Riyaziyyat fənninin tədrisində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi

Öyrətmək iddiası olanın öyrənmə əzmi olmalıdır! Hər bir peşəkar sənətinin tələbəsi olmağı bacarmalıdır. Təhsil verən, yaradıcıdır və davamlı olaraq özünü inkişaf etdirməlidir. Yaradıcı müəllim isə öz metodunu yaratmaqdan çəkinməməlidir. Hesab edirəm ki, sadalanan hallarda müəllim günbəgün yenilənən müasir təlim texnologiyalarını mənimsəyər və tətbiq edər. Şagirdlərinə “öyrənmək və yaratmaq”da canlı örnək olmaqla, habelə fərdi yanaşmanı formalaşdırmaqla fənni sevdirərək öyrədər. Odur ki, təklif edirəm, müasir təlim texnologiyaları təhsil verənlər tərəfindən yüksək səviyyədə mənimsənilsin və Respublikamızın bütün məktəblərində tətbiq olunsun.”

Müasir təlim metodları və yeni pedaqoji texnologiyaları region müəllimlərinə öyrədilir

28 fevral- 1 mart 2015-ci il tarixlərində Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Gələcəyin müəllimləri” təşəbbüs qrupu tərəfindən “Zəka” Gənclərin İntellektual İnkişaf və Yaradıcılıq mərkəzində müəllimlər üçün təlimləri keçirildi.

Təlimi Təhsil sahəsi üzrə ekspert, web 2.0-web3.0 alətlər üzrə peşəkar Beynəlxalq ekspert Ramil Süleymanov aparırdı. Təlimə Bloqların yaradılması üzrə peşəkar Təlimçi Poladov Xəyal müəllimdə dəvət olunmuşdu. Təlimlər Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin “İctimai təşəbbüslərin dəstəklənməsi” layihəsi çərçivəsində keçirildi və ümumilikdə Şəkmir, Gədəbəy, Goranboy rayon, Gəncə şəhəri, və qəsəbə məktəblərindən 40 müəllim təlimlərdə iştirak etdi. Təlim müddətində iştirakçılar müasir təlim metodları və yeni pedaqoji texnologiyaların tədbiqinin, həmçinin İKT-dən və fəal təlimdən vəhdət şəkildə istifadə edərək canlı dərs prossesini qurmağın yolları ilə tanış oldular. Təlim müddətində müəllimlərə maraqlı Web2 – Web3 alətlər, müasir internet resursları və ondan tədris prosesində istifadə, yerli və beynəlxalq müsabiqələrdə iştirak qaydaları və digər mövzularda məlumatlar verildi. Sonda iştirakçılar diplomlarla təltif olundular. Təlim iştirakçılarna Təlim vəsaitləridə təqdim olundu.

Riyaziyyat fənninin tədrisində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi

Qədim tarixə malik Azərbaycan xalqı daim elmə, təhsilə, müəllimə böyük ehtiram və hörmət bəsləyib. Hələ e.ə. formalaşmış Zərdüştün “Avesta” əsərində bu məsələlərin şərhinə və izahına xüsusi diqqət yetirilərək təhsil, metodika, təlim-tərbiyə məsələlərinə çox geniş yer verilmiş, yüksək əxlaqi, etik normalar öz əksini tapmışdır.

Dünyada gedən qloballaşma və Azərbaycan təhsilinin Avropa təhsil sisteminə inteqrasiyası təhsil sistemində müasir təlim texnologiyalarından, fəal və interaktiv təlim metodlarından istifadə edilməsini tələb edir.

2006-cı ildən ölkəmizdə mütərəqqi dünya təcrübəsini özündə əks etdirən yeni bir sənəd – “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsil Konsepsiyası (Milli Kurikulum)” qəbul olunub. Milli Kurikulum demokratizm, humanizm kimi prinsiplərdən çıxış etməklə, cəmiyyətin, sosial münasibətlərin, şagirdlərin maraq və ehtiyaclarına cavab verən, mütəxəssislərin elmi yanaşmalarına söykənən, dövlətin təhsil siyasətini əks etdirən bir sənəddir. Bu sənədin tətbiqində məqsəd təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, ölkəmizin gələcək inkişaf və tərəqqisini təmin edəcək yüksək intellektual səviyyəli, elmi dünyagörüşlü, müstəqil düşünmək və yaradıcı fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinə malik olan gənc nəslin yetişdirilməsindən ibarətdir. Bundan ötrü müasir dünyanın şəxsiyyətyönümlü təhsil sferasına daxil olmaq, tələbatlara uyğun interaktiv məzmun, ən yeni təlim strategiyaları, qiymətləndirmə mexanizmləri, demokratik idarəetmə sistemi işləyib hazırlamaq üçün ənənəvi və mütərəqqi təlim texnologiyalarından istifadə edilməlidir.

Necə ki, kurikulum islahatlarında əsas prinsiplər tələbyönümlülükdən, nəticəyönümlülükdən, şagirdyönümlülükdən, inkişafetdiricilikdən ibarətdir, riyaziyyat fənnində yeni təlim texnologiyalarının məqsədi fəal təlimin, habelə, yeni təlim kurikulumunun (proqramının) prinsiplərini həyata keçirməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, müəllim və şagirdlərin fəaliyyətinə aid edilən müasir təlim metodları riyaziyyat fənni üzrə təhsil standartların reallaşdırılması, təlim nəticələrinin həyata keçirilməsi, təlimə verilən əsas tələblərin yerinə yetirilməsi və s. bu kimi vacib psixoloji, metodiki faktorları özündə ehtiva edən Milli kurikulmun tələləblərinə cavab verməyə əsaslanır.

Yuxarı siniflərə qalxdıqca nəzəri riyaziyyat praktik həyatdan uzaqlaşır, göz önünə gətirilməsi, “toxunulması” şagird üçün qismən çətin olur. Odur ki, gündəlik dərslərdə yeni təlim texnologiyalarının istifadəsi çox vacib olur.

“Müasir təlim texnologiyaları” xüsusi halda riyaziyyat fənnində necə tətbiq edilməlidir?

Təbii ki, ağıla ilk gələn cavab İKT-nin dərsdə tətbiqidir. Təlimdə texniki vasitələr və İKT-dən istifadə şagirdlərin tədris olunan mövzunun ətraflı mənimsəməsi ,lazımi bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsinə stimul verməklə yanaşı müəllimin sərf etdiyi əməyi də qismən yüngülləşdirən yüksək tədris situasiyası yaratmağa qadir olan müasir vasitələrdir. Bu vasitələrdən istifadə şagirdlərdə informasiya bazasının çoxalmasına və mövzunu asanlıqla dərk etmələrinə şərait yaradır.

İnteqrasiya MTT dan biri olub müəyyən tədris prosesində dünyanın bölünməz və vahid olduğunu formalaşdırmağa xidmət edir. İnteqrasiya psixoloji olaraq idraki fəaliyyətin mərhələli formalaşması və əqli fəaliyyətin assosiati- reflektor nəzəriyyəsinə əsaslanır.

Fəal dərsin hər bir mərhələsi, qiymətləndirmə, habelə, dərsin planlaşdırılması ayrı ayrılıqda MTT –nın xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir.

Riyaziyyatın tədrisində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi dedikdə bu fənn üzrə optimal didaktik proseslər, məqsədə nail olmaq, təhsil vəzifələrini həll etmək yollarının məcmusu başa düşülür. Məqsəd şagirdin fikirlərinə, bilik, bacarıq, davranış və hislərinə fasilitatorluq etməklə təlim nəticələrini əldə etməkdir.

Öncəliklə qeyd edim ki, gənc, yaradıcı müəllim kimi təcrübəli pedaqoqların dərslərindən, yerli və beynəlxalq təlimçilərin təlimlərindən bəhrələnmiş, Təhsil və ƏƏSM Nazirliyinin (“Peşə standarlarının hazırlanması və yerli şəraitə uyğunlaşdırılması” layihəsində baş mütəxəssis vəzifəsində) bir çox uğurlu layihələrində yaxından iştirak etmiş və əsaslı nəticələrə gələrək öz dərslərimi şəxsiyyətə yönəlmə, fəal idrak, inkişafetdiricilik, əməkdaşlıq, dialoji təlim prinsipləri əsasında qurmağa, İKT dən istifadə etməklə, axtarış sistemləri, internet resursları, onlayn dərslik və vəsaitləri, müəllimlərin istifadəsi üçün hazırlanmış rəsmi saytları, bloq və sosial səhifələri maksimum istifadə etməyə çalışmışam. Ötən ay qardaş Türkiyə Respublikasında, dəvət olunduğum İstanbul Erkek Lisesində Beynəlxalq olimpiyada yarışmasına hazırlaşan, xüsusi istedadlı şagirdlərə riyaziyyat fənninin tədrisində, habelə, İstanbul Milli Egitim Müdürlüyü, Böyükşehir belediyyesinin dəstəyi ilə Bakırköy lisesində “Öğretmen akademileri” layihəsinin “Bilim Olimpiyat Atölyesi” programında turkiyəli müəllimlərə verdiyim seminarda, daha sonra MEF(Meslek Egitim Fenleri) özəl məktəbləri ilə hazırladığımız birgə layihələrdə iştirakım zamanı, hal-hazırda tətbiq etdiyim effektiv təlim texnologiyalarının beynəlmiliyinə bir daha əmin oldum.

Öyrətmək iddiası olanın öyrənmə əzmi olmalıdır! Hər bir peşəkar sənətinin tələbəsi olmağı bacarmalıdır. Təhsil verən, yaradıcıdır və davamlı olaraq özünü inkişaf etdirməlidir. Yaradıcı müəllim isə öz metodunu yaratmaqdan çəkinməməlidir. Hesab edirəm ki, sadalanan hallarda müəllim günbəgün yenilənən müasir təlim texnologiyalarını mənimsəyər və tətbiq edər. Şagirdlərinə “öyrənmək və yaratmaq”da canlı örnək olmaqla, habelə fərdi yanaşmanı formalaşdırmaqla fənni sevdirərək öyrədər. Odur ki, təklif edirəm, müasir təlim texnologiyaları təhsil verənlər tərəfindən yüksək səviyyədə mənimsənilsin və Respublikamızın bütün məktəblərində tətbiq olunsun.”

Düşünürəm ki, müasir təlim texnologiyaları prinsiplərinin mahiyyətindən irəli gələn əsas yanaşmaları şagirdlərin maraq və tələbatlarına, onların yaş psixologiyasına, sosial yaşam tərzinə, bilik səviyyəsinə, imkan və qabiliyyətlərinə yönəltməklə, tədris prosesində idrak fəallığını, fasilitator dəstəyi ilə öyrənməni, zəruri olan informasiyaları müstəqil əldə etməklə ondan düzgün istifadə etməyi, əməkdaşlığı, şagirdyönümlülüyü reallaşdırmaqla, pedaqoji texnologiyaların səmərəli tətbiqinə nail olmaq olar.

Ənənəvi yanaşmadan, passiv təlimdən, avtoritarlıqdan uzaq, demokratik münasibətlər əsasında formalaşan yeni təlim texnologiyaları, “Müəllim-bələdçi-şagird isə tədqiqatçı” prinsipini əsas tutur. Öyrənən və öyrədən bərabərhüquqludur!

Riyaziyyat fənnində müasir təlim texnologiyanın tətbiqi üçün müəllim aşağıda sadalanan müəyyən əməliyyatları həyata keçirməlidir:

müasir təlim texnologiyaları mühazirə xülasələri

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTU Akif Nəzərov MÜASİR TƏLİM TEXNOLOGİYALARI (Mühazirə xülasələri) DƏRS VƏSAİTİ (Vəsait Boloniya prosesi, kredit sistemi üzrə ali pedaqoji məktəblərin bakalavr pilləsi üçün, habelə magistrlər üçün nəzərdə tutulmuşdur) (Vəsait “Müasir təlim texnologiyaları” mövzusunda hazırlanmış Proqrama uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29.06.2010-cu il tarixli 870 №-li əmrinə müvafiq olaraq yazılmışdır) Bakı – 2012 Dərs vəsaiti AMİ-nin Pedaqogika kafedrasında hazırlanmışdır Müəllif: Akif Məmmədağa oğlu Nəzərov Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əməkdar Müəllim Redaktor: Rüfət Lətif oğlu Hüseynzadə Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Əməkdar Müəllim Rəyçilər: Akif Nurağa oğlu Abbasov Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Qabaqcıl Təhsil İşçisi Ağahüseyn Məmmədhüseyn oğlu Həsənov Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Əməkdar Müəllim Mircəfər Mirməsi oğlu Həsənov Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor Əməkdar Müəllim A.M.Nəzərov. Müasir təlim texnologiyaları. Dərs vəsaiti. ADPU-nəşriyyatı. Bakı-2012. 103 səh Pedaqoji texnologiya dedikdə, əvvəlcədən verilmiş xarak- teristikalar üzrə kompüter təlimi üçün işlənib hazırlanmış optimal didaktik proseslər başa düşülür. Dərs vəsaitində məsələlərin açıqlanmasına da məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşılmışdır.

Post on 07-Feb-2017

Documents

AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLYAZRBAYCAN MLLMLR NSTTUTU Akif Nzrov MASR TLMTEXNOLOGYALARI (Mhazir xlaslri) DRS VSAT (Vsait Boloniya prosesi, kredit sistemi zr ali pedaqojimktblrin bakalavr pillsi n, habel magistrlr n nzrd tutulmudur) (Vsait Masir tlim texnologiyalar mvzusunda hazrlanmProqrama uyun olaraq Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 29.06.2010-cu il tarixli 870 -li mrin mvafiqolaraq yazlmdr) Bak 2012 Drs vsaiti AM-nin Pedaqogika kafedrasnda hazrlanmdr Mllif: Akif Mmmdaa olu NzrovFilologiya zr flsf doktoru, dosentmkdar Mllim Redaktor: Rft Ltif olu HseynzadPedaqogika zr elmlr doktoru, professormkdar Mllim Ryilr: Akif Nuraa olu AbbasovPedaqogika zr elmlr doktoru, professorQabaqcl Thsil isi Aahseyn Mmmdhseyn olu HsnovPedaqogika zr elmlr doktoru, professormkdar Mllim Mircfr Mirmsi olu HsnovPedaqogika zr flsf doktoru, professormkdar Mllim A.M.Nzrov. Masir tlim texnologiyalar. Drs vsaiti.ADPU-nriyyat. Bak-2012. 103 sh Pedaqoji texnologiya dedikd, vvlcdn verilmi xarak-teristikalar zr kompter tlimi n ilnib hazrlanm optimaldidaktik proseslr baa dlr. Drs vsaitind msllrinaqlanmasna da mhz bu nqteyi-nzrdn yanalmdr.
3 N SZHazrk dvrd Azrbaycann thsil sistemind zruri islahatn aparld bir raitd tdris proqramlarnn tkmill-dirilmsin, yeni drsliklrin yazlmasna byk ehtiyac duyulur.Dnyada gedn qloballama v Azrbaycan thsil sistemininAvropa thsil sistemin inteqrasiyas thsil sistemind yeni tlimtexnologiyalarndan, fal v interaktiv tlim metodlarndan, yenitexnologiyalardan istifad edilmsini tlb edir. Bu baxmdan,Masir tlim texnologiyalar fnni zr hazrladmz dsrvsaiti (mhazir xlaslri) aktuall il seilir. Bu vsait Mktbqdr v ibtidai thsilin pedaqogika vmetodikas, Pedaqogika v psixologiya ixtisaslar zr thsilinbakalavr pillsi n hazrlanmdr. Vsaitd masir thsil metod v texnologiyalardan isti-fadnin nzri v tcrbi msllrindn geni bhs olunmudur.Burada pedaqoji texnologiyalara tarixi-nzri bax, tlim texno-logiyalar haqqnda anlay, tlim texnologiyalarnn struktur vfunksional komponentlri, tlim texnologiyalarnn yaradlmas vttbiqi prinsiplri, fal v interaktiv tlim metodlar, habel tr-biy texnologiyalar kimi aktual problemlrin thlilin xsusidiqqt yetirilmidir. Pedaqoji texnologiya dedikd, vvlcdn verilmi xarak-teristikalar zr kompter tlimi n ilnib hazrlanm optimaldidaktik proseslr baa dlr. Drs vsaitind msllrinaqlanmasna da mhz bu nqteyi-nzrdn yanalmdr. Hminin, vsaitd pedaqoji texnologiyalarla tlim pro-sesinin idar olunmasna, tlim texnologiyalarnn spesifik lamt-lrin diqqt yetirilmidir. n nhayt, vsaitd nzrd tutulmuhr bir ayr-ayr mvzunun sonunda istifadsi zruri saylan nvacib pedaqoji-psixoloji dbiyyatn siyahs verilmidir. Drs vsaitindn bakalavr thsili alan tlblrl yanamagistrlr, habel pedaqoji ictimaiyyt d faydalana bilr. Rft Ltif olu Hseynzad,Pedaqogika zr elmlr doktoru, professor, mkdar Mllim 4 I MVZUPEDAQOJ TEXNOLOGYALARA TARX-NZR BAXI PLAN:1. Tlim v trbiynin briyytin mdni faliyytinin n qdim nv hesab edilmsi2. Sivilizasiyann inkiaf tarixind ilk mdni inqilab3. Eramzn btn srlrind thsil, tlim, trbiynin tkaml v inkiafnn sas vasitsi hesab edilmsi4. XX sr thsilin insanlar pekar faliyyt v hyata hazrlanmasnn n kildiyi dvr kimi5. Hr bir lknin znmxsus thsil sistemi, thsil siyasti, thsil v inkiaf konsepsiyasna malik olmas. Trbiy ii insan cmiyyti mvcud olan gndn daiminsanlarn diqqt mrkzind olmudur. Mlumdur ki, ibtidaiicma quruluu dvrnd he bir mktb, he bir thsil sistemi yoxidi. nsanlar hams bir yerd myyn maaralara toplar, ov-uluqla mul olur v ehtiyaclarn dmy alrdlar. Qul-darlq quruluunda olanlarn trbiysi il kiilr, qzlarn trbi-ysi il is qadnlar mul olurdular. Kiilr olanlara ov ovla-ma yrdir, qzlar is maarada onlara mxsus olan ilrdfaliyyt gstrmkl mul olmudular. Lakin tlim is savadla,yaz il laqdar olduu n sonralar meydana xmdr. Sivilizasiyann inkiaf tarixind ilk mdni inqilab ya-znn meydana xmas il yarand. nki yaz meydana xandansonra savad tlimi yarand. Mllimlr agirdlr drs demybaladlar. Hyat inkiaf etdikc elm, thsil, savad da inkiafetmy balayr. Mktblrin bksi genilnir. Bu mktblrddnyvi elmlr v dini elmlr yrdilmy baland. QdimHindistanda, ind, Yunanstanda, Romada tlim v thsil sah-sind olduqca byk uurlar v nailiyytlr ld edildi. QdimRomada v Yunanstanda Sokrat, Aristotel v Platon kimi dahifilosoflar z dvrnn eradan qabaq yaam ox grkmli
5 filosoflar olmudur. Qdim ind Konfutsi adl dahi filosofmeydana glmidir. Azrbaycanda is zrdtlk faliyytgstrmy balamdr. Eradan qabaq VI srd yaayb-yaradanZrdt bir azrbaycanl olaraq dnya mdniyyti xzinsinAvesta adl mhur srini bx etmidir. Ne min kz drisizrind yazlm bu srin olduqca ox czi bir hisssi glib bizatmdr. Avestada tlim-trbiy msllrin ox geni yerverilmidir. Burada torpaa ballq, torpa sevmk, zhmtalud olmaq, byklr, uaqlara, qocalara, ata v analara hrmtv qay, vtn torpan qorumaa daim hazr olmaq v s. bukimi yksk xlaqi, etik normalar z ksini tapmdr. Elm,thsil, mllim byk ehtiram v v hrmt bslyn ZrdtAvesta srind bu msllrin d rhin v izahna xsusidiqqt yetirmidir. Eramzn btn srlrind thsil, tlim, trbiyinin tka-ml v inkiaf sas vasit hesab edilmidir. Trbiyi-mllimyrdn, agird is yrnndir. Bu mnada yax mllimagirdlr n ideallq rmzin evrilmlidir. Onlar n slnmun, rnk olmaldr. Rusiya il birlndn sonra rus md-niyytin, rus dbiyyatna, rus elmin sonsuz maraq yarand.Rusiyada thsillrini davam etdirn oxlu azrbaycanl balalarrus dili vasitsil dnya mdniyytin yiylnmy v onunnailiyytlrinin yrnilmsin imkan tapdlar. XIX sr Azr-baycann bir sra blglrind ki, amax, Gnc, Naxvan,Bak, Lnkranda rus dilind qza mktblri ald v hminmktblrd mtxssis mllimlr drs demy baladlar. XIX srd artq thsil modellrind aktuallama prosesigedirdi. Thsilin insanlar pekar faliyyt, hyata hazrlan-masnn n plana kildiyi hiss olunmaa balad. ar Rusiyasna Azrbaycan dilini biln mmurlar lazmidi. Ona gr d Bak, amax, ki, Lnkran, Gnc v bu kimiAzrbaycann iri yaay, snaye mrkzlrind Azrbaycan diliil yana Rus dili mktblri d ald. Msln, mhur yaz vdramaturq M.F.Axundov 1830-cu illrd kid alan rus-tatarmktbind oxumudur. Mhur yaz, air, filosof Bakxanov 6 Bakda alm eyni tipli mktbd thsil almdr. Sonralar hriki dahi xsiyyt ar ordusunda xidmt edrk palkovnik rtb-sin qdr ykslmilr. Mktblrin almas xalqn maarifln-msind ox byk rol oynad. Hr bir lknin znmxsus thsil sistemi, thsil siyasti,thsil v inkiaf konsepsiyas vardr. 70 il SSR dvrnd inzibatiamirlik metodu hkm srmdr. Yni yuxardan mr v srn-camlarla mktblr idar olunurdu. Demokratizm v prularizminhkm srdy mstqil Azrbaycan hkumtinin is zn-mxsus thsili v thsil konsepsiyas vardr. Mktblrin yenidnqurulmas il laqdar Azrbaycan Respublikas Thsil Qanunuv Thsil Haqqnda slahat proqramlar qbul edildi. str ThsilQanunu, istrs d thsil haqqnda slahat proqramlarnn tlb-lrin uyun olaraq Respublika Pedaqoji ictimaiyytinin qarsnaaadak vziflr qoyulmudur: 1. Yeni insan xsiyytinin hrtrfli v ahngdar inki-afn tmin etmk 2. xsiyytin formalamas qanunauyunluqlarnakara xarmaq 3. Qabaqcl pedaqoji tcrbni mumildirmk v yay-maq 4. Mllimin tlim-trbiy faliyytini nzri metodikasasnda ilyib hazrlamaq 5. Gnc nslin tlim-trbiy iini tkil etmk.Hr bir xalq dnya mdniyytinin inkiafna z thfsini vermidir. Bu mnada byyn nslin thsil v trbiysi il balyaranm baxlarn, nzriyy v tcrbnin inkiafna tsirgstrn pedaqoji ideyalar bu v ya digr xalqn mstsnaxidmtlrinin nticsi hesab etmk olmaz. Elm v snt hanslkdn glirs glsin btn insanlara aiddir. Ona gr d xsusiqeyd olunmaldr ki, dnya pedaqoji fikrinin dyr statusuqazanm nmunlri ayr-ayr seilmi xalqa v millt deyil,br mdniyytin mxsusdur. Ona gr d, bu tarixi-pedaqojiirs dnya xalqlar trfindn eyni drcd yrnilmli, tdqiq vtbli olunmaldr. ndiki dvrd bu byk aktuallq ksb edir.
7 Masir pedaqoji nzriyylr tarixi inkiafn nticsidir. Trbiyv thsilin masir nzriyysi bklb-rtlm tarix, znginxzin v qiymtli mnbdir. Tarixsiz nzriyy, nzriyysiz s-mrli tcrb yoxdur. Kemil hazrk dvr v glck arasndaqarlql laqnin dinamikas beldir. Buna gr d bizim bilik vtcrbmiz zaman kedikc el bir sasa evrilckdir ki, glcknsil ona istinad edrk z vladlarna thsil, trbiy ver bilckv eynil bizim kimi z dvrnn tlblrin uyun olaraq ldetdiyi nticlrl bu tcrbni znginldirckdir. Tkc bu gndeyil, glcyi drindn drk etmk v qiymtlndirmk nqteyinzrindn kemii yax bilmk lazmdr. Kemi bu gnl sxbal olduu kimi, bu gn d glckl sx baldr. Bir oxmsllrd glck n zmin tkil edck bu gnn all,qabaqcl fikirli ideyalar kemiin mtrqqi irsi il baldr.Hmin irs bu gn d insann alna, zkasna qida v qvvt verir.Eyni zamanda glck n daha yax perspektivin yaradl-masna, thsil v trbiynin daha optimal sulunun taplmasnayardm edir. Mktb v pedaqogika ideyalar v konsepsiyalarmcmusundan tdricn artq elm evrilmidir. Pozitiv pedaqojiideyalar tarixin ayr-ayr mqamlarnda tez-tez z hmiyytiniitirrk aradan xm, lakin sonralar baqa kild zn bruzvermidir. Thsil, trbiy tchizatlarnn inkiaf mxtlif vziddiyytli olmudur. Zaman kedikc sviyysi, miqdar vnticlri daha da ykslmidir. XX sr thsil modellri cr-yanlarnn meydana xd, thsilin insanlar pekar faliyytv hyata hazrlanmasnn n plana kildiyi bir dvr kimi sciy-ylnir. nnvi thsildn frqli olaraq masir thsil model-lrinin, konsepsiyalarnn sas ideyalar sadc olaraq thsilalanlarn yaddan nzri faktlarla doldurmaa ynlmidir.nnvi thsild fakt v hadislri zbrlmy diqqt yetirilir-dis, masir mktbin sas mqsdi is rqabt qabil, tnqiditfkkr malik, evik idaretm tfkkrn malik, onu hatedn tsirlr tnqidi yanamaq bacarna malik, srbst qrarqbul etmk qabiliyytin malik, dyin rait evik uyun-lamaq qabiliyytin malik, mkdalq etm, nsiyytqurma, 8 mstqil z fikrini ifad ed biln xsiyyt formaladrmaqdr.Masir thsil sisteminin sas trfi thsilalana subyekt kimi ya-namaqla yeni insann formalamasn cmiyytin sas mqsdinevirmkdir. Bu is insanlarn z bacarq v qabiliyytlrininreallamas n maksimum rait yaratma tlb edir. Masirraitd lklrd trbiy iinin sas mqsdi byyn nsild silvtndalq keyfiyytlrini formaladrmaqdan ibart olmaldr.nki, thsil insann zn v dnyan drk etmsinin tminatsrolunda x edir. Thsilin hrtrfli v ahngdar inkiafna tkanverir. Buna gr d, tlim thsil vasitsil xsiyytin yetkin-lmsi prosesind daha zvi amil evrilir. lk nvbd, thsilvasitsil xsiyytin inkiaf v trbiysinin daha optimal,smrli, daha dzgn elmi saslarla qurmaq barsind dnmklazm glir. nsan 3 chtdn trbiy olunursa, o, xsiyytbtvlyn yiyln bilr. Bunlar aadaklardr: 1) mnvi-ruhi trbiy;2) xlaqi v etik trbiy;3) aln, irad v xarakterin trbiysi.Btn zamanlarda xlaq v mnviyyat xsiyyt btvlynn meyar kimi gtrlmdr. Azrbaycan pedaqoji-ictimai fikrind xsiyytin mnviyyat dedikd, btn insanlnxeyrin xidmt edn mumbri mnviyyat nzrd tutulur.Masir thsil sistemind insanlara subyekt kimi yanamaq onununikal, fal, daxiln azad v mnviyyatl bir xsiyyt kimi ta-nnmas sas faktor kimi qbul olunur. Frdin imkanll dedikd,hr bir xsin tkrarolunmazl, bnzrsizliyi baa dlmdr. Unikallq frdi xsusiyytlr v qabiliyytlri mxtlifolan agird kontingentlri n variativ thsil proqramlarnnhazrlanmas v ttbiqi yolu il tlim-trbiy proseslrini frdi-ldirmyi v differensiall tmin edir. Thsilin keyfiyytini yaxladrmaq v bununla da XXIsrd lknin sosial, siyasi v iqtisadi tlbatlarn tmin etmkthsil sahsind islahatn sas mqsdi kimi qarya qoyulmudur. Bu mqsdl Azrbaycan hkumti maliyy n AB,ngiltr, Yaponiya, in, Almaniya, Rusiya, Hollandiya kimi
9 inkiaf etmi lklrl v Dnya Bank, UNSEF, SOROS Fondukimi tkilatlarla i birliyi qurmudur. Odur ki, 1999-cu ildnThsil Sahsind slahat Proqram hyata keirilmy balanmv bu layih tlim-trbiy prosesinin keyfiyytinin yksldilmsiv smrliliyinin artrlmas zr tdbirlrin hyata keirilmsiistiqamtin ynldilmidir. Bunun da mrkzind ilkin mllimhazrl, thsilin mzmununun tkmilldirilmsi, idaretmninyenildirilmsi, maliylmnin, qiymtlndirmnin yeni mode-linin ilnmsi v sair durmudur. (Bax: A.Mehrabov, .Abba-sov, Z.Zeynalov, R.Hsnov. Pedaqoji texnologiyalar. Bak-2006,sh. 17) Texnologiya yunan mnli sz olub, snt sistemliyanama demkdir. Baqa szl texnologiya xsusi sahlrdbiliklr sisteminin ttbiqi nticsind xsusi metodlardan istifadedrk tapr yerin yetirmk trzi kimi drk olunur. DBYYAT 1. Aamalyev R. Azrbaycan thsili XXI sr doru:idaretm, prioritet, islahatlar. Bak, 1998. 2. Aayev ., Talbov Y., Eminov A., sayev . Pedaqogika.Bak, 2006. 3. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu.Bak, 2009. 4. lizad . Masir Azrbaycan thsilinin psixolojiproblemlri. 5. sgrov . Thsilimiz dnn, bu gn, sabah. Bak, 2003.6. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problemlri. Bak, 2007. 10 II MVZUTLM TEXNOLOGYALARININ MAHYYT V MZMUNU PLAN:1. Pedaqoji texnologiyann tlim prosesin yeni baxkimi daxil olmas2. nnvi yanama v texnologiyann kmyi iltlim prosesinin idar olunmasndak balca frqlr3. mkdalq (kollektiv) tlim texnologiyas4. Layihlr metodu il tlim texnologiyas5. Modullu tlim texnologiyas Pedaqogika texnoloji tlim prosesin yeni baxdr. Bubaxa gr tlim prosesi nnvi tlimdn frqli olaraq mak-simum idar olunan proses olmaldr. Tlim texnologiyasnntarixi XX srin II yarsnda biliklri yoxlamaq n texnikiqurularn meydana glmsindn balamdr. Bir mddt tlimtexnoloji tlimd texniki vasitlrdn istifad kimi baadlrd. Alimlr bel hesab edirlr ki, texnikadan istifad dahaox informasiya vermk n kmki xarakter dayr. Ammatdris prosesinin ayr-ayr mrhllrind texnikann tdris pro-sesin daxil edilmsi aktiv inkiaf edir. Alimlr glckd ml-lim v mktbin kmyi olmadan yrdici (tlimedici) sistem-lrdn mstqil istifad olacan praqnozladrrlar. XX srin 50-ci illrindn balayaraq alimlrin axtarlarbaqa istiqamt gtrd. Nticd tlim texnikas v texnizasiyasdeyil, tlim texnikas v texnologizasiyas anlaylar elmi dv-riyyy daxil olur. Proqramladrlm tlim, daha sonra infor-matika, kibernetika v sistemli yanama tlim prosesini texno-logiya kimi baa dmk n bir sas oldu. Tlim prosesingeni sistem kimi baxmaa baladlar. Buraya mqsdlrdntutmu, nticlr nzart qdr hr ey daxil oldu. Balca ideyayrdici (tlimedici) texnologiyan ekranda canlandrmaq ideyasidi.
11 Mtxssislr v mllimlrin zlri, tlimin texnikasideyasna birmnal mnasibt bslmirlr. Mllim myi hld mexanikldirilmmi l myi olaraq qalr. Bir ox peda-qoqlar bel hesab edirlr ki, bu bel d olmaldr, nki yalnzcanl insan oxuda, yrd bilr. Lakin tlim texnologiyasnninkiaf gstrir ki, hr bir fnni yrtmk n texnoloji prosesiyaratmaq mmkndr. Texnologiya zr mtxssislr Texno-loji proqramlar tlim layihlri ilyib hazrlayrlar. Mllimlr hmin paketlr v layihlrl ilyn zamanmslhti tkilat funksiyasn yerin yetirirlr. oxlarna elglir ki, bu hamnn mqdds sayd mllimlik pesinhrmtsizlikdir. Amma yadda saxlamaq lazmdr ki, bir ox ml-limlr metodistlrin onlar n hazrlad metodiki ilmlrd,drs planlarndan mmnuniyytl istifad edirlr. Khn mkmliyyatlarndan azad olan mllim szn hqiqi mnasndapedaqoji il, agirdlrin inkiaf il mul olur. Tlimd xsiy-ytin, yaradcln v mexanikldirmnin nisbti mslsihqiqtn adi msl deyil, hll olunmaldr. Bellikl, pedaqojitexnologiya dedikd, qabaqcadan verilmi xarakteristikalar zrkompter tlimi n ilnib hazrlanm, optimal, didaktikproseslr baa dlr. Bundan baqa, praktik planda pedaqoji texnologiyamllimin hr hans bir texnoloji chtdn ilnib hazrlanmmetodlar v priyomlar sistemini, nhayt trbiy iinin meto-dikasn v metodlarn da ifad ed bilr. Texnologiyann kmyi il hll olunan balca problemtlim prosesinin idar olunmasdr. nnvi qeyri-tlim texno-logiyas metodlarnn nqsanlar vardr. Qeyri myynlik y-rnm mliyyatlarnn az idar olunmas mnimsnilmnin yox-lanlmasnn obyektiv v epizodik xarakter damas buna misalola bilr. nnvi yanamada mllim teoremi yrtmk, eri thliletmk, kvadrat tnliklri hll etmk v s. mqsdlri qoyur. Bumqsdlr agirdlrin faliyytini tsvir etmir. Texnologiyayagr tlimin mqsdi agirdin vziyytini, onun biliklrini, 12 fikirlrini, hisslrini, davrann dyimkdir. Texnologiyannvzifsi tlimedici sistemin btn elementlrini yrnmk vtlim prosesini layihldirmkdir. Thsil mktblrind geni yaylm, lakin xsiyytinhrtrfli inkiaf etmsind imkanlar mhdud olan nnvi tlimtexnologiyalar XX srin sonunda bir ox yaradc, yenilikipedaqoqlar trfindn thsild effektiv olmayan, htta zrrlinticlr vern texnologiyalar kimi qiymtlndirilmy baland.Bu cr qiymtlndirm inkiaf etmi lklrd cmiyytin mlu-matllq sciyysinin kifayt qdr yksk olmas il qiymt-lndirilirdi. Tdris prosesind thsil alann hrtrfli xsiyytkimi formalamas n yeni pedaqoji texnologiyalardan mq-sduyun v kompleks kild istifad edilmsi daha yksknailliyytlr ld etmy imkan verir. Burada mqsd v tliminmzmununa uyun texnologiyalar seilmsi v onlarn ardcl,qabaqcadan myynldirilmi vaxtda yerin yetirmk mqsd-mvafiqdir. Hazrda masir pedaqoji praktikada daha geni ttbiqolunan xsiyytynml-inkiafetdirici pedaqoji texnologiyalaraadaklardr: 1) mkdalqla tlim texnologiyas;2) Layihlr metodu il tlim texnologiyas;3) Modulla tlim texnologiyas.Son illr tdris prosesind istifad olunmaa balayan daha artq maraq gstriln tlim texnologiyasnn mahiyyti vmzmunu il bir qdr trafl tan olaq: mkdalqla (kollektiv) tlim texnologiyas bu tlimtexnologiyasnda sas ideya nyis birlikd yerin yetirmk yox,birlikd yrnmkdir. Kollektiv tlim texnologiyas XX srin 80-c illrindn AB v srail pedaqoqlar Ravin v onun agirdlritrfindn ilnmidir. Bu kollektiv qarlql tlim texnologi-yasnn aadak stnlklri vardr: 1) Mntzm kild tkrar olunan almalar nticsindagirdlrd mntiqi tfkkr v anlama vrdilri tkmillir
13 2) ifahi nitq prosesind v grlm ilrin mzakirsizaman agirdlrin fikri faliyyt vrdilri inkiaf edir, vvllrqazand tcrb v biliklri aktuallar 3) Qruplarda ilyn hr bir uaq zn srbst hiss edir,tlim taprqlarn znmxsus tempd yerin yetirir 4) Uaq hm z iinin, hm d kollektivin iinin nticsin msuliyyt dayr 5) Uaqda z xsi keyfiyytlrini, imkan v qabiliy-ytlrini qiymtlndirmk bacar formalar 6) Bu informasiyann bir ne mxtlif trfdala mza-kirsi assosiativ laqnin miqdarn oxaldr. Bununla da mnim-sm daha da mhkmlnir. Bu metodda qrupun sas zvlri mvzu zrindyoldalar il laqli kild ilyirlr. Birlikd qarya qoyulmumqsd nail olmaa alrlar. Taprqlar, onlarn yerinyetirilmsi n ayrlan vaxt mxtlif olur. Komandalar bir-birilyarmrlar, onlar mxtlif mddtd mxtlif taprqlara cavabhazrlayrlar. Hr bir qrupun mvffqiyyti onun zvlrinin frdimsuliyyti v alqanl il baldr. Buna gr d qrupun b-tn zvlri alrlar ki, veriln tapr, materiallar yax m-nimsy bilsinlr. Kollektivl i zaman mllimin sas vzifsiuaqlar bilmmkd, bacarmamaqda gnahlandrmaq v bunlarsinifd elan etmk deyil, onlar bilmdiklrini v bacarmadqlarnyrnmy, istiqamtlndirmy yol gstrmkdir. Onlarn fa-liyyti mddtind mllim uaqlarn grdklri ilri izlmli,lazm gldikd ehtiyac olan qrupa kmk etmlidir. Mllim zkmkliyini xeyirxahlqla, sakit trzd etmli v bunu qrupdamzakir aparan uaqlara tlqin etmlidir. gr qrup verilntaprn hdsindn gl bilmirs bunun 2 sbbi var: I. taprq hddn artq tin v mrkkbdir;II.tapr ld etmk n uaqlarda mhkm praktik vrdilr yaranmayb.Btn bu hallarda mllimin pedaqoji ustalnn artrl- mas istiqamtind i aparlmaldr. 14 Layihlr metodu il tlim texnologiyas Layihlrmetodu XX srin 20-ci illrindn AB-da Con Djui v onunagirdi Kill Patrin trfindn ilnmidir. Bu metodla fal tlimsas agirdin mqsduyun faliyyti il onun xsi maraqlarnauyun qurulmudur. Metodun sas mahiyyti uaqlarn ldetdiklri biliklrin hyatda onlara lazm olman gstrmkdir.Tdris prosesind agird tan olmayan, onun n hmiyytdayan, real hyatdan gtrlm n vacib problemin hllin,onun malik olduu v ld edcyi biliklrdn istifad etmkyrdilir. Mllim yeni informasiyalarn alnma mnbyini gs-tr bilir v bu informasiyadan nec axtarman mmkn oldu-unu dey bilir, ua istiqamtlndir bilir. Layihlr meto-dundan uaqlar frdi, ctlr v qrup klind myyn vaxtrzind mstqil faliyyt gstrmy, hmi hanssa bir prob-lemi hll etmy ynlir. Problemin hllind mxtlif tlimmetodlar v vasitlri ttbiq edilmkl yana, hm d mxtlifelm, texnika sahsind snaqdan xm biliklrdn interaktivkild istifad etmsi nzrd tutulur. Masir pedaqoji texnologiyalarn bnvrsi kimi layihlrmetodu-mxtlif tlim vasitlri v informasiya texnologiyalarn-dan istifad etmkl reallar. Burada hm masir (komptertelekommunikasiyalar, elektron baza gstricilri, video vmultimedia vasitlri, faks, video rabit), hm d nnvi (elm vmlumat kitablar, video yazlar v b.) tdris vasitlrindnistifad edil bilr. Hminin layihlr metodu bir kompleksproblem zr yerin yetirilir. Modulla tlim texnologiyas Tlimd xsiyyty-nml konsepsiyann realladrlmas, inkiafetdirici pedaqojitexnologiyalarn layihlmsi v praktikada ttbiqi onlarnmxtlif raitd, mxtlif mvzular zr snaqdan xarlmasn,bu sahd pedaqoji tcrbnin yrnilmsini tlb edir. Mktblrd ttbiqin geni maraq gstriln yeni peda-qoji texnologiyalardan biri d modulla tlim texnologiyasdr.Tlimin modul texnologiyas dedikd, uaqlarn mstqil olaraq
15 drsd v drsdnknar vaxtlarda modullu i prosesind konkrettlim mqsdlrin nail olmas baa dlr. Grkmli tdqiqat alimlrdn A.Mehrabov, .Aayev,.Abbasov, Z.Zeynalov, R.Hsnov v b. texnoloji yanamannstrukturunu aquli v fuqi olmaqla iki yer blrlr. Beltexnoloji yanamann aquli strukturunda bir-biril laqli meta,makro, mezo v mikrotexnologiyalar ayrmaq lazmdr. Matetexnologiya sosial pedaqoji sviyyd thsil sah-sind sosial siyasti hyata keirmy imkan vern mum-pedaqoji (mumdidaktik, mumtrbiy) texnologiyadr. Makrotexnologiya v ya thsil sahlri zr texnologiyahr hans thsil sahsini tlim-trbiy prosesinin myynistiqamtini, mumpedaqoji v mummetodiki sviyyd fnnintdrisi il bal faliyyt sahlrini hat edir. Mezotexnologiya v ya lokal modul texnologiya tlim-trbiy prosesinin ayr-ayr hisslri (modullar), xsusi, didaktik,metodik v ya trbiynin myyn bir problem sahsi il balmsllri hll etmk n ttbiq olunan texnologiyadr. Mikrotexnologiya pedaqoji prosesin subyektlri arasn-dak operativ msllrin, qarlql laqlrin, yaz vrdilrininhlli il bal texnologiyadr. Bel texnologiyalara misal olaraqyaz vrdilrinin formaladrlmas, subyektin (xsiyytin, tdrisprosesinin itiraklarnn) xsi keyfiyytlrinin korreksiyasn treninqlrin tkili il bal texnologiyalar gstrmk olar.(Bax: A.Mehrabov, .Abbasov, Z.Zeynalov, R.Hsnov. Peda-qoji texnologiyalar. Bak-2006, sh. 11) DBYYAT 1. Aayev . Tlim prosesi: nn v masirlik. Bak, 2006.2. Qaralov Z. Trbiy (prinsiplr, mzmun, metodika), I, II, III cild. Bak, 2003.3. Mrdanov M. Azrbaycan thsil sistemi: real vziyyt, problemlr v islahat istiqamtlri. Bak, 2005. 16 4. Mehrabov A., Abbasov ., Zeynalov Z., Hsnov R.Pedaqoji texnologiyalar. Bak, 2006. 5. Nzrov A., Mmmdov R. Pedaqoji ustalq. Drs vsaiti.Bak, 2008. 6. Nzrov A., Mollayeva E. Masir dvrn thsilproblemlri. Drs vsaiti. Bak, 2011. 7. Thsil sahsind Azrbaycan Respublikasnn slahatproqram (1998 2004). I kitab, Bak, 2005, I cild. 8. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu.Bak, 2009.
17 III MVZUTLM TEXNOLOGYASININ STRUKTUR V FUNKSONAL KOMPONENTLR PLAN:1 Praktik mnada texnologiya dedikd n baa dlr2 Tlim texnologiyalarn tkil edn balca lamtlr3 Pedaqoji texnologiyalarn tsnifat4 Pedaqoji sistemin tkmilldirilmsinin yollar5 daretmd byk dyiikliyin ba vermsinin sbbi6 Pedaqoji texnologiyalarn tkmilldirici funksiyas7 Tdris prosesind pedaqoji texnologiyalardan istifadnin yollar Praktik mnada pedaqoji texnologiya dedikd, hm dqarya qoyulmu mqsd uyun olaraq bilik, bacarq, vrdi vmnasibtlri formaladrmaq v onlara nzarti hyata keirmkn mliyyatlar kompleksi baa dlr. Pedaqoji texnologiyada mllimin faliyytini aadakfunksional komponentlr ayrmaq olar: 1) Qnostik (idraki) komponent2) Layihldirici komponent3) Konstruktiv komponent4) Tkilatlq komponenti5) Kommunikativ (nsiyyt) komponentBellikl, mllimin tlim texnologiyalarn aadak mliyyatlar tkil edir:I. Biliklri toplamaq n (ld etmk) mliyyatlarII. Tlimin v thsil-trbiynin mqsdlrini layihl- dirmk n mliyyatlarIII. Tlim v thsil-trbiy prosesini tkil etmk n mliyyatlar 18 IV. Biliklri agirdlr yrtmk n mliyyatlarQnostik komponent daxildir: tlim, thsil-trbiynin mqsdlri, tdris etdiyi fnnin mzmunu bard biliklr, agird-lri yrnmk, tlim prinsiplrini v texnologiyalarn yrnmk,yrdici v trbiyedici mllr keirmk v s. Layihldirici komponent. Uzaq mqsdlri (pespek-tivlri), mliyyatlar, vasitlri znd birldirir; layihldirmcinsi frqlr nzr almaqla hyata keirilmlidir Konstruktiv komponent. Qardak mlni hazrla-maq n mliyyatlar komplektini nzrd tutur Tkilatlq komponenti. Mllri hazrlamaq vkeirmk n mliyyatlar komplektini nzrd tutur Kommunikativ komponent. agirdlrl qarlql nsiy-yt prosesi zaman faliyyt n mliyyatlar komplektiniznd birldirir. Son iki komponent (kommunikativ v tkilatlqkomponentlri) bir-biri il sx laqddirlr. Texnologiyalarn mxtlif tsnifatlar var. Onlardan ikisi pedaqoji v psixoloji texnologiyalar xsusil qeyd edilmlidir.Pedaqoji texnologiyalarda mliyyatlar v hrktlr fiziki cht-dn hiss olunur. Psixoloji texnologiyalar gizli xarakter dayr.Bu, konkret insann psixikasnda ba vern mliyyatlar vhrktlrdir. Amma pedaqoji v psixoloji texnologiyalar arasn-da dqiq srhddi myynldirmk olduqca tindir. Pedaqoji texnologiyalar aadak kimi tsnif oluna bilr:1) Tlim texnologiyas2) Trbiy texnologiyas3) nkiaf texnologiyas4) Diaqnostika texnologiyasTlim texnologiyas dedikd, bilik, bacarq v vrdilri formaladrmaq n mliyyatlar komplekti baa dlr.Trbiy texnologiyas dedikd, nisbi, sabit v mntzm olaraq mumiln mnasibtlrin, mqsdynl formaladrl-mas n mliyyatlar komplekti baa dlr.
19 nkiaf texnologiyas tlim v thsil-trbiy texnologiyasil laqdardr. Psixi inkiaf dedikd, qli bacarqlarn forma-ladrlmas, insan psixikasnda hr hans mliyyatlarn (xarl-mas) oxalmas nzrd tutulur. Bellikl, bacarqlarn formalamas harada ba verirsorada da psixi inkiaf mahid olunur. Fiziki inkiaf zaman fiziki bacarqlar ntic kimi zngstrir. Diaqnostika texnologiyas pedaqoqlarn v ya psixoloq-larn uan mktb hazrln diaqnostladrmasdr Pedaqoji texnologiyalarn psixi material vardr. Msln,tlim prosesind predmetlrin v hadislrin psixi obrazlarbiliklrin psixi material hesab olunur. 12 nv analizatorun beyingtirdiyi informasiya orada 12 nv obraz yaradr. Demli, biliklragirdlrin psixikasnda formalam obrazlardr. gr biliklrin psixi material obyektlrin v ya hadis-lrin obrazlardrsa, inkiafn psixi material psixi mliyyatlardr.Bu mliyyatlar psixi proseslrd hyata keirilir. agirdlrinpsixi inkiaf psixi proseslrd yeni psixi mliyyatlarn for-maladrlmasn nzrd tutur. Mnasibtlr thsil-trbiynin psixi materialn tkil edir.Mnasibtlrin trbiy prosesinin material olmas n onlaraadak gstricilr zr llmlidir: hcmin gr; anlalanolmasna gr; sabit v mntzm olmasna gr; mumildiriciolmasna gr; oyadc qvv olmasna gr. Mnasibtlr insann davrannda tzahr ednd, o idarolunanda trbiy prosesinin nticsi hesab olunur. Cmiyyt inkiaf etdikc hr sahd olduu kimi pedaqojisahd d yeni-yeni tlblr irli srlr. Bu is pedaqoji prosesintkmillmsi, yeni mzmun, forma v metodlar ttbiq etmyizruri edir. Pedaqoji sistemin tkmillmsi iki yolla hyata keirilir:1. ntensiv yol2. Ekstensiv yol 20 ntensiv yol pedaqoji sistemin daxili ehtiyatlarn i sal-maqla baldr. Msln, yeni metodlar ttbiq etmkl agirdlrmstqil i bacarqlar alanmaqla onlar znthsil clb etmkintensiv yoldur. Ekstensiv yol pedaqoji proses lav vaxt v vsait clbolunmasn nzrd tutur. Msln, gnc nsl mhkm bilikvermk n tlim mddtini uzatmaq, proqramlar geniln-dirmk olar. Bu ekstensiv yoldur. Halbuki bunsuz da mqsdnail olmaq mmkndr. Pedaqoji prosesd yeniliklrin miqyas mxtlif ola bilr.Myyn bir metodu, forman tkmilldirmk, yeni i texno-logiyalarn ttbiq etmk, yaxud thsil-trbiy sistemini yenil-dirmk. Respublikada hazrda islahatlar aparlr. Thsilin maddibazas, thsil v trbiy iinin mzmununda, metodikasnda,mllim-agird mnasibtlrind, idar etmd byk dyiiklikba verir. Azrbaycanda milli dvlt quruculuunun balanmasil pedaqoji nzriyy v praktikada vvllr brqrar olmustereotiplrin khnldiyi drk edildi. Yeni pedaqoji konsepsiyalar,nzriyylr irli srld. Yeni pedaqoji tfkkr, milli qaynaqlarv mumbri dyrlr zmind yaranan mktbin inkiafndatsir ed bilck konsepsiyalar, nzriyylr meydana xd. agirdin bir xsiyyt kimi formalamas thsil sistemininsas vzifsi hesab olunur. Bu kkl vzifnin hyata keirilmsin thsilin, tlimin inkiafetdirici, trbiyedici, diaqnostikfunksiyalarn genilnmsi n plana kildi. Pedaqogikann metodoloji problemlrin, strukturlarnadair yeni ideyalar, fikirlr, yanamalar formalad. Bu dvrdtlim v trbiy nzriyysind ciddi dyiiklik ba verdi. de-yalar dyidi. Elmi pedaqogikann qarsnda duran n aktualproblemlrdn biri ahngdar xsiyytin formalamas ms-lsidir. Mlum olduu kimi zaman-zaman bu bard mxtliffikirlr v frqli nzriyylr yaranmdr. Tlimin sas mqsdiagirdlrin urunda dnyann dzgn mnzrsini yaratmaq,
21 onlarn intellektual inkiafn v trbiysini tmin etmkdnibartdir. Tlim metodu btvlkd pedaqoji proseslrin nsr-lrindn olub, digr nsrlrl vhdtd x edir. O tlimin mq-sd v mzmununa xidmt edir. Mqsd v mzmun dyidikcmetod v texnologiyalar da dyiir. Qeyri smrli metodlarla yksk tlim-trbiy ntic-lrin nail olmaq olmaz. Masir drs yalnz tdris vziflrinin deyil, tlim, trbiyv inkiafn bir-biri il qarlql laqd olduu konpleksvziflrinin planladrlmasn tlb edir. Tlimlndirici funksiya: Pedaqoji texnologiyalarn bufunksiyas aparc vzifdir. Bu funksiyann nailiyytlri drsdqarya qoyulmu didaktik vzify tam uyun olaraq demokratikv adekvat metodu semkd mzmun son drc aydn v ifadlitmin edilmsind zn gstrir. Trbiyedici funksiya: nnvi tlim prosesindtrbiyedici drs drsin myyn hisssind onun n bilavasitlverili raitin olmas anda yerin yetirilir. Adtn bir oxhallarda material izah olunub baa atandan sonra trbiyvi nticxarlr. Tlim prosesind trbiyvi iin tkili faliyytd olanmaterialn mzmununda v dvlt ideologiyasndan asl olur.Tlim metodlarnn kmyi il sas ttbiyvi ideyalar kollek-tivilik, mkdalq, qarlql, yaradc v s. hyata keirilir.Kollektiv faliyytd xsiyytlraras laqlr mhkmlndirilir.Tlim prosesind trbiy tlimin metodik sistminin tkilind zhllini tapr. Tlim prosesind mllim agirdin idrak faliyytiniidar edir, onu inkiaf etdirir. nkiafetdirici tlim ideal ensiklo-pedik, inkiaf etmi xsiyyt deyil, evik, all, hr yeniliy cldreaksiya vern, glckd drk etmy v mstqil faliyyttlbatlar olan, yax bldlm vrdilrin, yaradc qabiliy-yt yiylnn xslrdir. lk df inkiaf etmi lklrd yaranm yeni pedaqojitexnologiyalarla laqdar tlim metodlar ken srin yetmiinciillrind mktblrd Proqramladrlm tlim ad il geni 22 ttbiq olunmaa balanmdr. Bu lklrd yeni pedaqojitexnologiyalar tlim metodlar kimi proqramladrld halda,bizim mktblrimizd bu metod dzgn qiymtlndirilmdi-yindn msbt ntic vermmidir. Lakin btn bunlara bax-mayaraq, o illrdn balayaraq tdricn yeni pedaqoji tenolo-giyalarla laqdar proqram tlblrinin rtlri elmi-nzri cht-dn saslandrlm v ttbiqin dair tvsiylr hazrlanmdr.Bel ki, nzrd tutulmu didaktik problemlr yksk nailiyytlrsviyysind elmi-nzri thlil v hll edilrk ttbiqi imkanlardqiqldirilir, mllim normal ilmk n mntiqi i ahng-darlnn yaradlmas yollar myynldirilir, habel tdrisprosesind mllim-agird mnasibtlrinin, birg faliyyt,qarlql mkdalq strukturlar formaladrlr. Tlim texnologiyalarndan istifad onun mxtlif nvlri problemli tlim, igzar oyunlar, modul tlim, Valdorar peda-qogikas, atalov pedaqoji sistemi, kompter tlimi v s. bunlarnhams tlim texnologiyalarnn formalar kimi thlil edilmlidir. Hazrda respublikamzn bir sra hr v knd mktb-lrind tlimin yeni texnologiyalar sasnda qurulan, yenitexnologiya metod v vasitlr saslanan drs nmunlrininmayi etdir biln bir sra qabaqcl mllimlrimiz vardr. Busahd mllimlr ne illrdir ki, z ustalqlarn artrrlar. DBYYAT1. Abbasov A., lizad H. Pedaqogika. Bak, 2000.2. Cabbarov R. Tlim-trbiy mssislrinin idar olunmasmsllri. Bak, 2002.3. Mehrabov A. v b. Pedaqoji texnologiyalar. Bak, 2006.4. Nzrov A., Mmmdov R. Pedaqoji ustalq. Bak, 2008.5. Nzrov A. Masir tlim texnologiyalar fnni zrproqram. Bak, 2010.6. Sadqov F. Pedaqogika. Bak, 2006.7. Qloballama v Azrbaycanda thsilin aktual problemlri.Beynlxalq Elmi-praktik konfransn materiallar.Bak,2004.
23 IV MVZUTLM TEXNOLOGYALARININ TSNFATI V XARAKTERK XSUSYYTLR PLAN:1. Pedaqoji texnologiyalarn thlilinin mktb mllimlrin v psixoloqlarna kmk etmsi2. Bzi pedaqoji texnologiyalarn thlili; fikirlrin hcumu (mqsdlr)3. Binar drs (mqsdlr)4. Qarlql nzart (mqsdlr)5. Pedaqoji texnologiya tlim prosesin yeni bax kimi Pedaqoji texnologiyalarn thlili mktb mllimlrin vpsixoloqlarna kmk etmlidir. Tlim prosesind n smrli yolbu v ya digr situasiya n lverili olan pedaqoji texnologiyanttbiq etmkdir. Aada bzi pedaqoji texnologiyalarn thlili verilir:Fikirlrin hcumu (mqsdlr).1. agirdlrin yaradc fikirlrini birldirmkl elmi v ya tlim problemini hll etmk, kollektiv beyin yaratmaq2. mkdalq etmk bacarqlarn, qanuna tabelik vrdilrini trbiy etmk3. agirdlrin yaradcln inkiaf etdirmk.Bu texnologiya mktbd soru zaman yeni material yrnnd, keilmi material tkrar ednd v mumildirnd,problemlri hll ednd, sinfin planlarn trtib ednd v b.hallarda ttbiq edilir. Bundan btn fnlrin tdrisind istifadetmk olar. Onun ardcll, gedii beldir: I. agirdlr mvzu, mqsd bildirilir v onlarda maraqyaradlr II. mkdaln mumi qaydalar bildirilirIII. Qiymtlndirm meyarlar bildirilirIV. Elmi aspektlr v katib tyin olunur 24 V. Mllim v ya baqa aparc ilkin situasiyan rh edir.O, deyir: Uaqlar, qarda tdris ili durur. Biz onu maraql keirbilrik. Amma onu nec keirmk bizim zmzdn asldr. ndibizim hr birimiz tdris ilind n il mul olmaq istdiyimiziaq-akar dey bilrik. stdiyiniz mlni tklif edin. minolun ki, btn tkliflr yazlacaqdr. Onlarn real v qeyri-realolmas bard dnmyin, istdiyiniz fikri sylyin. Bilin,baqalarnn tkliflrini tnqid etmk olmaz. Katiblr hr eyi yaz taxtasnda yazrlar. Mllimin v yaaparcnn davran xeyirxah olmal, tnqid yol vermmlidir. VI. Balanc informasiya il tan olunur. agidlr onudinlyir, agr n is aydn deyils, sual verib dqiqldirirlr VII. lav informasiya verilir. Mllim gr lazm glrsson nticni bir daha qeyd edir. VIII. Fikirlrin hcumu balanr. Hr bir agird qsaigzar tkliflrl srbst formada x edir. Hr bir tklif qsaformada lvhd yazlr. Ekspertlr fikirlri qsa ifad etmykmk gstrir, katiblr is yazrlar. Ekspertlr, katiblr fikirlrinhcumunu mntzm olaraq mdafi edirlr. Dinlyicilrintkliflrin he ks cavab vermir, he ks qiymtlndirmir, thliletmir, nec deyilirs yaz taxtasna el d yazlr. Hcumunmddti 45 dqiqdn ox olmur. IX. agirdlrin fall snr, tkliflr glmir, fikirlrinhcumu baa atr. X. Ekspertlr fikirlrin hcumunu thlil edirlr, nvbtimrhld nticlr bildirilir. Nticlri inssenrizovka(texnologiya) qurtaran kimi d bildirmk olar. XI. Mllim v ya aparc yekunladrr v mumi-ldirmlr aparr. Tdris prosesind Fikirlrin hcumu texnologiyas azttbiq olunur, nki bu tin texnologiyadr. Bu texnologiyadanmaq bacarnn, pozitiv emosiyalarn, agirdlrin msbtmn konsepsiyasnn, mkdalq etmk bacarnn qanunatabe olmaq bacarqlarnn inkiafna msbt tsir edir. Fikirlrinhcumunda mllimin davranndan ox ey asldr. gr o,
25 agirdin faliyytin neqativ qiymt verrs onda bu texno-logiyann effektini he endirr. Binar drs (mqsdlr).a. Fnlr zr biliklri transformasiya sviyysind yrnmkb. Mllimlrin mkdaln inkiaf etdirmkc. agirdlrd fnlrin bir-biri il ball laqsi,dnyann taml bard qidlri formaladrmaqdrBinar drsin keirilmsind bir ne mllim itirak edir. Bu texnologiya daha ox mhazirlri oxuyan zaman istifadolunur. Mhazirni 2 ayr-ayr fnn mllimi oxuya bilr. Butexnologiyadan seminar mllrind v msahibni keirndd istifad olunur. Qarlql nzart. (mqsdlr)1. agirdlrin biliyini yoxlamaq2. Hr bir agird z mvffqiyytlri bard yolda- larna mlumat vermk imkan yaratmaq3. Zif agirdlrin gcl agirdlr qarsnda olan inamszln aradan qaldrmaq4. agirdlrin nitqini inkiaf etdirmk5. Sorunu intensivldirmk6. Mn konsepsiyasn trbiy etmkQarlql nzart mxtlif yal agirdlrl keiril bilr. Sorunun bu nvn ttbiq etmzdn qabaq cavablara qiymtvermk bacarn inkiaf etdirmk n agirdlrl hazrlq iiaparlr. Bu zaman yax olar ki, I mrhld agirdlr yalnzmvffqiyyt diqqt versinlr. Cavabn dzgnly, taml,fikrin dqiqliyi sas meyarlar kimi gtrlr. Qarlql nzart aadak kimi aparlr:1. Mllimin myyn mvzu v msllr zr qarlql yoxlama aparlacan xbr verir. Sinif mllimlr v agirdlrblnr. Bir parta arxasnda oturanlar mxtlif rollarda (birimllim, o biri agird) x edirlr. 2. agirdlr z Mllimlr-in cavab verirlr. Ba-qalarna mane olmamaq n cavab vernlr astadan danma- 26 ldr. agirdlr cavab verndn sonra qiymt verilir. Qiymtlryazl da ola bilr. Bu mqsdl frdi uot vrqi amaq lazmdr.Qiymt verrkn sinifd mnaqili vziyytin yaranmasna yolverilmmlidir. 3. agirlr rollarn dyi bilrlr. agird rolunda xednlr mllim rolunda x edirlr. agirdlrin yerlrini ddyimk olar. Bu ctlr arasnda grginlik yaranan zaman edilir.Hr drsd ctlrin yerini dyimk yax olar. Bu nsiyytdairsini genilndirmy kmk edir. Qarlql nzart korreksiya funksiyasn yerin yetirir. Bugcl agirddn zif agird soruan zaman ba verir. Mllimlrrolunda n zif agirdlr d x etmlidirlr. Bu onlara gcltsir edir. Bu texnologiya mllim trfindn yax hazrlananzaman az vaxt tlb edir. Bunu yeniliki pedaqoqlar ttbiq edirlr.Amma o ktlvi praktikada da geni ttbiq olunur. Bu soru nvpraktiki olaraq hr drsd ttbiq oluna bilr. Qarlql nzartdn hm nzri material yoxlayanzaman, hm d misallar hll edn zaman istifad etmk olar.Drsd qarlql nzartl brabr sorunun aadak baqanvlrini d ttbiq etmk lazmdr. Yaz taxtas yannda ifahi ca-vab vermk, mtndki sas fikirlri danmaq, znqiymtln-dirm v s. buna misal ola bilr. gr mllim sinfi idar ed, intizam yarada bilmirs,qarlql nzartidn istifad etmk olmaz. ntizamszlq rai-tind agirdlr baqa ilrl mul ola bilrlr. gr texnologiyadzgn tkil edilrs, onda qayda-qanunu tmin etmk olar. Qarql imla. Mqsdlr.1) agirdlr mxtlif fnlr zr (ana dili, dbiyyat, riyaziyyat v b.) savadl yamaq bacarqlarn yrtmk2)almalar yerin yetirn zaman mkdalq baca- rqlarn formaladrmaq3) Fnn mara inkiaf etdirmk4) Mllimi dftr yoxlamaq iindn azad etmk.
27 Qarlql imla ibtidai siniflrd savad tlimindn sonra vbzi dyiikliklrl yuxar siniflrd istifad oluna bilr. Oaadak kimi keirilir: 1. Hazrlq dvr:mlalar n mxtlif mtnlr hazrlanr. Khn qzet v jurnallardan 4-12 stir hcmind mtnlri ksib gtrrlr.Mtnlrin mzmunu agirdlr n maraql olmaldr. Onlarntinliyi sinfin hazrlq sviyysindn asldr. btidai siniflrdimla qsa (20-35 sz), yuxar siniflrd is byk hcmd olur.Hazrlanm mtnlr kartona yapdrlsa yax olar. Bu ii hmmllim, hm d agirdlr gr bilr. 2. agirdlrin drsd ii:Hr bir agird imla mtni olan bir kartokan gtrr vonu sssiz oxuyur. Mllim btn agirdlri ctlr ayrr Hr bir ctd agirdlrdn biri z mtninin birinci cmlsini hndrdnoxuyur, II agird onu axradk dinlyir Dinlyn agird cml diqt olunur v o, cmlnidftrin yazr. Yazan agird mtn baxmaq olmaz.Bellikl, II, III v IV cmllr mtnin axrna qdroxunur Sonrak mrhld rollar dyiilir. vvl yazan agirdz mtnini o biri agird diqt edir, o is yazr mlalar qurtarandan sonra agirdlr z dftrlrini bir-birlrin verirlr v kartokalarsz yazlar yoxlayrlar.Shvlr yal pasta il dzldilir; Sonrak mrhld agirdlr mstqil surtd kar-tokalar zr z yoldalarnn imlalarn yoxlayrlar.ndi is shvlr qrmz pasta il dzldilir Sonra agirdlr imlalar birg yoxlayrlar. Shvburaxan agird o biri agirdin nzarti altnda ifahithlil aparr, II agird is ona kmk edir. Hr bir agird dftrind shvlrin thlilini yazr 28 agirdlr bir-birinin dftrini gtrr, imlalara bir dahabaxr v z qolunu kirlr. Bzi situasiyalarda agirdlr qiymt yazma da tklifetmk olar. Lakin bu prosesin + v chtlri vardr. Bir trfdn agird qiymtyazanda onda msuliyyt hissi yaranr, digr trfdn aa qiy-mtlr yazlanda agirdd hm yoldana, hm d texnologiyayaneqativ mnasibt yarada bilr. Bununla da ct-ct ilmk zr i baa atr. Onunitiraklar mtnlri bir-birin qaytarrlar. Hr bir agird znid yeni yoldalar tapr. Bzn mllimin z yeni ctlr tkiledir. Bunu ancaq zruri hallarda etmk lazmdr. Sonrakmrhllrd qoa ilr davam edir. Mllim sralar arasnda gzrk qoa-qoa ilynagirdlri mahid edir, shvlri nec tshih etmk bard ms-lhtlr verir, gerid qalan agirdlr diqqt yetirir. Trfda semk maraql pedaqoji andr. Bu vaxtqarlql anlama yaranr, statuslar v s. myynldirilir. mlalar mbadilsi v qarlql yrdn zaman agirdlrbir-birinin i sulunu, biliklrini xz edirlr. Bu texnologiyandzgn ttbiq ednd onu riyaziyyat, fizika v digr fnlr zrd aparmaq olar. Bu imlann bir nv d onun ifahi formasdr.Suallar ifahi formada myynldirilir, yazlmas bardsoruulur. Msahib sz dqiq tlffz edir v onu n n belyazlmasn izah edir. Bu forma qsa vaxtda byk hcmdmaterial yoxlamaa imkan verir. Bu formann sas chtiondan ibartdir ki, burada yrniln materialn grm v hrkiyadda saxlamas ba vermir. Bu mnada ifahi qarlql imla,yazl qarlql imlan vz ed bilmz. Burada yrniln materialn grm v hrki yadda-saxlamas ba vermir. n yeni elmi pedaqoji dbiyyatda oxlusayda pedaqoji texnologiyann thlili verilmidir. Adlar: Sinifdmaterialn zbr yrnilmsi, Shvlri axtarram, konspekt-mhazir, mhazir-diskussiya, mhazir-mslht, kslaqli mhazir, tap, kimin haqqnda danrq, mtahana
29 hazrlq, beyin hcumu, generatorlar tnqidilr, buraxlvrqsi, insan thlil edirik, znqiymtlndirm, mtn-lr mbadilsi, fikirlrin sintezi, yaradc test, z yerindoturmaqla sakit cavab vermk v s. Biz ancaq 4 texnologiyann thlilini vermkl kifa-ytlnirik. Bu texnologiyalar bzn yanl olaraq fal tlimmetodlar, interaktiv metodlar kimi tqdim edirlr. slindhmin texnologiyalardan elm mlum olan metodlardan istifadedilir. Tlim prosesin yeni, qeyri-nnvi elementlri daxiletmkl metodlarn falladrma imkanlar v yrnm prosesinineffektliyi yksldilir. Pedaqoji texnologiya tlim prosesin yeni baxdr. Bu ba-xa gr tlim prosesi nnvi tlimdn frqli olaraq maksimumidar olunan proses olmaldr. Masir pedaqoji texnologiyalarntarixi XX srin II yarsnda biliklri yoxlamaq n qurularnmeydana glmsindn balanr. Bu mddt tlim texnologiyastlimd texniki vasitlrdn istifad kimi baa dlrd. Alimlrhesab edirdilr ki, texnikadan istifad daha ox informasiyanvermk n kmki xarakter dayr. Amma tdris prosesininayr-ayr mrhllrind texnikann tdris prosesin daxil edilmsiaktiv inkiaf edir. Alimlr glckd mllim v mktblrinkmyi olmadan yrdici, tlimedici sistemlrdn mstqilistifad olunacan proqnozladrrlar. Pedaqoji texnologiyannyaradlmas v ttbiqi zr spesifik prinsiplri myynldirmkv onlarn pedaqoji-psixoloji tlimini vermk olduqca vacibdir.Pedaqoji dbiyyatda mxtlif spesifik prinsiplr verilmidir.Bunlar aadaklardr: 1. Trbiyedici tlim prinsipiHr hans pedaqoji texnologiyalarn strateji mqsdlri xsiyyt xarakterlrini formaladrmaq olmaldr. Demli, buradamnasibtlr trbiyedici tlimin psixi material hesab olunur. Burada 3 qrup mnasibtlri frqlndirmk olar:1) Qanunatabelik mnasibtlri2) mkdalq mnasibtlri3) Mn konsepsiyas 30 Tlim prosesi uaqlarn psixikasna tsir edn xarici kons-truksiyadr. Bu proses mllimin, uaqlarn, didaktik materiallarntarixindn ibartdir. 2. nkiafetdirici tlim prinsipiPedaqoji texnologiyalar ttbiq edn zaman trbiyedici smrni nzr almaqla yana, onun inkiafetdirici trfini dlahiyldirmk v hyata keirmk d yax olar. Uan psiximliyyatlarnda artm hiss olunmaldr. Emosional v intellektualsahnin ahngdar inkiafn tmin etmk lazmdr. ntellektualsahnin emosional sahni sxdrmas insanda soyuq mna-sibtlrin yaranmasna, insanlara sevinc bx etmk, sevinc rikolmaq bacarqlarnn olmamasna gtirib xarr. 3. Tlimd mvffqiyyt qazanmaq prinsipiMvffqiyyt qazanmaqdan tr situasiya yaratmaq ua daha byk nticlr nail olma stimulladrr. Uan ke-miini yrnmk n byk mk srf etmk lazm glir.Makarenko ua koloniyaya qbul ednd kemiini yrnmytlsmirdi. O hr bir uaq n mli tlim texnologiyas ilyibhazrlamd. Bu mvffqiyyt qazanmaq n situasiyayaranmaqdan ibart idi. O ham n, o cmldn agird npsixi enerji mnbyini yemk, istiraht, yuxu, nfs alma, fizikihrktlr tkil etdiyi qnatind idi. 4. Btn uaqlarla ks laq prinsipiMhm vzifdn biri hr bir drsd btn uaqlara z mvffqiyytlri bard mlumat verilir. Btn agirdlrl kslaq prinsipi agirdi hr drs hazr glmy stimulladrr.Sem yolu il soru aparanda agirdlr oyun qaydalarn tezmnimsyir, drs hrdnbir hazrlarlar. Bellikl, sinifdtlblr formalar. agird bel fikirlir: gr, mndn iinnticlrini sorumayacaqsa hr df ny hazrlamamn nhmiyyti var. agirdlr drs glndn bir ne hft sonraurlu v ursuz surtd bu nticy glirlr. Bu prinsipi lazmirait yaratd halda hyata keirmk olar. Hr eydn vvl evtaprqlar uaqlarn gcn mvafiq olmaldr. Taprqlar vernzaman baqa fnlr d nzr alnmaldr. ox tssf ki,
31 mktbd ev taprqlarnn dqiq hcmi yoxdur. Bu idmllimlr mxtlif cr hrkt edirlr. 5.Mntzm olaraq tkrar etmk prinsipi.Tdris material il ilk df tan olandan sonra onu bir ne df tkrar etmk lazmdr. 1-2 drsdn sonra keirilnmateriala qaytmaq lazmdr. Burada sual yarana bilr: bs vaxtharadan tapaq? Ax, ox zaman bu proqramda nzr alnmr.Problemi proqramda hll etmk olar. l rzind keiriln materialaqaytmaq v sas fikirlri tkrar etmk lazmdr. Drs ilin tntdris ilind keiriln materialn tkrar il balamaq lazmdr.Yay rzind ox ey agirdin yadndan xr. Normal v salampsixika bel qurulmudur. Tkrar etmdiyimiz hr hans mlumaturdan xb uraltya keir v yaddan xr. Ona gr dbiliklri aktualladrmaq n tdris ilinin vvlind onlar tkraretmk lazmdr. 6. Optimal psixi grginlik prinsipi.Hm agirdlr, hm d mllimlr n zruridir. agirdi hm hddn artq yklmk, hm d az yklmk pisdir. agirdaz psixi grginlik raitind inkiaf etmir. Bu tlbi mllim daid etmk olar. gr mllimlr drsd hr eyi zlri etmkistyirlrs, bu mllimlrin psixi chtdn yklnmsin gtiribxarr. Odur ki, agirdlr daha ox slahiyytlr vermklazmdr. Onlar tdris prosesinin idar olunmasna clb etmyimkan vern bir ox texnologiyalar vardr. 7. Tdris prosesind agirdlrin maksimum itirakprinsipi. Bu prinsip drsd agirdlri mxtlif nv faliyyt clbetmyi nzrd tutur. Bu mqsdl qarlql soru keirilir.Yaranan problemlr, cavablardak km-ksirlr aradan qaldrlr.Burada prinsip beldir: agirdlrin gr bilcyi ii mllimgrmmlidir. Bu prinsip mllimi artq ykdn azad etmyimkan verir. agirdi vacib faliyyt clb etmk onu ninkiinkiaf etdirir, hm d trbiy edir. Tdris prosesind real faliy-ytd uur qazanmaq situasiyasn yaratmaqla tlimin trbiy-edici, inkiafetdirici mqsdlrin mvffqiyytl nail olunur. 32 8. Tlimd yaxn inkiaf zonasna oriyentasiya prinsipi.gr uaq alman yerin yetir bilmirs onda tlimi hmin uan inkiafna, sviyysin endirmk lazmdr. gragird faliyytindki qsuru dzld bilmirs, onda ona iradtutmaa ehtiyac yoxdur. nki bu irad onun inkiafna he birtsir gstrmyck. gr gstrmi olarsa bu neqativ trfdn(uaqda onu hat edn adamlardan intiqam almaq hissi formalaabilr) zn tzahr edckdir. 9. Mllim v agirdlrin vahid mqsdlr nbirlmsi prinsipi. Bu i prinsipi mqsdlri, texnologiyalar agirdlr zorlaqbul etdirmmlidir. Tdris prosesini tkmilldirmk nmzakirlr keirmk olur. Tlim prosesinin texnologiyasmllim v agirdlrin faliyytinin birg mhsulu olmaldr.Amerika mktblrind komisiyalar yaradlr. Hmin komissiyamllim v agirdin bu cmiyytd birlmsidir. Bir qrupmllim bir sinfin agirdlri il birlir, onlar arasnda mqavilbalanr. Mqavild agirdin v mllimin ayrlqda ny cavabvercyi gstrilir. Amerika mktblrind aparlan sorununnticlri gstrir ki, bu forma agirdlrin xouna glir. Onlarqay hiss edir. Mllimin z nailiyytlri n byk msuliyytdad gstrilir. Pedaqoji texnologiyalarn thlili mktb rhbri v mktbpsixoloquna kmk etmlidir. Tlim prosesind n smrli yolbu v ya digr situasiyada n lverili olan pedaqoji texnologiyanttbiq etmkdir. ndi biz bzi pedaqoji texnologiyann thlilinbaxaq: 1. Fikirlrin hcumu (Mqsdlr) agirdlrin yaradcfikirlrini birldirmkl elmi v ya tlim problemini hll etmk.Kollektiv beyin yaratmaq 2. mkdalq etmk bacarn, qanunatabelik vrdi-lrini thlil etmk 3. agirdlrin yaradcln inkiaf etdirmkBu texnologiya mktbd soru zaman yeni materiallar yrnmkd, kemi materiallar thlil etmkd v mumil-
33 dirnd, problemi hll ednd v baqa hallarda ttbiq edilir.Bundan btn fnlrin tdrisind istifad etmk olar. Onunardcll gediat beldir. 1. agirdlr mvzu, mqsd bildirilir, onlarda motivasiyayaradlr. 2. mkdaln mumi qaydalar bildirilir.3. Qiymtlndirm meyar bildirilir.4. Elmi aspektlr v mqsdlr tyin olunur.5. Mllim v ya baqa msul xs ilkin situasiyan rh edir. O, deyir: Uaqlar, qarda tdris ili durur. Biz onu maraqlkeir bilrik. Amma onu nec keirmk bizim zmzdnasldr. ndi bizim hr birimiz tdris ilind n il mul olmaqistdiyimizi aq-akar dey bilrik. stdiyiniz tsniflri tklifedin. Bilin ki, baqalarnn tklifini tnqid etmk olmaz. 6. Balanc informasiya il tan olunur, onu dinlyir,gr hans msl aydn deyils sual verib dqiqldirirlr. 7. lav informasiya verilir, gr lazm glrs mllimson nticni bir daha qeyd edir, fikirlrin hcumu balayr. Hrbir tklif qsa formada yazlr, ekspertlr fikirlri qsa ifadetmy kmk edirlr. Katiblr is yazrlar. Ekspertlr, katiblrfikirlrin hcumuna mntzm olaraq mdaxil edirlr,dinlyicilrin tklifin he kim cavab vermir, he kim thlil etmir,nec deyilirs, yaz taxtasna el d yazlr, hcumun mddti 45dqiqdn ox olmur. 8. agirdlrin fall snr, tkliflr glmir, fikirlrinhcumu baa atr. 9. Ekspertlr fikirlrin hcumunu thlil edir, nvbtimld nticlr bildirilir. 10. Mllim v ya msul xslr yekunladrrlar vmumildirmlr aparrlar. Tdris prosesind fikirlrin hcumu texnologiyas azttbiq olunur, nki bu tin texnologiyadr. 34 DBYYAT 1. Bdlova A. Pedaqogikann masir problemlri.(Magistrlr n proqram). Bak, 2009. 2. Hsnov A., Aayev . Pedaqogika. Bak, 2007.3. Mehrabov A. v b. Pedaqoji texnologiyalar. Bak, 2006.4. Mrdanov M. Azrbaycan thsili yeni inkiaf mrhlsind. Bak, 2009.5. Nzrov A. Masir tlim texnologiyalar fnni zr proqram. Bak, 2010.6. Sadqov F. Pedaqogika. Bak, 2006.7. Tlim-trbiy iinin tkmilldirilmsind v huma- nistldirilmsind yeni forma, metod, sul v sitemlrin ttbiqitcrbsindn (Prof. ..Aayevin redaktorluu il), Bak, 1997.
35 V MVZUTLMD NTERAKTV METODLAR V FAL TLM METODLARI PROBLEM PLAN:1. Hazrda interaktiv metodlar, fal tlim metodlar,tlim texnologiyalar anlaylarna tez-tez rastglmyin sbblri2. Yeni anlay kimi meydana xan interaktivpedaqogika ifadsinin konkret mnas3. Tlim prosesind agirdlr arasnda laq, qarlqltsir v mkdaln sas sbbi Hazrda interaktiv metodlar, fal tlim metodlar, tlimtexnologiyalar anlaylarna tez-tez rast glirik. Xarici beynlxalqtkilatlar, milli qurumlar, masir tlim metod v texnolo-giyalarnn tblii mllimlr arasnda yaylmas il laqdar 10ildn artqdr ki, seminarlar, mhazirlr, layihlr keirirlr. yrniln yeni trz, metod, vasit v yanamalar yara-dcl, mstqilliyi inkiaf etdirmkl yana, insan xsiyytini,onun insanlara, tbit, cmiyyt mnasibtini, mnvidnyasn v s. inkiaf etdirmli, znginldirmlidir. vvlc, interaktiv sz haqqnda: interakriv anlayingilis dilindn dilimiz, o cmldn digr dillr kemdir.Hazrda interakriv pedaqogika, interaktiv tlim, interaktivtlim metodlar v yaxud, ycam olaraq interaktiv metodlarifadlrin tez-tez rast glirik. Yeni anlay kimi meydana xan interakriv pedaqogikaifadsini ilk df 1975-ci ild alman tdqiqats Hans Fritsiltmidir. Alimin tdqiqatlarnda interaktiv prosesin mqsdi buproses itiraklarnn davran modelini dyidirmk v yax-ladrmaqdr. O, interaktiv metodlar haqqnda interaktiv trbiyprosesi kimi danr. Bel ki, alim gr tlimd interaktivliyimllim v agirdin qarlql tsir mkdalq qabiliyyti kimiizah etmk olar. nter (ingilis dilind Enter) ara (insanlar 36 aras), qarlq (insanlarn qarlql anlamas, mkdal, ii) vs. kimi baa dlr. Metod olaraq interaktivlik tlim prosesindmllim v agird arasnda iin gediindn mvzudan, rhdn,dialoqdan, rollu oyundan hmin anda meydana xan yanama,izah v s.-dir. Yni, bu trz irlicdn planladrlmr, iin tlimprosesinin gedii bu mqam ortaya xarr v daha ox agirdinmstqilliyi mdaxilsi il ba verir. Digr trfdn, interaktivlik agirdlrin zlri arasnda daola bilr. sas cht odur ki, bu prosesd mkdalq edn,yrnnlr v yrdn eynihquqlu mvqed dayanrlar. Tbii ki,mllim yrdn olaraq tkilatlq, koordinator, mslhti,fasilifator funksiyasn yerin yetirir. agirdlrin ilrin m-daxil etmdn problemlri qoyur, istiqamr verir, nzart edir,axtar strategiyasn hazrlamaa kmk edir, amma tlimtaprqlar zrind uaqlar zlri birlikd z aralarnda m-bahis edrk, diskussiya apararaq ilyirlr. Bununla yana, hr bir agirdin z fikri, ideyas olur.Mbadil nticsind fikirlr dyiir, ideyalar tzlnir. Bellikl,psixoloji abu-hava dyiir. Qrupdak zif agirdlr d mzakirdfal itiraka qoulurlar: msllrin mzakirsi v kollektivmzakirnin gediind biri-birini dinlmy alrlar. Hr bir tlim taprnn bu cr hlli vasitsil onlaridraki axtarclq taktikalarn tkmilldirir, tlimd z mvf-fqiyyt formulunu hr ksin z qurur. Bellikl, tlim prosesind agirdlraras laq, qarlqltsir v mkdalq sas olur. Tlim nticsi tlim prosesiitiraklarnn qarlql qvvsi il ld edilir, agirdlr tlimnticlrin gr z zrilrin qarlql msuliyyt gtrrlr. Bunlar imkan verir ki, agirdlr: Biliyi qavrama prosesini daha anlaql etsinlr; z fikrini formaladrma, onu dzgn ifad etmyi,z nqteyi-nzri saslandrma, mzakirldirmyi vsbut etmyi yrnirlr; Digrini eitmyi, dinlmyi, alternativ fikr hrmtetmyi yrnirlr;
37 Mxtlif sosial vziyytlri modelldirmyi, mxtlifhyat vziyytlr qoulmaqla v bu hyat duymaqlaz sosial tcrblrini znginldirirlr; Qrupda konstruktiv mnasibtlr qurma, burada zyerini myynldirmyi, konfliktlrdn qama,onlar hll etmyi, kompromis axtarma, dialoqa syetmyi yrnirlr; Tlim materiallarn thlil edir, onlara yaradcyanarlar; Problemin mumi hllini taprlar; Layihlrl i faliyytin, mstqil ilmy, yaradc ilr grmy alrlar v s.nteraktiv metodlar mllim v agird mkdaln realladrr, onlar konstruktiv qarlql hrkt aldrr, drsdpsixoloji iqlimi salamladrr, xo abu-hava yaradr. Azrbaycanda interaktiv metodlarla ilyn az sayda olanmllimlrin i tcrbsi xarici tcrbnin smrliliyini tsdiqedir. Lakin tlim prosesind msly yanamada tam tqlidkrm olmamaldr. Hr bir fal, igzar Azrbaycan mllimiagirdlrin sosial raitini, ictimai mhitini, milli mentalitetini,adt-nnlrimizi, fnnin, mvzunun fundamentalln v yapraktikliyini, fnlraras laqni, htta bilgilrin inteqrasiyasn,ya v anlaq hyat tcrbsi sviyysini v pedaqoji-metodik,psixoloji-iradi xsusiyytlri nzr almal, prosesin tkilinyaradc yanamaldr. Qeyd edk ki, interaktiv tlim metodlarndan hmiistifad etmk onun tsirini azalda bilr. Hqiqi tlim n metodv texnologiyalar qarya qoyulmu mqsd v raitdn aslolaraq seilmlidir. Ona gr d mllimlr mqsd v raitdnasl olaraq seilmlidir. Mllimlr fnn, mvzuya, agirdlrintcrb v bilik sviyysin gr btn tlim modellrindmxtlif metodika v texnologiyalardan istifad etmlidirlr.sas odur ki, tlim uaqlar inkiaf etdirsin. Onlara dnmk,mstqil fikir sylmk, biliklrini ttbiq ed bilmk bacarqlar 38 alasn. Onlarda nsiyyt, anlama mdniyyti, z problemlrinihll ed bilmk qabiliyyti formaladrsn. Demli, interaktiv tlim dedikd, drsd yaranan, tlimprosesind meydana xan, agirdlraras yrnm nsiyyti vmkdal, mllim agird birliyi nzrd tutulur. evik dndrc itirak falln dourmayan metodlaruaqlarn maran tmin etmir, onlar canlandrmr, faliyytqomur. Digr trfdn, hr bir uan (agirdin) z ideal,mara, hyata hazrlq istyi var. Bel ki, tlimin hm mzmunu,hm d metodlar bu istyi tmin etmlidir. Daha bir amil is,vtnda thsili v trbiysinin aktualldr. Btn bu rtlr masir tlimin mzmunca metod vtexnologiyalara gr yenilmsini zruri edir. Pedaqoji prosesd ba vern yeniliklrdn biri d tlimdtrbiyediciliyin daha da artmasdr. nteraktiv tlim agirdlrbilik verm prosesind hm d onlar iradi, xlaqi, qli, estetik,mdni, hquqi, ekoloji, iqtisadi v digr akseoloji dyrlrynmnd inkiaf etdirir, formaladrr. Yeni tlblr cavab vern pedaqoji kadr olmadan thsiliyenilik sviyysin qaldrmaq mmkn deyildir. Hr eymllimdn, thsili idar edn insanlardan, onlarn vtndalqamalndan, lyaqt, mnviyyat, mdniyyt v masir tlblrcavab vern pe ixtisas hazrlndan asldr. Fal v interaktiv metodlar bir-biril sx baldr, ammatam eyni deyillr. nteraktiv metodlarn hans prosesd zrurtevrildiyini irlid qeyd etmiik. Bs, fal tlim metodlar ndir? Bu anlay XX srin 80-c illrindn Azrbaycandailnmy balamdr. Fal sz blli olduu kimi daha ilk,hrktd, tsird olan mnasn verir. Fal tlim metodlarnninteraktiv tlim metodlar il yaxnl mahiyytindn dour, lakindoulu v seim tsirin gr bir-birindn frqlnir. Bel ki, grinteraktiv metodlar drsd tlim prosesinin gediindn doursa,yni biri digrini vz edrk meydana xrsa v yrnnlrinhamsnn birlikd tam, mstqil faliyytini tmin edirs, falmetodlar irlicdn planladrlm tlimin falladrlmasna
39 rait yaradr. nnvi olaraq ilnn sz metodlar, yani,praktik metodlar bu gn d fal metodlar srasna daxildir. Rolluoyunlar, mxtlif xarakterli didaktik almalar, esse, test tap-rqlarnn icras, diskussiya, mzakir v s. fal tlim metod-lardr. Tlimin fal metodlar dedikd, yrnnlrin mlumat-lanmasn, idrak mstqilliyini, fikri falln, yaradclnartran metodlar nzrd tutulur. nteraktiv tlim qarlql faliyyt prosesind yaradcfaliyyt saslanmaq demkdir. Bu gn mktb n ninteraktiv tlim sorandadr? nnvi tlimin mahiyyti ondanibartdir ki, tlimd mllimin faliyytinin izahl illstrativxarakteri stnlk tkil edir. Birinci yer yalnz tdris vziflriil mhdudlaan fnn xarakterli bilik, bacarq v vrdilryiylnmk dururdu. Mllimin faliyyti ona ynlirdi ki, necets, hr eyin aydn olmasn, baa dlmsini tmin ed bilr.Bu da tlim faliyytini yerin yetirrkn mllimin balcameyar olurdu. nnvi tlim tipind mllim-agirdl mnasi-btlri birtrfli idi. agirdlr mllimin dediklrini icra edir, onutqlid edir, mllim kimi olmaa alr. Drsd mllimlagirdlr ancaq igzar laq saxlayrlar. nteraktiv tlim agirdlr bilik verm msllrind, hmd onlar iradi, xlaqi, qli, estetik, mdni, hquqi dyrlrynmnd inkiaf etdirib formaladrr. nteraktiv metodlaraktualladran bir sra tlblr var: 1. nsanlarn bazar iqtisadiyyat cmiyytind yaamas vhr ksin znn bu cmiyytd yaaya bilmsi n hazr-lanmas zrurti; 2. Uaqlarn 20-30 il vvlki zamana gr dnyagr-nn, sosial, texniki mlumatlq sviyysinin yksk olmas; 3. Demli, evik, dndrc idrak falln dour-mayan metodlar uaqlarn maran tmin etmir, onlarcanlandrmr, faliyyt qomur. Tlim strategiyas ndir? Tlim strategiyalar mllimintlim prosesind istifad etdiyi metod, forma v sullar hatedir. Pedaqoji dbiyyata tlim metodlarnn mxtlif nvlrinin 40 olduu gstrilir. Msln, beyin hmlsi (qli hcum), BB,klaster (ax) anlaynn xarlmas, sz assosiasiyalar, akva-rium, rollar zr oyun, venn dioqram, layihlrin hazrlanmas,ESSE v s. Bellikl, Tdris prosesin fal tlim metodlarnn daxiledilmsi agirdlrin passivliyinin aradan qaldrlmasna, tfk-krn inkiafna, tlimin keyfiyytinin yksldilmsin raityaradr. Fal tlim metodlarnn ttbiqi nticsind Thsil sah-sind slahat proqramnn tlim-trbiy prosesinin demok-ratikldirilmsi, humanistldirilmsi, humanitarladrlmas,diferensialladrlmas, frdildirm, inteqrasiya prinsiplrinigeni ttbiq etmkl hyata keirmk olar. (A.Mehrabov v b.Pedaqoji texnologiyalar. Bak-2006, sh. 282) DBYYAT 1. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu.Bak, 2009. 2. Aayev ., Talbov Y., Eminov A., sayev . Pedaqogika.Bak, 2006. 3. Aayev . v b. btidai siniflrd fal tlimin nzri vpraktik msllri. (Metodik vsait). Bak, 2007. 4. Bunyadova F., Abdulla B. Tlim v trbiyd interaktivtexnologiya. Bak, 2000. 5. Hsnov M., Bhmnova C. btidai siniflrd fal vinteraktiv metodlardan istifadnin nzri-praktik ms-llri. (Metodik vsait). Bak, 2009. 6. Krimov Y. Pedaqoji tdqiqat metodlar. Bak, 2009.7. Nzrov A. Thsilin masir problemlri fnni zr proqram. Bak, 2010.8. Nzrov A., Mollayeva E. Masir dvrn thsil problemlri. (Mhazir xlaslri). Drs vsaiti, Bak,2011. 9. Veysova Z. Fal (interaktiv) tlim: Mllim n vsait.Bak, 2007.
41 VI MVZUTLM PROSESND PEDAQOJ DAQNOSTKA MSLLR PLAN:1. Btn zamanlarda mtrqqi pedaqoqlarn pe-daqoji prosesd agirdlri hrtrfli yrnmyinzruriliyini n plana kmlri2. Diaqnostika nticsind informasiyan almaq nistifad olunan prinsiplr3. Pedaqoji diaqnostika termininin pedaqogikayadaxil olduu konkret dvr4. Yeni tlim v pedaqoji texnologiyalarn ttbiqhazrlanmasnn kriteriyaynml diaqnostikas Respublikamzda masir dvrd sosial-iqtisadi proseslrininkiaf istiqamtlrini xarakteriz edn balca xsusiyytlrdnbiri d informasiyann rolunun hmiyytli surtd artmasdr.Thsil sisteminin tlim-trbiy, idaretm, qiymtlndirm v s.faliyyt nvlrinin tkmilldirilmsind informasiyann rolubykdr. Hminin thsil sistemi inkiafn balca istiqa-mtlrini xarakteriz edir. Thsil sistemind informasiyalardanistifady kortbii surtd yanama yksk sviyyd subyek-tivliy gtirir v informasiya cmiyytinin inkiaf tendensiyalaril ziddiyyt tkil edir. Baxlan problemin hlli thsil prosesinmasir pedaqoji texnologiyalarn ttbiqi nticsind mmkndr.Pedaqoji diaqnostikan bel masir texnologiyalara aid etmkolar. agirdlrin biliyinin inkiaf mrhlsin mxtlif faktor-lardan bu v ya digr formada alimlr, tdqiqatlar mnasibtbildirmilr. Rus tdqiqats Uinski yazmdr ki, gr pedaqogikainsan hrtrfli trbiy etmk istyirs, onda hr eydn vvlonu hrtrfli yrnmlidir. O, mllimlr mslht grmdrki, agirdlrinizi, onlarn traf mhitini, fiziki v daxili tbitinin qdr mmkndrs ox yrnsinlr. 42 Suxomlinski bu problemin hllin daha hrtrfli v drinyanam v qeyd etmidir ki, ua hrtrfli yrnmk peda-qogikann nzri v praktik sahlrinin balca ksim nq-tsidir. Sonrak mllimlr v tdqiqatlar da pedaqoji prosesduan hrtrfli v drindn yrnilmsin diqqt ynltmilr.Grndy kimi, btn zamanlarda mtrqqi pedaqoqlarpedaqoji prosesd agirdlrin hrtrfli yrnilmsin geni yervermidir. Onlarn bu fikirlri masir pedaqogika elmind peda-qoji diaqnostikann mahiyytinin sasn tkil etmidir. Pedaqojidiaqnostika termini is pedaqogika elmin ken srin sonuncuonilliyind daxil olmudur. Thsil sahsind ttbiq olunannnvi nzart metodlarndan frqli olaraq pedaqoji diaqnostikathsil sisteminin faliyytin nticlrinin mntzm olaraq izlnil-msini nzrd tuturdu ki, bu da onun yekun olaraq mqayislithlilin imkan verir. Praktik olaraq thsil mssissi n hazrlanan hr birdiaqnostik metodika pedaqoji diaqnostika n d mvf-fqiyytl istifad oluna bilr. Pedaqoji diaqnostikann mqsdi, onun faliyytinin ma-hiyytini ks etdirn pedaqoji informasiya yolu il hyata ke-irilir. Diaqnostika nticsind informasiyan almaq naadak prinsiplr istinad olunur: 1. Diaqnostik praqnozverm istiqamtliliyi prinsipi2. Pedaqoji kommunikativlik prinsipi3. Sosial normativ xarakterlilik prinsipi4. Elmilik prinsipi5. Pekarln mqsdmvafiqlik prinsipi6. Fasilsizlik prinsipi7. Tamlq prinsipi8. Ardcllq prinsipiPedaqoji diaqnostikann texnologiyasnn ilnilmsi prosesind tcrbi v nzri metodlardan istifad edilir. Onlarasoru, mahid, msahib, anketldirm, shbt, tbii v diaq-nostik eksperiment, modelldirm aid edilir.
43 Pedaqoji diaqnostika termini, pedaqogikaya ken srinaxrnc on illiyind daxil olmudur. Thsil sahsind ttbiqolunan nnvi nzart metodlarndan frqli olaraq yrnilmsininzrd tutur ki, bu da onun nticlrin, mqayisli thlilinimkan verir. Praktik olaraq thsil mssissi n hazrlanan hrbir diaqnostik metodika pedaqoji diaqnostika n hmiyytliolar. Pedaqoji diaqnostikann mqsdi, onun faliyytininmahiyytini ks etdirn pedaqoji informasiya tyin olunur. Peda-qoji informasiya dedikd, biz diaqnostika, proqnoz verm, mq-sdmvafiq, pedaqoji, kommunikativ, interaktiv, sosial normativxarakterl rtlnn v mumthsil mktblrind thsil faliyytinticsind onun subyektlr trbiyvi tsir edn inkiafnnzrd tutur. Diaqnostika nticsind informasiyan almaq n diaq-nostikann n kimi prinsiplr saslanmas bard yuxardamlumat verilmidir. nnovasiyal metod v texnologiyalardan istifadniarzulamaq azdr, bunu realladrmaq n yksk pekarla nailolmaq lazmdr. Ona gr d mllimin, yaxud kollektivin hreydn vvl yeni texnoloji tcrbnin ttbiqin pekarlqlayanamas mslht grlr. Bu baxmdan, xsiyytynmltlim sistemi sasnda qurulan metodika daha sciyyvidir. grmllim metodikada ks olunan btn parametrlri icra etmis,o, yeni thsil texnologiyasndan, indiki halda xsiyytynmltlimdn istifad etmy hazr ola bilr. Mllim n tz olan metodikann ttbiqind thsilmssissi rhbrinin mvcud innovasiyaya mnasibti d oxvacib faktordur. Tssfl qeyd etmk lazmdr ki, bir oxmllim yeniliklrin ttbiq edilmsi il ildiyi halda, onunfaliyytini yen d khn llrl qiymtlndirirlr. Mktb rhbrlri yeni tlim metodlar il ilynmllimlrin drsini dinlmk n yeni yanamalar yksksviyyd mnimsmlidir. 44 gr mktb rhbrlri bir ox parametrlr gr drsinthlilin hazr deyils, onda o yeni metodlarla tan olmal, bu nvfaliyyt n xsi hazrln artrmaldr. Pedaqoji diaqnostikann texnologiyasnn ilnilmsi pro-sesind tcrbi nzri metodlardan istifad edilir. Onlara soru,mahid, msahib, anketldirm, tbii v diaqnostik ekspe-riment, modelldirm v s. daxil edilir. Bu halda diaqnostikannsubyektlrindn alnan informasiyann etibarllq sviyysimhm hmiyyt ksb edir. Demli, tlimd pedaqoji diaqnostikann metodlarndandzgn v yaradc kild istifadnin hmiyyti tkzibolun-mazdr (mahid, msahib, anket sorusu, testldirm,pedaqoji-psixoloji eksperiment v s.). Mktbli mvffqiyytinin diaqnostikas baxmndanbiliyin yoxlanlmasnn ifahi, yazl v test formalarndan sm-rli istifad olunmaldr. Bu da onu gstrir ki, thsil sitemindtlim yararlln v intellektual inkiafn diaqnostikas dzgnmyynldirilmlidir. DBYYAT 1. Aamalyev R., hmdov . Tdris prosesind modultlim texnologiyasndan istifadnin imkan v yollar.Pedaqoji texnologiyalar. Bak, 2006. 2. Aayev . Tlim prosesi: nn v masirlik. Bak, 2006.3. Kazmov N., Himov . Pedaqogika. Bak, 1996.4. Krimov Y. Tlim metodlar. Bak, 2007.5. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problemlri. Bak, 2007.6. Mktb pedaqogikas.(Q..ukinann redaktsi il) Bak, 1982.7. Nzrov A., Mollayeva E. Masir dvrn thsil problemlri. (Mhazir xlaslri) Drs vsaiti, Bak,2011.
45 VII MVZUPEDAQOJ NNOVASYALAR PLAN:1. nnovasiyann mahiyyti2. Pedaqoji sistemin optimalladrlmas3. nnovasiyalarn obyektini myynldirn problemlr4. Hazrda pedaqoji sistemd gedn innovasiya prosesinin nvlri nnovasiya sz ingilisc, innovation szndngtrlmdr. Mnas yenilik demkdir. Pedaqoji innovasiyadedikd, tlim, trbiy, thsil prosesinin gediini v nticlriniyaxladrmaq mqsdil pedaqoji sistemd hyata keirilnyenilik baa dlr. nnovasiya pedaqoji sistemin daxiliehtiyatlar hesabna ba verir. nnovasiya sznn vvlindkiin hisssinin mnas da daxili demkdir. Pedaqoji sistemin yenilmsi ox vacib v aktualideyadr. nki thsil cmiyytin simasdr. Cmiyytin inkiafthsild d z ksini tapmdr. lkd siyasi sistemin dyi-msindn sonra cmiyytd olduu kimi thsild d yeniliklr bavermidir. ndi yeni tip mktblr yaranmdr. Alternativ thsilplanlar, drsliklri, drs vsaitlri yaranmdr. Thsil inves-tisiyalar qoyulur. Pedaqoji sistem zncirvari kild bir-birin baldr.Sistemdki komponentlrdn biri pozulduqda sistem dalr vonun vzin yeni xasslri olan baqa bir sistem yaranr.Pedaqoji sistemin elementlri aadaklardr: 1. agirdlr;2. mllimlr;3. tlim v trbiynin mumi v xsusi mqsdlri;4. tlim v trbiynin mzmunu;5. tlimin texniki vasitlri;6. tlim-trbiy v thsil iinin tkili formalar; 46 7. tlim-trbiy v thsil prosesinin idar olunmas;8. tlim-trbiy v thsil prosesinin texnologiyas;9. tlim-trbiy v thsil prosesinin nticlri.Pedaqoji sistemin smrsi 100%-dn artq ola bilmz. Bu gstricinin 50%-i mllimin, 50%-i is agirdin payna dr.Buradan bel xr ki, n pis pedaqoji prosesin nticsi 50%-dnaa ola bilmz. Hmin 50%-i bnvr gtrmkl hr zamandaha 50%, yni 100%- atmaq urunda mbariz gedir. Lakinindiydk tam 100%-lik qlb ld edilmmidir. nnvipedaqoji sistemli i msal 60%-dir. Bu o demkdir ki, mktbyetirmlrinin yardan bir az oxu proqram materiallarnmnimsy bilir. Odur ki, daha yksk mnimsmnin yollaraxtarlr. Pedaqoji sistemin tkmilldirilmsinin iki yolu var: 1)ntensiv (franszca gclndirmk, mhsuldarl artrma); 2)Ekstensiv (latnca genilndirmk, uzatmaq). ntensiv yol pedaqoji sistemin inkiafn daxili ehtiyatlarhesabna hyata keirmyi nzrd tutur. Ekstensiv yol is peda-qoji sistemin inkiaf n lav qvvlrin (investisiyalarn),yeni vasitlrin, avadanlqlarn, texnologiyalarn, kapital qoyu-luunun clb edilmsidir. Hazrda qrb mktbi ekstensiv yolla inkiaf edir. Hazrdamstqil yolla pedaqoji mhsulun keyfiyytinin artmasna bhedirlr v nzriyyilr bel fikir sylyirlr ki, yaxn vaxtlardapedaqogikada innovasiyalar kemi qaytma aparb xa-racaqdr. Odur ki, indi intensiv v ekstensiv yollarn inteqrasiyasyolu il pedaqoji sistemin smrliliyini yaxladrmanmmknlyn iddia edirlr. nnovasiyalarn obyekti aadak problemlrdir:a. tlim-trbiy faliyytinin motivasiyasn (yrnmy, oxumaa olan mara) nec yksltmk;b. drsd yrniln materialn hcmini nec artrmaq;c. tlimin srtini artrmaq;d. vaxt itkisini nec aradan qaldrmaq v s.
47 Hazrda bu problemlri hll etmyin yollar myyn-lmlidir. Bu sbbdn bzi mtxssislr nnvi pedaqogikantnqid edir, yeni bir elmin yaranmas fikrini irli srrlr ki,hmin elm thsili kkndn yenildirsin. Bu, olduqca tindir. Yeni pedaqoji dbiyyatda bel bir elm rti olaraq inno-vasiya pedaqogikas adlanr. Tlim v trbiynin paradiqmalarn(nzri v praktiki problemlrin hllinin sasn tkil edn hakimnzriyy) dyimyi tlb edir. nnovatorlar bel hesa edirlr ki,klassik pedaqoji nzriyy khnlmidir, indiki raitd yeninsillr hmin nzriyy sasnda tlim-trbiy vermk tindir. lkmizd innovasiyal thsil mssislri hazrdafaliyyt gstrmkddir. Masir Thsil Kompleksini, XXI srinbir sra baqa thsil sahsindki yeniliklrini buna misalgstrmk olar. 1. Humanist pedaqogikann tkkln pedaqoji sistemdszn sl mnasnda gedn innovasion prosesi nmun kimigstrmk olar. 2. Tlim-trbiy prosesin optimalladrlmas mumilikdpedaqoji sistem aid ediln mumi innovasiyadr. Optimal-ladrma (optium n yax) mmkn olan variantlardan nyaxsn seib gtrmk prosesidir. Pedaqoji proses ox planl,mrkkb v dinamik olduu n optimal variantlar da oxdur.Onlarn n yaxsn seib iltmk vacibdir. Bu zaman alternativvariantlar mqayis etmy, daha mqsdmvafiq variantanm vermy lzum var. nki bu rait (msln, sinif) nyararl olan optimallq digr raitd zn dorultmaya bilr. Optimalladrma nzri v praktik baxmdan iki istiqa-mtd olur: 1) nzri aspektd optimalladrmann sinonimvariantlarn hesaba (uota) alma, mqayis, tutudurmadr; 2) praktiki aspektd bu pedaqoji sistemin innovasiyas,yekun tkili v qurulmas, qarya qoyulmu vziflri hlletmk n onun n yax vziyyt gtirilmsidir. Tlim-trbiyprosesi o zaman optimal hesab olunur ki, orada agirdlr vmllimlr yklnmir v maksimum ntic ld edirlr. 48 Tcrb gstrir ki, agirdlrin hddindn artq ykln-msi onlarn i qabiliyytini azaldr, salamlna mnfi tsirgstrir. Optimalladrma pedaqoji prosesi mvcud vziyyt,rait uyunladrma nzrd tutur. Bununla bel o z yenirait yaradr v pedaqoji prosesin ona tabe olmasn tlb edir. Tlim-trbiy prosesinin optimalladrlmas o zamanmmkndr ki, mllim pedaqoji sistemin btn parametrlrini(gstricilrini) yax bilsin. Bu baxmdan mllim aadakkeyfiyytlr malik olmaldr. 1) yaradc tfkkr slubuna;2) tfkkr evikliyin;3) tfkkr konkretliyin;4) tfkkr sistemliliyin;5) qrarlar qbul edn v faliyyt gstrn zaman hddi gzlmk qabiliyytin;6) daha ox nsiyyt girmk v pedaqoji takt gzlmk bacarna.mumiyytl, hr bir mllim tlimi optimalladrma bacarmaldr.Masir yenilm prosesinin thlili sasnda pedaqoji sistemind gedn innovasiya prosesini nv ayrmaq olar:1. Aa sviyy: Burada yeni qeyri-adi adlar v mumi ifadlrd dyiikliklr aparlmas gman edilir;2. Orta sviyy: Burada mahiyyt toxunulmadan formalar dyiir;3. Yksk sviyy: Burada btn sistemin v onun balca komponentlrinin sasl dyiilmsi ba verir.slind nc yksk elmi v praktiki dyr malikdir. Qalanlar keici xarakter dayr v innovasiya xatirin edilir.Thlil gstrir ki, nc sviyy innovasiyann ox czihisssini, ancaq 3 fslini tkil edir. Humanist mktblrin tcrbsi artq innovasion faliy-ytin konkret forma v sullarn myyn etmidir. Onlardanaadaklar gstrmk olar.
49 1. Tlim-trbiy faliyytinin diferensiasiyas2. Trbiy v tlim prosesinin frdildirilmsi3. Hr bir trbiy olunann meyl v qabiliyytinin inkiaf n lverili raitin yaradlmas4. Homogen (eyni mnli) siniflrin v paralellrin formaladrlmas5. Tlim-trbiy n rahat raitin olmas6. agird v onun inkiafna inam7. agirdi nec varsa el qbul etmk8. mktbin mqsd istiqamtinin dyimsi9. Qiyabi, ekstern tlimin aradan qaldrlmas10. Mllimin xsi daxili ynmnn dyidirilmsi11. Humanitar thsilin gclndirilmsi DBYYAT 1. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu.Bak, 2009. 2. liyev A. Yeni (masir) pedaqoji texnologiyalar vonlardan tlim praktikasnda sistemli istifadninhmiyyti. Thsil problemlri qzeti, 21-30 iyun, 2007. 3. Hsnov A., Aayev . Pedaqogika. Bak, 2007.4. Qasmova L., Mahmudova R. Pedaqogika. Bak, 2003.5. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problemlri. Bak, 2007.6. Mrdanov M. Azrbaycan thsili yeni inkiaf mr- hlsind. Bak, 2009.7. Nzrov A., Mollayeva E. Masir dvrn thsil prob- lemlri. (Mhazir xlaslri) Drs vsaiti. Bak, 2011. 50 VIII MVZUYENLK MLLMLRN PEDAQOJ TEXNOLOGYALARDAN STFAD BACARII PLAN:1. Mllimlik pesinin insan faliyytinin oxmrkkb nvn aid olmas2. Mllimin pedaqoji qabiliyytinin yeddi qrupaayrlmas3. deal pedaqoji keyfiyytlrin qrupa ayrlmas4. Hqiqi tlim n metod v texnologiyalarn qar-ya qoyulmu mqsd v raitdn asl olaraq seil-msi5. Xarici tcrbd xz edilmi bzi yeniliki ml-limlr trfindn ttbiq edilmy balayan interaktivmetodlar (rollu oyun, debatlar v s.) Mllimlik pesi insan faliyytinin ox mrkkbnvn aiddir. Pedaqoji funksiya mllim pe biliklri vbacarqlarn ttbiq etmk istiqamtini gstrmkdir. Pedaqojifaliyytin balca istiqamtlrini agirdlrin tlimi, thsili,trbiysi, inkiaf v formalamas tkil edir. Bu ilrin hrbirind mllim ox konkret ilr grr. O, z bu balcafunksiyan n qdr drindn baa ds z agirdlrin d bir oqdr mstqillik, tbbskarlq, srbstlik verr. Mlliminpedaqoji qabiliyytlri yeddi qrupa ayrlr: 1. Tkilatlq qabiliyyti mllimin uaqlarbirldirmk, onlar mul etmk, vziflri bldrmk, iiplanladrmaq, grln i yekun vurmaq v s. bacarnda zngstrir. 2. Tlim (yrtmk, didaktik) qabiliyyti tdrismaterialnn yani vasitlri, avadanl semk v hazrlamaq,tdris materialn baa dln kild, aydn, ifadli, inandrcnql etmk, tdris idrak falln yksltmk, idrak maraqlarnv onlarn mnvi tlbatlarn stimulladrmaq bacar daxildir.
51 3. Perseptiv qabiliyyt agirdlrin daxili alminigrmk bacarnda onlarn emosional vziyytini obyektivqiymtlndirmkd psixikasnn xsusiyytlrini z xarmaqdazn gstrir. 4. Kommunikativ (nsiyyt) qabiliyyti mlliminagirdlr, onlarn valideynlri, hmkarlar, tdris mssissininrhbrlri il pedaqoji chtdn mqsdynl mnasibt qurabilmsind zn gstrir. 5. Suqqestiv (tlqinedici) qabiliyyt agirdlremosional iradi tsir gstrmkdn ibartdir. 6. Tdqiqatlq qabiliyyti pedaqoji situasiyalar vproseslri drk etmk v obyektiv qiymtlndirmk bacardr. 7. Elmi-idraki qabiliyyt sediyi sah zr elmibiliklri mnimsm qabiliyytidir. Bu qabiliyytlr irisind aparc v kmki qabi-liyytlr vardr. Didaktik v tkilatlq qabiliyyti aparcqabiliyytlr aiddir. Qalanlar is kmki qabiliyytlr hesabolunur. Mllim n n vacib keyfiyyt humanizmdir. Huma-nizm sznn mnas, insanprvr (insani, bri) demkdir.Humanist mnasibtlr agirdlrin xsiyytin maraqdan, onunvziyytin rik olmaqdan, fikrin hrmt etmkdn, tdrisfaliyytin yksk tlbkarlqdan, xsiyytinin inkiafna qaygstrmkdn v s. dn ibartdir. nteraktiv metodlarla laqdar xarici tcrbdn xzolunan, istifad ediln v mli id ttbiq olunan bir sra mx-tlif adlar v terminlrin ildilmsin diqqt yetirmyin zruriliyiortaya xr. Bu adlarn verilmsi nzri ideyadan deyil, prak-tikadan tlim tcrbsindn irli glmidir. gr hr hans iinimkmml biln, yaradc ilyn mllim z tcrbsindagirdlraras falladrman tmin edn hr hans metodikailyib ttbiq edrs z d onun adn ver bilr. Nmun n xarici tcrbdn xz edilmi v bziyeniliki mllimlr trfindn ttbiq edilmy balanlaninteraktiv metodlara diqqt yetirk: 52 Rollu oyun. Bu metod didaktikada ilkin formalammetodlardan biridir. XX srin 20-30-cu illrind Azrbaycandahtta dbi mzakirlri d bu metodla keirirmilr. Hl Sovetdnmind mllimliy balayan bzi mllimlr drslrindrollu oyundan agirdlri falladrma v qabiliyytlrinin artrmametodu kimi orta mktbd istifad etmilr. Rollu oyunu hazrdainteraktiv metodlar srasna daxil edn digr qabaqcl mllimlrvaxt dzgn hesablamaldrlar. Gstriln rtlri Azrbaycannqabaqcl mllimlri v uaq baas trbiyilri 50 ildir ki,ttbiq edirlr. Rollu oyun mvzuya, fnn, sinf gr mxtlif crimitasiya edil bilr. Debatlar. Debatlar (fransz dilind, Debats hanssaiclasda, yncaqda fikir mbadilsi) myyn bir problem aidmbahisdir, bir birin ks nqteyi nzrdn toqqumas,trflrin z mvqeyini mdni surtd dlillr sasnda mdafietmsidir. Debatlar hadislr mxtlif nqteyi nzrlrdnbaxmaa, faktlar v ideyalar bh altna almaa v inan-drmaa balayrlar. Debatlarn sasn arqumentlr dlillr tkil edir.Debatlarda grk ninki nitql x edsn, eyni zamanda digr trfin arqumentlrini df edsn, z mvqeyini qartrfin mvqeyi il qarladrasan v bununla hakimlri z stn-lyn inandrasan. Bu mnada debatlar ahmat oyununa bn-zyir, nki suala ninki z mvqeyindn, eyni zamanda rqibinmvqeyindn baxaraq onun nvbti arqumentin hazr olursan. Debatlar mvzunun qsaca v drst ifadsindn balanr.Hr qrup z mvqeyini mdafi edir v qar trfin arqu-mentlrini tkzib edir. Demokratik dvltin glck vtndalar kimi agirdlrdebatlar vasitsil siyasi hadislri baa d bilir v z nqteyi-nzrini mdafi etmyi yrnirlr. Debatlar insanlarn deyil, ideyalarn qardurmasdr,demokratik cmiyytd is bu qardurmann yegan hlli vasitsisaslandrlm arqumentlr ola bilr. Baqa szl desk, agirdlr
53 qar trfin zn deyil, onun arqumentlrin dlillrin hmletmlidirlr. Debatlarn n vacib elementi tnqidi dncdir. Rolluoyun agirdlrin yaradc txyyln inkiaf etdirir, onlarnitirak hissini gclndirir. Bu sulla ildikd agirdlr el bil ki,hadislrin canl itiraklarna evrilirlr. Rollu oyunun keiril-msi zaman sinfin ksr hisssi drs prosesin qoulur. Rolluoyunun saysind agirdlr digrlrinin dnc trzini yaxanlamaa balayrlar. Bu metodika agirdlrd qrupda ilmkbacarn inkiaf etdirir. Bu oyunlar drsin yeknskliyini aradanqaldrr v mvzuya maraq oyadr. Rollu oyunlarn keirilmsi sullar mxtlifdir. Adtn,mllim sinfi qruplara blr v bu qruplarn arasnda rollarbldrr. agirdlrin faliyyti onlarn oyuna n drcd clbolunmasndan asldr. agirdlrin hansnn clb olunmas nmllimin istiqamtlndirici faliyyti byk rol oynayr. Rollu oyunlar hkmn agirdlr nvanlanm mvafiqsuallarla nticlnmlidir. Bu suallar rollu oyunlarn mqsdlrinxidmt etmlidir. Mmkn tinliklr: Rollu oyunlar agirdlr n ylncy evril- mmlidir. Bzn mllimlr rollu oyunlar keirrknoyunun mqsdlri bard unudurlar v oyunun tkzahiri trfin diqqt verirlr. Oyuna clb olunmayan agirdlr oyun prosesindnknarda qala v mumiyytl drsin gediin mane-ilik trd bilrlr. Rollu oyunlarn digr mmkn tinliyi mlliminvaxt dzgn hesablamams il laqdar ola bilr, buda agirdlr trfindn oyunun mahiyytinin qavranl-mamas il nticln bilr. x yolu:Bu cr tinliklri aradan qaldrmaq n mllim oyunun bilavasit rhbri olmal, uaqlar oyuna clb etmli, mzakir 54 ediln ideyalarn drst ifad edilmsi myynldirilmli,saslandrlmal v thlil edilmlidir. Tdqiq etm bacarqlar. Drs prosesind debatlara 5-10dqiqlik hazrlq zaman mvzuya dair mlumatn toplanmas yni mlumat bank yaranr. Qrupdan bir nfr bu mlumatqeyd etmlidir. Mlumata: Misallar; Faktlar; Statistika; Sitatlar v s. daxil edilmlidir.Arqumentin yaradlmas:1. Dlilin irli srlmsi;2. Dlilin izah;3. Dlilin sbut edilmsi;4. Nticlr.Struktur:Mvzu:Vrq:Tsdiq, yaxud inkar (agirdlr mvzu il razdr, yoxsayox).zah: (agirdlr sbbi trafl izah edirlr).saslandrma: (adtn vrqlrd yazlm sbutlardanibartdir).Ntic: (agirdlr yenidn vvlki dlili tsdiq edirlr).Pedaqoqun professional potensialnn mumi strukturu aadaklardr: ntellektual, motivasion, kommunikativ, ope-rasion (v ya srf professional), yaradc komponentlr. deal pedaqoq anlaynn da z mnas vardr. dealpedaqoq professional pedaqoqa nmundir. deal pedaqoq nyksk sviyyd formalam vtndalq, istehsalat v xsiyytfunksiyalarnn daycsdr. deal pedaqoqun keyfiyytlri 3qrupa ayrlr: 1. deal pedaqoq bir mtxssis kimi;2. deal pedaqoq bir ii kimi;3. deal pedaqoq bir insan kimi.
55 Pedaqoji nsiyytin slubundan asl olaraq mllimlr 3tip blnr: fal, az fal, ox fal. Fal mllim: nsiyytin tkilind tbbskardr,agirdlrl laqlrini frdildirir, onun mvqeyi, xtti, topladtcrby uyun dyiir, o n istdiyini bilir v z hrktlrindnyin mqsd nail olmaa kmk gstrdiyini baa dr. Az fal mllim: z xttind, mvqeyind evikdir, ammadaxiln zifdir. Onun sinifl nsiyytinin xarakterini z yox,agirdlr dikt edir. Onun mqsdlri danqdr v davrannaq akar rait uyunladrr. ox fal mllim: z agirdlrini yksk qiymtln-dirmy v qeyri real nsiyyt modellri qurmaa meyillidir.Ona gr gr agird baqalarna nisbtn faldrsa, o qiyam vdlduz, gr passivdirs tnbldir. Bel mllimin uydurduuqiymtlr ona mvafiq olaraq hrkt etmy mcbur edir. Azrbaycanda interaktiv metodlarla, yeni texnologiyalarlailyn mllimlrin i tcrbsi demk olar ki, uurlu alnr.Ancaq onu da qeyd edk ki, interaktiv tlim metodlarndanhmi istifad etmk onun tsirini azalda bilr. Hqiqi tlim n metod v texnologiyalar qaryaqoyulmu mqsd v raitindn asl olaraq mllimlr fnn,mvzuya, agirdlrin tcrb v bilik sviyysin gr yeni tlimmetodlarndan, mxtlif metodika v texnologiyalardan istifadetmyi bacarmaldrlar. Yeni tlim texnologiyalarn aktualladran aadakrtlr ml olunmaldr: 1. nsanlarn bazar iqtisadiyyat (kapitalizm) cmiyytindyaamas v hr ksin zn bu cmiyytd yaaya bilmk nhazrlaya bilmsinin nmliyi. 2. Uaqlarn 20-30 il vvlki zamana gr dnya-grnn, sosial, texniki mlumatllq sviyysinin xeyli ykskolmas. Tlimin mzmun v metodlarnn uan istyini tminetmyin vacibliyi. 56 DBYYAT 1. Aayev . Tlim prosesi: nn v masirlik. Bak,2006. 2. Aayev M. Kiik yal mktblilrin trbiysi. Bak,2006. 3. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problem-lri. Bak, 2007. 4. Mehrabov A., Bylrov E. agird intellektinin inkiaf.Bak, 2006. 5. Mrdanov M. Azrbaycan thsili yeni inkiafmrhlsind. Bak, 2009. 6. Mrdanov M., ahbazl F. Azrbaycan thsil sistemi(1998-2005). II kitab, Bak, 2005. 7. Nzrov A., Mmmdov R. Pedaqoji ustalq. (Mha-zir xlaslri) Drs vsaiti. Bak, 2008. 8. Nzrov A., Mollayeva E. Masir dvrn thsilproblemlri (drs vsaiti). Bak, 2011.
57 IX MVZUPEDAQOJ TEXNOLOGYA SSTEMND YEN TLM TEXNOLOGYALARININ SCYYS PLAN:1. Pedaqoji texnologiyann zaman-zaman yenilmsi2. Voldorf mktbinin nnvi mktblrdn tkilatbaxmdan frqlnmsi Pedaqoji texnologiya ifadsi d son illrd daha oxildiln anlaylardandr. Texnika inkiaf etdikc tkc elmin vtexnikann myyn sahsin deyil, tlim prosesin d daxil olur.gr tn srin 50-ci illrind pedaqoji texnologiya dedikdsasn tlimin texniki vasitlri baa dlrds, hazrda btnpedaqoji prosesd mvcud paradiqmalar, vasitlr, mxtliftlim-trbiy proseslri, mzmunun formaladrlmas, yrtmmodellri v metodlar, idaretm, qiymtlndirm btn buprosesd korreksiya v tkaml nzrd tutulur. Pedaqoji texnologiya sz yunanca, techne incsnt,remesto elm, logos is anlay, tlim demkdir. Pedaqojifaliyyt pedaqoji ustalq tlb edir. Lakin mllim ilyn btninsanlarda pedaqoji ustalq eyni drcd ola bilmz v httabzilrind he olmaya bilr. Amma hr bir mllim pedaqojitexnologiyaya yiyln bilr v yiylnmlidir. nki bu konkretbilgilrdn v mliyyat bacarqlarndan ibartdir. V.V.Basovaya gr, nnvi pedaqogikada fal tlimmetodlar adlandrlan proqramladrlm, problemli, adaptaediln modul suqqestiv tlim, igzar oyunlar slind tlimmetodlar deyil, tlim texnologiyasdr. Biz gr bunlar ilnmyerin ttbiq mqsdin gr hm metod, hm d texnologiyaadlandrmaq olar. Pedaqoji texnologiyalar mxtlif formada tzahr edir.Voldorf pedaqogikas deyiln tlim formasn ayrca nzrdn keirk. 1919-cu ild Almaniyann tutqard hrindkittn fabrikinin fhllri voldorf Ustoriya fabrikinin direktoru il 58 birlikd alman alimi Rudolf teyner (1861-1925) onlarn uaqlarn mktb yaratma tklif etmilr. R.teyner ensiklopedik biliy malik grkmli alim idi. O,elmin v incsntin mxtlif sahlrin aid 300 cildlik sryazm v nr etmidir. Tibb, kosmologiya, din tarixi, heykl-taralq, memarlq srasnda srlrinin 25 cildlik pedaqogika vthsil hsr edilmidir. nsan haqqnda mumi tlim peda-qogikasnn sas kimi. R.teyner azad mktb tipin uyun ilk mktbiniyaratmdr. Onun sasnda insan varlq kimi prinsipi dayanrd.N.V.Basov yazr ki, thsilin Voldorf texnologiyasnn mahiyytiinsann hiss etdirmk qabiliyytini inkiaf etdirmk baqa szl,hisslrin trbiysi, bdii zvqn formaladrlmas tbit biliklrisasnda yaradc, quruculuq bacar alamaqdr. sas o idi ki,thsilin mqsdi v mzmunu istehsaln tlbi v ya sosial-siyasikonyuktura tyin etmirdi. nsan onun imkanlar v tlbat thsilinmzmununun aparc prinsipi hesab edilirdi. Voldorf mktbi nnvi mktblrdn tkilat bax-mndan frqlnirdi. znidar sasnda faliyyt gstrirdi,direktor yox idi, mktbi pedaqoji kollektiv idar edirdi, mktbinhyatnda valideynlr itirak edirdi. Mktb mrkzlmi dvltreqlamentldirilmsindn azad idi. Hazrda Almaniyada agird-lrin 1% voldorf mktbind thsil alrlar. Burada thsildnilidir, differensialdr. Mllimin mk haqq da differensialqaydada dnilir. Mktblr mstqildir, ancaq dvlt onlardstklyir v tlim prosesin mdaxil etmdn xrclrin 70-80%-ni z zrin gtrr. Klassik Voldorf mktblrind tlim 12 ildir. Universitetdaxil olmaq istynlr abituriyent sinfi adlanan 13-c ili doxuyurlar. Amma universitetlr qbul faizi aadr. Mktbtdris sitemin gr nnvi mktblrdn tamamil frqlnir. Isinifdn VIII sinf qdr btn mllri bir mllim aparr.Mhkm tdris plan yoxdur, qiymtlndirm yoxdur, qiymt-lndirm xasiyytnamsindn istifad olunur.
59 VIII sinifdn sonra mllri fnn mllimlri aparr.Shr ilk 2 saatda bir fnn yrdilir (riyaziyyat, zoologiya v s.),hmin gn baqa fnn tdris olunmur. yrdiln fnn hr gnhmin qaydada 3-6 hft davam etdirilir v dvr adlanr. I dvr kimya zr, II dvr dbiyyat zrv s. ola bilr.Dvrn hr gn 2 saatlq fnn mlsindn, sonra mllrsinifd oturmaqla aparlmr. Bu fnlrin tdrisi nnvi qaydadadeyil, obrazl-estetik qaydada aparlr. Voldorf mktbind mktrbiysin v tlimin byk yer verilirdi. Cildlm, aacdaym, dlgrlik, tiki yapma v s. olanlar dmirxanada ilmyi,torpaq hazrlama, dn ytmyi, rk biirmyi yrnirdilr.Alimlr bel fikirddirlr ki, Voldorf mktbindki bnzrsizxsiyytynml pedaqogika tlimin humanistldirilmsi vhumanitarlamas qabiliyytlrinin inkiaf etdrilmsi zedilmy layiqdir. Grndy kimi, Voldorf mktbindki tlimtexniologiyas ayrca bir istiqamt tkil edir. nformasiya texnologiyas (T) metod v vasitlrymn istifad ediln mcmusu prosesidir. nformasiya texnologiyalarn btn dnya birliyi ri-vsind vahid mkan birliyinin, vahid thsil mkannnformalamasna, raitin formalamasna sbb olur. Hazrda pedaqoji texnologiyalarn ad altnda pedaqojiprosesd msbt nticlr gtirib xaran pedaqoji ideallar kom-pleksi baa dlr. Habel, tam v sistemli pedaqoji texno-logiyada mvcud olmas v onlardan bir sra lklrd istifadolunmas diqqti clb edir: 1. Tbii tlim texnologiyalar2. Modul-retinq texnologiyas3. nteqrativ tlim texnologiyas4. Parasentrik tlim texnologiyas5. Biliklrin tam mnimsnilmsi texnologiyas6. Frdi tlim texnologiyas7. Kooperativ tlim texnologiyas8. Tlimin nzart-korrektd texnologiyas 60 XX srin 70-80-c illrind kompterlrin tlim texno-logiyasna daxil olmas nticsind yeni tlim texnologiyasnnsasnn qoyulmas, kompter tliminin sasnda kompterlrdnistifad etmkl proqramladrlm tlimin dayanmas tliminkompter texnologiyasnn artq informasiya texnologiyalaril vz olunmas diqqti clb edirdi. Htta ya anlaylarnnyaranmas TYT tlimin yeni informasiya texnologiyalaryarand. Kommunikativ texnologiyalar (KT) htta cmiyytininfortmaladrlmas, informasiya cmiyyti anlaylarnngeni yaylmaa balanmas il sciyylnirdi. Kemi SSR-d tlim texnologiyasn tkmilldirn, onayenilik gtirn novator mllimlr, mktb direktorlar var idi. Busradan Grcstanda .Amanavilinin, Azrbaycanda Z.oyu-bovun, Rusiyada F.V.atalarn v daha bir ne mllimi qeydetmk olar. Bunlarn arasnda atalov daha ox diqqti clb edir.Onun ildiyi tlim texnologiyalarn atalov metodu adlan-drrlar. Onun tlim texnologiyasnn sasna qrup (sinif) tlimiraitindn agirdlrin mrkkb idrak faliyytinin qurulmastkil edirdi. F.V.atalarn sas mqsdi bel idi:1. Material olduqca ycam izah etmkl uaqlarn diqqtindn artq yklri atmaq2. Bir drsdn bir teoremi yox, qarlql, laqli mvzular blok-blok (hiss-hiss) yrtmk3. agirdlr sas olan mahiyyti atdrmaq v onlarn yadda saxlanacaqlarnn hcmini azaltmaq4. agirdlrin eyni zamanda dinlmlrin v yazmalarna imkan vermmk, vvlc dinlmli, sonra yazmal5. Hr bir agird yd bal yaxladrmaq imkan vermk. Bu prinsip aq perspektivlr adlanrd.6. agirdlr v valideynlr humanist mnasibt7. Sinifd el ab-hava yaratmaq lazmdr ki, hr bir agird zn sakit v inaml hiss etsin.
61 Grndy kimi, atalovun pedaqoji texnologiyasnnmahiyyti onda ifad edilir ki, agird z biliyini qeyri-nnviraitd tqdim edir, anlayr, yada salr v ttbiq edir. tn srin 80-c illrind Bolqarstanda inteqral tlimtexnologiyas ttbiq olunmaa balad. Onun ilnmsi zrexoslavakiyada geni eksperimentlr aparld. Digr lklrdd bel chdlr oldu. Nticd inteqral tlim sistemi sasndaqlobal thsil konsepsiyas yarand. Rusiyada ictimai saslarla qlobal thsil mrkzi yaradld.Mrkz AB-n eyni adl mrkzi il mkdalq edirdi. Mrkzmktblr n 3 sas blok zr ilmlr hazrlayr. 1. Nec gzldir bu dnya;2. Nec kvrkdir bu dnya;3. nsan adamlar arasnda.Bu thsil v trbiynin sasnda insan, onun cmiyyti, hyatn dyimsin uyun olan tlimi dayanr. Ona (insana)mtlq hyatn yeni dyimlrin uyunlamasna yrtmklazmdr. XX srin 70-80-c illrindn kompterlr tlim prosesindaxil oldu v yeni tlim texnologiyasnn sas qoyuldu.Kompter tliminin sasnda kompterlrdn istifad etmklproqramladrlm tlim dayanrd. Tbii tlim texnologiyas dedikd, iin qrup vasitsilgrlmsi v bu zaman subyektlr arasndan tbii, nsiyytinbrqrar olmas v bu raitd mxtlif didaktik materiallardan,hrkt alqoritmlrindn istifad edilmsi nzrd tutulur. Modul-reytinq texnologiya agirdlr n 2 tip modulproqramlarna (idrak v faliyyt, yaxud mliyyat v faliyyt) modul qovluqlarna hminin agirdlrin biliklrinin qiymt-lndirilmsinin reytinq kalasnn ilnmsin saslanr. Modul sz latn dilindki modulus szndngtrlmdr. l demkdir. Dqiq elmlr, xsusil riyaziy-yatda, elc d memarlqda modul anlay oxdan mlumdur.Pedaqogikada modul vziyyt v keyfiyytin sviyysini dqiqqurmaa xidmt edir. 62 Mzmun veriln biliyin hcmi, istifad edilck metod vvasitlr, keyfiyyt sviyysi agird verilck qiymtlr hanssviyyy gr qrupladrlacaq v s. Btn bunlar irlicdndqiq myynldirilir v ttbiq olunur. yrnnlr bilik,bacarq v vrdilrinin dairsini qabaqcadan bilir v bu dairnimtlq hat etmy alrlar. Buna sasn modul zr btn i nvlrini hat edn sualv taprqlar hazrlanr v modulun yrnilmsindn sonranzart (yoxlamaya) xar

Riyaziyyat fənninin tədrisində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi

Müasir təlim metodları və yeni pedaqoji texnologiyaları region müəllimlərinə öyrədilir

Riyaziyyat fənninin tədrisində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqi

müasir təlim texnologiyaları mühazirə xülasələri

Documents

Related posts: