Türk dillərində teonim və etnonimlər
deməzəm sana, qardaş derəm, qardaşmdan yey! deyə müraciət etməsi türk
Turk Dilleri – Wikipedia
Türk dilləri — dünyada böyük sayda əhalinin danışdığı qohum dillər qrupu.
Türk dillərdə rəsmi statusu göy rəngli ölkələrdə və muxtarlıqlarda var Türk dilləri danışanların saya görə
Türk dilləri ailəsi 41 dil, ləhcə və ya şivədən ibarətdir. Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, Başqırdıstan, Tatarıstan, Tıva, Çuvaşıstan, Yakutiya (Saxa), Dağlıq Altay və Xakasiya yerli əhalisinin, eləcə də İran, İraq, Əfqanıstan, Çin, Bolqarıstan, Rumıniya, keçmiş Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının genoloji (mənşəcə) və tipolji cəhətdən qohum dilləri. Keçmiş SSRİ-də türk xalqları slavyan xalqlarından sonra II yeri tuturdu və SSRİ-də bu dil ailəsinə mənsub 23 dil olmuşdur. Türk dilləri qismən Dağıstanda (Qumuqlar, Noğaylar), Kabarda-Balkariya, Qaraçay-Çərkəz (Balkarlar, Qaraçaylılar, Noqaylar), Stavropolda (Noğaylar, Truxmenlər), Moldovada (Qaqauzlar), Litvada (Kəraimlər, Tatarlar), Ukraynada (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmışdır. Türk dillərinin hansı dillər ailəsinə daxil olması indiyədək müəyyənləşdirilməmişdir. Alimlərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edirlər. Türk dilləri qrupunu müstəqil dil ailəsi hesab edənlər də var. Türkiyədə isə ümumən türk dilləri əvəzinə türk ləhcələri təbiri qəbul edilməkdədir və buna görə Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan dili, Özbək dili, və s. hamısı türk dilinin ləhcələri hesab edilir. Türk dili deyəndə Türkiyə türkcəsi nəzərdə tutulmaz, ləhcələrin hamısını əhatə edən dil kimi başa düşülür. Türkiyədə universitetlərdə Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları adlanan kafedralarda türk dilləri və ədəbiyyatları barədə dərslər keçilir.
Hazırda bu dil ailəsi 180 milyon insanın doğma dilidir.
Türk dillərinin tarixi inkişafı aşağıdakı mərhələlərə bölünür:
- Altay və Hun dövrləri (eramızın V əsrinədək)
- Qədim Türk dövrü (V-X əsrin əvvəli)
- Orta Türk dövrü (X-XV əsrlər)
- Yeni və ən yeni türk dövrləri (XVI-XX əsrdə).
Mündəricat
- 1 Türk dillərinin təsnifatı
- 2 Üstünlüyü
- 3 Dil ailəsinin xüsusiyyətləri
- 4 Əlifbası
- 5 Tarix
- 5.1 XIX əsr
- 5.2 XX əsr
- 5.2.1 Sovet dövrü
Türk dillərinin təsnifatı
Qəbul olunmuş təsnifata görə türk dilləri Qərbi (Qərbi hun) və Şərq (Şərqi hun) qollarına ayrılır:
Bir dilin nə qədər köklü və güclü olduğu, o dilin keçmişiylə ölçülür. Şübhəsiz türkcə, bilinən ilk yazılı qaynağı (Orxon Abidələri) ələ alındığında, min ildən çox keçmişiylə köklü və güclü bir dildir. [1]
Söz və cümlə durumu hər dildə özünə aid bir qanuna bağlıdır. Bu qanunların toplumuna dil qrammatikası deyilir. Qanunlardan əlavə dillərin ayrıca özəl qanunlarıda var ki düzənli qaydalara bağlı deyillər. Məsələn: mukəssər cəmi ərəb dilində, artıq hərflər və qaydasız fellər ingilis dilində qaydasız qrammatikalardırlar. Belə qanunsuz qaydalara ərəb dilində səmai(eşitməli) deyirlər. Bu deyişin səbəbi də onların bəlli bir qanuna bağlı olmadığıdır, buna görədə onları gərək eşidib və yadda saxlayasan.
Səmainin tərsi qiyasi(müqayisə etməli) olur ki qaydalı qanunlara bağlıdır və dilin əsas gücü bu qaydaya dayanır.
Səmai sözlər bir dildə az olduqca dilin qaydalı olmağı və gücüdə artar.
Açıq və ümumi dil qaydaları az, bütov, və yayğın olsa dilin gücü və davamıda artar. Məsələn : Düzdür ki,ərəb dili ((sərf və nəhv)) baxımından çox güclüdür amma onun qayda və qanunları o qədər budaqlı və çoxdur ki,onu bütün bir səviyyədə öyrənmək çətindir. [2]
Türk dilləri sərf və açl qayda baxımından zəngin və asan öyrənişlidirlər. Bu qayda və qanunlar diqqət, genişlik və asanlıq baxımından riyaziyyat qaydalarına bənzəyirlər. Türk dilinin sərf qaydaları neçə barmaq sayılı bütün qaydaya bölünür və bu mövzu türk dilinin asan öyrənişli və dil gücünün əlamətidir. [2]
Dil ailəsinin xüsusiyyətləri
Türk dillərinin hamısında ahəng qanunu, samitlərin assimiliyasiyası, kök və şəkilçilərin xüsusi quruluşuna malik olması, demək olar ki, eynilik təşkil edir. Bu tipoloji uyğunluq morfologiyaya da aiddir. Türk dili iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qoşmalar sözün sonuna əlavə olunur, sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilərin sırası möhkəm qanunauyğunluğa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları çoxlu ümumi cəhətlərə malikdir. Kök sözlərin heç bir şəkilçi qəbul etmədən işlənə bilməsi, vahid təsrif sistemi, əvəzliklərdəki ümumilik və s. də belə oxşarlıqlardandır. Bu dillərin sintaktik quruluşunda da tipoloji eynilik çoxdur; söz və söz birləşmələrinin cümlədəki sırası sabitdir: təyin təyin olunandan əvvəl gəlir və onunla uzlaşmır, tamamlıq tamamladığı sözlərdən əvvəl gəlir, tabeli mürəkkəb cümlələr az, tərkiblər isə çoxdur. Lüğət tərkibində ümumilik daha qabarıq şəkildə özünü göstərməlikdədir.
Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca ata ata baba ata ota ana ana anne/ana ene ana ana ona ana an’n o’gul oğul oğul oğul uğlı ul o’gil oghul uol yvul er(kek) ər/erkək erkek erkek ir yerkek erkak är yer ar kyz qız kız gyz qız qιz qiz qiz kis χe’r kiši kişi kişi kişi keşe kisi kihi kelin gəlin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kilin kilen Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca jürek ürək yürek ýürek yörək zhürek yurak yüräk su‘req qan qan kan ga:n qan qan qon qan qan jon baš baş baş baş baş bas baş bas puš qyl qıl kıl qyl qıl kyl kyl kyl kil χe’le’r köz göz göz göz küz köz ko’z köz kos kör kirpik kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kirpik kirpik kirbi χurbuk qulqaq qulaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulkak χo’lga burun burun burun burun borın murιn burun burun murun qol qol kol gol qul qol qo’l qol χol el(ig) əl el el ili: ala’ barmak barmaq parmak barmak barmaq barmoq barmaq tyrnaq dırnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tiniraq tiz diz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ baltyr baldır baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr adaq ayaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq ataq qaryn qarın karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra’m Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca at at at at at at ot at at ut siyir sığır sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir yt it it it et iyt it it yt jyda balyq balıq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola’ bit bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca ev ev ev öý öy üy uy öy av otag otaq otağ otaq otaq otoq otu: yol yol yol yo:l yul zhol yo’l yol suol sol köprüq körpü köprü köpri küpar köpir ko’prik kövrük kürpe oq ox ok ok uk o’q oq oχ ugu ot ot ot ot ut ot o’t ot uot vot kül kül kül kül köl kül kul kül kül kö’l suv su su suw syw suw suv su ui syv kemi gəmi gemi gämi kimä keme kema kim köl göl göl köl kül köl ko’l köl küöl atov ada ada ada atan aral orol aral ută küneš günəş güneş gün qoyaş kün kün kün χĕvel bulut bulud bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt yulduz ulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr topraq torpaq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra töpü təpə tepe depe tübä töbe tepa töbö tüpe yağac ağac ağaç agaç ağaç ağaš jyvăş tenri tanrı tanrı taňry täñre tängri tanara tură Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca uzun uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm yany yeni yeni yany yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ semiz səmiz semiz semiz simez semiz semiz semiz emis samăr tolu dolu dolu do:ly tulı tolι to’la toluq toloru tulli aq ağ ak ak aq aq oq aq qara qara kara gara qara qara qora qara χara χura qyzyl qızıl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ kök göy gök gök kük kök ko’k kök küöq kăvak Saylar Əski türkcə Azərbaycanca Türkiyə türkcəsi Türkməncə Tatarca Qazaxca Özbəkcə Uyğurca Yakutca Çuvaşca 1 bir bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre 2 eki iki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ 4 tört dörd dört dö:rt dürt tört to’rt töt tüört tăvattă 7 yeti yeddi yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ 10 on on on o:n un on o’n on uon vunnă 100 yüz yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr Şəxs əvəzlikləri Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş ben mən men men men min min men men min epĕ / ep bana mənə maňa menga manga miñä miña mağan maga miexe / miexeğe mana beni məni meni meni méni mine mine meni meni miigin mana bende məndə mende menda mende / méningde mindä mindä mende mende – manra benden məndən menden mendan mendin / méningdin mindän minnän menen menden miigitten manran benim mənim meniň mening méning mineñ minem meniñ menin miene man / manăn benimle mənimlə men bilen / meniň bilen men bilan / mening bilan men bilen / méning bilen mineñ menän minem belän menimen men menen miiginen manpa Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş sen sən sen sen sen hin sin sen sen en esĕ / es sana sənə saňa senga sanga hiñä siña sağan saga eyiexe / eyiexeğe sana seni səni seni seni séni hine sine seni seni eyigin sana sende səndə sende senda sende / séningde hindä sindä sende sende – sanra senden səndən senden sendan sendin / séningdin hindän sinnän senen senden eyigitten sanran senin sənin seniň sening séning hineñ sineñ seniñ senin eyiene san / sanăn seninle səninlə sen bilen / seniň bilen sen bilan / sening bilan sen bilen / séning bilen hineñ menän sineñ belän senimen sen menen eyiginen sanpa Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş siz siz siz siz siz / sili heź sez siz siz en esir / esĕr size sizə size sizga sizge / silige heźgä sezgä sizge sizge eyiexe / eyiexeğe sire sizi sizi sizi sizni sizni / silini heźźe sezne sizdi sizdi eyigin sire sizde sizdə sizde sizda sizde / silide heźźä sezdä sizde sizde – sirĕnte sizden sizdən sizden sizdan sizdin / silidin heźźän sezdän sizden sizden eyigitten sirĕnten sizin sizin siziň sizning sizning / silining heźźeñ sezneñ sizdiñ sizdin eyiene sirĕn sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen siz bilan / sizning bilan siz bilen / sizning bilen / sili bilen heźźeñ menän sezneñ belän sizben siz menen eyiginen sirĕnpe Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş o o ol u u ul ul ol al kini văl / ul ona ona oňa unga uningha uğa aña oğan aga kiniexe ăna onu onu onu uni uni unı anı onı anı kinini ăna onda onda onda unda unda / uningda / anda unda anda onda anda – unra / unta ondan ondan ondan undan undin / uningdin / andin undan annan onan andan kinitten unran / untan onun onun onuň uning uning unıñ anıñ onıñ anın kiene un / unăn onunla onunla o bilen / onuň bilen u bilan / uning bilan u bilen / uning bilen unıñ menän anıñ belän onımen al menen kininen unpa Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş biz biz biz biz biz beź bez biz biz bihigi epir / epĕr bize bizə bize bizga bizge beźgä bezgä bizge bizge bihiexe / bihiexeğe pire bizi bizi bizi bizni bizni beźźe bezne bizdi bizdi bihigini pire bizde bizdə bizde bizda bizde beźźä bezdä bizde bizde – pirĕnte / pirte bizden bizdən bizden bizdan bizdin beźźän bezdän bizden bizden bihigitten pirĕnten / pirten bizim bizim biziň bizning bizning beźźeñ bezneñ bizdiñ bizdin bihiene pirĕn bizimle bizimlə biz bilen / biziň bilen biz bilan / bizning bilan biz bilen / bizning bilen beźźeñ menän bezneñ belän bizben biz menen bihiginen pirĕnpe Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş siz siz siz senlar siler / sénler heź sez sender siler ehigi esir / esĕr size sizə size senlarga silerge / sénlerge heźgä sezgä senderge silerge ehiexe / ehiexeğe sire sizi sizi sizi senlarni silerni / sénlerni heźźe sezne senderdi silerdi ehigini sire sizde sizdə sizde senlarda silerde / sénlerde heźźä sezdä senderde silerde – sirĕnte sizden sizdən sizden senlardan silerdin / sénlerdin heźźän sezdän senderden silerden ehigitten sirĕnten sizin sizin siziň senlarning silerning / sénlerning heźźeñ sezneñ senderdiñ silerdin ehiene sirĕn sizinle sizinlə siz bilen / siziň bilen senlar bilan siler bilen / sénler bilen heźźeñ menän sezneñ belän sendermen siler menen ehiginen sirĕnpe Türkiyə Azərbaycan Türkmən Özbək Yeni Uyğur Başqırd Tatar Qazax Qırğız Yakut Çuvaş onlar onlar olar ular ular ular alar / ular olar alar kiniler vĕsem / vălsem onlara onlara olara ularga ulargha ularğa alarğa olarğa alarga kinilerge vĕsene onları onları olary ularni ularni ularźı alarnı olardı alardı kinileri vĕsene onlarda onlarda olarda ularda ularda ularźa alarda olarda alarda – vĕsenche onlardan onlardan olardan ulardan ulardin ularźan alardan olardan alardan kinilerten vĕsenchen onların onların olaryň ularning ularning ularźın alarnıñ olardıñ alardın kiennere vĕsen / vĕsenĕn onlarla onlarla olar bilen ular bilan ular bilen ular menän alar belän olarmen alar menen kinilerinen vĕsempe Türk dilinin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yenisey əlifbası ilə) VI-XI əsrlərə aiddir; daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soğdi əlifbası ilə yazılmışdır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar türk yazısı (Uyğur və Ərəb əlifbaları ilə) şərqdə Kaşqar, Orta-Asiya və Qızıl Ordada, qərbdə isə Səlcuqilər dövlətində (Kiçik Asiya), Azərbaycanda, Türkiyədə, Misirdə, Hindistanda və s. yerlərdə inkişaf etmişdir.
XX əsrin 20-30-cu illərində keçmiş SSRİ-nin türkdilli xalqları latın əlifbasından istifadə etmişlər. 30-cu illərin sonunda bu dillərin çoxu üçün kiril qrafikası əsasında əlifba yaradılmışdır. Türkiyədə 1928-ci ildən latın qrafikalı əlifba qəbul olunmuşdur. Lakin SSRİ dağıldıqdan sonra azad olmuş türkdilli dövlətlər yenidən latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmişlər.
Türk dillərində teonim və etnonimlər
1. Cabbarov X. Sənətkar, söz, üslub. (Bədii üslubda obrazlılıq problemi). Bakı – 1993, 198 s.
2. Cahangirov M. Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü. I hissə. “Elm” nəşriyyatı, Bakı – 1978, 234 s., (2 ədəd)
3. Cahangirov F. İngilis və Azərbaycan dillərində modallığın struktur-semantik tədqiqi (müqayisəli tipoloji tədqiqat). Bakı – “Elm” 2005, 312 s.
4. Cahangirov F. Perfekt zamanlar. Bakı – “Elm” – 2000, 78 s., (2 ədəd)
5. Cahangirov M. M. F. Axundov dram əsərlərinin dili üzərində necə işləmişdir. Bakı – 1962, 253 s.
6. Cavad Heyət. İki dilin müqayisəsi. “Varlıq elmi” toplusunun əlavəsi, Bakı – Elm – 1991, 98 s., (3 ədəd)
7. Cavadov Ə. M. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası. “Elm” nəşriyyatı, Bakı – 1977, 111 s.
8. Cavadova M. Şah İsmayıl Xətainin leksikası. Bakı – “Elm” – 1977, 213 s., (2 ədəd)
9. Cəfər Xəndan. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı – Azərnəşr – 1950, 223 s.
10. Cəfərov A. Nəbi Xəzrinin poetik dili. “Elm və təhsil” – Bakı – 2012, 143 s., (4 ədəd)
11. Cəfərov N. Q., Azadəliyeva S. C. Rusdilli Azərbaycan poeziyasında Azərbaycan dili elementləri. Bakı – 2003, 127 s.
12. Cəfərov N. Azərbaycanşünaslığın əsasları. Bakı – 2005, 255 s., (2 ədəd)
13. Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. ADU nəşriyyatı, Bakı – 1960, 201 s., (2 ədəd)
14. Cəfərov S. İsim tədrisinin nəzəri əsasları. Azərtədrisnəşr – Bakı – 1962, 97 s., (3 ədəd)
15. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. (Adlar və onları düzəldən şəkilçilər). Bakı – 1949, 96 s.
16. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, Bakı – 1958, 166 s.
17. Cəfərov N. Zəhmətkeş alim, tanınmış dilçi-türkoloq. “Elm və təhsil” – Bakı – 2012, 135 s., (2 ədəd)
18. Cəfərov N. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil: normalar, üslublar. Bakı – Elm – 1990, 126 s., (2 ədəd)
19. Cəfərov N. Ədəbiyyatdan siyasətə. AzAtaM – Bakı – 2003, 103 s., (2 ədəd)
20. Cəfərov N. Türk dünyası: xaos və kosmos. Bakı Universiteti nəşriyyatı, Bakı – 1998, 212 s.
21. Cəfərov N. “Kitabi-Dədə Qorqud”da islama keçidin poetikası. “Elm” – Bakı – 1999, 54 s.
22. Cəfərova B. C. Terminoloji lüğətçilik məsələləri. (Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti), Bakı – 1997, 85 s.
23. Cəfərova B. İngilis və Azərbaycan dillərində felin zamanlar sistemi. Bakı – “Nurlan” – 2004, 259 s., (3 ədəd)
24. Cəfərli Yadigar. Azərbaycan dilinin onomastikası müstəqillik dövründə. Bakı – 2015, 385 səh. (1 ədəd)
25. Cəfərsoylu İ. Türk, urartu, alban etnolinqvistik uyğunluqları. Bakı – 2008, 326 s., (2 ədəd)
26. Cəfərsoylu İ. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı – 2010, 367 s., (2 ədəd)
27. Cəfərsoylu İ. Türklər Rusların soy kökündə. Bakı – 1995, 115 s.
28. Cəfərsoylu İ. Sibirdə Təbriz şəhəri. Bakı – 2005, 215 s.
29. Cəlilbəyli O. Altay dilləri nəzəriyyəsi və yapon dili. Bakı – “Nurlan” – 2004, 111 s., (2 ədəd)
30. Cəlilov F. A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. “Maarif” – Bakıı – 1988, 285 s.
31. Cəlilov F. Azərbaycan dili morfonologiyasından oçerklər. ADU – Bakı – 1985, 106 s., (3 ədəd)
32. Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı – Elm – 1991, 194 s.
33. Cəmşidov Ş. “Kitabi – Dədə Qorqud”. Bakı – 1977, 174 s., (2 ədəd)
34. Cuvarlı C. Azərbaycan dili qrammatikasının tədris metodikasına dair. (Müəllimlər üçün metodik vəsait). AZƏRNƏŞR Tədris-pedaqoji şöbəsi, Bakı – 1940, 44 s.Ünvan: AZ1073, Bakı şəhəri, H.Cavid prospekti, 115
Qaynar xətt: (+994 12) 5372081
Elektron poçt: ilinguistics@lan.ab.az
Faks: (+994 12) 5104187
Haqqımızda
- Rəhbərlik
- İnstitutun tarixi
- Elmi şura
- Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası
- Həmkarlar təşkilatı
- Tədqiqlər jurnalı
- Dilçilik Araşdırmaları
- Türkologiya
© Bütün hüquqlar qorunur. Yazılardan istifadə edərkən sayta istinad edilməlidir . Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 2022
Baxış sayıŞumer və TÜrk folklorunda güNƏŞ kultu X ü L a s ə
Qədim dövrlərdə türklər arasında Ay kultu daha geniş yayılmışdır.
Bunu «Oğuz Kağan» dastanında aydın görmək olur. Dastanda Oğuz
Kağanın anasının Ay Kağan olduğu açıq şəkildə deyilir. Atasının Buğa
olduğu vurğulanır. Buğa isə Günəşin təmsilçisidir. Deməli, Oğuz Kağan
Ayla Günəşin oğludur. Oğuz işığın içindən çıxan qızla evlənir. Bütün
hallarda işıq Ayı və Günəşi simgələyir. Bu qızdan onun üç oğlu olur: Ay
xan, Gün xan və Ulduz xan [1. S. 16]. Eyni motivlə tatarların «Edigey»
eposunda qarşılaşırıq. Toxtamışın arvadı Canikə iki qız doğur:
Xannan xannı jıydırdı,
Bidən binə jıydırdı.
Tu biyalər suydırdı,
Utız kön uen kıldırdı;
Olı kızı ayqa tig –
Atın kuep Xanəkə.
Keçə kızı köngə tig –
Atı kuep Könəkə.
Künələn anda tındırdı [2. S. 60].
İgid Edigey o vaxtkı
Doğru işlər gördü.
İki əkiz qız doğdu.
Böyük qızı Ay kimiydi,
Adını Xanəkə qoydular.
Kiçik qızı Gün kimiydi,
Adını Günəkə qoydular.
Onlar belə doğuldular [2. S. 61].
Bu doğuluşlarda və adlarda heç bir təsadüf yoxdur. Ay xan və
Xanəkə, Gün xan və Günəkə adlarında Ayın və Günəşin ulu əcdad kimi
yenidən nəvə-nəticə adlarında canlandırılması öz əksini tapmışdır. Şumer
mifologiyasında Günəş Ayın oğlu, İnanna qızıdır. Bu motivlər necə də
Şumerdə qadına sevgi, məhəbbət çox ülvi, çox müqəddəs duyğular
idi. Məşhur Amerika şumeroloqu S. N. Kramer bu məsələyə ayrıca diqqət
yetirmiş, çox maraqlı fikirlər söyləmişdir. Şumer mətnlərində insanın
tanrılara qulluq etmək üçün yaradıldığı öz əksini tapmışdır. Ona görə
şumer teoloqlarında belə bir fikir yaranmışdır ki, Tanrı-insan müna-
sibətləri ağa-qul münasibətlərindən başqa bir şey deyil. Lakin S. N. Kra-
mer də çox doğru duymuşdur ki, şumer mətnlərində nəzəriyyələrin və
teoloqların dediklərinin əksinə olaraq təcrübədə tanrıların insanlarla ata-
oğul və ər-arvad münasibətlərinə daha çox rast gəlinir [3. S. 287].
İnanna tanrıdır, ancaq Bilqamısı dəlicəsinə sevir, onunla evlənmək
istəyir. Bilqamısın atası Luqalmurad insandır, ancaq o, tanrı Ninsunla
evlənmişdir. İnanna insanların Tufan nəticəsində məhv olduqlarını
bildikdə bir ana kimi «mənim doğduqlarım» deyərək onların ölümünə acı
göz yaşları tökmüşdür. Enki isə bir ata kimi öz övladlarının ölümünə –
kökünün kəsilməsinə razı olmamışdır. Həmin mətnlərdə Enkinin in-
sanlara ata, İnannanın ana sevgisi dolğun ifadə edilmişdir. İnanna bütün
canlıların anası idi [4. S. 126], ona görə də insanlara «mənim doğ-
duqlarım» deyirdi. Bunlar tanrı-insan ilişgilərinin mənzərəsini açmaq
üçün yaxşı faktlardır.
Eyni mənzərəni türk folklor örnəklərində görürük. Tanrılar insanları
sevirlər, insanlar da tanrıları. Onlar evlənirlər. Onların uşaqları əksər
hallarda qəhrəman olurlar. Basat Təpəgözə: Atam adın sorar olsan, –
Qaba Ağac! Anam adın deyərsən, – Qağan Aslan! [5. S. 132] deyərkən
atasının da, anasının da tanrı olduğunu söyləmişdir [6. S. 25-26]. Eposda
«Qaba Ağac» ata tanrının, «Qağan Aslan» isə ana tanrının rəmzləridir.
Sadəcə olaraq epik düşüncə onları öz adları ilə yox, kodlarla, rəmzlərlə
təqdim etmişdir [7. S. 8]. Aruz oğlu ifadəsi çaşqınlıq yaratmamalıdır.
«Gizir» dastanlarında olduğu kimi, Basatın göydəki ata-anası tanrı,
yerdəki ata-anası insandır.
Bir çox araşdırıcıların Koroğlu obrazında tanrı əlamətləri görmələri
təbiidir. Koroğlu obrazının bir çox xüsusiyyətləri onu tanrı ilə
eyniləşdirməyə imkan verir. N. Cəfərov doğru deyir ki, «Azərbaycan
Koroğlusu həm ilahi mənşəyə, həm də ilahi tipologiyaya malikdir, hətta
bir qədər də irəli gedib demək olar ki, qədim türk təfəkküründə möhkəm
yer tutmuş tanrı obrazının konkret tarixi dövrdəki transformudur» [8.
S. 82]. Hətta Koroğlunu konkret olaraq Dağ tanrısı adlandıranlar da var
[9. S. 49]. Dağ isə türk folklorunda konkret olaraq əcdad obrazında
qarşımıza çıxır. Həsənnənə, Həsənbaba, Baba dağı, Koroğlu dağı kimi
adlar buna gözəl örnəkdir. Maaday Qara körpə oğlunu dağ atasına və ağac
anasına tapşırır. Xakaslar dua edərkən dağlara aqalarım, enelerim, yəni
mənim atam da, anam da sizsiniz deyirlər [10. S. 23].
Tanrı-insan sevgisinin, əcdad-övlad münasibətinin daha gözəl bir
motivini yenə «Bilqamıs» və «Koroğlu» eposlarında görürük. Bilqamısın
anası Tanrı Ninsun Enkidunu [11. S. 73-74], Koroğlunun arvadı Nigar
xanım Eyvazı oğulluğa götürürlər. Burada Nigar da tanrılaşır və Koroğlu-
nun tanrı mənşəyi bir daha təsdiq olunur. Ninsun Ay tanrısının nəs-
lindəndir. Koroğlu öz ilkin kökləri ilə Günəşə daha çox bağlıdır.
S. M. Abramzon «Manas» eposunun süjetlərindən danışarkən Al-
mambetin Günəş tanrısının oğlu olduğunu açıqca vurğulamışdır [12.
S. 149-150]. Yakutların «Yel qanadlı Nurgün Batır» eposunda ilk insan-
ların yerə gəlmələrindən danışılır ki, bu motivin qədimliyi ilə onun
məzmunu bir-birini tamamlayır. Mətndən aydın olur ki, dünyanı yaradan
tanrılar Yerdə yaşayış, həyat olsun deyə göydən bura insanlar göndərirlər:
Saxa SaarınToyonu və
Sabiya Baay xatunu
Düz Şərqə gətirdilər.
Dünya burada qurtarır.
Yuxarıda aydın göylər.
Aşağıda uca dağlar [13. S. 391].
Bundan sonra Yel qanadlı Nurgün Batır özünün Günəş tanrısının
nəslindən olduğunu söyləyir:
Günəş tayfasının oğluyam.
Tanrı əlini qoyub
Mənim kürəyimə! [14. S. 162].
Bu eposdakı ilk insanların göydən gəlməsi, onların göydəki
vətənlərinin Günəş ölkəsi adlanması, Nurgün Batırın Günəş tayfasından
olması kimi motivlərə ciddi yanaşmaq lazımdır. Digər türk epik
qəhrəmanlarının əksər hallarda Şərqdə, Günəşin doğduğu yerdə – Günəş
ölkəsində yaşadıqlarını görürük [15. S. 255]. Q. Namazov yazır ki, ilk
insan Mu qitəsində doğulmuş, onların ölkəsi Kui adlanmışdır ki, bu da
Günəş ölkəsi deməkdir [16. S. 15]. O, ingilis alimi C. Cercvarda əsas-
lanaraq tarixi qaynaqlarda Günəş imperiyasının adının çəkildiyini yazır.
Azərbaycanın ərazisi də bu imperiyanın daxilində idi. Günəş impe-
riyasında Günəşə – tək tanrıya inam başlıca yer tuturdu [17. S. 406-410].
Bütün bunlar ilk insanın Azərbaycanda doğulması və Günəş kultunun
burada geniş yayılması ilə də təsdiqlənir. Epik mətnlərdəki Günəş ölkəsi
və Gündoğan, Azərbaycanın Günəşli diyar, Günəş ölkəsi, Odlar ölkəsi,
Şərqin Gündoğanı, Gündoğan adları bir-birilə tam üst-üstə düşür. İndi
qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycan haqqında işlədilən bu epitetlər
təsadüfi olmayıb, Günəş tanrısının adı ilə bağlıdır və Göydəki eyni adların
yerdəki təcəssümündən, təkrarından başqa bir şey deyil.
Türk eposlarında qəhrəmanların atları da ilahi xüsusiyyətlərə malikdir.
Onlar ağıllı, düşüncəli və müdrikdirlər, çünki qəhrəmanların özləri kimi, atları
da göydən, tanrı tərəfindən göndərilmişdir. «Koroğlu» eposunda Qıratın
hərəkət və davranışlarını diqqətlə izlədikdə onun müdrikliyini aydınca görmək
olur. Koroğlu heç də təsadüfən deməmişdir ki, at igidin qardaşıdır. M. Ka-
zımoğlu Qıratın dərya atından doğulmasını və Qoşabulağın suyundan içdikdən
sonra Koroğluya qeyri-adi bahadırlıq və qeyri-adi aşıqlıq verilməsini doğru
müşahidə etmiş, hər ikisinin su başlanğıcından törədiklərinə əsaslanaraq
onların mifoloji qardaş olduğlarını söyləmişdir [18. S. 38]. Basatın da atına At
deməzəm sana, qardaş derəm, qardaşmdan yey! deyə müraciət etməsi türk
epik ənənəsində qəhrəman-at qardaşlığının möhkəm yer tutduğunu göstərir.
Basatın və Koroğlunun tanrı mənşəli olduqları bəllidirsə, onların qardaşım
dedikləri atlarının da tanrı mənşəli olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Buryat epik
qəhrəmanlarının atlarını Günəş ölkəsindən tanrı özü göndərmişdir. Onlar da
Koroğlu və Qırat kimi qəhrəmanla birlikdə dirilik bulağından su içmişlər. Bu
atlar dar ayaqda dil açıb danışır, qəhrəmanlara həm də öz ağıllı məsləhətləri ilə
kömək edirlər [19. S. 146; 20. S. 123].
Xakas türklərinin qəhrəmanlıq eposu «Ay-Xuuçin»in qəhrəmanı da özünü
Gün xanın oğlu adlandırır:
Mənim atam Gün xandır,
Mavi-göy-boz atın üstündə gəzir.
Gözəl Kögül Arıq
Mən Gün xanın oğluyam [21. S. 25].
Evenk folklor örnəklərindən birinin qəhrəmanı Günəşə müraciətlə
deyir: Bizə işıqlı düşüncə ver. Biz sənin uşaqlarınıq [22. S. 29].
Azərbaycan folklorunda Günəş obrazı xüsusi yer tutur. Onların da
çoxunda Günəş insanqılıqdır (antropomorfdur) və əcdad statusunda çıxış
edir. Eyni adlı Azərbaycan nağılının qəhrəmanı Tapdıq Şəmsi xanımı
sevir. Şəmsi Gün xanımın qızıdır. Nağılın sonunda bəlli olur ki, Tapdıq
da Gün xanımın oğludur [23. S. 38] və Şəmsi xanımla bacı-qardaşdılar.
«Buradakı Gün xanım ilkin tanrı olan Günəşin nağıllaşmış obrazıdır» [9.
S. 32]. Anadolu türklərinin «Pəri qızı» nağılında qəhrəman özü də
bilmədən Günəşin qızı ilə evlənmişdir. Bu, uzun müddət onların arasında
sirr olaraq qalmışdır. Bir dəfə qızın sehrli küpləri ona Ay atanın, Günəş
ananın, Ulduz qardaşlarının canı, məni vurma deyəndə oğlan şübhələnir
və eyni andı verir. Qız da Tanrının qızı olduğunu açıb deyir [24. S. 165-
166]. Anadolu sözünün mənası ‘Günəş doğan’, ‘Şərq ölkəsi’, ‘Günəşi
sevənlərin ölkəsi’ deməkdir [25. S. 12]. Bu motivlər şumer mətnlərindəki
Utu və İnannanın bacı-qardaşlığını da yada salır.
Qobustan qayalarındakı gəmi rəsmlərinin baş tərəfində Günəş təsvir
edilmişdir. Saymalı-Daşdakı türk abidələrində Günəş başlı insan təsvirləri
var. Yerli türklər Saymalı-Daşı Günəş dağı adlandırırlar. Qədim rəssamlar
Saymalı-Daşdakı qayaların üstündə əcdadlarının Göyə – Günəşə
getdikləri yolları təsvir etmişlər. Bu yollar onları əcdadlarının yanına
aparırdı [26. S. 15-17].
Şumerdə gəmiçilər Günəş tanrısı Utudan xeyirxahlıq umurdular.
Onların bir atalar sözündə deyilir ki, Gözəl niyyətlə yola çıxsan gəmini
Utu (Günəş tanrısı) yaxşı limana gətirər. Pis niyyətlə yola çıxsan, o
gəmini sahilə atar. Şumer gəmilərində yarımtanrılar və gələcəkdə Ur
şəhərinin əsasını qoyacaq tanrı əcdadlar üzürdülər [27. S. 62-63]. Şumer
və Qobustan gəmilərində Günəş təsvirləri var. Onlar mütləq Günəş kultu
ilə bağlıdır. Heç bir şübhə yoxdur ki, Qobustan və şumer gəmiləri
arasında bağlılıq olmuşdur. A. Qoroxov bu barədə deyirdi: «Bununla
belə, qamış gəmilər (Qobustan gəmiləri. – İ. S.) şumer dövrü qayıqlarının
müasiridir, “Tiqris”in prototipləridir. Bu yerlərdə yaşayan adamlar belə
qayıqları qamışdan ya özləri hörüblər, ya da onları görüblər. Ola bilsin ki,
beş min il bundan qabaq Ərəbistan dənizinin sahillərində yaşayan yüksək
mədəniyyətin Qobustan adaları ilə əlaqəsi olub. Nə bilmək olar, bəlkə
Qobustanda da bir vaxt unudulmuş və keçən yüzilliyin alimləri tərəfindən
Dəclənin Fərata qovuşduğu yerdə “həyata qaytarılan”, müqəddəs kitaba
görə, allahın insanlığa həyat vermək üçün seçdiyi Babil, sonralar Assuriya
adlandırılan şumerin yaşıdı bir məmləkət tapılacaq» [28; 29]. Şumerlərdə
Günəş kultu ilə əcdad kultu üst-üstə düşürdü ki, biz bunu türk folklor
örnəklərində də olduğu kimi görürük.
Bilmək lazımdır ki, türk folklorunda rast gəlinən Göy sözü tanrının,
Gün, Ay-Xuuçin və Günəş, Gündoğdu, Aydoldu adlarının hamısı Günəş və
A y tanrı adlarının sinonimləridir.
Balkar və qaraçaylıların «Nart» eposunun variantlarından birində
nartların ilk dəmirçisi qəhrəman Debet tanrı Göylə (Od tanrısı, Günəş)
tanrı Yerin oğludur [30. S. 367]. Yeryüzməkin arvadı Satanayın atası
Günəş və anası Aydır [31. S. 220, 224]. S. Surazakov yazır ki,
«qəhrəmanın Göyün, Günəşin və Ayın qızı ilə evlənməsi motivinin tarixi
çox qədimdir və ona təkcə altaylıların yox, buryatların, yakutların və
digər türk-monqol xalqlarının eposlarında da rast gəlinir» [32. S. 139].
T. M. Hacıyeva yazır ki, «Satanayın tanrı mənşəli olması balkar və
qaraçaylılarda ana əcdad kultunun yaranmasına səbəb olmuşdur» [33.
Altaylıların «Oçı-bala» eposunun qəhrəmanları olan iki bacılar tanrısifət
epiteti ilə təqdim olunurlar, Altayın tanrı qızı adlandırılırlar [34. S. 214-215].
Eposda tanrı əvəzinə Göy sözü işlənmişdir, ancaq Göy qızının tanrı qızı,
Göysifətin tanrısifət yerində işləndiyinə heç bir şübhə yoxdur. Başqırdların
«Ural-Batır» eposunda Humay baş tanrı Samrau ilə Günəşin qızı kimi
təqdim olunur və Ural onunla evlənir. Samraunun Aydan olan qızı
Ayxıludur. Bu eposda göydəki həyat yetərincə geniş təsvir edilmişdir. Səma,
göy varlıqları tamamilə insanlara oxşayırlar və insanlar kimi adi həyat
yaşayırlar [35. S. 9]. Yenisey yazılarından birində deyilir ki, «mən tanrı
tayfamdan, öz qohumlarımdan ayrıldım» [36. S. 209]. Burada kiminsə təkcə
özünü yox, bütün tayfasını tanrı mənşəli saydığını, tanrının həmin tayfanın
əcdadı olduğunu aydın görürük.
Çin qaynaqlarında göstərilir ki, hunlarda və xunlarda Göyə, Yerə,
Günəşə, Aya, Ulduzlara – əcdad ruhlarına sitayiş edilmişdir. Həmin
qaynaqlara görə, Göy ata başlanğıc, Yer ana başlanğıc saylımışdır ki [37.
S. 190], bu da tamamilə şumerdəkinin eynidir: An – Göy – ata; Antu – Yer –
ana. Hunlar, qotlar və madyarlar Attilanın işıqdan doğulduğunu düşünürdülər
ki [38. S. 57], bu da Günəş tanrısının onun əcdadı olduğu deməkdir. Hələ
XX yüzilliyin əvvəllərində Q. N. Potanin yazırdı ki, Mərkəzi Asiyada Göyün
oğlu kultu mövcud olmuşdur. Q. N. Potaninə görə, bu oğul dünyanın
yaradılmasında atasına kömək etmişdir. Həm də Göyün oğlu inamının
müstəqil yaranması üçün Mərkəzi Asiyada hər cür imkan olmuşdur [39.
S. 96]. Şumer qaynaqlarından bilirik ki, dünyanın yaranması Göy tanrısı
Anın adı ilə bağlıdır. Lakin Yeri və Göyü bir-birindən onun oğlu Enlil
ayırmışdır. Hər iki halda dünyanın yaranması və ata-oğul motivləri tamamilə
üst-üstə düşür. V. V. Bartold Q. N. Potaninin öz fikrini sübuta yetirdiyini
yazır, eyni zamanda onunla razılaşmır. «Q. N. Potaninin araşdırmalarının
predmetini təşkil edən sualların cavablarını yalnız Qərbin Şərqə yaxud əksinə
Şərqin Qərbə təsirini sübut edən güclü müqayisələr yolu ilə tapmaq olar.
Görünür, Qərbin və Şərqin ümumi bir qaynaqdan – hind miflərindən asılı
olduğu sübuta yetiriləcək» [40. S. 373].
V. V. Bartold şumer qaynaqları ilə tanış olmadığına, türklərin ta-
rixinin güclü şəkildə təhrif edildiyinə və avropasentrizmin təsiri altına
düşdüyünə görə yuxarıdakı fikri söyləmişdir. A. Şükürov doğru yazır ki,
bu cür yanlışlıqlar «bizim biliyimizin məhdudluğundan, digər xalqlar
haqqında məlumatsızlığımızdan irəli gəlir» [41. S. 23]. Son araşdırmalar
bir çox folklor obraz, süjet və motivlərinin məhz Şərqdən Qərbə apa-
rıldığını qətiyyətlə söyləməyə imkan vermişdir. Amerika alimi Z. Sitçin
yazır ki, dinlər və miflər Yunanıstana Kiçik Asiya və Aralıq dənizi adaları
vasitəsilə Yaxın Şərqdən gətirilmişdir [42. S. 70]. Hind möhürlərində
Bilqamısın iki şirlə döyüşdüyü səhnənin oxşarına rast gəlinir. P. A. Qrin-
ser geniş araşdırmalardan sonra bu nəticəyə gəlmişdir ki, «hindlilər öz
inkişaflarına görə, Hind vadisinin ən qədim yerli əhalisinə borcludurlar.
Bu əhali hind-avropalılardan daha əvvəl həmin ərazilərdə yaşamış,
şumerlər kimi, kifayət qədər inkişaf etmiş mədəniyyətə malik olmuşdur»
[43. S. 208-209]. V. V. Bartoldun dövründə də bu cür tədqiqatlar apa-
rılmış və onlarda da eyni fikirlər söylənmişdir. Bu barədə Q. N. Potaninin
«Orta əsrlər Avropa eposunda şərq motivləri» kitabına baxmaq kifayətdir.
Göyə və Göyün oğluna inamın ilkin qaynağı hind mifologiyası yox,
ondan daha qədim olan şumer-türk mifologiyasıdır.
Hətta bu gün türk dilində hədəfi tanrı olan bir çox qarğışlar, söyüşlər
və s. də var ki, bunların yaşını söyləmək mümkünsüzdür. «İnsan və onun
şəxsi tanrısı» adlandırılmış bir şumer mətnində insan tanrısına etirazını
bildirir, onu qınayır ki, «mən müdriyəm, niyə cahil, qanacaqsız gənclərlə
qabaqlaşmalıyam. Mən bilikliyəm, niyə məni avam sayırlar? Dörd yan
ərzaqla doludur, mənim yeməyim-aclıqdır» [44. S. 95].
B. Ögəl doğru yazırdı ki, «insan ta başlanğıcdan bəri tanrı ilə bərabər
yaşayırdı. İnsan tanrıyı qısqanır və onunla rəqabətə girirdi» [45. S. 83].
Şumer və türk folklor örnəklərindəki insan və tanrı haqqında mətnləri
diqqətlə araşdıranda görürük ki, Göyün sakinləri yerdəki insanlardan heç
nə ilə fərqlənmirlər. Bu belə bir inamın ifadəsidir ki, «qədim dövrlərdə
Günəş və Ay insanlar kimi doğulur, doğur və yaşayırdılar» [46. S. 330].
Bu gün yerdəki insanlar bir-birlərinə necə oxşayırlarsa, tanrılarla insanlar
da o qədər oxşayırdılar. Görünür ki, ilk insanların tanrı və insan haqqında
təsəvvürləri bizimkindən fərqli olaraq reallıqla, gerçəkliklə daha çox
səsləşmiş, bu təsəvvürlər tarixin dolanbac yollarında dəyişsə də, folklor
örnəklərini yaşadan yaddaşlar onları ilkin variantda saxlamışdır. Buryat
folklorşünası A. Ulanov da bunu müşahidə edərək doğru qənaətə
gəlmişdir ki, «bütün kölgələr, ruhun yeraltı dünyası, tanrıların insanlardan
uzaq, yüksək kateqoriya olmaları haqqında təsəvvürlər sonradan
yaranmışdır» [47. S. 139]. Araşdırılan mətnlərdən aydın görünür ki, ilk
türklər – ilk insanlar tanrıya biz bu gün ata-anamıza baxdığımız kimi
baxmışlar. Qədim bir əfsanədə deyilir ki, hun şanyuyu öz kiçik qızını
Göyə pay vermişdir. Qız Göydən gəlmiş Qurdla evlənmişdir. Mütəxəs-
sislər bunu insanın səma, göy mənşəli olması və öz keçmişini unutmaması
ilə bağlayırlar [10. S. 36]. Türklərdən götürülüb çin qaynaqlarına düşmüş
4 «Türkologiya», N° 2
bir atalar sözündə deyilir ki, «insan köklərilə əcdadlarına bağlıdır, ancaq
onun əsl kökü göylərdədir» [48. S. 25]. İnsanın əsl köklərinin göylərdə
olduğunu şaman əfsanələrində aydın görmək olur. Şamanlar Göyə qalxır,
tanrılarla söhbət edir, nəhayət, yerə qayıdırlar [49]. Əfsanələrdən bəlli
olur ki, şamanlar bütün sehrli güclərini tanrıdan alırlar.
Bütün bu düşüncə və təsəvvürlərin kökü çox qədimlərə gedib çıxır.
Biz onların oxşarını və təkrarını şumer mətnlərində görürük. Şumer
panteonunda üç böyük tanrıya – Ana, Enlilə və Enkiyə ata deyə müraciət
olunmuşdur. Şumer mətnlərində Ay tanrısı Nannara Göyün və Yerin
hökmdarı, qarabaş xalqının atası, xeyirxah çar, xeyirxah tanrı deyə
müraciət olunur [50. S. 114]. Bu müraciətlərdə ata sözü bizim bu gün
işlətdiyimiz mənadan başqa həm də əcdad anlamındadır. Məsələn, İnanna
Ana ata deyə müraciət edir. Halbuki İnanna Nannarın qızı, Nannar Enlilin
oğlu, Enlil Anın oğludur. Deməli, V. K. Afanasyeva ata sözünün əcdad
sözünün sinonimi kimi işləndiyini söyləməkdə haqlıdır [51. S. 285].
Türklər Günəşə tapınmışlar və Günəşi başlıca soy hesab etmişlər [52.
S. 224]. Bu baxımdan Azərbaycanda qodu-qodu mərasimində oxunan
mahnının mətni də maraq doğurur:
Gün çıx, gün çıx!
Kəhər atı min çıx!
Burada Günəşin çağırılmasını tanrının çağırılması, əcdadın çağı-
rılması kimi başa düşmək lazımdır. Mətndəki Kəhər atı min çıx ifadəsinin
məna açımı bir çox yeni məqamların ortaya çıxarılmasına imkan verir.
Türk mifologiyasında Günəşin atla bağlı olduğuna dair fikirlər var. Bu
misralar həmin fikrin təsdiqi kimi səslənir. Türk mifik düşüncəsində
Günəş kultu ilə At kultu çox vaxt çarpazlaşır, sintezləşir, bir-birilə
bağlanır. Avestadan tutmuş Herodota qədər bir çox yazılı qaynaqlarda
əksini tapmış Günəş və At kultunun bir-birilə bağlılığının təsadüfi
olmadığı Orta Asiyada üzə çıxarılmış Günəş məbədlərindəki at fiqurları
və təsvirlərilə də maddi təsdiqini tapmışdır [53. S. 64]. Şumer
lövhələrinin birində yeraltı dünyanın yiyəsi tanrı Ereşkiqal atın belində
təsvir edilmişdir. Ereşkiqal qaranlıq dünyanı – gecəni təmsil edir. Onun
atın üstündə təsvir edilməsi Günəşin batması, dünyanın qaranlığa qərq
olması anlamındadır. Yəni Ereşkiqal Günəşi atından salıb onu özü
minmişdir. Ereşkiqal atın belindən düşməlidir ki, Günəş doğsun. Burada
da Günəşlə At bir-birinə bağlanmışdır. «Qodu-qodu» mətnindən də onun
Günəşin çağırılması ilə bağlı olduğu aydın görünür:
Qoduya salam verdinmi?
Burada Qodu sözü Günəş tanrısı Utunun adının fonetik variantıdır.
Qodunu görmək – Günəşi görmək, Qoduya salam vermək – Günəşə salam
vermək kimi başa düşülməlidir.
Azərbaycanda Günəşlə bağlı daha iki maraqlı fakt var. Onlardan biri
evlərin qabaq tərəfinin gündoğana baxmasıdır. Burada digər səbəblərlə
yanaşı, hər səhər Günəşi – əcdadı üfüqdə görmək, onu salamlamaq inamı
da var. Bu adətin Azərbaycanda çox qədim tarixi olub, indi də davam
etməkdədir. İkincisi dörd cəhətdən ikisinin Günəşin adıyla bağlı
olmasıdır. Azərbaycanda şərq və qərb əvəzinə xalq arasında yalnız
Gündoğan və Günbatan terminləri işlənir. A. N. Kononov bu terminləri
bilməsə də, türklərin şərqə doğru oriyentasiyasını məhz doğan Günəş
kultu ilə əlaqələndirmişdir [54. S. 73]. V. V. Bartoldun yazdığına görə, bu
adət digər türklərdə və monqollarda da var [55. S. 393].
Tarixi qaynaqlarda Günəş adlı türk tayfasından danışılır. Bu etnonim
teonim mənşəli olub, Günəş tanrısının adından götürülmüşdür. Oğuz
Kağanın böyük oğlunun Gün xan, digərinin Ay xan adlanmasını da əcdad
adının övlada qoyulması kimi başa düşmək lazımdır. Deməli, Oğuz
Kağanın əcdadları Günəş və Ay olmuşdur. Bu onu göstərir ki, folklor
mətnlərindəki Günəşin oğlu, Günəş tayfası, tanrı tayfası kimi ifadələr
əsassız deyildir. Qədim türk etnoslarından bəziləri inandıqları, tapın-
dıqları və özlərinə əcdad saydıqları tanrının adını etnonim kimi qəbul
etmişlər [56. S. 92].
Yuxarıda deyilənlərdən aydın görünür ki, türklər Günəşi əcdadları
saymışlar və Günəş kultu əslində elə əcdad kultu olmuşdur. Şumerlərdə
Günəş kultu ilə əcdad kultu eyniləşmişdir.
Günəş və Ay kultlarının mahiyyətini açmaq üçün «Dədə Qorqud
kitabı» bizə zəngin material verir. Bəri başdan deyək ki, O. V. Vasilyeva
«Dədə Qorqud kitabı»nda zaman və məkan təsəvvürlərindən bəhs edərkən
Günəş, Ay və Ulduzların insanlarla bağlılığı, doğmalığı haqqında maraqlı
fikirlər söyləmişdir. İnsanlarla yaxınlaşması səma cisimlərinin canlılığını
səciyyələndirir ki, bu da onların çox qədim təsəvvürlərlə bağlı olduğunu
göstərir [57. S. 72]. Qazan xan özünü tanıdarkan maraqlı poetik kodlardan
istifadə etmişdir ki, bunların kökləri məhz həmin qədim təsəvvürlərlə
Ağ qayanın qaplanının erkəyində bir köküm var.
Ağ sazın aslanında bir köküm var.
Ağ sunqur quşu erkəyində bir köküm var [5. S. 147].
Bu şeirdəki A ğ qayanın qaplanının erkəyi, A ğ sazın aslanı və Ağ
sunqur quşu erkəyi formullarının ordakı ayrı-ayrı sözlərin hazırda bizim
düşüncəmizdə kök salmış bəlli mənalarına görə açıqlanması doğru deyil.
Burada Qazan xanın öz dilindən onun kimliyini açmaq üçün çox gözəl
poetik kodlar verilmişdir. Həmin kodlar vasitəsilə Qazan xanın kökünü –
əcdadını tapmaq mümkündür.
Bəs A ğ qaya, A ğ saz və A ğ sunqur quşu ifadələrindəki A ğ sözünü
necə başa düşək? Xakas dilində A ğ sözü ‘Göy’ anlamında işlənmişdir.
«Saxalılar sakral bilinən ağ rəngi bütün dünyanı və bu dünyadakı
nəsnələri yaradan tanrının – Ürüng – Ayıq Toyonun (Ağ yaradıcı)
simvolu hesab edirlər. Bəlli olduğu üzrə, saxalıların “Ər Soqotoy”
yaradılış dastanının eyni adlı qəhrəmanı həm də Ağoğlan adlanır. Çünki
inama görə, o baş tanrı – Ağ yaradıcının xəlq etdiyi ilk insandır»
B. Abdulla yazır ki, «ağ rəng yaradılış miflərində tanrı, soy, kök
başlanğıcı anlamına da gəlir» [59. S. 212]. Türk düşüncəsində tanrı,
yaradılış, soy, kök anlayışları daha çox Göylə bağlı olduğuna görə,
yuxarıda deyilən bütün hallarda A ğ sözünü Göy sözünün sinonimi kimi
başa düşmək daha doğru olar. Onda aydın olur ki, Ab, An və A ğ sözlərinin
hər üçü ‘Göy’ anlamı bildirib A yuvasından yaranmışdır. Bizim dediyimiz
kod da elə budur. İndi məsələ aydın olur ki, Qazan xanın dediyi Ağ
qayanın qaplanının erkəyi də, A ğ sazın aslanı da, A ğ sunqur quşun erkəyi
də Göy mənşəlidir. Onlar tanrının rəmzləridir. Qazan xan bu şifrələrlə
atasının Günəş (erkəyi), anasının Ay (aslan) tanrısı olduğunu kodlaşdır-
mışdır. Basatın da anası aslandır. Bu deyilənlər Oğuz Kağanın və Salur
Qazanın əcdadının tanrı olduğu haqqında digər bilgilərlə tam üst-üstə
Tanrının himayəçi funksiyasının hüdudları çox genişdir. Tanrı
himayəçi statusunda ailədəki atanı xatırladır. İstər şumer, istərsə türk
folklorunda tanrı həm şəhərləri və onların xaqanlarını, həm də tayfaları və
ayrı-ayrı insanları himayə edir. S. A. Tokaryev doğru yazırdı ki, tanrı
əvvəlcə tayfanın himayəçisi olmuş, sonra dövlətin qoruyucusuna çev-
rilmişdir [60. S. 177]. Burada iki məsələ ortaya çıxır: 1) tanrı insanın
əcdadıdır, onu qoruyur; 2) insan dövlətdən əvvəl yaranıb. Məntiq doğ-
rudur. Əvvəldə tanrının digər statuslarından danışılarkan
müəyyən örnəklər verilmişdir. Bilqamıs sidr meşəsinə yola düşərkən
Günəş tanrısı Utuya üz tutur, ondan kömək istəyir. Utu da yeddi aşılmaz
dağı aşmaq üçün ona yeddi qeyri-adi varlıq verir. Yeraltı dünyanın
demonları Dumuzini axtaranda o da Günəş tanrısı Utuya üz tutmuş, ondan
kömək ummuşdur [61. S. 149]. Enkidu yeraltı dünyaya düşür və oradan
qayıda bilmir. Bu zaman Bilqamıs Günəş tanrısı Utuya üz tutur, ondan
Türklər də həmişə dara düşəndə həm Göyü, həm Yeri köməyə
çağırırdılar [62. S. 34]. Onların düşüncəsində Göy həmişə Ay və Günəşlə
eyniləşdirilmişdir. Altay əfsanələrindən birində iki döyüşçü üz-üzə gəlir.
Biri o birinə deyir ki, nə Göyə, nə də Yerə dua et, xeyri yoxdur [63. S.
283]. Ümumiyyətlə, altaylılarda hər nəslin öz himayəçi əcdadı var [64. S.
140]. Qumuq dastanının qəhrəmanı Ayqız da dar ayaqda tanrıya üz tutur,
ondan kömək umur. Hətta onun xalqına arxa dursun deyə tanrıya dua edir,
yalvarır [65. S. 290-291].
Oğuz türkləri tanrını əcdad sanırdılar. Əcdadın üzərinə düşən əsas
funksiyalardan biri də məhz xilaskarlıq, arxa, kömək, himayə durmaqdır.
Basatın Təpəgözlə qarşılaşdığı səhnə bu baxımdan ayrıca önəm daşıyır.
Həmin boydan bir parçaya baxaq: Basat qoçun başını Təpəgözün əlinə
sundu. Təpəgöz buynuzundan bərk tutdu, qaldırcaq buynuz dərilə əlində
qaldı. Basat Təpəgözün budu arasından sıçrayıb çıxdı. Təpəgöz buynuzu
götürüb yerə çaldı.
– Oğlan, qurtuldunmu?
Basat aydır:
– Tanrım qurtardı [5. S. 120-121].
Təpəgöz Basatı öldürmək üçün dörd dəfə bu cür hiyləyə əl atır, tələ
qurur, ancaq Basat hər dəfə sağ qalır və tanrım qurtardı deyir. Bilqamısın
yeddi aşılmaz dağı aşması üçün yeddi qeyri-adi varlıq verən Günəş tanrısı
Utu burada da Basatı bütün ölüm təhlükələrindən qurtarır və onun
Təpəgözün mağarasından çıxması üçün mağaranı yarıb yeddi yerdən qapı
açır. Bu iki lövhədə Günəş tanrısının xilaskar, himayəçi statusları,
Bilqamısın və Basatın ondan bəhrələnməsi, birincinin yeddi aşılmaz dağı
aşması, ikincinin Təpəgözün mağarasından sağ çıxması və yeddi
rəqəmləri tamamilə üst-üstə düşür. Bunlar heç vaxt təsadüfi ola bilməz.
Şumer və türk teoqonik düşüncəsində tanrı və Göyün eyniləşdiril-
diyini bilirik. Göyün ucalıq rəmzi olduğu da bəllidir. Ucalıq isə tanrıya
xasdır. Ona görə də KDQ-də tanrıya uca epitetiylə müraciət olunduğuna
dönə-dönə rast gəlirik:
Uca tanrı! [5. S. 132].
Bu şeiri Əmran Təkurla qarşılaşarkan söyləyir. Orada Təkur Əmrana deyir:
– Oğlan, alındmsa tanrınamı yalvarırsan? Sənin bir tanrın varsa, mənim
yetmiş ikiputxanam var, – dedi [5. S. 132]. Burada tanrı Əmrana 40 yigidcə güc
verir və o da düşmənə qalib gəlir.
KDQ-dəki tanrı islamın formalaşdırdığı allah deyil, türklərin yaradılışdan
bəri inandıqları tanrıdır. Qadir tanrı verməyincə ər bayımaz, uca tanrı dost olub
mədəd versin kimi deyimlər islamdan öncəki düşüncənin izlərini saxlamaqdadır.
İndi gəlin aşağıdakı misralara baxaq:
Urduğun ulıtmayan, ulu tanrı!
Basdığın bəlirtməyən bəlli tanrı! [5. S. 113].
İslama görə, tanrı bəlli deyil. Bu düşüncəyə görə, vurmaq və basmaq
anlayışları da tanrıya aid edilə bilməz. Deməli, KDQ-də oğuzların üz tutduqları,
tapındıqları, arxalandıqları, kömək umduqları, hoya çağırdıqları islamın
bilinməyən, maddi olmayan, ağılla dərk edilməyən, gözlə görünməyən allahı
yox, qədim türklərin bilinən, dost və əcdad olan, ağılla dərk edilən və hətta gözlə
Əslində türklər öz əcdadlannı tanrılaşdırmışlar. Hazırda Azərbaycan
xalqının dilində işlənən ata-ana balanın kiçik allahıdır, ataya ibadət Allaha
ibadətdir [66. S. 315] kimi onlarla ifadələr var ki, əcdadın tanrılaşdırılması fikri
ilə tam üst-üstə düşür. Həm də bu ifadələr islam düşüncəsinə yad olduğuna görə,
onların dildə yaşamasına ciddi yanaşmaq lazımdır. Görünür, digər ifadələr kimi,
bunlar da islamdan əvvəlki düşüncənin məhsulu olub, indi də yaşayır.
V. Şerbakov da doğru olaraq insanların öz əcdadlarını tanrılaşdırdıqları fikrini
söyləmişdir [67. S. 13].
Tanrının türkün əcdadı olduğunu M. Kaşğari də xüsusi vurğulamışdır:
«Türk əleyhissalam Nuhun oğlunun adıdır. Bu ad Nuh oğlu Türkün övladlarına
tanrının verdiyi addır» [68. S. 357]. Burada Türk adı həm antroponim (Nuhun
oğlunun adı), həm də etnonim (Türkün övladlanna tanrının verdiyi ad) kimi
işlənmişdir. Övlada adı əcdad – ata, ana verir. Türklərə türk adını tanrı vermişdir.
Deməli, türk tannnın övladı, tanrı türkün əcdadıdır!
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti . Türk xalqları ara-
sında geniş yayılmış Günəş kultunun tarixi kökləri şumer epik mətnləri
əsasında araşdırılmışdır. Şumer və türk epik düşüncəsində Günəş kultu-
nun üst-üstə düşdüyü üzə çıxarılmışdır. Türk xalqları arasında geniş
yayılmış Günəş kultunun tarixi köklərinin çox qədim olub, şumer dövrünə
gedib çıxdığı sübut edilmişdir.
Türk xalqlarının mifologiyasını, etnoqrafiyasını, onların şumerlərlə
qohumluq ilişgilərini öyrənmək işində istifadə oluna bilər.
Ə D Ə B İ Y Y A T
1. «Oğuz Kağan» Dastanı / Yayına Hazırlayan M. Ergin. Ankara,
2. HgereM: TaTapcKHH HapogHbrä ^noc. Ka3aHt>: TaT.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.