Yaş və pedaqoji psixologiya haqqında bilmədiklərimiz OXUYUN

D.B.Elkoninə görə uşaq anadan olandan 17 yaşa qədər olan dövrdə ardıcıl olaraq aşağıdakı əsas fəaliyyət növlərindən istifadə edir və buna müvafiq olaraq yaş dövrləri müəyyənləşdirilir1:

YOSH PSIXOLOGIYASI

YOSH PSIXOLOGIYASI turli yoshdagi odamlar xususiyatlarini, bir yosh davridan boshqa yosh davriga o’tishda ularning psixik rivojlanishini o’rganuvchi psixologiya fani sohasi. Yosh psixologiyasi odamning tug’ilganidan boshlab to keksaygunicha bo’lgan davr (ontogenez)da amalga oshadigan ruhiy rivojlanishi va shakllanishi bosqichlarini o’rganadi. Yosh psixologiyasi mustaqil fan sifatida 19 asrning oxirlarida shakllandi. Dastavval bolalar psixologiyasi sifatida yuzaga kelgan. Yosh psixologiyasi uzoq vaqt bola ruhiy riyojlanishi mexanizmlarini o’rganish bilan cheklanib kelgan, biroq insoniyat taraqqiyotining keyingi darajalari odam ontogenetik rivojlanishini yanada kengroq va chuqurroq o’rganishni taqozo etganligi munosabati bilan bu fanning tadqiqot doirasi kengayib bordi. Hozirgi vaqtga kelib Yosh psixologiyasining bolalar psixologiyasi, yetuklik davri psixologiyasi, gerontopsixologiya (keksalik psixologiyasi) kabi sohalari farqlanadi.

Biz korrupsiyaga qarshimiz

Yaş və pedaqoji psixologiya haqqında bilmədiklərimiz OXUYUN !

Yaş psixologiyası haqqında anlayış. Yaş psi­xologi­yası müasir psixologiyanın əsas sahələrindən biridir. Yaş psixologiyasının predmetini birinci növbədə insan psixikasının inkişaf dinamikası­nın, şəxsiyyətin psixi prosesləri və psixi xassələ­rinin ontogenezinin inkişaf xüsusiyyətlərinin öyrə­nilməsi təşkil edir.

Yaş psixologiyasının predmetinə fərdin psi­xologiyası və davranışının “yaş” anlayışı ilə ifadə olunan spesifik birliyini də aid etmək olar. Nəzərdə tutulur ki, insan hər bir yaş dövründə psi­xoloji və davranış xüsusiyyətlərinin həmin yaş dövrü üçün xarakterik olan və həmin dövrdən kənarda heç vaxt özünü göstərməyən birliyinə malik olur.

Yaş psixologiyasının predmetini təşkil edən məsələlərdən birini də insanın psixiki inkişafı­nın hərəkətverici qüvvələri, şərati və qanunauy­ğunluqları təşkil edir. Psixi inkişafın hərəkət­verici qüvvələri anlayışı altında insanın psixi inkişafına təkan verən, onu müəyyən istiqamətə yö­nəldən səbəblər başa düşülür. Uşağın psixi inki­şafının hərəkətverici qüvvələri, hər şeydən əvvəl, fəaliyyətdə yaranan yeni tələbatlarla bu tələbatları ödəmə imkanları arasındakı dialektik ziddiyyətdən ibarətdir. Bu ziddiyyət yalnız kiçik yaş deyil, bütün yaş dövrləri üçün xarakterikdir. Lakin həmin zid­diyyətlər özünü göstərdikdə yaşdan asılı olaraq müəyyən spesifik xüsusiyyətə malik olurlar. Psixi inkişafın şəraiti adı altında daima təsir edən elə daxili və xarici amillər nəzərdə tulur ki, onlar hərəkətverici qüvvələr olmasalar da, inkişafa təsir göstərir, inkişafın gedişini istiqamətləndi­rir. Psixi inkişafın qanunauyğunluqlarına gəldik­də, onlar ümumi və xüsusi qanunauyğunluqlardan iba­rətdir. Həmin qanunauyğunluqların köməyi ilə insa­nın psixi inkişafını qeyd etmək və bunun köməyi ilə həmin inkişafı idarə etmək mümkündür.

Pedaqoji psixologiyanın predmeti. Məktəblərimizin ən mühüm və daimi vəzifəsi olan gənc nəslə elmlərin əsasları haqqında dərin və möhkəm biliklər vermək, həmin bilikləri təcrübəyə tətbiq etmək vərdişləri və bacarığı aşılamaq, hər­tərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət formalaşdırıl­ması işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün müəllim tərbiyənin və təlimin psixoloji qanunauy­ğunluqlarına dərindən yiyələnməli və özünün peda­qoji fəaliyyətində həmin biliklərdən istifadə et­məyi bacarmalıdır. Bu cür biliklər isə müasir psixologiya elminin mühüm sahələrindən biri olan pedaqojipsixologiyada öz əksini tapır.

Pedaqoji psixologiyanın predmetini insanın tərbi­yə, təlim və pedaqoji fəaliyyətinin psixoloji qanuna­­uy­ğunluqla­rının öyrənilməsi təşkil edir.

Pedaqoji psixologiyanın predmetinə, birinci növbədə, şəxsiyyətin formalaşmasının psixoloji mexanizminin öyrə­nilməsi, şəxsiyyətin inkişaf sə­viyyəsi və fəallığın qarşılıqlı əlaqəsinin, tərbi­yənin idarə olunması problem­lərinin, özünütərbiyə və əxlaq tərbiyəsinin, tərbiyəvi tədbirlərin psixo­loji əsaslarının, gənc nəslin tərbiyəsinə təsir edən amillərin psixoloji xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması təşkil edir.

Təlimin idarə olunmasının psixoloji məsələ­lərini, təlim və inkişafın qarşılıqlı əlaqəsini, psixi proseslərin, xüsusilə şagirdlərdə təfəkkürün inkişafında təlim fəaliy­yətinin aparıcı rolunu, təlim motivlərinin psixoloji xüsu­siyyətlərini, təlim fəaliyyətinin struktur kompo­nentlərini, əqli fəaliyyətin priyom və vərdişlərinin mənim­­sənilməsi prosesinin idarə olunması problemlərini öyrən­mək müasir pedaqoji psixologiyanın predmetinə daxil olan ən mühüm komponentlərdəndir. Bunlarla yanaşı olaraq, təlimdə müvəffəqiyyəti və müvəffəqiyyətsiz­liyi şərtlən­dirən psixoloji amilləri, müasir dərsə verilən psixoloji tələbləri, təlim prosesində müasir texniki vasitələrdən istifadənin psixoloji xüsusiyyətləri, pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsu­siyyətləri, müəllim və şagirdlərin qarşılıqlı mü­nasibət­­­lər­­­inin, müəllimin pedaqoji bacarıq və vər­dişlərinin, xüsusilə onun pedaqoji ünsiyyəti və pe­daqoji mərifətinin psixoloji mexanizmlərini və təlim və tərbiyənin digər mühüm psixo­­loji məsələ­lərini öyrənmək, aşkara çıxarmaq da pedaqoji psixo­logiyanın predmetini təşkil edir.

Yaş psixologiyasının əsas bölmələri və vəzifələri

Yaş psixologiyası müasir psixologiya elminin əsas sahələrindən biri olmaqla yanaşı onun da özünəməxsus və bir-birini tamamlayan bölmələri vardır. Bunlara aşağıdakılar daxildir: uşaq psixologiyası, yeniyetmələrin psixologiyası, gəncliyin psixologiyası, yaşlı adamların psixologiyası, uzun ömürlülük psixologiyası (herontopsixologiya).

Müasir yaş psixologiyasının qarşısında duran vəzifələr geniş və çoxsahəlidir. Yaş psixologiyasının qarşısında duran əsas vəzifə şəxsiyyətin inkişaf problemlərini, ayrı-ayrı yaş dövrlərində onun xüsusiyyətlərini, psixi inkişafın dinamikasını, ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarətdir. Şəxsiyyətin yaş aspektində inkişafının hərəkətverici qüvvələri, mexanizm, şərait və amillərinin, təlim-tərbiyə prosesində psixi inkişafın yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almağın səmərəli yollarının və s. öyrənilməsi də yaş psixologiyasının qarşısında duran mühüm vəzifələrdən hesab edilir.

Psixi inkişafın yaş dövrləri

Psixi inkişafın yaş dövrlərinin müəyyən­ləş­diril­məsi prinsipləri. Psixoloji ədəbiyyatda uşağın inkişaf prosesi haqqında iki müxtəlif nöq­teyi-nəzər mövcud olmuşdur. Bunlardan birinə görə bu inkişaf prosesi fasiləsiz, digərinə görə diskret — qeyri-bərabər xarakter daşıyır. Birinci fikrə görə inkişaf dayanmadan, sürətlənmədən, ləngimədən baş verir. Ona görə də bir mərhələni di­gərindən fərqləndirəcək hər hansı dəqiq sərhəddi müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. İkinci nöqteyi-nəzərə görə inkişaf qeyri-rəvan, qeyri-bərabər şə­kildə gedir. Onun sürəti gah arta, gah da azala bilir. Bu isə inkişafın keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənən mərhələlərini, yaş dövrlərini müəyyən­ləşdirməyə imkan verir. Bu fikrin tərəfdarları hesab edirlər ki, hər bir mərhələdə inkişaf səviy­yəsini şərtləndirən əsas, aparıcı amillər mövcud­dur. Bununla yanaşı, fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq bütün uşaqlar inkişafın hər bir mərhələ­sini, onlardan heç birini buraxmadan, qabağa qaçmadan keçirlər.

Psixi inkişafın yaş dövrləri haqqında həmin konsepsiya psixoloji ədəbiyyatda özünə geniş yer tap­mış və uşaqların təlim-tərbiyəsində geniş isti­fadə olunan konsepsiyadır.

Adətən insan bütün həyatı boyu özünün tələbat­larını ödəmək üçün bir çox fəaliyyət növlərindən istifadə edir. Lakin müəyyən yaş dövründə həmin fəaliyyət növlərindən biri digərlərinə nisbətən “əsas”, “aparıcı” fəaliyyət növü hesab olunur. Əsas fəaliyyət növü uşağın müəyyən inkişaf mərhələsində onun tələbatlarını ödəyən, onun psixi proseslərinin və şəxsiyyətinin fərdi psixi xassələrinin inkişa­fını şərtləndirən fəaliyyət növüdür. Uşağın əsas fəaliyyət növünün dəyişməsi onun yeni yaş mərhələ­sinə keçməsini göstərən əsas amildir.

D.B.Elkoninə görə uşaq anadan olandan 17 yaşa qədər olan dövrdə ardıcıl olaraq aşağıdakı əsas fəaliyyət növlərindən istifadə edir və buna müvafiq olaraq yaş dövrləri müəyyənləşdirilir1:

Həmin əsas fəaliyyət növlərindən hansından istifadəyə əsaslanaraq D.B.Elkonin müvafiq şəkildə uşağın anadan olandan orta məktəbi qurtarana qədər aşağıdakı altı yaş dövrünü keçdiyini qeyd etmişdir:

1. Körpəlik dövrü: anadan olandan bir yaşa qədər.

Bu dövrdə bilavasitə emosional ünsiyyət aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır. İkinci ayda meydana gələn kompleks canlanma uşağın böyüklərlə ünsiyyətinin mürəkkəb forması kimi özünü göstərir. Böyüklərlə bu cür emosional ünsiyyət uşağın əşyalarla müstəqil olaraq manipulyasiya aparmağa başladığı dövrə qədər davam edir.

2. Erkən uşaqlıq dövrü: bir yaşdan üç yaşa qədər.

Bu dövrdə əşyavi-manipulyativ fəaliyyət aparıcı fəaliy­yət olur. Bu zaman bir növ xüsusi əşyavi fəaliyyətə keçid baş verir. Eyni zamanda uşağın böyüklərlə verbal ünsiyyət forması inkişaf edir.

Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu dövrdə uşaqlar nitqdən təfəkkür aləti kimi deyil, insanlarla birgə fəaliyyət zamanı əməkdaşlığı təmin etmək üçün əlaqə vasitəsi kimi istifadə edirlər.

3. Bağça yaşı dövrü: üç yaşdan altı-yeddi yaşa qədər.

Bu dövrdə oyun aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır, uşağın psixika və davranışının bütün cəhətlərinin inkişafı üçün şərait yaradır. Xüsusi oyun tərzlərindən istifadə etməklə uşaq bir növ böyüklərin rolunu öz oyunlarında təkrar edir, insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri özünəməxsus şəkildə mənimsəyir. Bu zaman rollu oyunlar fəallığın növü kimi özünü göstərir.

4. Kiçik məktəb yaşı dövrü: altı-yeddi yaşdan on-on bir yaşa qədər.

Bu dövrdə uşaqların psixi inkişafında təlim aparıcı fəaliyyət kimi özünü göstərir. Təlim prosesində əqli və idrak qabiliyyətləri formalaşmaqla, təlimin köməyi ilə uşağı əhatə edən adamlarla onun münasibətlər sistemi şərtlənir.

5. Yeniyetməlik dövrü: on-on bir yaşdan on dörd-on beş yaşa qədər.

Bu dövrdə əmək fəaliyyəti, eləcə də xüsusi ünsiyyət forması olan intim-şəxsi ünsiyyət meydana gəlir və inkişaf edərək aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır. Ünsiyyətin başlıca məqsədi yoldaşlıq və dostluğun elementar normalarının aşkara çıxarılması və mənimsənilməsindən ibarət olur. Ünsiyyətin bütün formalarında yoldaşlığın özünəməxsus kodeksinə tabe olmaq münasibəti müşahidə olunur.

6. İlk gənclik dövrü: on dörd-on beş yaşdan on yeddi yaşa qədər.

Bu dövrdə təlim-peşə fəaliyyəti aparıcı rol oynayır. Yeniyetməlik dövründə meydana gələn intim-şəxsi ünsiyyət inkişafda mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İlk gənclik dövründə həyata baxışlar, peşə və şəxsi özünütəsdiq inkişaf edir.

Psixoloji ədəbiyyatda insanın bütün həyat silsiləsini əha­tə edən aşağıdakı yaş dövrlərinin təsnifi verilmişdir:

Uşaqlığın ilk dövrü

Uşaqlığın ikinci dövrü

Birinci mərhələ

İkinci mərhələ

Yaşlı adamlar

Qocalıq yaşı

Uzunömürlülük

90 ildən yuxarı

Müasir pedaqoji psixologiyanın əsas problemləri, vəzifələri və bölmələri

Müasir dövrdə gənc nəslin təlim və tərbiyəsi pedaqoji psixologiyanın qarşısında mühüm nəzəri və praktik əhəmiy­yətə malik olan problemlərin həlli vəzifəsini qoyur. Həmin problemləri həll etmədən və onlardan irəli gələn vəzifələri həyata keçirmədən pedaqoji psixologiya lazım olan səviy­yəyə qalxa bilməz.

Elm və texnikanın durmadan inkişaf etdiyi və mənimsənilməsi zəruri olan məlumatların artdığı müasir dövrdə pedaqoji psixologiyanın qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biri uşaqların həya­tının hər bir senzitiv dövrünü aşkara çıxarmaq və həmin dövrdə onların inki­şafı üçün lazım olan bütün imkanları müəyyən­ləşdir­mədən ibarət­dir. Psixoloqlar bu məsələnin pedaqoji psixo­logiya üçün problem məsələ olduğunu onda görürlər ki, hər şeydən əvvəl, uşaqlarda şəxsiyyətin və əqli inkişa­fın bütün senzitiv mərhələləri, onların başlanğı­cı, davamlılığı və sonu hələ də məlum deyildir. Di­gər tərəfdən, hər bir uşağın həyatında bu mərhələ­lərin təzahürü fərdi xarakter daşı­maqla, müxtəlif vaxtlarda özünü göstərir və müxtəlif şəkildə cərəyan edir.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem­lərdən biri də təlim və inkişafın qarşı­lıqlı əlaqəsini aşkara çıxarmaqdan ibarətdir. Uzun müddət­dən bəri dünya psixoloqlarının diqqətini cəlb edən bu problem hələ də pedaqoji psixologiya­nın əsas problem­lərindən biri kimi qalır.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu başqa bir problem təlim və tərbiyənin ümumi və yaşla bağlı olan cəhətlərinin əlaqəsinin aşkara çıxarılmasından ibarətdir. Məlum olduğu kimi, uşağın hər bir yaş dövrü əqli və şəxsi inkişaf üçün özünəməxsus imkan yaradır. Lakin bu sahədə müəy­yən tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq hələ də uşaq həyatının hər bir konkret mərhələsində təlim və tərbiyədən hansına üstünlük vermək, vahid pedaqoji pro­sesdə tərbiyəedici və öyrədici təsir­lərin bir-birini tamam­laması üçün hansı yollardan istifadə etmək özünün əsaslı həllini tapmamışdır.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem­lərdən biri də uşaqların psixoloji və dav­ranış nöqteyi nəzərdən inkişafında onların ana­dangəlmə, genotipik imkanlarının və mühitin ayrılıqda və ya birgətəsirinin xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.

Pedaqoji fəaliyyətin və müəllim şəxsiyyətinin psixo­loji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi də pedaqoji psixolo­giyanın həll etməli olduğu əsas problemlərdəndir. Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji strukturunu, müəllim şəxsiyyətinin, xüsusilə onun pedaqoji bacarıq və qabiliyyətlərinin, peda­qoji ün­siyyət və pedaqoji mərifətin psixoloji xüsu­­­siyyətlərini aşkara çıxarmaqla pedaqoji psixologiya pedaqoji fəaliyyətin idarə olunmasına düzgün istiqamət vermiş olur.

Müasir dövrdə pedaqoji psixologiyanın qar­şısında duran və həll edilməsi zəruri olan prob­lemlərdən biri də pedaqoji cəhətdən baxımsız uşaqlar problemidir. Bu prob­lemlə sıx bağlı “çə­tin” uşaqlar problemi ən ümdə prob­lem kimi diqqəti cəlb edir.

Son illərdə respublikamızda yaşlı nəsillə birlikdə qaç­qınlıq həyatı keçirən uşaqların həyatı hamını düşündürür. Bu baxımdan pedaqoji psixo­logiya da kənarda qala bilməz. Bu cür uşaqların sosial-psixoloji adaptasiyası və psixoloji reabi­litasiyası probleminin öyrənilməsi ən ciddi prob­lemlərdən biridir.

Yuxarıda qeyd olunan problemlərin həll edil­məsi gənc nəslin təlim və tərbiyəsi işinə öz önəmli təsirini göstərə bilər.

Bütün qeyd edilənlərdən aydın olur ki, müasir peda­qoji psixologiyanın qarşısında mühüm nəzərivə praktik vəzifələr durur. Həmin vəzifələri hə­yata keçirmə­dən pedaqoji psixologiya tələb olunan səviyyəyə qalxa bilməz.

Müasir pedaqoji psixologiyanın nəzəri vəzi­fələrinə, hər şeydən əvvəl, təlim-tərbiyə prosesində psixi inkişafın imkanlarını, təlim və tərbiyənin ümumi psixoloji qanuna­uyğunluqlarını öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı olaraq, pedaqoji psixo­logiyanın qarşısında duran mühüm nəzəri vəzifə­lərindən biri kimi gənc nəslin yüksək elmi dünya­görüşünə, şüuruna xas olan keyfiyyətlərlə forma­laş­dırıl­masının ən səmərəli elmi yollarını müəy­yənləşdirməyi göstərmək olar.

Müasir pedaqoji psixologiyanın praktikvəzi­fələrinə gəldikdə buraya təlimin idarə olunması­nın psixoloji məsələlərini, təlim və əqli inkişa­fın qarşılıqlı əlaqəsini, şagirdlərin bilik, ba­carıq və vərdişlərə yiyələnmə xüsu­siyyətlərini və s. öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı olaraq, pe­daqoji psixologiya təlim və tərbiyənin motivlərini aşkara çıxarmaq və müəllimləri bu sahədə zəruri biliklərlə silahlandırmaq kimi mühüm praktik vəzifəni həyata keçirir.

Pedaqoji psixologiyanın bir-biri ilə sıx bağlı olan bölmələri vardır. Pedaqoji psi­xologiyanın həmin bölmələrinə tərbiyə psixologi­yasını, təlim psixologiyasını, pedaqoji fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixologiyasınıaid etmək olar. Bununla yanaşı psixoloji ədəbiyyatın bir ço­xunda anomal uşaqlarla təlim, tərbiyənin psixolo­giyasını da pedaqoji psixologiyanın şöbə­lərindən biri kimi qeyd edirlər.

Tərbiyə psixologiyası şəxsiyyətin formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini, tərbiyə işinin metodları və formalarının psixoloji əsaslarını, tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhətdən əsaslandırılmasını, şagird kollektivinin psixologiyasını, özünütərbiyənin psixoloji əsaslarını, tərbiyənin idarəolünması problemini, «çətin» uşaqlar, onların davranışının korreksiyası məsələlərini öyrənir. Bunların hamısı vahid bir vəzifəni — şəxsiy­yətin formalaşdırılması vəzifəsini yerinə yetir­məyə yönəlmiş olur.

Təlim psixologiyası təlimin mahiyyəti və psixoloji qanunauyğunluqlarını, didaktikanın, xü­susi metodikaların, problemli təlimin, proqramlaş­dırılmış təlimin, əqli əməliy­yatların formalaş­masının psixoloji əsaslarını, təlim və inkişa­fın qarşılıqlı əlaqəsinin xüsusiyyətlərini, təlim fəa­liyyətində müasir texniki vəsaitlərdən istifa­dənin psixo­loji əsaslarını və s. məsələləri tədqiq edib öyrənir.

Pedaqoji fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixo­logiyasıpedaqoji fəaliyyətin psixoloji st­rukturunu, müəllim şəxsiyyəti və onun peşə-psixo­loji istiqamətini, pedaqoji funksiyasının, peda­qoji bacarıq, vərdiş və qabiliyyətlərin psixoloji əsaslarını, pedaqoji mərifət və pedaqoji ünsiyyə­tin psixoloji xüsusiyyətlərini və s. öyrənir.

Yaş və pedaqoji psixologiyasının tədqiqat metodları

Yaş psixologiyasında istifadə olunan tədqiqat metodları kompleksi bir neçə blokdan ibarətdir. Bu metodların bir qismi ümumi psixologiyadan, digər qismi differensial psixologiyadan, üçüncü qismi sosial psixologiyadan götü­rülmüşdür.

Uşaqlarda idrak proseslərinin və şəxsiyyətin öyrənilməsi üçün tətbiq olunan bütün metodlar ümumi psixolo­giyadan götürülmüşdür. Bu metodlar uşaqla­rın yaşına uy­ğunlaşdırılmaqla ayrı-ayrı yaş dövr­lərində qavrayışın, diq­qətin, hafizənin, təxəyyülün, təfəkkürün və nitqin inkişaf xüsusiyyətlərinin öy­rənilməsinə yönəldilmişdir.

Differensial psixologiya yaş psixologiyasını uşaqların fərdi və yaş xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün zəruri olan metodlarla təmin etmişdir. Bu me­todlar içərisində əkizlər metodu xüsusi yer tutur.

Sosial psixologiyadan götürülmüş metodlardan müx­təlif uşaq qruplarında şəxsiyyətlərarası müna­sibətləri, eləcə də uşaqlarla yaşlı adamlar arasın­dakı qarşılıqlı münasibətləri öyrənmək üçün isti­fadə olunur. Həmin metodlar uşaqların yaşına uy­ğunlaşdırılmış olur. Bunlara müşahidə, sorğu, in­tervyu, sosiometrik metodu, sosial-psixoloji ekspe­rimenti aid etmək olar.

Qeyd olunan metodların bəzilərinin tətbiqi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Müşahidə metodunun müxtəlif variantların­dan istifadə olunması uşaq haqqında kifayət qədər əsaslandırılmış məlumat əldə etməyə imkan verir. Hər cür müşahidəni məqsədəyönəlmiş və müvafiq proqrama, plana uyğun şəkildə aparmaq lazımdır.

Müvafiq nəticə əldə etmək üçün müşahidəni müntəzəm aparmaq tələb olunur. Uşaqlar çox sürətlə inkişaf edirlər. Onların psixologiyası və davra­nışı sürətlə dəyişir. Ona görə də uşağın yaşından asılı olaraq müşahidələr arasındakı fasilə də­yişməli olacaqdır. Məsələn, yeni doğulmuş uşaq üzə­rində hər gün, 2-3 aylıqdan bir yaşa qədər dövrdə hər həftə, 1-3 yaşlı uşaqlarda hər ay, bağça yaşlı uşaq­larda ildə ən azı iki dəfə və s. müşahidə aparmaq lazım gəlir. Uşaqlar üzərində müşahidənin gizli təşkil edilməsi, uşağın bunu hiss etməməsi daha dəqiq nəticə əldə etməyə imkan verir.

Müşahidənin bir növü kimi “ana gündəlik­ləri”ndən istifadə də səmərəli nəticə verir.

Çox vaxt uşaqlarla aparılan şifahi və yazı­lı sorğu zamanı bir sıra çətinliklərlə rastlaşmaq olur. Bəzən uşaqlar ona verilmiş sualı o qədər də düzgün başa düşmürlər. Ona görə də sorğu zamanı uşağın ona verilən sualı nə qədər düzgün başa düşdüyünü müəyyənləşdirmək lazımdır.

Uşaqlarla aparılan tədqiqat işində uşağın psixologiyası və davranışı barədə daha düzgün məlumatlar əldə etmək üçün eksperiment daha səmə­rəli metodlardan biri hesab olunur. Eksperimentlə­rin daha səmərəli olması üçün onların təbii şə­raitdə, oyun və təlim fəaliyyətində aparılması zə­ruridir. Bu zaman uşaqları eksperimentin gedi­şinə maraqlandırmaq lazımdır.

Testləşdirmənin tətbiqi zamanı da uşaqların bu işdə iştirakının stimullaşdırılması zəruri­dir. Bunun üçün Kettelin və Vekselerin testlərinin uşaq variantlarından və sosiometrik testin bəzi formalarından istifadə olunması daha yaxşı nəticə verə bilər.

Pedaqoji psixologiyanın tədqiqat metodlarına gəldikdə ümumi psixologiyada, yaş psixologiyasında və psixo­logiyanın digər sahələrində istifadə olunan tədqiqat metod­larından pedaqoji psixologiyada da istifadə olunur. Bu metodlara müşahidə, şifahi və yazılı sorğu, eksperiment, fəaliyyət məhsullarının təhlili, anketlər, testləşdirmə və s. aid etmək olar. Peda­qoji psixologiyada bu metodlardan istifadə edərkən uşaqların yaş xüsusiyyəti, psixoloji-pedaqoji prob­lemin xüsusiyyətləri, onların köməyi ilə uşaqların tərbiyəlilik və hazırlıq səviyyələrini, təlim və tərbiyənin təsiri altında onların psixologiyası və davra­­nışında baş verən dəyişiklikləri aşkara çı­xarmaq imkanları nəzərə alınaraq müvafiq dəyişik­liklər edilir. Məsələn, pedaqoji müşahidədən uşaqların müxtəlif sosial şəraitdə özlərini necə aparmala­rını, eləcə də müxtəlif həyati məsələləri həll edərkən əldə etmiş olduqları bilik və vərdişləri tətbiq edə bilmək bacarığını aşkara çıxarmaq üçün istifadə etmək olar. Daha yaşlı uşaqları — yeniyet­mə və gəncləri öyrənərkən bu məqsədlə yazılı sorğu və testlərdən, məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaq­larla şifahi sorğu­dan istifadə etmək mümkündür.

Bu cür ümumi metodlarla yanaşı pedaqoji psi­xo­logiyanın özünəməxsus xüsusi metodları da var­dır. Bu cür metodlara psixoloji-pedaqoji eksperi­menti və uşaqların öyrənməyə qabillik, biliklilik və tərbiyəlilik səviyyəsini aşkara çıxarmaq üçün xü­susi psixoloji-pedaqoji testləş­­dirməni aid etmək olar.

Pedaqoji psixologiyada istifadə olunan metod­ları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: təş­kiledici,prose­dur, qiymətləndirici, eləcə də fakt­ların toplanması və işlənməsiilə bağlı metod­lar.Təşkiledici metodlara məq­­səd, məzmun, aparı­lan tədqiqatın strukturu və təşkili, onların tərki­bi və hazırlıq aiddir. Prosedur metodlara bütöv­lükdə aparılacaq tədqiqatın, eləcə də onun hissələ­rinin həyata keçirilmə forması aiddir. Qiymətlən­dirici metodlara tədqiqatın nəticələrinin psixolo­ji-pedaqoji qiymətlən­dirilməsi yolları daxildir. Faktların toplanması və işlənməsi üçün tətbiq olu­nan metodların köməyi ilə yoxlanılanlar haqqında zəruri məlumatlar əldə edilir. Əldə edilmiş fakt­ların işlənməsi üçün tətbiq olunan metodların kö­məyi ilə müvafiq nəzəri və praktik psixoloji-peda­qoji nəticələr və tövsiyyələr irəli sürmək müm­kün olur.

Qeyd etdiyimiz tədqiqat xarakteri daşıyan me­todlarla yanaşı elə metodlar da vardır ki, onların köməyi ilə uşaqlara birbaşa praktik psixoloji-pedaqoji təsir göstərmək olur. Bu cür metodlara psixoloji məsləhət və korreksiyanı aid etmək olar. Psixoloji məsləhət adi söhbət şəklində şagirdlə, onun valideynləri və ya onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan adamlarla aparıla bilər. Psixoloji məsləhətdən fərqli olaraq psixokorreksiyanın kömə­yi ilə psixoloq maraqlandığı şəxsə bilavasitə psi­xoloji-pedaqoji təsir göstərir.

Pedaqoji psixologiyada eksperiment metoduna xüsusi yer verilir. Əldə edilmiş nəticələrin taleyi və səmərəliliyi psixoloji-pedaqoji eksperimentin düzgün təşkili və aparıl­masından asılıdır. Psixo­loji-pedaqoji eksperimentin nəticə­sinin etibarlı­lığı üçün bir sıra şərtlərə əməl olunmalıdır. Hər şeydən əvvəl, nəticələrdə səhvlərə yol verməmək üçün eksperimentin təşkili məntiqi əvvəlcədən düşünül­məlidir.

Psixoloji-pedaqoji tədqiqatın aparılmasına verilən ikinci xüsusi tələb testlər və digər psixo­diaqnostik metod­larla bağlıdır. Onlar kifayət qədər yoxlanmalı və uşaqların yaşına uyğunlaşdırıl­malıdır.

Ələddin qədirov yas psixologiyasi

Mazkur psixologiya fanining sohasi alohida predmet sifatida XIX asrning boshlarida vujudga kelgan, lekin dastlabki ildizi qadimgi yunon madaniyatiga borib taqaladi. Uning predmeti va qonuniyatlari to’g’risida jahon psixologiyasi olamida turli qarashlar nazariyalar mavjud. Ularning juda keng tarqalganlari biogenetik (I.Shtern), sotsiogenetik (K.Levin), bixevioristik (E.Torndayk), psixoanalitik (3.Freyd) nazariyalaridir. Shuningdek, ilmiy metodlarga asoslanib tadqiqotlar olib borgan olimlar ham juda ko’p.

O’tgan buyuk ajdodlarimiz ontogenez psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo’nalishda, ma’lum konsepsiya asosida o’rganmagan bo’lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi va o’zgarishlari to’g’risida qimmatli fikrlar bildirilgan. Bular to’rt xil manbalarda uchraydi.

Ularning biri — xalq ijodiyoti: rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi — maxsus ijodkor kishilar (hatto hukmdorlar) muayyan shaxsga bag’ishlab yozgan o’git-nasihat va hikoyatlar;

uchinchisi — qomusiy, O’rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazarny qarashlari; to’rtinchisi — turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.

Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi axloqiy-falsafiy mushohadalari “Fozil odamlar shahri”, “Masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo’linishi”, “Sharhlardan”, “Hikmat ma’nolari”, “Aql ma’nolari to’g’risida” kabi qator asarlarida bayon etilgan.

Abu Rayhon Beruniy o’ziniig “O’tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. Shu jumladan, olim kishilarning jismoniy tuzilishi, umrlarining uzun-qisqaligi to’g’risida bildirgan mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam uzoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog’laydi. Bu jihatdan uning “Hindiston”, “Mineralogiya” asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega.

Ibn Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizmning tuzilishi, undagi nervlar va nerv yo’llari, fiziologik jarayonlar bilan bog’liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning “Odob haqida” risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to’g’risidagi jiddiy asardir. Ibn Sinoning fan oldida eng muhim hissasi psixoterapiyani ilmiy­amaliy jihatdan boyitgandir. Muallif pedagogik psixologiya, ontogenez psixologiya, umumiy, ijtimoiy psixologiyaga munosib hissa qo’shgan olimdir. Shuni faxr bilan ta’kidlash joizki, Ibn Sino neyropsixologiya fanining asoschisidir.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u Bilig” asaridagi bosh masalalardan biri komil insonni tarbiyalashdir. A dib o’z asarida eng komil, jamiyatning o’sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo’lsa, shu asosda o’z prinsiplarini bayon etadi. A.Jomiyning “Bahoriston”, “Xiradnomai Iskandariy”, “Tuhfatul ahror”, “Silsilatuz zahob” boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, qasb-hunar o’rganish, yaxshi xislatlar va odoblilik haqidagi fikrlar ifodalangan.

Davoniy o’zining “Axloqi Jaloliy” nomli asarida insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi va bular donolik, adolat, shijoat va iffatdir. Sooir, ayniqsa donolik fazilatini chuqur tahlil qiladi. Uningcha, inson o’zining aqliy qobiliyati va aqliy iste’dodini shakllantirish uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli bo’lishi va bilimlarni tez egallashi lozim.

A.Navoiyning “Xazoyinul maoniy”, “Mahbubul qu lub” va boshqa asarlarida yYetuk, barkamol insonning axloqi, ma’naviyati, odamlarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to’g’risida qimmatli mulohazalar yuritilgan. Ana shu psixologik kategoriyalar ijtimoiy adolat qaror topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. Shuningdek, Navoiy asarlarida shaxsning kamol topishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, insonlarning kamtarligi masalalari, alohida o’rin egallaydi. Navoiy “Hamsa”sining har bir dostonida bukilmas iroda, irodaviy sifatlar, qat’iyatlilik, shijoat, insonparvarlik tuyg’ulari, ijodiy xayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. A.Navoiy tasavvufning yirik namoyandalaridan biri bo’lgan. Alloma aqlning 28 tarkibini tahlil, talqin, tavsif qilgan.

Yuqoridagilardan tashqari, Bobur, Farog’iy, Majlisiy, Mashrab, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, Muqimiy, Furqat, Bedil, Zavqiy, Hamza, Avloniy va boshqalarning yoshlar tarbiyasiga, axloq-odob, fe’l-atvor, oilaviy hayot masalalariga, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ham turli janrlardagi asarlarda ravon va ixcham bayon qilib berilgan.

Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Sharq va G’arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog’liq qator og’zaki va yozma, amaliy va ilmiy asar­larda paydo bo’la boshladi. Dastlabki pedagogik-psixologik mazmundagi asarlar XVII—XVIII asrlarda diniy-axloqiy negizda yozilgan edi. XVIII asrdan boshlab bolalar psixologiyasi bo’yicha muayyan tartibga, yo’nalishga va uslubga ega bo’lgan ilmiy fikrlar vu judga keldi. Rus tarixchisi V.N.Tatishchev (1686—1750)ning “Fanlar va bilim yurtlarining foydasi to’g’risida suhbat” kitobida fanlarning tasnifi, bilimlarni egallash zarurligi, tilning xosiyati, yozuvning ahamiyati, yosh davrlarining xususiyati nuqtai nazardan bayon qilingan. N.I.Novikov (1744—1818) bashariyat farovonligini ko’zlab yoshlar va bolalar o’rtasida foydali bilimlarnn keng yoyish uchun ularni o’ziga xos yo’sinda tarbiyalash kerakligi g’oyasini ilgari suradi. Uning asarlarida insonning kamoloti uchun tafakkur, xotira, axloq, his-tuyg’u va taqlidchanlik alohida ahamiyatga ega ekani ta’kidlanadi. A.N.Radishchevning (1748—1802) “Peterburgdan Moskvaga sayohat” kitobi ham aslida pedagogik-psixologik asar, deyish mumkin. Rus ma’rifatparvarlari A.N.Gersen, N.G.Chernishevskiy, I.A.Dobrolyubov, V.G.Belinskiylarning inson kamoloti to’g’risidagi qarashlari psixologiyani jonlantirishda muhim rol o’ynadi.

Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda K.D.Ushinskiy, N.F.Kapterev, I.A.Sikorskiy, A.P.Nechayev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft kabi olimlar katta hissa qo’shdilar. K.D.Ushinskiyning “Inson tarbiya predmeta”, N.F.Kapterevning “Pedagogik psixologiya”, I.A.Sikorskiyning “Bola ruhi”, A.P. Nechayevning “Hozirgi zamon eksperimental psixologiyasi va uning maktab ta’limiga munosabati”, A.F.Lazurskiyning “Maktab o’quvchisining tavsifi”, P.F.Lesgaftning “Oilada bola tarbiyasi va uning ahamiyati”, K.Elnitskiyning “Qizlar tavsifi” asarlari psixologik ilmiy tadqiqotni jadallashtirishga xizmat qildi.

Rossiyada G.I.Rossolinoning “Yosh psixologiyasi va nevrologiyasi” laboratoriyasi ishga tushdi. “Tarbiya xabarlari”, “Rus maktabi”, “Erkin tarbiya”, “Kundaliklar” kabi jurnallar chop etila boshlandi. Ana shuning zamirida “Oila tarbiyasi qomusi” dunyo yuzini ko’rdi. Bularning barchasi shaxs psixologiyasi va differensial psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga keng imkoniyat yaratdi.

Yuqorida aytilgan asarlarda har xil qarashlarga xayrixohlik, ijtimoiy muhitning ahamiyatiga e’tiborsizlik ko’zga tashlanadi. Ularda insonning ijtimoiy mavjudotligi tan olinib, unga ilmiy­nazariy nuqtai nazardan yondashilsada, lekin insondagi psixologik, fiziologik va biologik jihatlar, tarki biy qismlar tabaqalanmaydi, tashqi muhitni bosh omil deb tushuntiriladi.

Rus fiziologi I.M.Sechenov psixikaning reflektor xususiyatini kashf qilib, shuningdek, bilish jarayoni, inson his-tuyg’usi, o’zini o’zi (o’zini) anglashining fiziologik mexanizmini tushuntirishi fan olamida keskin o’zgarish yasadi. I.P.Pavlov kashf etgan qator qonuniyatlar, xossalar, ikkinchi signallar sistemasi eksperimental ishlarni olib borishga puxta zamin hozirladi.

I.M.Sechenov, P.P.Pavlov g’oyalariga asoslangan P.O.Efrusi, N.E.Ribakov, K.N.Kornilov, P.P.Blonskiy, L.S.Vigotskiy va boshqa olimlar ontogenez psixologiyasi bo’yicha qimmatli tadqiqotlarni amalga oshirdilar va yangidan-yangi qonuniyatlarni yaratdilar.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida G’arbiy yevropa mamlakatlari va AQSHda ontogenez psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanlarida ilmiy tadqiqotlarga asoslangan qator asarlar paydo bo’ldi. Amerikalik psixolog U.Djems “O’qituvchilar bilan psixologiya to’g’risida suhbat” (1902) asarida yosh davrining xususiyatlari haqidagi ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni chuqur tahlil qildi. K.Byuler xonim (1879—1963) o’zining ilmiy tadqiqotlarida faoliyatning har xil yosh davrlaridagi rolini, faoliyat turlarida fantaziya, tafakkur, nutq jarayonlarining rivojlanishini, aqliy faoliyat hamda uning rivojlanish bosqichlari (instinkt, dressura, intellekt)ni, shaxsning shakllanishida biologik va ijtimoiy omillarning ahamiyatini izchil o’rgandi.

Mazkur sohada tubdan farqlanuvchi g’oyalar, nazariyalar yuzaga keldi. Masalan, amerikalik psixolog S.Xoll (1844—1924) Gekkelning evolyutsiya qonuniyatini psixologiyaga bevosita ko’chiradi. Uning fikricha, “irsiyat” filogenezni ontogenezda takrorlaydi, xolos. Shveysariyalik psixolog E.Klapared (1873—1940) S.Xolldan farqli o’laroq, ontogenez va filogenezda psixik funksiyaning o’sishini o’rganish uchun quyidagi holatlarga e’tibor beradi: a) organizm ehtiyojini qondirish; b) reflektor harakat to’siqqa duch kelsa, ongli harakat vujudga keladi; v) unga nisbatan ehtiyoj sezsa, u holda ma’lum faoliyat turiga yo’naltiriladi. E.Klapared “Bola psixologiyasi va eksperimental pedagogika” kitobida qiziqish, motiv, extiyojlarning metodologik asoslari, bolalar tafakkurining xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, ularda dastlabki umumlashtirishning sinkretligi (aralash holatdaligi), o’xshashlik va farqlanishning bola ongida aks etishi to’g’risida mulohaza yuritadi.

Fransuz psixologi E.Dyurkgeym (1858—1917) o’sish — kishilarning his-tuyg’usini o’zlashtirish ekanini, shu boisdan, idrok qilingan tashqi fikrlar va emotsiyalar bolaning ruhiy faoliyatini ifodalashini, bola tajriba, an’ana, urf-odatlarni taqlid orqali egallashini, biologiyada irsiyat qanchalik ahamiyatli bo’lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o’rin tutishini uqtiradi. E.Dyurkgeymning fikricha, bola taqlid qilish qobiliyati bilan tug’iladi.

Fransuz psixologi P.Jane (1857—1947) psixik rivojlanishning biologik va ijtimoiy munosabatlar muammosi bilan shug’ullandi.

Uning nazariyasiga binoan inson psixikasi ijtimoiy munosabatlarga bog’liq, zotan jamiyat va tabiat o’rtasidagi turli aloqalar tizimining shakllanishi insonning o’sishini belgilaydi. U aloqa deb, xatti-harakatni tushunadi. Bu esa kishining atrof muhitga shaxsi munosabatidan boshqa narsa emas, albatta. P.Janening fikricha, eng qimmatli, ahamiyatli, ijtimoiy harakat hamkorlikdagi faoliyatda o’z ifodasini topadi, shaxslararo tashqi munosabatlar rivojlanishning prinsipi hisoblanadi. P.Jane o’z tadqiqotlarida psixikaning to’rt darajasi: a) harakat reaksiyasining o’sishi; b) idrok qilish harakatining o’sishi; v) shaxsiy-ijtimoiy harakatning o’sishi (o’zining harakatini boshqa kishilarga moslashtirish); g) aqliy sodda xatti-harakatning o’sishi (nutq va tafakkurning rivojlanishi) mavjud ekanligini asoslagan.

Shveysariyalik psixolog J.Piaje (1896—1980) insonning kamol topishini bir necha davrlarga ajratib o’rganishni tavsiya qiladi:

1. Bola — tashqi muhit – ma’lumotlarni qayta ishlash.

2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimoiy davr.

3. Intellekt (aql): a) sensomotor — 2 yoshgacha; b) operatsional davrgacha — 2— 7(8); v) yaqqol operatsiya davri — 7(8) —11(12) yoshgacha; g) rasman (formal) ope­ratsiya davri —11(12) —15 yoshgacha.

AQShlik psixolog Dj.Bruner (1915) shaxsning tarkib topishi bilan ta’lim o’rtasida ikkiyoqlama aloqa mavjudligini aytib, insonning kamolot sari intilishi bilim olish samaradorligini oshirsa, o’qitishning takomillashuvi uning ijtimoiylashuvi jarayonini tezlashtiradi, deb uqtiradi.

Shu tariqa ontogenez psixologiyasi fani qator rivojlanish bosqichlaridan o’tib, bugungi darajasiga erishdi. Uning rivojlanishiga O’rta Osiyo allomalari, yaqin va uzoq chet ellar psixologlari munosib hissalarini qo’shdilar. Yuqorida aytilgan nazariyalar, amaliy va ilmiy ma’lumotlar, tadqiqotchilar yaratgan metodikalar o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda

Ilmiy psixologik adabiyotlar, empirik ma’lumotlar ontogenez psixologiyasining mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qator omillar va holatlar sabab bo’lganligini ko`rsatadi:

1. Barcha fanlar negiziga kirib borgan evolyutsiya g’oyasining (Ch.Darvin) inson psixikasining rivojlanishi jarayonida o’rganish zarurligi.

2. Umuminsoniy, umumpsixik qonuniyatlar turli yoshdagi odamlar xatti-harakatini, psixik xususiyatlarini va bolalarning o’sishiga biror faoliyatning ta’sirini aniqlash uchun yetarli emasligini e’tirof etish.

3. Ontogenez psixologiyasi insonning (tug’ilganidan umrining oxirigacha) kamoloti uchun metodologik va nazariy ahamiyatga ega ekanligi tan olingani.

4. Turli yoshdagi odamlar (maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab o’quvchilari, o’rta va oliy o’quv yurtlarining talabalari, ishchilar, xodimlar, qariyalar har xil psixologik xususiyatlarga ega ekanligi sababli tarbiya, ishlab chiqarish, ijtimoiy-ta’minot muassasalari, mehribonlik uylari, koloniyalar, yordamchi maktablar, internatlar, psixonevrologik dispanserlar, qariyalar uylari, shifoxonalar va boshqalar)ning xodimlarida extiyojlar ortib borayotgani.

5. Tibbiyot fani va uning tarmoqlari rivojlanishi, psixiatriya, psixonevrologiya, psixogigiyena, sangigiyena, bolalar va kattalar patologiyasi, neyroxirurgiya, genetika, oliy nerv faoliyati va hokazolar bo’yicha kompleks tadqiqotlarning vujudga kelishi, psixologiya, biologiya, meditsina, sotsiologiya fanlarining hamkorligida ilmiy tadqiqot ishlari olib borilishi, ya’ni integratsiyaning amalga oshishi.

6. Yuridik (huquqshunoslik) psixologiyasi va uning sohalari ijtimoiy hayotimizda sezilarli o’rin egallayotgani hamda yoshlar o’rtasida qonunbuzarlikning davom etayotgani (sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitensiar yoki axloq tuzatish mehnati psixologiyasi; voyaga yetmagan qonunbuzarlar muammosi va jinoyatning oldini olish masalalari).

7. Amaliy psixologiyaning ijtimoiy-siyosiy tus olayotgani va turmushning har bir jabhasiga kirib borishi, shuningdek, o’z o’rnini topayotgani (psixologik konsultatsiyalar, maslahatlar, auto va sotsial treninglar, ishbilarmonlik o’yinlari, art va psixoterapiya, professiogramma, psixodiagnostika va hokazolarga talab ortishi).

8. Psixologiya fani sohalarining inson ontogenezidagi o’zgarishlarga doir, bilimlarga ehtiyoji va talabi ortayotgani (harbiy, sport, savdo, mehnat, kosmik, muhandislik, ijod, aviatsiya, reklama, menejment psixologiyalariga aniq materiallar zarurligi).

9. Ekologiya muammolari, zoopsixologiya va etologiya vazifalari, millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish, insonparvarlik g’oyalarini turmush tarziga olib kirish masalalarining dolzarbligi (ekologiya va inson, qiyosiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, etnik psixologiya va hokazolar).

10. Moddiy ishlab chiqarishni ko’paytirish, sanoatda va qishloq xo’jaligida kishilarning haqiqiy xo’jayinlik tuyg’usini uyg’otish, aqliy va jismoniy imkoniyatlarni qidirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, inson — inson, inson — texnika, yer — inson, inson — iqlim munosabatlarini izchil o’rganish zarurligi.

11. Oilaviy munosabatlarni yaxshilash, ajralishlarning oldini olish, inoq oila yaratish, yoshlarni turmushga tayyorlash, o’z joniga qasd qilish hollarini bartaraf etish, oilada tenghuquqlilikni qaror toptirish va bolalar tarbiyasini takomillashtirish vazifalari.

12. Inson uzoq umr ko’rishining sirlarini — gerantopsixologik qonuniyatlarni ochish va targ’ib qilish, davlat muassasalarida, nodavlat tashkilotlarida, psixologik bilimlardan o’z o’rnida foydalanish, uzoq umr ko’rishga zamin tayyorlash, qariyalar pansionatlarida ularning ruhiyatiga mos munosabatda, odilona muloqotda bo’lish kerakligi ontogenez psixologiyasini rivojlantirishni taqozo etmoqda.

Endilikda insonni aks ettirish faoliyatining rivojlanishi qonuniyatlarini, odamning bosh miya yarim sharlari po’stidan haqiqiy jism, obraz (timsol) sifatida ro’yobga chiqishini, nima sababdan mazkur obraz o’zgarishini va bu o’zgarish kishining ruhiyatiga ta’sir qilishini tushuntirish uchun dialektik materializmning psixika tashqi dunyoni in’ikos ettiradi, degan ta’rifining o’zi yetarli emas. Mazkur hodisaning chuqurligini — aks ettirish jarayonini genetik metod bilan o’rganish orqaligina asoslab berish mumkin. Psixikaga nisbatan biosfera va neosfera nuqtai nazaridan yondashish ijobiy natija sari yetaklaydi.

Ma’lumki, go’daklik davridagi oddiy sezishdan boshlab, mantiqiy fikr yuritishgacha o’tadigan davr nisbatan uzundir. Endigina tug’ilgan chaqaloq ham dastlabki soatlardan boshlab sezgi organlari yordamida atrof-muhitni aks ettirishga kirishadi. Biroq uning tafakkuri bir necha oylar va, hatto, yillar davomida vujudga keladi, nutq bilan tafakkurning birligi mazkur rivojlanishni amalga oshiradi. Bunday holat o’ta murakkab hissiy bilishdan mantiqiy tafakkurga o’tish jarayoni bosqichini tadqiq etish imkonini beradi.

Inson psixikasining vujudga kelishi va rivojlanishini, uning turli qirralarini o’rganish odamning psixik o’sishi, uning ob’ektiv va sub’ektiv sabablari, omillari, shart-sharoitlari to’g’risida ma’lumotlar to’plash imkonini bera oladi. Mazkur muammoga ilmiy yondashish insonning hayot sharoitlari , shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, sifatlari, qiziqish ko’lami, irodaviy fazilatlari, muayyan his-tuyg’ularining mazmuni, to’laligi va hokazolarni yoritish demakdir.

. Shunday qilib, ontogenez psixologiyasi fanini o’rganish ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. U ham boshqa fanlar qatorida rivojlandi, bunda eksperimental biologiya va genetika, meditsina, sotsiologiya kabi fanlarning xizmati kattadir. Ontogenez va differensial psixologiya fani dialektikaning prinsiplariga, oliy nerv faoliyati qonunlariga, differensial psixofiziologiya qonuniyatlariga, psixologlar to’plangan materiallarga tayanib, inson psixikasining kechishi, rivojlanishi, o’zgarishi yuzasidan bahs yuritadi. Ijtimoiy turmushning barcha jabhalaridagi amaliy masalalarni hal qilishda faol ishtirok etadi.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1.Yosh psixologiyasi nimani o’rganadi?

2.Yosh psixologiyasi mustaqil fan sifatida qanday rivojlandi?

3. Biogenetik va sosiogenetik yo’nalish vakillari psixik taraqqiyot omillarini talqin etishda qanday farqlanadilar?

4 . Sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi haqida mavzusida mustaqil ish yozing.

Adabiyotlar ro’yxati:

1. Karimov I.A. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. 1997 y.

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. T., 2008 y.

3. G`oziyev E.G`.Ontogenez psixologiyasiT., 2010

4. Davletshin M.G., Do`stmuxamedova Sh.A., To`ychiyeva S.M., Mavlonov M. Yosh davrlari va pedagogik psixologiya. T.: TDPU, 2004 y.

6. Psixologiya. Qisqach izohli lug`at. T.: 1997 y.

7. Ibragimov X.I.,Yo`ldoshevU.A., Bobomirzayev X. Pedagogik psixologiya. T.: 2010 y.