aqrar cəmiyyətlərdə əsas istehsal vahidini daim

ailə təşkil edirdi.

Sənaye cəmiyyəti. Bu tipli cəmiyyətlər İngiltərədə XVIII əsrin

sonunda sənayeləşmə prosesinin təsiri nəticəsində yaranmışlar. Bu proses

göstərdi ki, cəmiyyətin mövcud olduğu müddət ərzində məhsuldar qüvvələr

yüksək inkişafa çatmışlar və maşınlı istehsalın meydana gəlməsi üçün

şərait hazırlanmışdır. O zaman İngiltərədə birinci sənaye inqilabı baş

vermişdir və burada başlanan sənaye çevrilişi XIX əsrdə digər Avropa

ölkələrinə, Şimali Amerikaya yayılır. Müasir qabaqcıl sənaye cəmiyyətləri

Şimali Amerikada, Avropada, Şərqi Asiyanın Yaponiya, Tayvan, Honkonq,

Cənubi Koreya kimi ölkələrində XX əsrdə yaranmışlar. Digər ölkələrdə

sənayeləşmə prosesi bu gün də getməkdədir.

İctimai rəyin formalaşmasında KİV-in yeri və rolu

İctimai rəyin təşəkkülündə və formalaşmasında cəmiyyət həyatının

ayrılmaz elementlərindən birinə çevrilmiş olan kütləvi informasiya

vasitələri, yəni mətbuat, radio, televiziya, kino və s. çox böyük rola

malikdir. Onların sosial rolu hər şeydən əvvəl bununla müəyyən olunur ki,

şəxsiyyətin inkişafı və formalaşmasının bütün mərhələlərində iştirak edirlər.

Hələ XIX əsrdə KİV-in yalnız mətbuat forması geniş yayıldığı bir vaxtda

bu ictimai fenomenin əhəmiyyəti marksizm klassiklərri tərəfindən yüksək

qiymətləndirilmişdir. Onların fikrincə mətbuat ictimai rəyi formalaşdıran

çox kəskin bir silah olduğu üçün siniflər arasındakı mübarizədə geniş

istifadə olunur. Buna görə də hər bir partiya, xüsusən də fəhlə partiyası

özünün gündəlik qəzetini yaratmalıdır ki, düşməni ilə bərabər mübarizə

apara bilsin. Müasir dövrdə hər bir partiya siyasi mübarizə səhnəsinə

atılarkən məhz öz işini mətbuat orqanının yaradılmasından başlayır. Bundan

başqa müxtəlif hərəkatlar və təşkilatlar, dövlət orqanları və idarələri də öz

mətbuat orqanları vasitəsi ilə daha səmərəli fəaliyyət göstərirlər.

Kütləfi informasiya vasitələri sistemi sosial institut olub informasiyanın

toplanması, işlənməsi və geniş miqyasda yayılmasına, kütlələrin şüuruna

sirayət etməsi işinə xidmət edir. KİV-in sosiologiyasının predmeti onun

elementlərinin insanların şüurunun formalaşmasına və sosial davranışına

ideoloji təsirinin qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir.

1935-çi ildə C. Gellap tərəfindən yaradılmış olan Amerika İçtimai Rəy

İnstitutu müntəzəm olaraq əhali arasında daxili və beynəlxalq problemlər

üzrə rəy sorgusu keçirir. Bu institutun gəldiyi qənaətə görə dünyanın əksər

ölkələrində insanlar KİV –in sözünə inanır və etibar edirlər. Çünki öz

strukturuna görə monist olan içtimai rəy yalnız KİV –in köməyi sayəsində

plyuralist xarakter ala bilər. Xüsusən son illərdə İNTERNET şəbəkəsinin

daha da genişlənməsi və görünməmiş dərəçədə ünsiyyət sərhədlərini aradan

Sosiologiýa

Türkan hatyn. Bu zenan Horezmiň (Küneürgenç) üç hökümdarynyň ýakyn garyndaşydyr: Horezmşa Tekeşiň aýaly, Horezmşa, Muhammediň ejesi, Horezmşa Jelaleddiniň enesidir. Türkan hatyn Horezmşalaryň syýasatyna öz ýaşan döwri uly täsirini ýetiripdir. Ol akylly hem öz gadryny.

Awtor: Admin · Published 30.08.2021 · Last modified 29.08.2021

Jemil Meriç

Jemil Meriç 1916-njy ýylda Türkiýäniň Hataý welaýatynyň Reýhanly diýen ýerinde dünýä indi. Maşgalasy Balkan urşy döwründe Gresiýadan Türkiýä göçüp gelýär. Hataý welaýatynda fransuz bilim ulgamyna görä bilim berýän Antakýa Sultanysynda okaýar. Terjime bölüminde işleýär.

Awtor: Admin · Published 11.03.2021

Maşgala we jemgyyet-2

Maşgalanyň esasy wezipeleri. Maşgala – bu bir hojalyga degişli çagalar we ene-atalardyr. Her bir maşgala özboluşly, gaýtalanmaýan bir dünýädir. Şonuň üçinem her bir adam jemgyyetçilik durmuşynyň tejribesini, ilki bilen, hut öz maşgalasynda alyp başlaýar. Jemgyyetiň.

Awtor: Admin · Published 14.02.2021

Maşgala we jemgyyet

Maşgala we nika. Maşgala jemgyyetiň iň gadymy institutlarynyň biri bolup, özüniň peýda bolan döwründen başlap, adamlaryň jemgyyetçilik durmuşynda iňňän wajyp orny eýeläp gelýär. Hatda jemgyýetiň özüniň döremegi hem köp derejede hut maşgalanyň we onuň.

Awtor: Admin · Published 31.01.2021

XVIII-XIX asyrlarda Gündogarda we Ýewropada jemgyýet baradaky garaýyşlar

Jemgyýeti öwrenişiň (sosiologiýanyň) ylym hökmünde döremegi we ösmegi. O.Kontuň we K.Marksyň jemgyýet baradaky taglymatlar . XVIII-XIX asyrlarda ýa-da ylymda Täze döwür diýlip atlandyrylýan döwürde, jemgyýet baradaky filosofiki işler köpelip başlaýar. Dürli meseleler, babatynda Ýewropa.

Awtor: Admin · Published 18.01.2021 · Last modified 21.01.2021

Häzirki zaman ykdysadyýetinde bazar gatnaşyklary – 3

Bazar infrastrukturasy. Pul we onuň funksiýalary. Inflýasiýa (harytlaryň bahasynyň ýokarlanmagy). Häzirki zaman bazar ykdysadyýetiniň ösüşiniň aýratynlyklarynyň biri hem infrastrukturanyň ähmiýetiniň barha artýanlygydyr. Bazar ykdysadyýetinde infrastrukturanyň birnäçe görnüşleri bolýar. Olaryň esasylarynyň biri hem bazar infrastrukturasydyr.

Awtor: Admin · Published 03.01.2021

Häzirki zaman ykdysadyýetinde bazar gatnaşyklary – 2

Isleg we teklip. Isleg we teklip bazar gatnaşyklarynyň möhüm hem-de aýrylmaz bölekleridir. Satyn alyjynyň bazardaky haýsy hem bolsa bir haryda islegi bolan ýagdaýynda, ol şol harydy belli bir bahadan satyn alýar. Satyn alyjynyň belli.

Awtor: Admin · Published 20.12.2020

Häzirki zaman ykdysadyýetinde bazar gatnaşyklary

Bazar we onuň jemgyýetiň ykdysady durmuşyndaky orny. Bazarlaryň köpdürlüligi. Ykdysady bäsdeşlik we onuň görnüşleri. Bazaryň döremegi zähmetiň jemgyýetçilik bölünişigi bilen baglydyr. Zähmet bölünişiginiň ösmegi zähmet öndürijiliginiň ýokarlanmagynyň, önümçiligiň netijeliliginiň artmagynyň esasy şertleriniň biridir. Bu.

Awtor: Admin · Published 03.12.2020

Orta asyrlarda jemgyýet we jemgyýetçilik ösüşi baradaky garaýyşlar

Orta asyr akyldarlary jemgyýet barada: Al-Farabynyň we Ibn Sinanyň jemgyýet we adamyň jemgyýetdäki orny hakyndaky garaýyşlary. Italýan akyldary N.Makiawelliniň jemgyýet baradaky garaýyşlary. Orta asyrlaryň irki döwürlerinde jemgyýet hakyndaky düýpli pikirler, esasan, Gündogar akyldarlary tarapyndan.

Awtor: Admin · Published 11.11.2020

Jemgyýetiň sosial düzümi

Esasy sosial toparlar. Sosial gatnaşyklar. Şahsyýetiň sosial statusy. Jemgyýet diýlip atlandyrylýan umumylyk bolsa iňňän köp böleklerden, has takygy, adamlaryň dürli toparlaryndan we gatlaklaryndan ybarat umumylyk. Adamlaryň dürli toparlarynyň we gatlaklarynyň köplügi jemgyýetiň sosial strukturasyny.