Исмайлов Эльдар. Очерки по истории Азербайджана

• Гейдаров М.Х. Города и горо дское ремесло Х III – XIV вв. Бак у, 1987

QAFQAZ İSLAM ORDUSU

Mehman Süleymanov: Qafqaz İslam Ordusu 1918-ci ildə Azərbaycan hökumətinin xahişi ilə Türkiyədən Azərbaycana gəlmiş Osmanlı hərbi qüvvələri ilə Azərbaycan hərbi qüvvələrinin birgə təşkil etdiyi strukturdur. Azərbaycan hökumətinin xahişi ilə Azərbaycana hərbi yardıma gəlmiş Türkiyə hərbi qüvvələrinin komandanı təyin edilmiş Nuru Paşa Azərbaycan hökumətinin razılığı ilə Qafqaz İslam Ordusunun baş komandanı təyin edildi. O zaman Müsəlman korpusunun komandanı olan Əliağa Şıxlinski onun müavini oldu. Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasında, Azərbaycan xalqının erməni-daşnak qırğınlarından xilas edilməsi işində Azərbaycan və Türkiyə hərbi qardaşlığının zirvəsidir, ən parlaq nümunəsidir. Əgər Qafqaz İslam Ordusu yaradılmasaydı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) ərazi bütövlüyünü qorumaq mümkün olmazdı və bütünlükdə Azərbaycan xalqının erməni və bolşevik-daşnaklarından xilas etmək mümkün olmazdı. Amma, istərdim ki, burada qarşılıqlı əlaqənin nisbətini düzgün qiymətləndirək. Əgər türk hərbi qüvvələri Azərbaycana gəlməsəydi, Azərbaycanı real qırğından qurtarmaq mümkün olmayacaqdı. Hətta, bütün Azərbaycanı qırsaydılar arxamızda dayanacaq bir kəs belə yox idi. Amma, onu da nəzərə alaq ki, Türkiyə hərbi qüvvələri də Azərbaycan hökumətinin, xalqının və hərbi qüvvələrinin köməyi olmadan təkbaşına bu vəzifəni yerinə yetirə bilməzdi. Onun üçün bir daha qeyd edirəm ki, Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı AXC-nin müstəqilliyinin, ərazi bütövlüyünün qorunmasında və bu dövrdə Azərbaycan xalqının real qırğınlardan xilas edilməsində Azərbaycan və Türkiyə siyasi, hərbi qardaşlığının yüksək zirvəsidir.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Mehman müəllimin bir tarixçi və hərbçi kimi rəyi mənim üçün də çox önəmlidir. Onun bir neçə kitabını nəşrə hazırlayan redaktor mən olmuşam. Mən türkoloqam. Bildiyiniz kimi türkologiya tarix, ana dili, hətta türk coğrafiyasını birləşdirən ixtisasdır. Mənim 1992-ci ilin mart-aprel aylarında “Azərbaycan” qəzetində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə həsr edilmiş 3 yazım çıxdı. Rüştü bəy Türkərin “Böyük hərbdə Bakı yollarında” kitabını Azərbaycancaya çevirib nəşrə hazırladıq. O gündən elmi araşdırmalarımda mən bu mövzunu unutmadım. Qafqaz İslam Ordusunun yardımı olmasaydı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci il mayın 28-də mümkün olmayacaqdı. Mayın 25-də türk ordusunun öncül dəstəsi Mosuldan Təbrizə, Təbrizdən Naxçıvana, Naxçıvandan Qarabağa, Qarabağdan Yevlaxa və Gəncəyə yetişdi. 25 mayda xalq bunu istiqbal etdi (red. – qabağına çıxmaq, qarşılamaq, gələni qəbul etmək). Azərbaycanın erməni daşnaklarının, bolşeviklərin əlində olmayan bütün bölgələrin nümayəndələri Yevlax stansiyasında Qafqaz İslam Ordusunu qarşıladı. Həmin dövrdə həm Azərbaycanın, həm də Osmanlı dövlətinin vəziyyəti çox ağır idi. Müharibəyə Osmanlı dövləti istəmədən qoşulmuşdu. Rusiya çarı II Nikolay oktyabr ayında (red. – 1914-cü il) gözlənilmədən Osmanlıya müharibə elan etdi və bununla da Qafqaz cəbhəsi açıldı. II Nikolay şəxsən bu cəbhəyə gəldi. Qafqaz cəbhəsi Azərbaycana da çox yaxın olduğu üçün burada qarışıqlıqlar və anarxiya başladı, gizli qüvvələr, gizli düşmənliklər üzə çıxdı. Belə bir vaxtda Azərbaycanın öz istiqlalını qazanması çox çətin ola bilərdi. Çünki ilk olaraq ermənilərin Bakıda törətdiyi türk qətliamı (red. – 1918-ci il mart soyqırımı) sonradan Qubaya, Şamaxıya və Muğana keçdi. Azərbaycanı bürüyən bu qırğından biz təkbaşına necə çıxa bilərdik. Azərbaycanın vətən üçün canından keçməyə hazır olan 400 nəfərlik korpusu vardı. Azərbaycana bu yardım vaxtında yetişməsəydi, bizim korpusumuz da köməksiz qalacaqdı. Çünki, Bakıda onun qarşısında təpədən dırnağa qədər silahlanmış və zabit heyəti ermənilərdən ibarət olan 12 minlik Şaumyan ordusu var idi.

Fuad Babayev: Qafqaz İslam Ordusunun təchizatı (mən bildiyim qədər 10 minə yaxın əsgəri olub), hərbi hazırlığı, sərəncamında olan hərbi texnika necə idi? Orada hansı texnologiya tətbiq olunub?

Mehman Süleymanov: Nuru Paşa Azərbaycana gələndə 28-29 yaşı var idi. Nuru Paşa Azərbaycana gəlmək ərəfəsində yenicə yarbay (red. – polkovnik-leytenant) rütbəsi almışdı. Amma, Azərbaycanda böyük bir hərəkata rəhbərlik edəcəyinə görə ona fəxri general rütbəsi verdilər. Onu da qeyd edim ki, Nuru Paşanın paşalığı da fəxri paşalıq idi. Azərbaycandan geri qayıdandan sonra Paşalığı, generallığı təhvil verdi.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Eləcə də o biri zabitlərin Azərbaycanda aldıqları “Şərəf” ordenləri təhvil verildi.

Mehman Süleymanov: Amma, Nura Paşa Azərbaycandakı xidmətlərinə görə hər iki ölkədə indiyə qədər Paşa kimi tanınır. Yəni xidmətinə görə o fəxri adı qoruyub saxlayıb. Bütün elmi-tədqiqat əsərlərində onu Paşa kimi təqdim edirlər. Azərbaycana ilkin olaraq 5-ci Qafqaz diviziyası gəlmişdi. 5-ci Qafqaz diviziyasının 5-6 min arası şəxsi heyəti var idi. Yalnız Bakı şəhərinin alınması ərəfəsində 15-ci Qafqaz diviziyası da Azərbaycana gəlir. Hər iki diviziyanın əsgərlərinin sayı birlikdə 10 mindən çox idi. Amma, bütövlükdə bu hərəkatda iştirak edən Azərbaycan korpusu və Bakıətrafı kəndlərdən toplanmış könüllü dəstələr var idi. Nuru Paşa gəncliyinə və ola bilsin ki, siyasi səriştəsinin azlığına baxmayaraq hərbi sahədə çox incə duyumu var idi. Bu incə duyumun nəticəsi əməliyyatların, döyüşlərin planlaşdırmasına özünü göstərirdi. Qafqaz İslam Ordusu ilə bolşevik-daşnak qüvvələrinin ilk ciddi qarşılaşması Qaraməryəm ətrafında baş verdi. Özü də 16-18 iyunda bolşevik-daşnak qüvvələri tərəfindən başlanan bu döyşdə Qafqaz İslam Ordusu qüvvələri, o cümlədən azərbaycanlı könüllülər 100 nəfərdən çox şəhid verdi. Bu xəbəri alan kimi Nuru Paşa Əliağa Şıxlinski ilə birlikdə Göyçay ətrafına gəldi. Dəmiryolu ilə Müsüslüyə, Müsüslüdən faytonla Göyçaya yollandılar. Növbəti döyüşün planlaşdırılmasında Nuru Paşa bütün detalları – təbii şəraitə uyğunlaşma, qüvvələrin bölüşdürülməsini və s. nəzərə aldı. Məhz Qaraməryəm ətrafındakı döyüşdə gələcək qələbələrin əsası qoyuldu. Bu döyüşdə bolşevik-daşnak qüvvələrinə elə bir zərbə vuruldu ki, onların Ağsudakı müqavimət cəhdi də baş tutmadı. Bu qələbə Nuru Paşanın incə hərbi hduyumu nəticəsində baş verdi.

Fuad Babayev: Nuru Paşaya belə bir tapşırıq verilməzdən əvvəl onun karyerasında yadda qalan nə olub?

Mehman Süleymanov: Nuru Paşa Afrika cəbhəsində olub. Nuru Paşa Afrika cəbhəsinə getməzdən əvvəl qardaşı hərbi nazir, özü isə V Mehmed Rəşadın yavəri idi. Yəni qardaşının və özünün kifayət qədər nüfuzu və isti yeri var idi, cəbhəyə getməyə ehtiyac yox idi. Amma, özü Afrika cəbhəsinə getmək üçün sultanın qarşısında məsələ qaldırır və qardaşından xahiş edir. Nuru Paşa indiki Liviya ərazisindəki döyüşlərdə kifayət qədər uğurla iştirak edir və qazandığı uğurlara görə ona yarbay rütbəsi verilir.

Nuru Paşa (sağda), atası Hacı Əhməd Paşa (ortada) və qardaşı Ənvər Paşa ilə. Mənbə: M.Süleymanov . Nuru paşa. Bakı, 1999

Amma, onun Qafqaz İslam Ordusunun komandanı təyin edilməsi isə Azərbaycan tərəfinin xahişi ilə olub. Azərbaycanın Milli Mücadilə liderlərinin qərarı ilə istiqlal hərəkatının fəal üzvü Nağı bəy Şeyxzamanlı sultanla, Baş nazir Tələt Paşa, hərbi nazir Ənvər Paşa ilə görüşmək və rəsmi şəkildə kömək istəmək üçün İstanbula göndərilmişdi. Ənvər Paşa Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycandakı qüvvələrinə başqa bir şəxsi komandan təyin etməyi düşünürdü. Nağı bəy Şeyxzamanlı öz xatirələrində yazır ki, Ənvər Paşa restoranda olan zaman mən özüm ona yaxınlaşıb qardaşının Qafqaz İslam Ordusunun komandanı təyin etməsini xahiş etdim.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Ənvər Paşa sultanın kürəkəni idi. Ənvər Paşa özü də böyük Turan sevdalısı olub. Çox istəyirdi ki, Azərbaycan azad olsun. Buradan da Türküstana yol açılacaqdı.

Fuad Babayev: Sovet dövründə Qafqaz İslam Ordusu ilə bağlı tədqiqatın olmaması təbiidir. Bəs sonrakı mərhələdə bu sahədə hansı tədqiqatlar aparılıb?

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): “Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan Cümhuriyyəti – 90” adlı 700 səhifəlik kitabı 2008-ci ildə nəşr etdik. Azərbaycanlı və türkiyəli alimlərin tədqiqatlarını ilk dəfə o nəşrdə topladıq. Mehman müəllimin də orada böyük yazısı var. Bu kitab sonradan türk dilinə çevrilərək Türkiyədə də nəşr olunub. Onu qeyd etmək istəyirəm ki, Azərbaycanda olduğu kimi Türkiyənin özündə də bu məsələ yetərincə araşdırılmayıb.

Fuad Babayev: Təbii ki, bu sahədə tədqiqatlar aparılıb. Bəs hansı istiqamətlərdə boşluqlar var? Gələcəkdə hansı işlər görülməlidir?

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Bayaq adı çəkilən Qaraməryəm döyüşü Göyçay ərazisində Veysəlliyə qədər uzanan geniş meydanda baş verib. Bu qanlı döyüşdə bizim 220-ə yaxın itkimiz, bir o qədər də yaralımız olub. Orada gələcək üçün bir abidə, nişangah qoyulmalıdır. Biz təkcə Nuru Paşanı tanıyırıq. Amma, Şuşada, Əsgəran keçidində böyük fədakarlıq göstərən Cəmil Cahid bəyi də, Mürsəl Bakı Paşanı da, Bakıdan sonra Dərbəndi qəhrəmancasına alan Süleyman İzzət Paşanı da tanımalıyıq. Bunlar Azərbaycan üçün can fəda edən insanlar olublar. Bakıda sayca ən çox qurbanlar verən 56-cı və 109-cu alaylar haqqında məlumatımız olmalıdır. Yaxud da Göyçay-İsmayıllı zonasını qırğından qurtaran 10-cu Türk alayı olub. Bu alayların adına xatirə lövhəsi və ya nişangah olmalıdır. Qafqaz İslam Ordusu sülh şərtlərinə uyğun olaraq Azərbaycanı tərk edəndə Süleyman İzzət Paşa Gəncədə böyük ziyafətdə çıxışı zamanı deyir ki: “…Biz burada qan tökə-tökə, şəhid verə-verə getdik bu yolu, indi dönüb gedirik. Amma, bizim şəhidlərin meyitləri hələ çöllərdədir. Onları adlarına, şərəflərinə uyğun dəfn edin, adlarını üzərinə yazın, onların şəxsi vərəqində adlarını asanlıqla tapmaq olur”. Əvvəlcə bizim unutqanlığımız, sonra isə Sovet hökuməti şəhidlik məzarlarının qurulmasına mane oldu. Möcüzə nəticəsində tək-tük qəbirlər qalıb. Məsələn, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin bağçılıq məktəbində həmin dövrdə Qafqaz İslam Ordusunun yaralı əsgərlərinin hospitalı yerləşib. Ona görə də hospitalda vəfat edənlər o bağçada dəfn olunub. 1942-ci ildə Sovet qoşunları İrana görə hərbi təyyarə düşərgəsi saldıqlarına görə o məzarlıq məhv edilib. O bağçılıq məktəbinin üzərinə Qafqaz İslam Ordusunun burada yerləşməsi ilə bağlı xatirə lövhəsi vurmaq olar. Göyçayda Nuru Paşa Həzrət bəy qardaşlarının evində qalıb, döyüşündən əvvəl o binadan xalqa müraciət edib. Həmin evə xatirə lövhəsi vurmaq olar, o binanı muzey etmək olar

Fuad Babayev: Bunlar çox vacib məsələlərdir. Bəs, bu dövrü tədqiq etmək istəyən gənc tarixçilərə hansı mövzuları tövsiyə edərdiniz?

Mehman Süleymanov: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun tarixini 2 dövrə bölürük. Birincisi, Qafqaz İslam Ordusu dövrü, ikincisi isə Azərbaycan hökumətinin rəhbərliyi altında başlanan dövrdür. Mehmandarovun rəhbərliyi ilə AXC-nin hərbi nazirliyi bərpa olunan tarixdən, yəni 1 noyabr 1918-ci ildən 28 aprelə (red. – 1920-ci il) qədər hərbi nazirin bütün əmrləri bizim arxivlərdə var. Amma, 28 maydan 1 noyabra qədər (red. – 1918-ci il) olan dövr haqqında Azərbaycanda demək olar ki, heç bir sənəd yoxdur. Olanlar da fraqmentar şəkildədir.

Fuad Babayev: Haradadır o sənədlər?

Mehman Süleymanov: Qafqaz İslam Ordusunun öz arxivi var. Mən Ankarada Qafqaz İslam Ordusunun arxivində 1 ay işləmişəm. Təbii ki, bu müddət ərzində bütün sənədlərlə tanış olmaq mümkün deyil. 1918-ci il may ayının 28-dən noyabrın 1-nə kimi Azərbaycanda ordu quruculuğunun tam mənzərəsini yaratmaq üçün əlimizdə lazımı sənədlər yoxdur.

Fuad Babayev: Mehman müəllim, Nuru Paşanın və onun silahdaşlarının sonrakı taleyi necə oldu?

Mehman Süleymanov: Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşa idi. Onun qərargah rəisi Nazim bəy olub. Azərbaycana birinci gələn 5-ci Qafqaz diviziyası ilə gələn Mürsəl Paşa Türkiyəyə albay rütbəsi ilə qayıdıb. Atatürkün rəhbərliyi altında istiqlal mübarizəsinə qoşulub və general-leytenant rütbəsinə qədər yüksəlib. Özü də Mürsəl Paşa Bakı şəhərinin azad edilməsində göstərdiyi xidmətlərə görə özünə Bakı soyadını götürmüşdü. Və onun qəbri üzərində də Mürsəl Bakı Paşa yazılıb. O dövrün yadda qalan hərbçilərindən biri də 9-cu Qafqaz alayının komandiri Cəmil Cahid bəy olub. Sonradan Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində Azərbaycan və türk hərbi qüvvələrinə rəhbərlik etməklə Qarabağı erməni daşnak qüvvələrindən azad edib. 1918-1920-ci illərdə Qarabağın azad edilməsi üçün 2 döyüş aparılıb. Biri Mehmandarovun rəhbərliyi altında, ondan əvvəl isə Qafqaz İslam Ordusu burada olanda Cəmil Cahid bəyin rəhbərliyi ilə Qarabağı azad ediblər, Şuşada bayrağımızı qaldırıblar. Cəmil Cahid bəy sonra da çox şərəfli bir həyat yolu keçib və Türkiyənin hərbi naziri vəzifəsinə qədər yüksəlib.

Fuad Babayev: Bəs Nuru Paşanın taleyi necə oldu?

Mehman Süleymanov: 1918-ci ildə ingilis qoşunları Azərbaycana daxil olanda türk hərbi qüvvələrinin burada qalmasını qadağan etdilər. Burada tək-tük qalanlar da icazəsiz qalmışdı. Nuru Paşa Türkiyə ərazisinə qayıtdıqdan sonra onu ingilislər, müttəfiq qüvvələri həbs edib Batuma gətirirlər. 1919-cu ilin avqust ayında Azərbaycan milli qüvvələri Batumda həbsxanaya hücum edərək Nuru Paşanı azad edirlər. Hətta, bu hücum zamanı azərbaycanlılar arasında şəhid düşənlər də olub. Həbsdən azad ediləndən sonra Nuru Paşa yenidən Türkiyəyə qayıdır. Burada istiqlal mübarizəsinə qoşulanlar, şəxsən Kazım Qarabəkir Paşa və digər qüvvələr Nuru Paşadan Azərbaycana qayıdıb bolşeviklərlə əlaqə saxlamağı xahiş edirlər. Onlarda belə bir təsəvvür var idi ki, bolşeviklər Türkiyə ərazisinə yeriməklə Türkiyəni parçalanmaqdan qoruyacaqlar. Bolşeviklər Mustafa Kamal Paşaya belə bir söz vermişdilər. Beləliklə, Nuru Paşa yenidən 1919-cu ilin dekabr ayında Azərbaycana qayıdır. Türk tarixçilərinin yazdıqlarına görə Nuru Paşa yanvar ayında burada bolşeviklərlə əlaqə saxlayıb guya bolşevik qoşunlarının Türkiyəyə qayıtmasına yardım etmək istəyirmiş. Amma, bir müddətdən sonra Nuru Paşa Dagıstana gedərək bolşevik qüvvələri ilə bütün əlaqələri kəsir. O başa düşür ki, Azərbaycanı bir dəfə xilas edib, yenidən bura rus qoşunlarının girməsinə yardım göstərmək onun şəxsiyyətinə, əqidəsinə sığan bir iş deyil. Ona görə də Dağıstan ərazisində bolşeviklərə qarşı mübarizə aparmağa başlayır. XI Qırmızı Ordu sərhədə yaxınlaşanda Nuru Paşa Dağıstandan Azərbaycana qayıdır. Əvvəlcə Gəncəyə, sonra isə Qarabağa gedir. Azərbaycanda bolşevik hakimiyyəti qurulandan sonra 1920-ci ilin iyununda Nuru Paşa və azərbaycanlı polkovnik Zeynalovun rəhbərliyi ilə Qarabağda, Tərtərdə, Cavanşir qəzasında antisovet üsyanı qalxır. İyul ayının 3-də onlar ətrafına topladığı qüvvələrlə Şuşaya girirlər və oradakı sovet qüvvələrini qaçmağa məcbur edirlər. Nuru Paşa 2 həftə ərzində Şuşanı öz nəzarəti altında saxlayır. Amma, sonradan sovetlər bütün gücünü toplayaraq yenidən həmin əraziləri ələ keçirir. Nuru Paşa antisovet üsyanında iştirak etmiş milli hərbi qüvvələrlə birlikdə Türkiyəyə geri çəkilir. Bu milli hərbi qüvvələr Türkiyədə İstiqlal mübarizəsinə qoşulurlar və onların içərisindən 2 nəfər Türkiyədə general rütbəsinə qədər yüksəlir. Onlardan biri Səməd Rəfibəyov, digəri isə Cahangir Novruzovdur (Berger). Nuru Paşa isə Türkiyəyə qayıdandan sonra çox ağır həyat keçirib. Yeni gələn qüvvələr onu qəbul etmək istəmirdilər. Bir müddət Almaniyada yaşadıqdan sonra yenidən Türkiyəyə qayıdır və çox çətinliklə iş qura bilir. İstanbulda Südlücə adlı məntəqədə onun silah fabriki olub. 1949-cu ilin fevral ayında Nuru Paşa özü də fabrikdə olanda məlum olmayan səbəb üzündən çox güclü partlayış baş verir və partlayış o dərəcədə güclü olur ki, Nuru Paşanın cəsədindən heç nə tapmaq mümkün olmur.

Fuad Babayev: Erməni tarixşünaslığı üçün şərəfli tariximizi gözdən salmaq cəhdləri həmişə olub. Erməni tarixçiləri Qafqaz İslam Ordusu haqqında nə yazırlar?

Mehman Süleymanov: Çox ciddi şəkildə təhrif edirlər.

Fuad Babayev: Bəs türk tarixşünaslığında bu məsələyə münasibət necədir?

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Mütamadi olaraq bir neçə ildi ki, Qafqaz İslam Ordusunun yaranışını, fəaliyyətini, Azərbaycanı xilas etməsini və s. tarixi hadisələri xronoloji ardıcıllıqla mediada, sosial şəbəkədə paylaşırıq. Türkiyədəki dostlarımız bizə təşəkkür bildirməklə yanaşı bu hadisələrdən xəbərsiz olduqlarını yazırlar. Çünki, o zaman yeni quruluş bunlara Osmanlı təşəbbüsü kimi baxıb. Ənvər Paşanın özünə Türkiyədə nifrət edənlər var, Nuru Paşanı heç tanımayanlar var. Amma, bu hadisələrdən təxminən 30-40 il keçəndən sonra Nuru Paşanın silahdaşları öz xatirələrini yazdı. Nuru Paşanın silah fabrikasında köməkçilərindən biri öz xatirələrində yazır ki, “…Nuru Paşa maaşımızı artırmır, para yox deyir, hər zaman cibində saxladığı əzik 25 lirəni göstərib deyir ki, olan param budur. Amma, axşama qədər Azərbaycandan, Qafqazdan gələn mühacirlərə həp para verir”. Nuru Paşanın silahdaşların xatirələrini nəşr etmək gələcək planlarımıza daxildir.

Mehman Süleymanov: Türkiyədə hətta qondarma erməni soyqırımı haqqında da ciddi araşdırmalar yetərincə deyil. Sovet İttifaqı dağılandan sonra orada bu istiqamətdə işlər görməyə başlayıblar. Son illər müəyyən işlər görülür. Nuru Paşa ilə bağlı Türkiyədə 2 kitab nəşr olunub. Nildet Qaraköse, Atilla Ateşin kitablarını buna misal göstərmək olar.

Fuad Babayev: Bəs rus tarixçilərinin bu məsələyə aid tədqiqatları varmı?

Mehman Süleymanov: Mən ciddi bir tədqiqata rast gəlməmişəm.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Bu hadisələr I Dünya müharibəsi illərinə təsadüf edir. Rusların Qafqaz cəbhəsinə aid çox zəngin videoarxivi var. Qafqaz İslam Ordusu haqqında bu arxivlərdən də material əldə etmək olar. Şərqi Anadolu, Xoy, Səlmas və Bakı türklərinin soyqırımında iştirak edən Anostas Mikoyanın, erməni hərbçilərinin, rus generallarının da xatirələrini araşdırmağa ehtiyac var.

Təmkin Məmmədli: Qafqaz İslam Ordusu hüquqi cəhətdən kimə tabe idi. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinə, yoxsa Osmanlı imperiyasına? İkinci sual isə belədir. Qafqaz İslam Ordusunun tərkibində vuruşan azərbaycanlıların göstərdiyi qəhərəmanlıq arasdırılıb?

Mehman Süleymanov: Mən birinci sualınıza hərbçi kimi cavab verirəm. Hərbidə rəhbərliyin mərkəzləşdirilməsi prinsipi var. Bu ordu quruculuğunun çox mühüm prinsiplərindən biridir. Qafqaz İslam Ordusunun yaranmasının nümanəsində isə rəhbərliyin mərkəzləşdirilməsi prinsipi pozulmuşdu. Bu da həmin dövrün tarixi şəraitindən irəli gəlirdi. Azərbaycan hökuməti bunun üçün xüsusi razılıq vermişdi. Azərbaycan hökumətinin qərarı vardı ki, Azərbaycanda ordu quruculuğuna rəhbərlik Nuru Paşaya həvalə olunsun. Amma, digər tərəfdən bu qərarlar Azərbaycan hökumətinin razılığı ilə qəbul olunurdu. Yəni ikili tabeçilik var idi. İkinci sualla bağlı onu deyim ki, Qafqaz İslam Orsusunun tərkibinə Müsəlman korpusu da qatılmışdı. Müsəlman korpusu ilə 9-cu diviziya birləşərək Qafqaz İslam Ordusunu yaratmışdı. Müsəlman korpusunun tərkibində Qafqazda yaşayan müsəlmanların xidmət etməsinə icazə verilmişdi. Orada məhdud sayda dağıstanlıların da iştirak etməsi mümkün idi. Qafqaz İslam Ordusunda vuruşmuş azərbaycanlıların qəhrəmanlıqları haqqında tarixi ədəbiyyatda kifayət qədər məlumat var. I dünya müharibəsində çox fəal iştirak edən Osmanbəy Gülməmmədov “Müqəddəs Georgi” xaçı ilə təltif olunub. Həbibbəy Səlimov Qafqaz İslam Ordusunda Azərbaycan hərbi qüvvələrinə rəhbərlik etmiş şəxsdir. Qafqaz İslam Ordusunun bir hissəsi Şamaxı yolu ilə, bir hissəsi isə dəmir yolu xətti ilə gəlirdi. Dəmir yolu boyunca gələn qüvvələrə Həbibbəy Səlimov rəhbərlik edib. Səlimov AXC dövründə Baş Qərargah rəisi olub, Qarabağın və Lənkəran bölgəsinin azad edilməsinə birbaşa rəhbərliyi həyata keçirib. Bakı şəhəri alınana qədər Cavadbəy Şıxlinxki kimi bir çox soydaşlarımız Nuru Paşanın təqdimatı ilə Məcidiyyə ordeni ilə təltif olunub. Amma, Bakı şəhəri alınandan sonra ayrıca siyahı tərtib edilrək təltifə göndərilib, təəssüf ki, o siyahı bizdə yoxdur

Təmkin Məmmədli: Qafqaz İslam Ordusu nə qədər şəhid verib?

Mehman Süleymanov: Qafqaz İslam Ordusunun nə qədər şəhid verdiyini heç kim deyə bilməz. Onun heç yerdə statistikası aparılmayıb. Yalnız Rüştü bəy (red. – 5-ci Qafqaz piyada diviziyası qərargah rəisi ) 1200 nəfərin adını çəkir. O da Bakı ətrafında olan şəhidlərdir.

Təmkin Məmmədli: Mətbuatda tez-tez hallanan mövzulardan biri Nuru Paşanın Bakı qoçularına münasibəti, digəri isə onun uğursuz ailə həyatına Tağıyevin səbəb olmasıdır. Bu barədə Sizin fikrinizi bilmək istərdik.

Mehman Süleymanov: Bakıda ailə üzvləri ermənilər tərəfindən öldürülmüş çoxsaylı insanlar var idi. Qafqaz İslam Ordusu Bakını alandan sonra şəhərdə müəyyən qarışıqlıq yarandı. Bu baxımdam qoçular da fərqlənirdi. Qoçular haqqında söylənilənlərin əksəriyyəti şayiədir, sənədlərdə öz əksini tapmır. Nuru Paşa vəziyyətin sabitləşdirilməsi üçün Bakının bir neçə yerində dar ağacları qoydurmuşdu. O sabitliyi bərqərar etmək üçün qətiyyətli, bəlkə də müəyyən müddət ərzində ifrat addımlar atmağa məcbur olub.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Nuru Paşa fəaliyyətə başlayan kimi hərbi çağırış elan edir. Mən hərbi çağırışdan yayınanların edam olunması haqqında əmrə rast gəlmişəm. O dövrdə belə bir qərar lazım idi.

Mehman Süleymanov: Nuru Paşanın Tağıyevin qızı Saranı istəməsi ilə bağlı mən ciddi bir mənbə görməmişəm.

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Mən də rast gəlməmişəm. Amma, tədqiqatlarıma əsasən deyə bilərəm ki, Nuru Paşa özündən çox razı, cəngəvər və kübar bir şəxs olub. Onun şərəfli soyadlara da xüsusi meyli olub. Mən onun sonrakı elçilikləri haqqında da oxumuşam. Heç kimi bəyənməyib, ancaq şərəfli nəslin nümayəndəsini axtarıb. Maraqlandığı bütün qadınlar yüksək cəmiyyətdən olub. Ona görə də Nuru Paşanın Tağıyevin qızı ilə maraqlanması mənə inandırıcı gəlir. Hərçənd bu barədə fakt yoxdur.

Fuad Babayev: Bu mövzunu araşdıran jurnalistlərə peşəkar alim kimi tövsiyələriniz nədən ibarətdir? Onlar hansı mənbələrə müraciət etsinlər?

Minəxanım Nuriyeva (Təkləli): Əlimizdə kifayət qədər mənbələr vardır. Qafqaz İslam Ordusunun keçdiyi bütün yollar, qərargaha verilən gizli şifrəli əmrlər və s. mühüm məlumatlar bu kitabda (Red.-“Qafqaz İslam ordusunun xronologiyası”, Bakı, Nurlar,2008) xronoloji ardıcıllıqla verilib. Qafqaz İslam Ordusu haqqında fikir pərakəndəliyinə son qoymaq lazımdır.

Mehman Süleymanov: Təəssüf ki, yalnız jurnalistlər arasında deyil, özünü alim adlandıranlar arasında da diletantlıq baş alıb gedir. Bəzən elə qondarma məlumatlarla rastlaşırsan ki, insan təəccübünü gizlədə bilmir. Onu da qeyd edim ki, Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı haqqında lazımı təsəvvür yaratmaq üçün əlçatan kifayət qədər ədəbiyyat və mənbə var. Qafqaz İslam Ordusunun elə bir şərəfli tarixi var ki, onun qondarma heç nəyə ehtiyac yoxdur.

Hazırladı: Təmkin Məmmədli, 1905.az

Material ilk dəfə 09 yanvar 2018-ci ildə dərc edilib

Исмайлов Эльдар. Очерки по истории Азербайджана

• Onullahi S.M. XIII- XVI əsrlər də Təb riz şə h ərinin tarixi. Bak ı , 1979.

• Osmanov F. İ . Qafqaz Albani y an ın maddi mədə niy y əti. Bakı , 1982.

• Paşayev A. C ümhuriyyət parlamentin ə gedən yol. Bakı , 200 5.

• Piriyev V.Z. A zə rbay can H ülakülər dövlətini n tənəzzülü dövründə ( 1316-

1360 -ci il lə r) Bakı, 1978.

• Piriyev V. Z. Azərbaycan XIII – XIV əsr l ərdə. B a kı , 200 3.

• Qacar C. Qədim və orta əsrlər Azərba ycanı n görkə mli şəxsi yyətləri. Bakı ,

• Qarabağna mələr. I , Bakı , 19 89, II, Bakı , 19 91.

• Qasımov M. X arici Dövlə tl ər və Azərba ycan. Bakı, 1998.

• Qaşqa y S.M. Manna çarlı ğı n ın tarixindən. Bakı , 1 989.

• Qa yıdış. 1990 – 1993. Bakı, 1 996.

• Qədi m Azərbaycan tarixi mixi yazı l ı m ənbələrdə. Tərtib və tərc ü mə edəni

S.Qaşqay. Bakı , 200 6.

• Qəsd: Oktyabr 1994 – Mart 1995. Bakı 1 996.

• Qətiyyətin təntənə si (sənədli xr onika) Bakı, 1995.

• Qe ybullaye v Q. Azərbaycan türk lə r inin təşəkkülü tarixində n. B akı , 1994.

• Qur tulu ş. Bakı, 1998.

• Rəhimli Ə. Güney Azərba ycanda milli – demokratik hərəkat (1 941 -194 6). Bakı,

• Rəşidəddin. O ğuznamə . Bakı , 2 003.

• Rəsulzadə M. Ə. Azərbaycan Cümhuri yyəti. Bakı , 1990.

• Rəsulzadə M. Ə. Azərbaycan Cümhuri yyə ti. Bakı , 1990.

• Rəsulzadə M. Ə. Çağdaş Azərb aycan tarixi. B akı , 1991.

• Şərifli M. X. IX əsrin ikinci yar ı s ı – XI əsr azərbaycan f eo dal dö vl ətləri. Bakı ,

• Se y idzadə D. Azərba ycan XX Əsrin ə vv əllərində: müstəq illiyə apar an yollar.

Bakı , 2004 .

• Ş ükü roğlu L. C ümhuriyyət Höküməti r e pr e siya məngənə sində. Bakı 200 0.

• Şükürov K.K. Azərbaycan ta ri xi. Elmi- nəzəri və prakti k p robl e mləri. I h issə.

• Ş ükü rov K.K. Azərba ycan tarixi. Ən qədim Zamanlarda bizim gü n lərədək:

dövrlər, hadisələr, sinxronlaşd ırılmış cədvəllər. II his sə Bak ı , 1 998.

• Şükürov K.K. T ürkmənçay. 18 28. Tarixi xronika. Bakı , 20 06.

• Süleymano v M. Qafqaz İ sla m O rdusu və Azərbaycan. Bakı , 1 999.

• Sultanov O. 80- ci illərin sonu – 90 – cı illərin ə vvll ərində Azərba ycanda siyasi

mübarizə. Bakı, 199 5.

• T ağıy eva Ş. Ə. 1920 – ci il Təbriz üsyanı . B akı , 1990.

• Vahidov R. M. Mi ngəç evir II I-VIII əsrlərdə. Bakı , 1961.

• Vəkilov R. Ə. Azərbaycan Respublika sı n ı n yaranma tarixi. Bakı , 199 8.

• Vəlixanlı N. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. B akı , 1993.

• Vəlixanlı N.M. IX- XII əsr ərəb coğrafiyaşünas səy yahlar ı Azərba ycan

haqq ın da. Bakı , 1 974.

• Vəliyev T .T. İmperializm döv ründə Azərbaycan səna yesi və pro letaria t ı . B akı ,

• Xəlilov С.Ə. Qərbi Azərbaycanın tunc dövrü və qədi m dö vrünün əvvəllərinə

aid arxeoloj i abidələr. Bakı , 1959 .

• XVIII yuzildə Çar m üharibələ rinin xronikası . Bakı , 1 998.

• Yaqublu M. Azərbaycan regionla rı . Bakı, 200 2.

• Yaqublu N. Mə mməd Əmin Rəsulzadə. Bakı , 1 99 1.

• Yaqublu N. Mu savat partiyas ı n ı n tarixi. Bakı , 1 996.

• Ye sai Hasa n Cəlalyan. Alban ö l k əsinin qı sa tar ixi. 1702-1722. Bakı , 1992.

• Zeynalov İ .X. Az ərba ycanı n s osial- iqtisadi inkişafı XX əsrin II yarsı nda. Bakı,

• Zeynalov İ.X. Azərba ycanın iqtisadi və sosial inkişafı (70- 80 -ci ill ər) Bakı,

На русском языке

• Аббасов М. Бак у в годы Великой О течественной войны. Баку, 1967 .

• Абуталыбов Р . Годы и встречи в Пар иже. М., 200 7.

• Агамалиева Н ., Худиев Р. Азербайд жанская Республика.

• Адрес – кале ндарь Азербай джанской Респ ублики / По д р ед. А.М.

Ставровского. Б аку, 1920.

• Адрианов В., Миралямов Г. Гейдар Алиев. М., 20 05.

• Азербайджанс кая Демократ ическая рес публика. (1 918 – 19 20 гг.) . Внешняя

политика. Документы и мат ериалы. Баку, 1998 .

• Азербайджанс кая Д емократическая р еспублика. (1918 – 1920 гг.).

Законодательные акты. Баку, 19 98.

• Азербайджанс кая Д емократическая республика. (19 18 – 1920 гг.).

Парламент. Стенограф ические отчеты. Бак у, 1998.

• Азербайджанс кая Демо кратическая Республика. Сбо рник стате й. М.,

• Аз и зб екова П.А. Братс кая пом ощь ве ликого р усскою наро да побе де

Советской власти в Азербайджане. Баку, 195 4.

• Азимов Г.С. В еликий Октябр ь и Азербайджан. Баку, 19 87.

• Акты Кавказской Археографической Комиссии. Ар хив Глав но го

Управления Наместн ика Кавказа. Т ом II, Тифлис 1868, Т ом III, Тифлис, 186 9.

• Алиев Играр . История Мидии. Бак у, 1960.

• Алиев Ф. Антииранские выступления и борьба про тив т урецком ок –

купации в Азербайджа не в I половине XVII I века. Баку, 1993.

• Алиев Ф.М. Азербайджано – русские отношен ия (XV – XI X вв.). Баку, 1985.

• Ал и – за де А.А. Социально – экономическая и политическая ис тория

Азербайджана XIII – XIV вв. Б аку, 1956.

• Алияров С.С. Неф тяные монопол ии в Азербайджа не в период пер вой

мировой войны. Баку, 19 74.

• Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в ран нее средневековье . Бак у,

• Ахундова Э. Гей дар Алиев. Лич ность и эпоха. Ч. 1 – 2, Бак у, 2007, часть 3 –

4, Баку, 2008.

• Ашурбейл и С . В. Государств е; Ширваншахов. (VI – XVI в в.) Баку, 1983 .

• Багирова И.С. По литические партии и организа ции Азерба йджана в

начале XX века. 19 00 – 1917. Баку, 1997.

• Байрамо в К.М. Р абочий класс Азербайджана в борьбе за победу Великого

Октября. Баку, 1987 .

• Бакиханов А. Гюлиста н – и Ирам. Баку, 1991 .

• Бадаев А. Азербайджанское национальное движе ние в 19 17 – 1918 гг. Баку,

• Балаев А. Мамед Эмин Рас улзаде. М., 2009.

• Балаев А . Февр альская рево люция и нац иональные окраины. Мар товские

события 1918 го ла в Азербайджане. М., 200 8.

• Величко В.Л. Кавказ. Русское дело и межплеменные во просы. Отв., 1904.

• Вер диева Х.Ю. Переселенческая политика Ро ссийской империи в

Северном Азербай джане. Баку, 1999.

• Вер диева Х.Ю. Переселенческая по литика Ро ссийской империи в

Северном Азербайджа не. Баку, 1999.

• Волхонский М. Мухано в В . По следам Азербайджанской

Демократической Респ ублики. М., 2007 .

• Гаджиев А. Демо кратические респ ублики Юго – Западно го Кавказа. Баку,

• Гасанлы Дж. СССР – Иран: А зербайджанс кий кр изис и начало холодной

войны (1941 – 1946). М., 2006.

• Гасанлы Д ж. СССР – Т урция: от нейтралитета к холод ной войне. М., 2008.

• Гасанлы Дж. Хрущевска я “оттепель” и национальны й вопрос в

Азербайджане (195 4 – 1959 ). М., 2009.

• Гейдаров М.Х. Города и горо дское ремесло Х III – XIV вв. Бак у, 1987

• Геюшев Р .Б. Христианство в Кав казской Албании. Бак у, 1984.

• Гулиев Дж.Б. Борьба Коммунистической партии за осуществление

ленинской национа льной политики в Азерба йд жане. Баку, 1 970.

• Гулиев Д ж.Б. К образо ванию второй республи ки Азербайджана. Баку,

• Гусейнов М.Д. Т юркская демократическая партия фе дералистов

“Мусават” в прошлом и настоящем. Бак у, 1927.

• Гусейнов Т . Апрельская революция. Б аку, 1926.

• Дарабади П. В оенные проблемы политическо й истор ии Азербайджана

начала XX века. Бак у, 1991.

• Джафарли М. Политическ ий террор и судьбы азербайджанских немцев.

• Джафаро в Г.Ф. Древнейши е связи азербайджанс ких племен со стра нами

Ближнего Востока. Бак у, 1986.

• Зевакин Е.С. Прикас пийские про винции в эпоху р усской оккупации

XV II I B . 1927.

• Искендеро в М. Из исто рии борьбы Комм унистической партии

Азербайджана за побед у Советской влас ти. Баку, 1958.

• Исмаил – заде Д.И. Русское к рестьянство в Закавказье (30 – е го ды XIX – нач .

XX веков). М., 19 82.

• Исмаилов М.А. Капитализм в се льском хозяйс тве Азербайджана на

исходе XIX и нача ле XX в. Бак у, 1964.

• Исмаилов Э.Р. Азербайджан: 1953 – 1956 гг. Первые го ды “оттепели” . Бак у,

• Исмаилов Э.Р. Власть и нар од. Послевоенный сталинизм в А зер байджане

(1945- 1953 ). Баку, 2003.

• История Азербайджана. В тр ех томах, четырех книгах. Баку, 1958 – 1963.

• Караев А.Г. Из недавнего про шлого. Баку, 1926 .

• Мамедов С. А. Азербайджан по источникам XV – I полови ны XVI II вв.

• Махм удов Я.М. В заимоотношения гос ударств Аккою нлу и С ефевидов с

западноевропейскими странам и (вторая полов ина XV – нача ло XVII века).

• Мехтиев Р. Азербайджа н: выз овы глобализации. Уроки прошлого, реалии

настоящего и перспе ктивы будущего. Бак у, 2004.

• Мильман А.Ш. Политичес кий стро й Азербайд жана в XIX – начале XX

века (административны й а ппарат и суд, фор мы и методы колониа льного

управления). Баку, 19 76.

• Минорск ий В.Ф. История Д ербента и Ширвана. М. , 1963.

• М урадалиева Э. Б. Города Северного Азербайджана во второй полови не

XIX века. Баку, 1998 .

• М урадалиева Э.Б. Кровь зем ная – нефть Азербайджа на и истор ия. Кн ига 1.

• М устафазаде Р.С. Две республики. Азербайджано – российские отношения

в 1918 – 19 22 гг. М., 2006.

• М устафа – заде Т .Т. Азербайджан и р усско – азербайджа нские отноше ния в

первой трети XVIII века. Баку, 1993.

• Наджафов Б. Л ицо врага. Часть I . Баку, 1993. Час ть II . Баку 1994.

• Новосельцев А.П. Генезис фео дализма в странах Закавка зья. М., 19 80.

• Описание Караба хской про винции, со ставленное в 1823 году, по

распоряжению главноуправляющего в Грузии Ерм олова, действитель ным

статским советником Могилевск им и полков ником Ермо ловым 2 – м. Т ифлис,

• Петр ушевский И.П. Система русского колониального управления в

Азербайджане в первой половине XIX в. Ч. 1 . М.; Л., 1936 .

• Раевский А. Английская интервенция и м усаватское правительство. К

истории интервенции и контррево люции в Закавказье. Бак у, 1927.

• Ратга узер Ю.Л. Борьба за Советский Азерба йджан. Баку, 192 9.

• Ратга узер Ю.А. Революция и гражданская вой на в Бак у. Ч. I, 1917 -1918.

• Рафи – заде И.Р . Б уржуазная эволюция государственной деревни

Азербайджана к конц у XIX века. Баку, 1986.

• Рахмани А .А. Азерба йджан в конце XVI и XVII веке (1590 -1700). Баку,

• Рустамова Дж. Националь ная бурж уазия в пер иод Азерба йджан ской

Демократической Респ ублики. Баку, 2007 .

• Рустамова – Тогиди С. Март 19 18 год. Баку, 2009.

• Сеид – заде Д.Б. Азербайджанские депутаты в Государственной Думе

России. Баку, 1991 .

• Сеф С. Бор ьба за Октябрь в Ба ку . Тифлис, 1930.

• Страницы пол итической истор ии. 1918 – 1920. Баку, 1994 .

• Сумбат – заде А.С. Азербайджа нская историогр афия XIX – XX вв. Бак у,

• Сумбат – заде А.С. Промышленность Азербайджана в XI X в. Баку, 1964.

• Сумбат – заде А.С. Социа льно – экономичес кие предпосылки победы

Советской власти в Азербайджане. Баку , 1972.

• Т окаржевский Е. А. Из истории иностранной интервенции и граж данской

войны в Азербайджа не. Баку, 1957.

• Т опчибашев А.М. Письма из Парижа. Баку, 1998.

• Т опчибашев А.М. Д ипломатические беседы в Стамбуле. 19 18 – 1919 гг.

Баку , 1994.

• Чавчавадзе И.Г. Армянские ученые и вопиющие кам ни. Т ифлис, 1902.

• Шопен И. Историческ ий па мятник состояния Армянск ой области. С Пб.,

• Юсифзаде С . Ю. Пер вая Азербайджанская республи ка: история, событ ия,

факты англо – азер байджанских отношен ий. Баку, 1998.

На англий ском и ту рецком языках

• Alstadt А. The Azerbaijani T urks: P ower and İ dentit y under Russian Rule.

Stanford, 1992.

• Azerbaycan belgel erinde er meni sorunu. 1918 -1920. Ankara, 2 001.

• Baykara H. Azerbaycan İ stikl al Mü cadelesi Tar ihi. İstanbul, 19 75.

• Benningse n A., Wi mbush E. Mosle m National Com munism in the Soviet

Union: A Revolutionar y Strategy for the Colonial Wo rld. Chicago; London, 197 9.

• Ahmet Caferoğl u. Kafkasya Türkleri. Ankara, 1976.

• Nadir Devlet. Rusya T ürklerinin Milli Mücadele T arihi (1905 -1917). Ank ara,

• Duran T . Birinci Dü nya Sa vaşı Son unda T ürk Diplo matisinin ilk B aşa rı sı.

Brest- Litovsk Hazırlıkları. B ült en (Nis san-Te mmuz), 1973.

• Nilgün (Akgül) E rdaş. Milli Mücadile Dö neminde Kafkas Cümhuriyetleri ile

İlişkiler (1917 -1921). Ankara, 1994.

• Fisber L. T he War for Baku. “ Oil İ mperialism ” . C h. 1. London, 19 76.

• Cemil Hasa nlı Azerbaycan Tarihi 1918 – 1920. Türkiyenin Yardım ı ndan

Rusyan ın İşgalına Kadar. Ankara, 1998.

• Cemil Hasa nlı Soğuk Savaş ın İlk Çatış ması: İ ran Azerba y canı. İstanbul, 2006.

• Hasanlı C. At th e Dawn of the Cold War: The So vi et -Amer ican Crisis over

İ ranian Azerbaijan, 1 941 -1946. Cambridge, 2006.

• Leluw Ch. Azerbaijan: A. Quest for İ dentity. Ne w-York, 1998.

• Sara y M. Azerbaycan türklerinin tarihi. İstanbul, 1 993.

• T ahir Sünbül. Azerbaycan Dos yası. An kara, 1990.

• Suny R. The Baku Commune, 1917-191 8: Class and Nationalist. P rinceton

• E min Arıfoğlu Şıhalı yev. Türkiye ve Aze rba ycan Açısından Ermeni Sor unu:

Tarih, Gerçe kl er ve Olaylar. Ankara, 2002.

• Sebahettin Şi mşir. Azerbaycanın İstiklal Mücadile si. İstanbul, 2002 .

• Swietocho wski T. Russian Azerbaij an, 1905 -1920: The Shaping of National

İ dentity in Moslem Co mmunity. Cambridge, 19 85.

• Swietocho wski T. Russia and Azerbaij an: A.Borderland in Transinon. N.Y.,

Swietochowski T . and Collins B . Historical Dictionary o f Aze rbaij an. Lanham,

Nasir Yücer. B irinci Dü nya Savaş ında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve

Dağıstan Herekatı. Ankara, 1996.