Azərbaycan dili

• Azərbaycan dili (Азәрбајҹан дили, آذربايجان ديل&#1740 , Türk dilləri qrupuna aid bir dil. Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir.

Dilimizə ərəb dilindən keçən 15 söz

Ünsiyyət zamanı istifadə etdiyimiz bəzi sözlərin dilimizə ərəb dilindən keçdiyini, bəzilərin isə rus dilindən gəldiyini, amma onların da ərəb mənşəli olduğunu bilirdinizmi?

Milli.Az islam.az-a istinadən bildirir ki, aşağıda bəzi belə sözlər təqdim edilib.

1. Admiral (əmir əl-bəhr). Ərəb dilindən tərcümədə “dənizin hökmdarı” mənasını verir. Azərbaycan dilinə rus, rus dilinə çar Pyotrun dövründə yol tapıb, ruslar isə onu niderland dilindən götürüblər. Niderland dilinə isə ərəb dilindən keçib.

2. Cəbr (əl-cəbr). Ərəb dilindən tərcümədə “dağınıq hissələrin bərpası” mənasını verir.

3. Alkoqol (əl-kuhul). Dilimizdə tərkibində spirt olan içkilər mənasını verir. Ərəb dilində isə – “xırdalanmış poroşok”.

4. Almaz (əl-mas). Söz tatar dilindən götürülüb. Türk dilinə isə ərəb dilindən keçib.

5. Həşiş (həşiş). Hərfi tərcümədə “qurudulmuş ot” mənasını verir.

6. Qəhvə (qəhvə). Avropaya XVIII əsrdə ərəb dilindən yol tapıb.

7. Lak (ləkk). Rus dilinə Hindistandan ərəb dili vasitəsi ilə gəlib. Əşyaların üzərinə parıltı vermək üçün çəkilən spirtdə və ya yağda əridilən məhlula deyilir.

8. Mağaza (məhzan). Rus dilinə ərəb dilindən keçib, Azərbaycan dilinə isə rus dilindən.

9. Matras (mətrah). Rus dilinə alman və paralel olaraq holland dillərindən keçib. Əsli isə ərəb dilindəki “mətrah”dı – “yastıq”.

10. Maskarad (məsxərə). Ərəb dilində “maska” deməkdir.

11. Massaj (məss). Ərəb dilində “toxunmaq, həzin ovuşdurmaq” deməkdir.

12. Tablo (təbl). Ərəb dilində “təbil” mənasını versə də, hazırda rus və Azərbaycan dillərində “lövhə” kimi istifadəolunur.

13. Tarif (Tərifə). Rus dilinəalman və ya fransız dillərindən keçib, Avropa dillərinəisə ərəb dilindən. “Tərifə” – rüsum yığımı haqqında elan.

14. Şahmat (şah məyit). Ərəb dilində “şax məyit”, yəni “şah ölüb”.

15. İksir (əl-iksir). Etimoloqların rəyinə görə, “əl-iksir” sözü susuzluq yaradan hansısa yunan dərmanının adıdır.

Milli.Az

Azərbaycan dili

• Azərbaycan dili (Азәрбајҹан дили, آذربايجان ديل&#1740 , Türk dilləri qrupuna aid bir dil. Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir.

Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya Federasiyası ərazisində yayılmışdır. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması nəticəsində bu ölkədə Azərbaycan dilində danışan əhali qalmamışdır.

Azərbaycan dilində təxminən 50 milyon əhali danışır.

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilinin 4 dialekti vardır:

1. Şərq dialekti- Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektikləri
2. Qərb dialekti- Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri
3. Şimal dialekti- Nuxa və Zaqatala-Qax dialektləri
4. Cənub dialekti- Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri

Dialektlər bir-biri ilə fonetik və leksik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

Azərbaycan türkcəsi Türkiyə türkcəsinə və qıpçaq türkcəsinə daha yaxındır. Fonetik xüsusiyyətinə görə: ə fenomenin bütün pozisiyalarda işlənmə tezliyi ilə fərqlənir.

* 1 Fonetika
* 2 Nitq hissələri, sözyaradıcılığı, sintaktik xüsusiyyətlər
o 2.1 Türk dillərinin üstünlüyü
* 3 Əlifbası
* 4 Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları
* 5 Mənbə
* 6 Həmçinin bax
* 7 Xarici Keçidlər

Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər,yəni ön sıra (i,ü,e,ə,ö) və arxa sıra (ı,u,a,o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (işıq, ildırım kimi i saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k,q,ğ,x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.

Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

Azərbaycan dilində 9 qısa (i,ü,e,ö,ə,a,o,u,ı), 6 uzun (i:,e:,ö:,ə:, a:,u saitlər vardır. Uzun saitlər bu dil üçün səciyyəvi deyil, onlar demək olar ki, yalnız alınma sözlərdə çox az hallarda işlənir.

Fonetik vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür. Fonematik vurğunun yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir: alma’ – ‘alma.

Azərbaycan dilində söz əvvəlində işlənməyən 2 fonem var: ı saiti və ğ samiti.

Nitq hissələri, sözyaradıcılığı, sintaktik xüsusiyyətlər
Ana dil Abidəsi ,Naxçıvan , Azərbaycan

Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşuna əsas (isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel) və köməkçi (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida) nitq hissələri daxildir.

İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən (substantivləşən) digər nitq hissələrinə də aiddir.

Azərbaycan dilində ismin 6 halı (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), felin 5 (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş, indiki, qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək) zamanı var. Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.

Fellər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.

Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.

Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, beşaçılan və s.) üsullardan istifadə edilir.

Türk dillərinin üstünlüyü

Bu bölmə mövzuya görə bir qism məlumatlər verir.

Söz və cümlə durumu hər dildə özünə aid bir qanuna bağlıdır. bu qanunların toplumuna dil qrammatikası deyilir.bu qanunlardan əlavə dillərin ayrıca özəl qanunlarıda var ki düzənli qaydalara bağlı deyillər.örnək:mukəssər cəmi ərəb dilində,artıq hərflər və qaydasız fe’llər ingilis dilində qaydasız qrammatikalardırlar.belə qanunsuz qaydalara ərəb dilinda səmai(eşidməli) deyirlər.bu deyişin nədənidə onların bəlli bir qanuna bağlı olmadığıdır buna görədə onları gərək eşidib və yadda saxlıyasan. səmainin tərsi qiyasi(müqayisə etməli) olur ki qaydalı qanunlara bağlıdır və dilin əsas gücü bu qaydaya dayanır. səmai sözlər bir dildə az olduqca dilin qaydalı olmağı və gücüdə artar. açıq və ümumi dil qaydaları az, butun, va yayğın olsa dilin gücü və dəvamıda artar. örnək: düzdür ki ərəb dili ((sərf və nəhv)) baxımından çox güclüdür amma onun qayda va yasaları o qədər budaqlı və çoxdur ki onu bütün bir səviyyədə öyrənmək çətindir.[2]

Türk dillərinə görə

Türk dilləri ((sərf və açiq qayda))baxımından zəngin və asan öyrənişlidirlər.

bu qayda və qanunlar diqqət, genişlik və asanlıq baxımından riyaziyyat qaydalarına bənzəyirlər. türk dilinin sərf qaydaları neçə barmaq sayılı bütün qaydaya bölünür və bu mövzu türk dilinin asan öyrənişli və dil gücünün əlamətidir..[3]

Əlifbası
AzərbaycanTürkcəsi – Ərəb əlifbasılə yazılmış Şeir kitabı[4] – Mirzə Məhəmməd Taği “QUMRİ” 1819-1891[5]
Azərbaycan əlifbası

Türk yazı tarixi Uyğurların əlifbasıyla başlasada, Azərbaycan dilinin yazılması Ərəb əlifbasının bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və Osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq Ərəb əlifbasını əsas tutmuş və Ərəb-Fars əlifbasından yardım alıb çoxlu əsərlər yaratmışlar.

Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə təmamilə uyğun olmasa da keçmiş dövrlərdə bir dəyərli alət kimi dilimizi zəbt edib və hələdə onun böyük ədəbi və elmi əsərlərini qoruyur.

Cənubi Azərbaycanda əksər əhali təkcə Fars dilində təhsil alma məcburiyyətində qalmışlar və bu Ərəb əlifbasını öyrənirlər. İranda Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçməyib. İran Azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyatı ilə tanışdırlar.

Azərbaycan dilində yazı 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə, 1939-1991-ci illərdə kiril qrafikası üzrə, 1991-ci ildən başlayaraq yenidən latın qrafikası üzrə aparılmışdır.

#17.05.2009 23:20 1 0 0

• Paylaşım için Teşekkürler Ellerine Emeğine Sağlık