Press "Enter" to skip to content

Türk dillərində teonim və etnonimlər

deməzəm sana, qardaş derəm, qardaşmdan yey! deyə müraciət etməsi türk

Turk Dilleri – Wikipedia

Türk dilləri — dünyada böyük sayda əhalinin danışdığı qohum dillər qrupu.

Türk dillərdə rəsmi statusu göy rəngli ölkələrdə və muxtarlıqlarda var Türk dilləri danışanların saya görə

Türk dilləri ailəsi 41 dil, ləhcə və ya şivədən ibarətdir. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tıva, Çuvaşıstan, Yakutiya (Saxa), Dağlıq Altay və Xakasiya yerli əhalisinin, eləcə də İran, İraq, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının genoloji (mənşəcə) və tipolji cəhətdən qohum dilləri. Keçmiş SSRİ-də türk xalqları slavyan xalqlarından sonra II yeri tuturdu və SSRİ-də bu dil ailəsinə mənsub 23 dil olmuşdur. Türk dilləri qismən Dağıstanda (Qumuqlar, Noğaylar), Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz (Balkarlar, Qaraçaylılar, Noqaylar), Stavropolda (Noğaylar, Truxmenlər), Moldovada (Qaqauzlar), Litvada (Kəraimlər, Tatarlar), Ukraynada (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmışdır. Türk dillərinin hansı dillər ailəsinə daxil olması indiyədək müəyyənləşdirilməmişdir. Alimlərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edirlər. Türk dilləri qrupunu müstəqil dil ailəsi hesab edənlər də var. Türkiyədə isə ümumən türk dilləri əvəzinə türk ləhcələri təbiri qəbul edilməkdədir və buna görə Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan dili, Özbək dili, və s. hamısı türk dilinin ləhcələri hesab edilir. Türk dili deyəndə Türkiyə türkcəsi nəzərdə tutulmaz, ləhcələrin hamısını əhatə edən dil kimi başa düşülür. Türkiyədə universitetlərdə Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları adlanan kafedralarda türk dilləri və ədəbiyyatları barədə dərslər keçilir.

Hazırda bu dil ailəsi 180 milyon insanın doğma dilidir.

Türk dillərinin tarixi inkişafı aşağıdakı mərhələlərə bölünür:

  • Altay və Hun dövrləri (eramızın V əsrinədək)
  • Qədim Türk dövrü (V-X əsrin əvvəli)
  • Orta Türk dövrü (X-XV əsrlər)
  • Yeni və ən yeni türk dövrləri (XVI-XX əsrdə).

Mündəricat

  • 1 Türk dillərinin təsnifatı
  • 2 Üstünlüyü
  • 3 Dil ailəsinin xüsusiyyətləri
  • 4 Əlifbası
  • 5 Tarix
    • 5.1 XIX əsr
    • 5.2 XX əsr
      • 5.2.1 Sovet dövrü

      Türk dillərinin təsnifatı

      Qəbul olunmuş təsnifata görə türk dilləri Qərbi (Qərbi hun) və Şərq (Şərqi hun) qollarına ayrılır:

      Bir dilin nə qədər köklü və güclü olduğu, o dilin keçmişiylə ölçülür. Şübhəsiz türkcə, bilinən ilk yazılı qaynağı (Orxon Abidələri) ələ alındığında, min ildən çox keçmişiylə köklü və güclü bir dildir. [1]

      Söz və cümlə durumu hər dildə özünə aid bir qanuna bağlıdır. Bu qanunların toplumuna dil qrammatikası deyilir. Qanunlardan əlavə dillərin ayrıca özəl qanunlarıda var ki düzənli qaydalara bağlı deyillər. Məsələn: mukəssər cəmi ərəb dilində, artıq hərflər və qaydasız fellər ingilis dilində qaydasız qrammatikalardırlar. Belə qanunsuz qaydalara ərəb dilində səmai(eşitməli) deyirlər. Bu deyişin səbəbi də onların bəlli bir qanuna bağlı olmadığıdır, buna görədə onları gərək eşidib və yadda saxlayasan.

      Səmainin tərsi qiyasi(müqayisə etməli) olur ki qaydalı qanunlara bağlıdır və dilin əsas gücü bu qaydaya dayanır.

      Səmai sözlər bir dildə az olduqca dilin qaydalı olmağı və gücüdə artar.

      Açıq və ümumi dil qaydaları az, bütov, və yayğın olsa dilin gücü və davamıda artar. Məsələn : Düzdür ki,ərəb dili ((sərf və nəhv)) baxımından çox güclüdür amma onun qayda və qanunları o qədər budaqlı və çoxdur ki,onu bütün bir səviyyədə öyrənmək çətindir. [2]

      Türk dilləri sərf və açl qayda baxımından zəngin və asan öyrənişlidirlər. Bu qayda və qanunlar diqqət, genişlik və asanlıq baxımından riyaziyyat qaydalarına bənzəyirlər. Türk dilinin sərf qaydaları neçə barmaq sayılı bütün qaydaya bölünür və bu mövzu türk dilinin asan öyrənişli və dil gücünün əlamətidir. [2]

      Dil ailəsinin xüsusiyyətləri

      Türk dillərinin hamısında ahəng qanunu, samitlərin assimiliyasiyası, kök və şəkilçilərin xüsusi quruluşuna malik olması, demək olar ki, eynilik təşkil edir. Bu tipoloji uyğunluq morfologiyaya da aiddir. Türk dili iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qoşmalar sözün sonuna əlavə olunur, sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sırası möhkəm qanunauyğunluğa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları çoxlu ümumi cəhətlərə malikdir. Kök sözlərin heç bir şəkilçi qəbul etmədən işlənə bilməsi, vahid təsrif sistemi, əvəzliklərdəki ümumilik və s. də belə oxşarlıqlardandır. Bu dillərin sintaktik quruluşunda da tipoloji eynilik çoxdur; söz və söz birləşmələrinin cümlədəki sırası sabitdir: təyin təyin olunandan əvvəl gəlir və onunla uzlaşmır, tamamlıq tamamladığı sözlərdən əvvəl gəlir, tabeli mürəkkəb cümlələr az, tərkiblər isə çoxdur. Lüğət tərkibində ümumilik daha qabarıq şəkildə özünü göstərməlikdədir.

      Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      ata ata baba ata ota
      ana ana anne/ana ene ana ana ona ana an’n
      o’gul oğul oğul oğul uğlı ul o’gil oghul uol yvul
      er(kek) ər/erkək erkek erkek ir yerkek erkak är yer ar
      kyz qız kız gyz qız qιz qiz qiz kis χe’r
      kiši kişi kişi kişi keşe kisi kihi
      kelin gəlin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kilin kilen
      Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      jürek ürək yürek ýürek yörək zhürek yurak yüräk su‘req
      qan qan kan ga:n qan qan qon qan qan jon
      baš baş baş baş baş bas baş bas puš
      qyl qıl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kil χe’le’r
      köz göz göz göz küz köz ko’z köz kos kör
      kirpik kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kirpik kirpik kirbi χurbuk
      qulqaq qulaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulkak χo’lga
      burun burun burun burun borın murιn burun burun murun
      qol qol kol gol qul qol qo’l qol χol
      el(ig) əl el el ili: ala’
      barmak barmaq parmak barmak barmaq barmoq barmaq
      tyrnaq dırnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tiniraq
      tiz diz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ
      baltyr baldır baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr
      adaq ayaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq ataq
      qaryn qarın karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra’m
      Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      at at at at at at ot at at ut
      siyir sığır sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir
      yt it it it et iyt it it yt jyda
      balyq balıq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola’
      bit bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
      Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      ev ev ev öý öy üy uy öy av
      otag otaq otağ otaq otaq otoq otu:
      yol yol yol yo:l yul zhol yo’l yol suol sol
      köprüq körpü köprü köpri küpar köpir ko’prik kövrük kürpe
      oq ox ok ok uk o’q oq ugu
      ot ot ot ot ut ot o’t ot uot vot
      kül kül kül kül köl kül kul kül kül kö’l
      suv su su suw syw suw suv su ui syv
      kemi gəmi gemi gämi kimä keme kema kim
      köl göl göl köl kül köl ko’l köl küöl
      atov ada ada ada atan aral orol aral ută
      küneš günəş güneş gün qoyaş kün kün kün χĕvel
      bulut bulud bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt
      yulduz ulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr
      topraq torpaq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra
      töpü təpə tepe depe tübä töbe tepa töbö tüpe
      yağac ağac ağaç agaç ağaç ağaš jyvăş
      tenri tanrı tanrı taňry täñre tängri tanara tură
      Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      uzun uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
      yany yeni yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
      semiz səmiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
      tolu dolu dolu do:ly tulı tolι to’la toluq toloru tulli
      aq ak ak aq aq oq aq
      qara qara kara gara qara qara qora qara χara χura
      qyzyl qızıl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ
      kök göy gök gök kük kök ko’k kök küöq kăvak
      Saylar Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca
      1 bir bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre
      2 eki iki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ
      4 tört dörd dört dö:rt dürt tört to’rt töt tüört tăvattă
      7 yeti yeddi yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ
      10 on on on o:n un on o’n on uon vunnă
      100 yüz yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr
      Şəxs əvəzlikləri
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      ben mən men men men min min men men min epĕ / ep
      bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana
      beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana
      bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende manra
      benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran
      benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn
      benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es
      sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana
      seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana
      sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende sanra
      senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran
      senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn
      seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr
      size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire
      sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire
      sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde sirĕnte
      sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten
      sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn
      sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul
      ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna
      onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna
      onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda unra / unta
      ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan
      onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn
      onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr
      bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire
      bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire
      bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde pirĕnte / pirte
      bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten
      bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn
      bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr
      size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire
      sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire
      sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde sirĕnte
      sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten
      sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn
      sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe
      Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş
      onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem
      onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene
      onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene
      onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda vĕsenche
      onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen
      onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn
      onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe

      Türk dilinin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yenisey əlifbası ilə) VI-XI əsrlərə aiddir; daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soğdi əlifbası ilə yazılmışdır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar türk yazısı (Uyğur və Ərəb əlifbaları ilə) şərqdə Kaşqar, Orta-Asiya və Qızıl Ordada, qərbdə isə Səlcuqilər dövlətində (Kiçik Asiya), Azərbaycanda, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və s. yerlərdə inkişaf etmişdir.

      XX əsrin 20-30-cu illərində keçmiş SSRİ-nin türkdilli xalqları latın əlifbasından istifadə etmişlər. 30-cu illərin sonunda bu dillərin çoxu üçün kiril qrafikası əsasında əlifba yaradılmışdır. Türkiyədə 1928-ci ildən latın qrafikalı əlifba qəbul olunmuşdur. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra azad olmuş türkdilli dövlətlər yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmişlər.

      Türk dillərində teonim və etnonimlər

      1. Cabbarov X. Sənətkar, söz, üslub. (Bədii üslubda obrazlılıq problemi). Bakı – 1993, 198 s.
      2. Cahangirov M. Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü. I hissə. “Elm” nəşriyyatı, Bakı – 1978, 234 s., (2 ədəd)
      3. Cahangirov F. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın struktur-semantik tədqiqi (müqayisəli tipoloji tədqiqat). Bakı – “Elm” 2005, 312 s.
      4. Cahangirov F. Perfekt zamanlar. Bakı – “Elm” – 2000, 78 s., (2 ədəd)
      5. Cahangirov M. M. F. Axundov dram əsərlərinin dili üzərində necə işləmişdir. Bakı – 1962, 253 s.
      6. Cavad Heyət. İki dilin müqayisəsi. “Varlıq elmi” toplusunun əlavəsi, Bakı – Elm – 1991, 98 s., (3 ədəd)
      7. Cavadov Ə. M. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası. “Elm” nəşriyyatı, Bakı – 1977, 111 s.
      8. Cavadova M. Şah İsmayıl Xətainin leksikası. Bakı – “Elm” – 1977, 213 s., (2 ədəd)
      9. Cəfər Xəndan. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı – Azərnəşr – 1950, 223 s.
      10. Cəfərov A. Nəbi Xəzrinin poetik dili. “Elm və təhsil” – Bakı – 2012, 143 s., (4 ədəd)
      11. Cəfərov N. Q., Azadəliyeva S. C. Rusdilli Azərbaycan poeziyasında Azərbaycan dili elementləri. Bakı – 2003, 127 s.
      12. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı – 2005, 255 s., (2 ədəd)
      13. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. ADU nəşriyyatı, Bakı – 1960, 201 s., (2 ədəd)
      14. Cəfərov S. İsim tədrisinin nəzəri əsasları. Azərtədrisnəşr – Bakı – 1962, 97 s., (3 ədəd)
      15. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. (Adlar və onları düzəldən şəkilçilər). Bakı – 1949, 96 s.
      16. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, Bakı – 1958, 166 s.
      17. Cəfərov N. Zəhmətkeş alim, tanınmış dilçi-türkoloq. “Elm və təhsil” – Bakı – 2012, 135 s., (2 ədəd)
      18. Cəfərov N. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil: normalar, üslublar. Bakı – Elm – 1990, 126 s., (2 ədəd)
      19. Cəfərov N. Ədəbiyyatdan siyasətə. AzAtaM – Bakı – 2003, 103 s., (2 ədəd)
      20. Cəfərov N. Türk dünyası: xaos və kosmos. Bakı Universiteti nəşriyyatı, Bakı – 1998, 212 s.
      21. Cəfərov N. “Kitabi-Dədə Qorqud”da islama keçidin poetikası. “Elm” – Bakı – 1999, 54 s.
      22. Cəfərova B. C. Terminoloji lüğətçilik məsələləri. (Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti), Bakı – 1997, 85 s.
      23. Cəfərova B. İngilis və Azərbaycan dillərində felin zamanlar sistemi. Bakı – “Nurlan” – 2004, 259 s., (3 ədəd)
      24. Cəfərli Yadigar. Azərbaycan dilinin onomastikası müstəqillik dövründə. Bakı – 2015, 385 səh. (1 ədəd)
      25. Cəfərsoylu İ. Türk, urartu, alban etnolinqvistik uyğunluqları. Bakı – 2008, 326 s., (2 ədəd)
      26. Cəfərsoylu İ. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı – 2010, 367 s., (2 ədəd)
      27. Cəfərsoylu İ. Türklər Rusların soy kökündə. Bakı – 1995, 115 s.
      28. Cəfərsoylu İ. Sibirdə Təbriz şəhəri. Bakı – 2005, 215 s.
      29. Cəlilbəyli O. Altay dilləri nəzəriyyəsi və yapon dili. Bakı – “Nurlan” – 2004, 111 s., (2 ədəd)
      30. Cəlilov F. A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. “Maarif” – Bakıı – 1988, 285 s.
      31. Cəlilov F. Azərbaycan dili morfonologiyasından oçerklər. ADU – Bakı – 1985, 106 s., (3 ədəd)
      32. Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı – Elm – 1991, 194 s.
      33. Cəmşidov Ş. “Kitabi – Dədə Qorqud”. Bakı – 1977, 174 s., (2 ədəd)
      34. Cuvarlı C. Azərbaycan dili qrammatikasının tədris metodikasına dair. (Müəllimlər üçün metodik vəsait). AZƏRNƏŞR Tədris-pedaqoji şöbəsi, Bakı – 1940, 44 s.

      Ünvan: AZ1073, Bakı şəhəri, H.Cavid prospekti, 115

      Qaynar xətt: (+994 12) 5372081

      Elektron poçt: ilinguistics@lan.ab.az

      Faks: (+994 12) 5104187

      Haqqımızda

      • Rəhbərlik
      • İnstitutun tarixi
      • Elmi şura
      • Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası
      • Həmkarlar təşkilatı
      • Tədqiqlər jurnalı
      • Dilçilik Araşdırmaları
      • Türkologiya

      © Bütün hüquqlar qorunur. Yazılardan istifadə edərkən sayta istinad edilməlidir . Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 2022
      Baxış sayı

      Şumer və TÜrk folklorunda güNƏŞ kultu X ü L a s ə

      Qədim dövrlərdə türklər arasında Ay kultu daha geniş yayılmışdır.

      Bunu «Oğuz Kağan» dastanında aydın görmək olur. Dastanda Oğuz

      Kağanın anasının Ay Kağan olduğu açıq şəkildə deyilir. Atasının Buğa

      olduğu vurğulanır. Buğa isə Günəşin təmsilçisidir. Deməli, Oğuz Kağan

      Ayla Günəşin oğludur. Oğuz işığın içindən çıxan qızla evlənir. Bütün

      hallarda işıq Ayı və Günəşi simgələyir. Bu qızdan onun üç oğlu olur: Ay

      xan, Gün xan və Ulduz xan [1. S. 16]. Eyni motivlə tatarların «Edigey»

      eposunda qarşılaşırıq. Toxtamışın arvadı Canikə iki qız doğur:

      Xannan xannı jıydırdı,

      Bidən binə jıydırdı.

      Tu biyalər suydırdı,

      Utız kön uen kıldırdı;

      Olı kızı ayqa tig –

      Atın kuep Xanəkə.

      Keçə kızı köngə tig –

      Atı kuep Könəkə.

      Künələn anda tındırdı [2. S. 60].

      İgid Edigey o vaxtkı

      Doğru işlər gördü.

      İki əkiz qız doğdu.

      Böyük qızı Ay kimiydi,

      Adını Xanəkə qoydular.

      Kiçik qızı Gün kimiydi,

      Adını Günəkə qoydular.

      Onlar belə doğuldular [2. S. 61].

      Bu doğuluşlarda və adlarda heç bir təsadüf yoxdur. Ay xan və

      Xanəkə, Gün xan və Günəkə adlarında Ayın və Günəşin ulu əcdad kimi

      yenidən nəvə-nəticə adlarında canlandırılması öz əksini tapmışdır. Şumer

      mifologiyasında Günəş Ayın oğlu, İnanna qızıdır. Bu motivlər necə də

      Şumerdə qadına sevgi, məhəbbət çox ülvi, çox müqəddəs duyğular

      idi. Məşhur Amerika şumeroloqu S. N. Kramer bu məsələyə ayrıca diqqət

      yetirmiş, çox maraqlı fikirlər söyləmişdir. Şumer mətnlərində insanın

      tanrılara qulluq etmək üçün yaradıldığı öz əksini tapmışdır. Ona görə

      şumer teoloqlarında belə bir fikir yaranmışdır ki, Tanrı-insan müna-

      sibətləri ağa-qul münasibətlərindən başqa bir şey deyil. Lakin S. N. Kra-

      mer də çox doğru duymuşdur ki, şumer mətnlərində nəzəriyyələrin və

      teoloqların dediklərinin əksinə olaraq təcrübədə tanrıların insanlarla ata-

      oğul və ər-arvad münasibətlərinə daha çox rast gəlinir [3. S. 287].

      İnanna tanrıdır, ancaq Bilqamısı dəlicəsinə sevir, onunla evlənmək

      istəyir. Bilqamısın atası Luqalmurad insandır, ancaq o, tanrı Ninsunla

      evlənmişdir. İnanna insanların Tufan nəticəsində məhv olduqlarını

      bildikdə bir ana kimi «mənim doğduqlarım» deyərək onların ölümünə acı

      göz yaşları tökmüşdür. Enki isə bir ata kimi öz övladlarının ölümünə –

      kökünün kəsilməsinə razı olmamışdır. Həmin mətnlərdə Enkinin in-

      sanlara ata, İnannanın ana sevgisi dolğun ifadə edilmişdir. İnanna bütün

      canlıların anası idi [4. S. 126], ona görə də insanlara «mənim doğ-

      duqlarım» deyirdi. Bunlar tanrı-insan ilişgilərinin mənzərəsini açmaq

      üçün yaxşı faktlardır.

      Eyni mənzərəni türk folklor örnəklərində görürük. Tanrılar insanları

      sevirlər, insanlar da tanrıları. Onlar evlənirlər. Onların uşaqları əksər

      hallarda qəhrəman olurlar. Basat Təpəgözə: Atam adın sorar olsan,

      Qaba Ağac! Anam adın deyərsən,Qağan Aslan! [5. S. 132] deyərkən

      atasının da, anasının da tanrı olduğunu söyləmişdir [6. S. 25-26]. Eposda

      «Qaba Ağac» ata tanrının, «Qağan Aslan» isə ana tanrının rəmzləridir.

      Sadəcə olaraq epik düşüncə onları öz adları ilə yox, kodlarla, rəmzlərlə

      təqdim etmişdir [7. S. 8]. Aruz oğlu ifadəsi çaşqınlıq yaratmamalıdır.

      «Gizir» dastanlarında olduğu kimi, Basatın göydəki ata-anası tanrı,

      yerdəki ata-anası insandır.

      Bir çox araşdırıcıların Koroğlu obrazında tanrı əlamətləri görmələri

      təbiidir. Koroğlu obrazının bir çox xüsusiyyətləri onu tanrı ilə

      eyniləşdirməyə imkan verir. N. Cəfərov doğru deyir ki, «Azərbaycan

      Koroğlusu həm ilahi mənşəyə, həm də ilahi tipologiyaya malikdir, hətta

      bir qədər də irəli gedib demək olar ki, qədim türk təfəkküründə möhkəm

      yer tutmuş tanrı obrazının konkret tarixi dövrdəki transformudur» [8.

      S. 82]. Hətta Koroğlunu konkret olaraq Dağ tanrısı adlandıranlar da var

      [9. S. 49]. Dağ isə türk folklorunda konkret olaraq əcdad obrazında

      qarşımıza çıxır. Həsənnənə, Həsənbaba, Baba dağı, Koroğlu dağı kimi

      adlar buna gözəl örnəkdir. Maaday Qara körpə oğlunu dağ atasına və ağac

      anasına tapşırır. Xakaslar dua edərkən dağlara aqalarım, enelerim, yəni

      mənim atam da, anam da sizsiniz deyirlər [10. S. 23].

      Tanrı-insan sevgisinin, əcdad-övlad münasibətinin daha gözəl bir

      motivini yenə «Bilqamıs» və «Koroğlu» eposlarında görürük. Bilqamısın

      anası Tanrı Ninsun Enkidunu [11. S. 73-74], Koroğlunun arvadı Nigar

      xanım Eyvazı oğulluğa götürürlər. Burada Nigar da tanrılaşır və Koroğlu-

      nun tanrı mənşəyi bir daha təsdiq olunur. Ninsun Ay tanrısının nəs-

      lindəndir. Koroğlu öz ilkin kökləri ilə Günəşə daha çox bağlıdır.

      S. M. Abramzon «Manas» eposunun süjetlərindən danışarkən Al-

      mambetin Günəş tanrısının oğlu olduğunu açıqca vurğulamışdır [12.

      S. 149-150]. Yakutların «Yel qanadlı Nurgün Batır» eposunda ilk insan-

      ların yerə gəlmələrindən danışılır ki, bu motivin qədimliyi ilə onun

      məzmunu bir-birini tamamlayır. Mətndən aydın olur ki, dünyanı yaradan

      tanrılar Yerdə yaşayış, həyat olsun deyə göydən bura insanlar göndərirlər:

      Saxa SaarınToyonu və

      Sabiya Baay xatunu

      Düz Şərqə gətirdilər.

      Dünya burada qurtarır.

      Yuxarıda aydın göylər.

      Aşağıda uca dağlar [13. S. 391].

      Bundan sonra Yel qanadlı Nurgün Batır özünün Günəş tanrısının

      nəslindən olduğunu söyləyir:

      Günəş tayfasının oğluyam.

      Tanrı əlini qoyub

      Mənim kürəyimə! [14. S. 162].

      Bu eposdakı ilk insanların göydən gəlməsi, onların göydəki

      vətənlərinin Günəş ölkəsi adlanması, Nurgün Batırın Günəş tayfasından

      olması kimi motivlərə ciddi yanaşmaq lazımdır. Digər türk epik

      qəhrəmanlarının əksər hallarda Şərqdə, Günəşin doğduğu yerdə – Günəş

      ölkəsində yaşadıqlarını görürük [15. S. 255]. Q. Namazov yazır ki, ilk

      insan Mu qitəsində doğulmuş, onların ölkəsi Kui adlanmışdır ki, bu da

      Günəş ölkəsi deməkdir [16. S. 15]. O, ingilis alimi C. Cercvarda əsas-

      lanaraq tarixi qaynaqlarda Günəş imperiyasının adının çəkildiyini yazır.

      Azərbaycanın ərazisi də bu imperiyanın daxilində idi. Günəş impe-

      riyasında Günəşə – tək tanrıya inam başlıca yer tuturdu [17. S. 406-410].

      Bütün bunlar ilk insanın Azərbaycanda doğulması və Günəş kultunun

      burada geniş yayılması ilə də təsdiqlənir. Epik mətnlərdəki Günəş ölkəsi

      Gündoğan, Azərbaycanın Günəşli diyar, Günəş ölkəsi, Odlar ölkəsi,

      Şərqin Gündoğanı, Gündoğan adları bir-birilə tam üst-üstə düşür. İndi

      qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan haqqında işlədilən bu epitetlər

      təsadüfi olmayıb, Günəş tanrısının adı ilə bağlıdır və Göydəki eyni adların

      yerdəki təcəssümündən, təkrarından başqa bir şey deyil.

      Türk eposlarında qəhrəmanların atları da ilahi xüsusiyyətlərə malikdir.

      Onlar ağıllı, düşüncəli və müdrikdirlər, çünki qəhrəmanların özləri kimi, atları

      da göydən, tanrı tərəfindən göndərilmişdir. «Koroğlu» eposunda Qıratın

      hərəkət və davranışlarını diqqətlə izlədikdə onun müdrikliyini aydınca görmək

      olur. Koroğlu heç də təsadüfən deməmişdir ki, at igidin qardaşıdır. M. Ka-

      zımoğlu Qıratın dərya atından doğulmasını və Qoşabulağın suyundan içdikdən

      sonra Koroğluya qeyri-adi bahadırlıq və qeyri-adi aşıqlıq verilməsini doğru

      müşahidə etmiş, hər ikisinin su başlanğıcından törədiklərinə əsaslanaraq

      onların mifoloji qardaş olduğlarını söyləmişdir [18. S. 38]. Basatın da atına At

      deməzəm sana, qardaş derəm, qardaşmdan yey! deyə müraciət etməsi türk

      epik ənənəsində qəhrəman-at qardaşlığının möhkəm yer tutduğunu göstərir.

      Basatın və Koroğlunun tanrı mənşəli olduqları bəllidirsə, onların qardaşım

      dedikləri atlarının da tanrı mənşəli olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Buryat epik

      qəhrəmanlarının atlarını Günəş ölkəsindən tanrı özü göndərmişdir. Onlar da

      Koroğlu və Qırat kimi qəhrəmanla birlikdə dirilik bulağından su içmişlər. Bu

      atlar dar ayaqda dil açıb danışır, qəhrəmanlara həm də öz ağıllı məsləhətləri ilə

      kömək edirlər [19. S. 146; 20. S. 123].

      Xakas türklərinin qəhrəmanlıq eposu «Ay-Xuuçin»in qəhrəmanı da özünü

      Gün xanın oğlu adlandırır:

      Mənim atam Gün xandır,

      Mavi-göy-boz atın üstündə gəzir.

      Gözəl Kögül Arıq

      Mən Gün xanın oğluyam [21. S. 25].

      Evenk folklor örnəklərindən birinin qəhrəmanı Günəşə müraciətlə

      deyir: Bizə işıqlı düşüncə ver. Biz sənin uşaqlarınıq [22. S. 29].

      Azərbaycan folklorunda Günəş obrazı xüsusi yer tutur. Onların da

      çoxunda Günəş insanqılıqdır (antropomorfdur) və əcdad statusunda çıxış

      edir. Eyni adlı Azərbaycan nağılının qəhrəmanı Tapdıq Şəmsi xanımı

      sevir. Şəmsi Gün xanımın qızıdır. Nağılın sonunda bəlli olur ki, Tapdıq

      da Gün xanımın oğludur [23. S. 38] və Şəmsi xanımla bacı-qardaşdılar.

      «Buradakı Gün xanım ilkin tanrı olan Günəşin nağıllaşmış obrazıdır» [9.

      S. 32]. Anadolu türklərinin «Pəri qızı» nağılında qəhrəman özü də

      bilmədən Günəşin qızı ilə evlənmişdir. Bu, uzun müddət onların arasında

      sirr olaraq qalmışdır. Bir dəfə qızın sehrli küpləri ona Ay atanın, Günəş

      ananın, Ulduz qardaşlarının canı, məni vurma deyəndə oğlan şübhələnir

      və eyni andı verir. Qız da Tanrının qızı olduğunu açıb deyir [24. S. 165-

      166]. Anadolu sözünün mənası ‘Günəş doğan’, ‘Şərq ölkəsi’, ‘Günəşi

      sevənlərin ölkəsi’ deməkdir [25. S. 12]. Bu motivlər şumer mətnlərindəki

      Utu və İnannanın bacı-qardaşlığını da yada salır.

      Qobustan qayalarındakı gəmi rəsmlərinin baş tərəfində Günəş təsvir

      edilmişdir. Saymalı-Daşdakı türk abidələrində Günəş başlı insan təsvirləri

      var. Yerli türklər Saymalı-Daşı Günəş dağı adlandırırlar. Qədim rəssamlar

      Saymalı-Daşdakı qayaların üstündə əcdadlarının Göyə – Günəşə

      getdikləri yolları təsvir etmişlər. Bu yollar onları əcdadlarının yanına

      aparırdı [26. S. 15-17].

      Şumerdə gəmiçilər Günəş tanrısı Utudan xeyirxahlıq umurdular.

      Onların bir atalar sözündə deyilir ki, Gözəl niyyətlə yola çıxsan gəmini

      Utu (Günəş tanrısı) yaxşı limana gətirər. Pis niyyətlə yola çıxsan, o

      gəmini sahilə atar. Şumer gəmilərində yarımtanrılar və gələcəkdə Ur

      şəhərinin əsasını qoyacaq tanrı əcdadlar üzürdülər [27. S. 62-63]. Şumer

      və Qobustan gəmilərində Günəş təsvirləri var. Onlar mütləq Günəş kultu

      ilə bağlıdır. Heç bir şübhə yoxdur ki, Qobustan və şumer gəmiləri

      arasında bağlılıq olmuşdur. A. Qoroxov bu barədə deyirdi: «Bununla

      belə, qamış gəmilər (Qobustan gəmiləri. – İ. S.) şumer dövrü qayıqlarının

      müasiridir, “Tiqris”in prototipləridir. Bu yerlərdə yaşayan adamlar belə

      qayıqları qamışdan ya özləri hörüblər, ya da onları görüblər. Ola bilsin ki,

      beş min il bundan qabaq Ərəbistan dənizinin sahillərində yaşayan yüksək

      mədəniyyətin Qobustan adaları ilə əlaqəsi olub. Nə bilmək olar, bəlkə

      Qobustanda da bir vaxt unudulmuş və keçən yüzilliyin alimləri tərəfindən

      Dəclənin Fərata qovuşduğu yerdə “həyata qaytarılan”, müqəddəs kitaba

      görə, allahın insanlığa həyat vermək üçün seçdiyi Babil, sonralar Assuriya

      adlandırılan şumerin yaşıdı bir məmləkət tapılacaq» [28; 29]. Şumerlərdə

      Günəş kultu ilə əcdad kultu üst-üstə düşürdü ki, biz bunu türk folklor

      örnəklərində də olduğu kimi görürük.

      Bilmək lazımdır ki, türk folklorunda rast gəlinən Göy sözü tanrının,

      Gün, Ay-XuuçinGünəş, Gündoğdu, Aydoldu adlarının hamısı Günəş

      A y tanrı adlarının sinonimləridir.

      Balkar və qaraçaylıların «Nart» eposunun variantlarından birində

      nartların ilk dəmirçisi qəhrəman Debet tanrı Göylə (Od tanrısı, Günəş)

      tanrı Yerin oğludur [30. S. 367]. Yeryüzməkin arvadı Satanayın atası

      Günəş və anası Aydır [31. S. 220, 224]. S. Surazakov yazır ki,

      «qəhrəmanın Göyün, Günəşin və Ayın qızı ilə evlənməsi motivinin tarixi

      çox qədimdir və ona təkcə altaylıların yox, buryatların, yakutların və

      digər türk-monqol xalqlarının eposlarında da rast gəlinir» [32. S. 139].

      T. M. Hacıyeva yazır ki, «Satanayın tanrı mənşəli olması balkar və

      qaraçaylılarda ana əcdad kultunun yaranmasına səbəb olmuşdur» [33.

      Altaylıların «Oçı-bala» eposunun qəhrəmanları olan iki bacılar tanrısifət

      epiteti ilə təqdim olunurlar, Altayın tanrı qızı adlandırılırlar [34. S. 214-215].

      Eposda tanrı əvəzinə Göy sözü işlənmişdir, ancaq Göy qızının tanrı qızı,

      Göysifətin tanrısifət yerində işləndiyinə heç bir şübhə yoxdur. Başqırdların

      «Ural-Batır» eposunda Humay baş tanrı Samrau ilə Günəşin qızı kimi

      təqdim olunur və Ural onunla evlənir. Samraunun Aydan olan qızı

      Ayxıludur. Bu eposda göydəki həyat yetərincə geniş təsvir edilmişdir. Səma,

      göy varlıqları tamamilə insanlara oxşayırlar və insanlar kimi adi həyat

      yaşayırlar [35. S. 9]. Yenisey yazılarından birində deyilir ki, «mən tanrı

      tayfamdan, öz qohumlarımdan ayrıldım» [36. S. 209]. Burada kiminsə təkcə

      özünü yox, bütün tayfasını tanrı mənşəli saydığını, tanrının həmin tayfanın

      əcdadı olduğunu aydın görürük.

      Çin qaynaqlarında göstərilir ki, hunlarda və xunlarda Göyə, Yerə,

      Günəşə, Aya, Ulduzlara – əcdad ruhlarına sitayiş edilmişdir. Həmin

      qaynaqlara görə, Göy ata başlanğıc, Yer ana başlanğıc saylımışdır ki [37.

      S. 190], bu da tamamilə şumerdəkinin eynidir: An – Göy – ata; Antu – Yer –

      ana. Hunlar, qotlar və madyarlar Attilanın işıqdan doğulduğunu düşünürdülər

      ki [38. S. 57], bu da Günəş tanrısının onun əcdadı olduğu deməkdir. Hələ

      XX yüzilliyin əvvəllərində Q. N. Potanin yazırdı ki, Mərkəzi Asiyada Göyün

      oğlu kultu mövcud olmuşdur. Q. N. Potaninə görə, bu oğul dünyanın

      yaradılmasında atasına kömək etmişdir. Həm də Göyün oğlu inamının

      müstəqil yaranması üçün Mərkəzi Asiyada hər cür imkan olmuşdur [39.

      S. 96]. Şumer qaynaqlarından bilirik ki, dünyanın yaranması Göy tanrısı

      Anın adı ilə bağlıdır. Lakin Yeri və Göyü bir-birindən onun oğlu Enlil

      ayırmışdır. Hər iki halda dünyanın yaranması və ata-oğul motivləri tamamilə

      üst-üstə düşür. V. V. Bartold Q. N. Potaninin öz fikrini sübuta yetirdiyini

      yazır, eyni zamanda onunla razılaşmır. «Q. N. Potaninin araşdırmalarının

      predmetini təşkil edən sualların cavablarını yalnız Qərbin Şərqə yaxud əksinə

      Şərqin Qərbə təsirini sübut edən güclü müqayisələr yolu ilə tapmaq olar.

      Görünür, Qərbin və Şərqin ümumi bir qaynaqdan – hind miflərindən asılı

      olduğu sübuta yetiriləcək» [40. S. 373].

      V. V. Bartold şumer qaynaqları ilə tanış olmadığına, türklərin ta-

      rixinin güclü şəkildə təhrif edildiyinə və avropasentrizmin təsiri altına

      düşdüyünə görə yuxarıdakı fikri söyləmişdir. A. Şükürov doğru yazır ki,

      bu cür yanlışlıqlar «bizim biliyimizin məhdudluğundan, digər xalqlar

      haqqında məlumatsızlığımızdan irəli gəlir» [41. S. 23]. Son araşdırmalar

      bir çox folklor obraz, süjet və motivlərinin məhz Şərqdən Qərbə apa-

      rıldığını qətiyyətlə söyləməyə imkan vermişdir. Amerika alimi Z. Sitçin

      yazır ki, dinlər və miflər Yunanıstana Kiçik Asiya və Aralıq dənizi adaları

      vasitəsilə Yaxın Şərqdən gətirilmişdir [42. S. 70]. Hind möhürlərində

      Bilqamısın iki şirlə döyüşdüyü səhnənin oxşarına rast gəlinir. P. A. Qrin-

      ser geniş araşdırmalardan sonra bu nəticəyə gəlmişdir ki, «hindlilər öz

      inkişaflarına görə, Hind vadisinin ən qədim yerli əhalisinə borcludurlar.

      Bu əhali hind-avropalılardan daha əvvəl həmin ərazilərdə yaşamış,

      şumerlər kimi, kifayət qədər inkişaf etmiş mədəniyyətə malik olmuşdur»

      [43. S. 208-209]. V. V. Bartoldun dövründə də bu cür tədqiqatlar apa-

      rılmış və onlarda da eyni fikirlər söylənmişdir. Bu barədə Q. N. Potaninin

      «Orta əsrlər Avropa eposunda şərq motivləri» kitabına baxmaq kifayətdir.

      Göyə və Göyün oğluna inamın ilkin qaynağı hind mifologiyası yox,

      ondan daha qədim olan şumer-türk mifologiyasıdır.

      Hətta bu gün türk dilində hədəfi tanrı olan bir çox qarğışlar, söyüşlər

      və s. də var ki, bunların yaşını söyləmək mümkünsüzdür. «İnsan və onun

      şəxsi tanrısı» adlandırılmış bir şumer mətnində insan tanrısına etirazını

      bildirir, onu qınayır ki, «mən müdriyəm, niyə cahil, qanacaqsız gənclərlə

      qabaqlaşmalıyam. Mən bilikliyəm, niyə məni avam sayırlar? Dörd yan

      ərzaqla doludur, mənim yeməyim-aclıqdır» [44. S. 95].

      B. Ögəl doğru yazırdı ki, «insan ta başlanğıcdan bəri tanrı ilə bərabər

      yaşayırdı. İnsan tanrıyı qısqanır və onunla rəqabətə girirdi» [45. S. 83].

      Şumer və türk folklor örnəklərindəki insan və tanrı haqqında mətnləri

      diqqətlə araşdıranda görürük ki, Göyün sakinləri yerdəki insanlardan heç

      nə ilə fərqlənmirlər. Bu belə bir inamın ifadəsidir ki, «qədim dövrlərdə

      Günəş və Ay insanlar kimi doğulur, doğur və yaşayırdılar» [46. S. 330].

      Bu gün yerdəki insanlar bir-birlərinə necə oxşayırlarsa, tanrılarla insanlar

      da o qədər oxşayırdılar. Görünür ki, ilk insanların tanrı və insan haqqında

      təsəvvürləri bizimkindən fərqli olaraq reallıqla, gerçəkliklə daha çox

      səsləşmiş, bu təsəvvürlər tarixin dolanbac yollarında dəyişsə də, folklor

      örnəklərini yaşadan yaddaşlar onları ilkin variantda saxlamışdır. Buryat

      folklorşünası A. Ulanov da bunu müşahidə edərək doğru qənaətə

      gəlmişdir ki, «bütün kölgələr, ruhun yeraltı dünyası, tanrıların insanlardan

      uzaq, yüksək kateqoriya olmaları haqqında təsəvvürlər sonradan

      yaranmışdır» [47. S. 139]. Araşdırılan mətnlərdən aydın görünür ki, ilk

      türklər – ilk insanlar tanrıya biz bu gün ata-anamıza baxdığımız kimi

      baxmışlar. Qədim bir əfsanədə deyilir ki, hun şanyuyu öz kiçik qızını

      Göyə pay vermişdir. Qız Göydən gəlmiş Qurdla evlənmişdir. Mütəxəs-

      sislər bunu insanın səma, göy mənşəli olması və öz keçmişini unutmaması

      ilə bağlayırlar [10. S. 36]. Türklərdən götürülüb çin qaynaqlarına düşmüş

      4 «Türkologiya», N° 2

      bir atalar sözündə deyilir ki, «insan köklərilə əcdadlarına bağlıdır, ancaq

      onun əsl kökü göylərdədir» [48. S. 25]. İnsanın əsl köklərinin göylərdə

      olduğunu şaman əfsanələrində aydın görmək olur. Şamanlar Göyə qalxır,

      tanrılarla söhbət edir, nəhayət, yerə qayıdırlar [49]. Əfsanələrdən bəlli

      olur ki, şamanlar bütün sehrli güclərini tanrıdan alırlar.

      Bütün bu düşüncə və təsəvvürlərin kökü çox qədimlərə gedib çıxır.

      Biz onların oxşarını və təkrarını şumer mətnlərində görürük. Şumer

      panteonunda üç böyük tanrıya – Ana, Enlilə və Enkiyə ata deyə müraciət

      olunmuşdur. Şumer mətnlərində Ay tanrısı Nannara Göyün və Yerin

      hökmdarı, qarabaş xalqının atası, xeyirxah çar, xeyirxah tanrı deyə

      müraciət olunur [50. S. 114]. Bu müraciətlərdə ata sözü bizim bu gün

      işlətdiyimiz mənadan başqa həm də əcdad anlamındadır. Məsələn, İnanna

      Ana ata deyə müraciət edir. Halbuki İnanna Nannarın qızı, Nannar Enlilin

      oğlu, Enlil Anın oğludur. Deməli, V. K. Afanasyeva ata sözünün əcdad

      sözünün sinonimi kimi işləndiyini söyləməkdə haqlıdır [51. S. 285].

      Türklər Günəşə tapınmışlar və Günəşi başlıca soy hesab etmişlər [52.

      S. 224]. Bu baxımdan Azərbaycanda qodu-qodu mərasimində oxunan

      mahnının mətni də maraq doğurur:

      Gün çıx, gün çıx!

      Kəhər atı min çıx!

      Burada Günəşin çağırılmasını tanrının çağırılması, əcdadın çağı-

      rılması kimi başa düşmək lazımdır. Mətndəki Kəhər atı min çıx ifadəsinin

      məna açımı bir çox yeni məqamların ortaya çıxarılmasına imkan verir.

      Türk mifologiyasında Günəşin atla bağlı olduğuna dair fikirlər var. Bu

      misralar həmin fikrin təsdiqi kimi səslənir. Türk mifik düşüncəsində

      Günəş kultu ilə At kultu çox vaxt çarpazlaşır, sintezləşir, bir-birilə

      bağlanır. Avestadan tutmuş Herodota qədər bir çox yazılı qaynaqlarda

      əksini tapmış Günəş və At kultunun bir-birilə bağlılığının təsadüfi

      olmadığı Orta Asiyada üzə çıxarılmış Günəş məbədlərindəki at fiqurları

      və təsvirlərilə də maddi təsdiqini tapmışdır [53. S. 64]. Şumer

      lövhələrinin birində yeraltı dünyanın yiyəsi tanrı Ereşkiqal atın belində

      təsvir edilmişdir. Ereşkiqal qaranlıq dünyanı – gecəni təmsil edir. Onun

      atın üstündə təsvir edilməsi Günəşin batması, dünyanın qaranlığa qərq

      olması anlamındadır. Yəni Ereşkiqal Günəşi atından salıb onu özü

      minmişdir. Ereşkiqal atın belindən düşməlidir ki, Günəş doğsun. Burada

      da Günəşlə At bir-birinə bağlanmışdır. «Qodu-qodu» mətnindən də onun

      Günəşin çağırılması ilə bağlı olduğu aydın görünür:

      Qoduya salam verdinmi?

      Burada Qodu sözü Günəş tanrısı Utunun adının fonetik variantıdır.

      Qodunu görmək – Günəşi görmək, Qoduya salam vermək – Günəşə salam

      vermək kimi başa düşülməlidir.

      Azərbaycanda Günəşlə bağlı daha iki maraqlı fakt var. Onlardan biri

      evlərin qabaq tərəfinin gündoğana baxmasıdır. Burada digər səbəblərlə

      yanaşı, hər səhər Günəşi – əcdadı üfüqdə görmək, onu salamlamaq inamı

      da var. Bu adətin Azərbaycanda çox qədim tarixi olub, indi də davam

      etməkdədir. İkincisi dörd cəhətdən ikisinin Günəşin adıyla bağlı

      olmasıdır. Azərbaycanda şərq və qərb əvəzinə xalq arasında yalnız

      GündoğanGünbatan terminləri işlənir. A. N. Kononov bu terminləri

      bilməsə də, türklərin şərqə doğru oriyentasiyasını məhz doğan Günəş

      kultu ilə əlaqələndirmişdir [54. S. 73]. V. V. Bartoldun yazdığına görə, bu

      adət digər türklərdə və monqollarda da var [55. S. 393].

      Tarixi qaynaqlarda Günəş adlı türk tayfasından danışılır. Bu etnonim

      teonim mənşəli olub, Günəş tanrısının adından götürülmüşdür. Oğuz

      Kağanın böyük oğlunun Gün xan, digərinin Ay xan adlanmasını da əcdad

      adının övlada qoyulması kimi başa düşmək lazımdır. Deməli, Oğuz

      Kağanın əcdadları Günəş və Ay olmuşdur. Bu onu göstərir ki, folklor

      mətnlərindəki Günəşin oğlu, Günəş tayfası, tanrı tayfası kimi ifadələr

      əsassız deyildir. Qədim türk etnoslarından bəziləri inandıqları, tapın-

      dıqları və özlərinə əcdad saydıqları tanrının adını etnonim kimi qəbul

      etmişlər [56. S. 92].

      Yuxarıda deyilənlərdən aydın görünür ki, türklər Günəşi əcdadları

      saymışlar və Günəş kultu əslində elə əcdad kultu olmuşdur. Şumerlərdə

      Günəş kultu ilə əcdad kultu eyniləşmişdir.

      Günəş və Ay kultlarının mahiyyətini açmaq üçün «Dədə Qorqud

      kitabı» bizə zəngin material verir. Bəri başdan deyək ki, O. V. Vasilyeva

      «Dədə Qorqud kitabı»nda zaman və məkan təsəvvürlərindən bəhs edərkən

      Günəş, Ay və Ulduzların insanlarla bağlılığı, doğmalığı haqqında maraqlı

      fikirlər söyləmişdir. İnsanlarla yaxınlaşması səma cisimlərinin canlılığını

      səciyyələndirir ki, bu da onların çox qədim təsəvvürlərlə bağlı olduğunu

      göstərir [57. S. 72]. Qazan xan özünü tanıdarkan maraqlı poetik kodlardan

      istifadə etmişdir ki, bunların kökləri məhz həmin qədim təsəvvürlərlə

      Ağ qayanın qaplanının erkəyində bir köküm var.

      Ağ sazın aslanında bir köküm var.

      Ağ sunqur quşu erkəyində bir köküm var [5. S. 147].

      Bu şeirdəki A ğ qayanın qaplanının erkəyi, A ğ sazın aslanı

      sunqur quşu erkəyi formullarının ordakı ayrı-ayrı sözlərin hazırda bizim

      düşüncəmizdə kök salmış bəlli mənalarına görə açıqlanması doğru deyil.

      Burada Qazan xanın öz dilindən onun kimliyini açmaq üçün çox gözəl

      poetik kodlar verilmişdir. Həmin kodlar vasitəsilə Qazan xanın kökünü –

      əcdadını tapmaq mümkündür.

      Bəs A ğ qaya, A ğ sazA ğ sunqur quşu ifadələrindəki A ğ sözünü

      necə başa düşək? Xakas dilində A ğ sözü ‘Göy’ anlamında işlənmişdir.

      «Saxalılar sakral bilinən ağ rəngi bütün dünyanı və bu dünyadakı

      nəsnələri yaradan tanrının – Ürüng – Ayıq Toyonun (Ağ yaradıcı)

      simvolu hesab edirlər. Bəlli olduğu üzrə, saxalıların “Ər Soqotoy”

      yaradılış dastanının eyni adlı qəhrəmanı həm də Ağoğlan adlanır. Çünki

      inama görə, o baş tanrı – Ağ yaradıcının xəlq etdiyi ilk insandır»

      B. Abdulla yazır ki, «ağ rəng yaradılış miflərində tanrı, soy, kök

      başlanğıcı anlamına da gəlir» [59. S. 212]. Türk düşüncəsində tanrı,

      yaradılış, soy, kök anlayışları daha çox Göylə bağlı olduğuna görə,

      yuxarıda deyilən bütün hallarda A ğ sözünü Göy sözünün sinonimi kimi

      başa düşmək daha doğru olar. Onda aydın olur ki, Ab, AnA ğ sözlərinin

      hər üçü ‘Göy’ anlamı bildirib A yuvasından yaranmışdır. Bizim dediyimiz

      kod da elə budur. İndi məsələ aydın olur ki, Qazan xanın dediyi

      qayanın qaplanının erkəyi də, A ğ sazın aslanı da, A ğ sunqur quşun erkəyi

      də Göy mənşəlidir. Onlar tanrının rəmzləridir. Qazan xan bu şifrələrlə

      atasının Günəş (erkəyi), anasının Ay (aslan) tanrısı olduğunu kodlaşdır-

      mışdır. Basatın da anası aslandır. Bu deyilənlər Oğuz Kağanın və Salur

      Qazanın əcdadının tanrı olduğu haqqında digər bilgilərlə tam üst-üstə

      Tanrının himayəçi funksiyasının hüdudları çox genişdir. Tanrı

      himayəçi statusunda ailədəki atanı xatırladır. İstər şumer, istərsə türk

      folklorunda tanrı həm şəhərləri və onların xaqanlarını, həm də tayfaları və

      ayrı-ayrı insanları himayə edir. S. A. Tokaryev doğru yazırdı ki, tanrı

      əvvəlcə tayfanın himayəçisi olmuş, sonra dövlətin qoruyucusuna çev-

      rilmişdir [60. S. 177]. Burada iki məsələ ortaya çıxır: 1) tanrı insanın

      əcdadıdır, onu qoruyur; 2) insan dövlətdən əvvəl yaranıb. Məntiq doğ-

      rudur. Əvvəldə tanrının digər statuslarından danışılarkan

      müəyyən örnəklər verilmişdir. Bilqamıs sidr meşəsinə yola düşərkən

      Günəş tanrısı Utuya üz tutur, ondan kömək istəyir. Utu da yeddi aşılmaz

      dağı aşmaq üçün ona yeddi qeyri-adi varlıq verir. Yeraltı dünyanın

      demonları Dumuzini axtaranda o da Günəş tanrısı Utuya üz tutmuş, ondan

      kömək ummuşdur [61. S. 149]. Enkidu yeraltı dünyaya düşür və oradan

      qayıda bilmir. Bu zaman Bilqamıs Günəş tanrısı Utuya üz tutur, ondan

      Türklər də həmişə dara düşəndə həm Göyü, həm Yeri köməyə

      çağırırdılar [62. S. 34]. Onların düşüncəsində Göy həmişə Ay və Günəşlə

      eyniləşdirilmişdir. Altay əfsanələrindən birində iki döyüşçü üz-üzə gəlir.

      Biri o birinə deyir ki, nə Göyə, nə də Yerə dua et, xeyri yoxdur [63. S.

      283]. Ümumiyyətlə, altaylılarda hər nəslin öz himayəçi əcdadı var [64. S.

      140]. Qumuq dastanının qəhrəmanı Ayqız da dar ayaqda tanrıya üz tutur,

      ondan kömək umur. Hətta onun xalqına arxa dursun deyə tanrıya dua edir,

      yalvarır [65. S. 290-291].

      Oğuz türkləri tanrını əcdad sanırdılar. Əcdadın üzərinə düşən əsas

      funksiyalardan biri də məhz xilaskarlıq, arxa, kömək, himayə durmaqdır.

      Basatın Təpəgözlə qarşılaşdığı səhnə bu baxımdan ayrıca önəm daşıyır.

      Həmin boydan bir parçaya baxaq: Basat qoçun başını Təpəgözün əlinə

      sundu. Təpəgöz buynuzundan bərk tutdu, qaldırcaq buynuz dərilə əlində

      qaldı. Basat Təpəgözün budu arasından sıçrayıb çıxdı. Təpəgöz buynuzu

      götürüb yerə çaldı.

      Oğlan, qurtuldunmu?

      Basat aydır:

      Tanrım qurtardı [5. S. 120-121].

      Təpəgöz Basatı öldürmək üçün dörd dəfə bu cür hiyləyə əl atır, tələ

      qurur, ancaq Basat hər dəfə sağ qalır və tanrım qurtardı deyir. Bilqamısın

      yeddi aşılmaz dağı aşması üçün yeddi qeyri-adi varlıq verən Günəş tanrısı

      Utu burada da Basatı bütün ölüm təhlükələrindən qurtarır və onun

      Təpəgözün mağarasından çıxması üçün mağaranı yarıb yeddi yerdən qapı

      açır. Bu iki lövhədə Günəş tanrısının xilaskar, himayəçi statusları,

      Bilqamısın və Basatın ondan bəhrələnməsi, birincinin yeddi aşılmaz dağı

      aşması, ikincinin Təpəgözün mağarasından sağ çıxması və yeddi

      rəqəmləri tamamilə üst-üstə düşür. Bunlar heç vaxt təsadüfi ola bilməz.

      Şumer və türk teoqonik düşüncəsində tanrı və Göyün eyniləşdiril-

      diyini bilirik. Göyün ucalıq rəmzi olduğu da bəllidir. Ucalıq isə tanrıya

      xasdır. Ona görə də KDQ-də tanrıya uca epitetiylə müraciət olunduğuna

      dönə-dönə rast gəlirik:

      Uca tanrı! [5. S. 132].

      Bu şeiri Əmran Təkurla qarşılaşarkan söyləyir. Orada Təkur Əmrana deyir:

      Oğlan, alındmsa tanrınamı yalvarırsan? Sənin bir tanrın varsa, mənim

      yetmiş ikiputxanam var, – dedi [5. S. 132]. Burada tanrı Əmrana 40 yigidcə güc

      verir və o da düşmənə qalib gəlir.

      KDQ-dəki tanrı islamın formalaşdırdığı allah deyil, türklərin yaradılışdan

      bəri inandıqları tanrıdır. Qadir tanrı verməyincə ər bayımaz, uca tanrı dost olub

      mədəd versin kimi deyimlər islamdan öncəki düşüncənin izlərini saxlamaqdadır.

      İndi gəlin aşağıdakı misralara baxaq:

      Urduğun ulıtmayan, ulu tanrı!

      Basdığın bəlirtməyən bəlli tanrı! [5. S. 113].

      İslama görə, tanrı bəlli deyil. Bu düşüncəyə görə, vurmaqbasmaq

      anlayışları da tanrıya aid edilə bilməz. Deməli, KDQ-də oğuzların üz tutduqları,

      tapındıqları, arxalandıqları, kömək umduqları, hoya çağırdıqları islamın

      bilinməyən, maddi olmayan, ağılla dərk edilməyən, gözlə görünməyən allahı

      yox, qədim türklərin bilinən, dost və əcdad olan, ağılla dərk edilən və hətta gözlə

      Əslində türklər öz əcdadlannı tanrılaşdırmışlar. Hazırda Azərbaycan

      xalqının dilində işlənən ata-ana balanın kiçik allahıdır, ataya ibadət Allaha

      ibadətdir [66. S. 315] kimi onlarla ifadələr var ki, əcdadın tanrılaşdırılması fikri

      ilə tam üst-üstə düşür. Həm də bu ifadələr islam düşüncəsinə yad olduğuna görə,

      onların dildə yaşamasına ciddi yanaşmaq lazımdır. Görünür, digər ifadələr kimi,

      bunlar da islamdan əvvəlki düşüncənin məhsulu olub, indi də yaşayır.

      V. Şerbakov da doğru olaraq insanların öz əcdadlarını tanrılaşdırdıqları fikrini

      söyləmişdir [67. S. 13].

      Tanrının türkün əcdadı olduğunu M. Kaşğari də xüsusi vurğulamışdır:

      «Türk əleyhissalam Nuhun oğlunun adıdır. Bu ad Nuh oğlu Türkün övladlarına

      tanrının verdiyi addır» [68. S. 357]. Burada Türk adı həm antroponim (Nuhun

      oğlunun adı), həm də etnonim (Türkün övladlanna tanrının verdiyi ad) kimi

      işlənmişdir. Övlada adı əcdad – ata, ana verir. Türklərə türk adını tanrı vermişdir.

      Deməli, türk tannnın övladı, tanrı türkün əcdadıdır!

      Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti . Türk xalqları ara-

      sında geniş yayılmış Günəş kultunun tarixi kökləri şumer epik mətnləri

      əsasında araşdırılmışdır. Şumer və türk epik düşüncəsində Günəş kultu-

      nun üst-üstə düşdüyü üzə çıxarılmışdır. Türk xalqları arasında geniş

      yayılmış Günəş kultunun tarixi köklərinin çox qədim olub, şumer dövrünə

      gedib çıxdığı sübut edilmişdir.

      Türk xalqlarının mifologiyasını, etnoqrafiyasını, onların şumerlərlə

      qohumluq ilişgilərini öyrənmək işində istifadə oluna bilər.

      Ə D Ə B İ Y Y A T

      1. «Oğuz Kağan» Dastanı / Yayına Hazırlayan M. Ergin. Ankara,

      2. HgereM: TaTapcKHH HapogHbrä ^noc. Ka3aHt>: TaT.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.