Xıx əsrin ı yarısında şimali azərbaycan mədəniyyəti

Музыкальные Клипы и Хорошее Настроение

Xıx əsrin ı yarısında şimali azərbaycan mədəniyyəti

XIX əsrin 50-60-cı illəri Aərbaycanda feodal sosial-iqtisadi münasibətlərinin süquta uğraması və yeni kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə xarakterizə olunur. Təhkimçilik hüququnun ləğvi barədə 1861-ci il islahatı Rusiyada kapitalizmin inkişafı üçün əlverişlm şərait yaratmışdı. Lakin bu əsasnamə Azərbaycana və ümumiyyətlə Qafqaza aid edilməmişdi. Gürcüstanda təhkimçilik hüququnun ləğvi barədə qanın 1864-cü ildə veriləndən sonra Azərbaycanda və ermənistanda kəndli islahatı keçirmək üçün bəy komissiyaları yaradıldı. Nəhayət, 1870-cı il mayın 14-də cənubi qafqaz quberniyaları : Yelizavetpol, Bakı, İrəvan və qizmən Tiflis quberniyaları ali müsəlman silkindən olan şəxslərin, habelə erməni məliklərinin torpaqlarında sakin olan dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu haqqında “Əsasnamə” yerildi. Əslində o, 1847-ci il kəndli əsasnamələrindən o qədər də fərqlənmirdi. Yeni “Əsasnamə”də də 15 yaşına çatmış kəndliyə (kişiyə) 5 destatin pay torpağı verilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Əslində isə 5 desyatindən az torpaq sahəsi olan kəndliyə əlavə torpaq payı verilmədi. Kəndlinin yaşayış binasının, təsərrüfat tikililərinin sahəsi də həmçinin əkin üçün yararsız torpaqlar da həmin 5 desyatinə aid edilirdi. Bu “Əsasnamə”ni 1847-ci ilinkindən fərqləndirən cəhət o idi ki, kəndlinin 5 desyatindən artıq torpaq sahəsi əlindən alınırdı. Kəndlilərə verilən torpaqlar onun mülkiyyətinə keçirdi. Amma Azərbaycan kəndlisinə borc pul verilməmişdi və onun torpağı satın alması məcburi deyildi. Ona yalnız sərbəst surətdə bir yerdən başqa yerə köçmək hüququ verilirdi. Vergilər əvvəlki kimi qalırdı. 1870-ci il islahatı yarımçıq olsa da feodal istehsal münasibətlərinə ciddi zərbə vuraraq, kapializmin inkişafına şərait yaratdı.

Kəndli islahatı ilə eyni vaxtda Azərbaycanda başqa islahatlar daməhkəmə, şəhər və inzibati idarə islahatları də həyata keçirilmişdi. Məhkəmə islahatı ilə keçmiş silki məhkəmələr ləğv edilmiş və məhkəmələr bütün silkər üçün eyniləşdirilmişdi. Arzu edən şəxslər məhkəmə iclasında iştirak edə bilərdilər. Rusiyada hakimlər seçildiyi halda ucqarlarda təyin olunur, həm də yalnız ruslar olurdu. Xalqın dili, adət-ənənəsi ilə tanış olmayan hakimlərin fəaliyyətinə özbaşınalıq hökm sürürdü.

Şəhər idarəsi islahatı 8 il sonra-1878-ci ildə Azərbaycana gəlub çatsa da, yalnız Bakıya aid edildi. Əgər əvvəllər şəhər dumalarına yalnız imtiyazlı silkə mənsub şəxslərin seçilmək hüququ var idisə, yeni “Əsasnamə”yə görə hamı, yəni şəhərdə yaşayıb, vergi verən əhalinin hər bir seçkidə iştirak edə bilərdi. Seçkilərdə 25 yaşəna çatmayanlar iştirak edə bilməzdilər. Şəhər dumalarının hüququ da məhdud idi : onların yalnız kiçik təsərrüfat işlərilə məşgul olmaq hüququ vardı. Görülən bütün işlərə qubernator nəzarət edirdi. Yüksək vəzifəli çar məmurları şəhər başçısı təyin edilirdilər. XIX əsrin sonunda şəhər “Əsasnamə”si məhdud şəkildə olsa da Yelizavetpol, Nuxa, Naxçıvan, Şuşa və Orudbad şəhərlərinə də aid edildi.

Qafqazda ail hakimiyyət car canişininin əlində çəmlənmişdi. Qubrniyaları bütün mülki və hərbi hakimiyyəti əllərində çəmləşdirmiş qubernatorlar idarə edirdilər. Quberniyalar qəzalara bölünürdü, qəzalara qəza rəisləri başçılıq edirdilər. Şimali Azərbaycan ərazisinin demək olar ki, hamısı mərkəzi Şamaxı şəhəri olan Şamaxı quberniyasına daxil idi. 1859-cu ildə şiddətli zəlzələ nəticəsində Şamaxı şəhəri dağılandan sonra quberniya mərkəzi Bakı şəhərinə köçürüldü. Əvvəl Dağıstan vilayətinə qatılmış Quba qəzası da Bakı quberniyasına daxil edildi.

1867-ci ilin sonunda Bakı, Tiflis və İrəvan quberniyaları hesabına mərkəzi Yelizavetpol şəhəri olan yelizavetpol quberniyası yaradılmış və Şuşa, Yelizavetpol, Zəngəzur qəzaları həmin quberniyaların tabeliyinə verilmişdi. Bakı quberniyası isə Bakı, Quba, Şamaxı və Lənkəran qəzalarından təşkil olunmuşdu. sonralar yeni yaradılmış Cavad və Göyçay qəzaları da Bakı quberniyası tərkininə daxil olunmuşdu. 1882-cü ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində daha 2 qəza Cəbrayıl və Cavanşirr qəzaları yaradılmışdı. Qəza mərkəzlərinin hamısında polis idarələri yaradılmış, Qafqaz canişinliyi ləğv olunmuş və Qafqazın idarəsi buradakı baş hərbi rəisə tapşırılmışdı.

Bu dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatı Rusiya sənayesi və bazarının tələbinə tabə edilmişdi. Rusiya burada mərkəzi quberniyalardakı sənayə müəssisələri yaratmır və Azərbaycanı özünün xammal əlavəsinə çevirməyə çalışırdı. Lakin o bu müstəmləkəçilik siyasətini tam həyata keçirə bilmədi. XIX əsrin II yarısında Azərbaycanın kənd təsərrüfatında və sənayesində kapitalist münasibətləri inkişaf etməkdə idi.

Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı və təsərrüfat qapalılığının ləğvi üçün şosse yollarının salınmasının, xüsusən də dəmir yollarının çəkilməsinin böyük əhəmiyyəti olmuşdu. 1883-cü ildə Qafqaz dəmir yolunun Bakı ilə Tiflisi birləşdirən hissəsinin və 1900-cu ildə Bakının Rusiyanın mərkəzi quberniyaları ilə birləşdirən Bakı_Vladiqafqaz dəmir yolunun istismara başlanması heç şübhəsiz ki, ölkənin iqtisadi inkişafında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Şəhərlərin genişlənməsi, əhalinin saynın artması, ixrac üçün əlverişli şəraitin olması burada taşılçılığın inkişafına güclü təkan verdi. Baramaçılığın, ümumiyyətlə ipəkçiliyin əsas rayonları yenə də Nuxa və Şamaxı qəzaları idi. Şuşa və quba qəzalarında, Zaqatala dairəsində, Naxçıvan və Ordubadda da barama yetişdirirdilər. İldə 200-250 min puda qədər istehsal olunan barama Rusiyaya həmçınin xarici ölkələrə ixrac olunurdu.

Quba və Dərbənddə qızılboya istehsalı inkişaf etmişdi. Pambıqçılığın əsas rayonları Göyçay və Cavad qəzaları idi. Zaqatala dairəsi Şuxa və quba qəzalarında tütün becərilirdi. Bağçılıq və üzümçülük də əhalinin əsas məşguliyyətlərindən biri idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev Mərdəkanda bağçılıq məktəbi də açmışdı. Əkinciliklə yanaşı maldarlıq da geniş inkişaf etmişdi. Qoyunçuluğun inkişafı yun istehsalına və ixracına səbəb olmuşdu. Qarabağ atları hər yerdə məşhur idi.

Azərbaycanda üzümçülüyün inkişafı burada spirt çəkən və şərabçılıq müəssisələrinin meydana çıxmasına səbəb oldu. Bakı, Şəki, Şamaxıda tütün fabirkləri var idi.

Bakıda qəza mərkəzlərində bank-kredit təşkilatları yaradıldı. sənayenin inkişafı Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkişafı üçün də şərait yaratdı. Xəzər dənizində dünyada ilk neft tutmlu gəmilər meydana çıxdı. Aşurov, Hüseynovlar, Zeynalov və b. 5-6 gəmisi var idi. XIX əsrin sonunda Bakı limanı yük dövriyyəsinə görə Rusiyada I yeri tuturdu. 80-ci illərdə Bakıda ilk telefon rabitəsi yaradıldı.

Sənətkarlığın xalçaçılıq, toxuculuq, boyaqçılıq, dəmirçilik, xarratlıq və s. sahələri mövcüd idi. Daxili ticarətdə həftə bazarları mühüm rol oynayırdı. Şəhərlərdə yarmarkalar təşkil olunurdu. Ən böyük şəhərlər olan Bakı, Gəncə, Şuşa, Nuxa və Şamaxının əhalisi artır, siması dəyişirdi.

XIX əsrin II yarısında kapitalist sənayesinin inkişafı cəmiyyətin tərkibində əsaslı dəyişikliklərin baş verməsi yeni kapitalist münasibətlərinin, burjuaziya və fəhlə sinfinin təşəkkül tapmasın şərait yaratdı. Azərbaycan burjuaziyası neft sənayeçilərindən, fabrik, zavod və manufaktura səviyyəsində olan sənətkar emalatxanalarının sahiblərindən, tacirlərdən, qolçomaqlardan, təsərrüfatlarını muzdlu əmək üzərində quraraq kapitalistə çevrilmiş bəylərdən və b. ibarət idi. Azərbaycan burjuaziyasının XIX ərsin II yarısında başlamış təşəkkül prosesi XX əsrin əvvəllərində də davam etmişdi. Azərbaycanlı sahibkarlar əsasən Bakının yüngül sənaye, neft emalı sahələrində, gəmiçilikdə, Azərbaycan qəzalarındakı sənaye müəssisələrində üstünlük təşkil edirdi. XX əsrin ilk illərində neft sənayesində olan 167 şirkətdən 49-u milli kapital nümayəndələrinə məxsus idi. Azərbaycan milli burjuaziyası nümayəndələri arasında çox varlı, sənaye və ticarətdə yüksək xüsusi çəkili kapitalistlər də var idi. Öz kapitalını xalqın maariflənməsinə və xeyriyyə işlərinə sərf edən Hacı Zeynalabdin Tağıyevi sözün əsl mənasında el atası adlandırdılar. O, bənna şagirdi ola-ola öz fəraəsti, əməksevərliyi ilə müəyyən məbləğ yığaraq, 1872-ci ildə neftverən torpaq sahəsini uzunmüddətli icarəyə götürmüş və neft buruğunun fəvvarə vurması nəticəsində Bakının ən böyük milyonçusuna cevrilmişdi. O, Azərbaycan iqtisadiyyatının müstəmləkə xarakterinə zərbə vuraraq sındıran yeganə kapitalist idi. Belə ki, Tağıyev uzun illərin mübarizəsindən sonra toxuculuq fabriki açmaqla Azərbaycan iqtisadiyyatının bir qolunun inkişafını başqa istiqamətə yönəldə bilmişdi. H.Z.Tağıyevlə yanaşı Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, M.Muxtarov, Manafov, A.Quliyev, S.Kərimov, A.K.Vahaboğlu, A.Ə.Rəhimov, Muradov kapitalizmin inkişafı burjuaziya ilə yanaşı fəhlə sinfinin də təşəkkül tapmasına səbəb oldu. Sənaye ocaqları yarandıqca, var-yoxdan çıxmış kəndlilər bir parça çörək dalınca bu şəhərlərə axışırdı. Lakin onların hamısı daimi olaraq Bakıda və digər şəhərlərdə qalmır, fəhlə sinfinin təşəkkülündə iştirak etmirdi. Onların bir qismi torpağı az olduğundan, təsərrüfat işləri sənayedə kəsbkarlığa gəlir, pul qazanıb geri qayıdırdılar. Onlara mövsümi fəhlərlər deyirdilər. Bakıya gələnlərin digər qismi isə təsərrüfatla əlaqəni kəsərək sənayə müəssisələrində muzdla işləyən daimi fəhləyə çevrilirdi. Məhz onların hesabına Azərbaycan fəhlə sinfi təşəkkül tapırdı.

Azərbaycan kəndliləri 2 qrupa : sahibkar və dövlət kəndlilərini bölünmüşdülər.. Dövlət kəndliləri torpaqlardan yenə də icmalıqla istifadə edirdilər. Torpaqların çoxu hər kəndin = ucmanın varlı üzvlərinin əllərində cəmləşmişdi. Kəndlilərin böyük əksəriyyəti ilə aztorpaqlı, yaxud torpaqsız idi. Bu dövrdə torpaqların xeyil hissəsini əlində cəmləşmiş kənd varlıları, öz təsərrüfatla məşğul olub muzdlu əmək tətbiq etməklə kapitalistə çevrilmiş bəylər idi.

1872-ci ildə neft sənayesinin inkişafına əngəl törədən və sanayedə kapiral axınına manə olan iltizam sistemi ləğv edildi. Neftverən torpaqlar qruplara bölünüb müzaidə yolu ilə ayrı-ayrı kapital sahiblərinə uzunmüddətli icarəyə verilirdi. Tezliklə neft istehsalı ilə məşğul olan şirkətlər yarandılırdı. Neft sənayesinə rus və xarici kapital axını başlandı. 1879-cu ildə “Nobel” qardaşları “birliyi”nin əsası qoyuldu. 80-ci illərdə Bakıya Rotşildin simasında fransız kapitalı müfuz etdi. Neft sənayesinə kapital axını neftin çıxarılması, emalı texnikasının yaxşılaşdırılmasına, neft məhsullarının daşıma vasitələrinin təkmilləşdirilməsinə səbəb oldu. 1971-ci ildə buruq üsulu ilə ilk neft quyusu qazıldı, nefti quyulardan jelankalarda çıxarmağa başladılar. Neft sənayesində əl əməyinin buxar mühərrikləri ilə əvəz edilməsi manufakturadan iri fabrik istehsalına keçilməsi demək idi. 1870-ci illərin sonunda Balaxanı mədən rayonu ilə neft emalı müəssisələri arasında ilk neft kəməri işə salındı. Əsrin sonunda onların sayı 26-ya çatdı. Nefti saxlamaq üçün çənlər quruldu, daşımaq üçün vaqon-sistərnlər yaradıldı. Azərbaycanda mahir neft ustaları onların arasında azərbaycanlı kapitalistlərdən H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, M.Muxtarov, Ş.Əsədullayev və b. var idi.

Neft istehsalının sürətlə inkişafı neft emalı-neftayırma sənayesinin inkişafına səbəb oldu. 1890-cı ildə Bakıda 150-yə qədər neft emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi. Ağ neft məhsullarının daşınmasını asanlaşıdomaq məqsədilə Bakı və Batum arasında 1897-ci ildə birbaşa ağ neft kəməri çəkilməsinə başlandı.

Beləliklə, neft sənayesində səhmdar cəmiyyətlər yaranır, bu cəmiyyətlət neft istehsalı ilə ticarətin öz əllərində cəmləşdirirdilər. Bakı dünyanın ən böyük neft sənayesi mərkəzlərindən birinə çevrildi. Bakıda mexaniki zavodlar da fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycanda eyni zamanda gəmi təmiri emalatxanaları, buxar mühəriklərilə hərəkətə gətirilən dəyirmanlar, tütün fabrikləri və yüzlərdlə yeyinti, tikinti sənaye sahələri vardı.

Gədəbəy mis mədənlərində bağ-mədən sənayesi, Şəki, Şuşa və Ordubadda barama istehsalı, ipək emalı əsanayesinin, pambıqçılığın inkişafı pambıqtəmizləmə sənayesi kapitalist sənayesinə çevrilmişdilər.

Bakı və Naxçıvanda duz mədənlərində duzv istehsalı xeyli artmışdı. Balıqçılıq da genişlənərək 1880-ci ildə vətəqələrin icarəyə verilməsi ilə gücləndi. Balıq vətəqələri Tağıyev, Mayılov, Sianozov kimi neft maqnatlarının inhisarında idi. İpək emalı sənayesinin əsas mərkəzi olan Nuxa şəhərində buxar müərrikləri ilə hərəkətə gətirirən ipək emalı fabrikləri var idi. Cənubi Qafqazdan ixrac olunan ipəyin 90%-i Azərbaycanın prayına düşürdü.