Press "Enter" to skip to content

Azərbaycan kənd təsərrüfatının tarixi

XX əsrin əvvəllərində aqrar sahədə də bir çox irəliləyişlər baş vermişdi. Müharibə ərəfəsində 1,3 milyon desyatinə çatan əkinə yararlı torpaq sahələrinin yarıdan çoxunda buğda, arpa və düyü, 12%-ində isə pambıq əkilirdi. 1903-cü ildə 60 milyon puda yaxın taxıl məhsulları yığılmışdı. Bütün təsərrüfatların 10%-ni təşkil edən qolçomaq (kənd burjuaziyası) təsərrüfatlarında 1913-cü ildə 20 milyon pud (ölkə üzrə bütün taxılın 1/3-i) taxıl əldə edilmiş və bunun 15 milyon pudu bazarlara satışa çıxarılmışdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hər desyatin torpaq sahəsindən orta hesabla 42 pud taxıl götürülürdü.
Bütün Cənubi Qafqazda istehsal edilən çəltik məhsulunun 85%)-dən çoxu Şimali Azərbaycanda becərilirdi.
Kənd təsərrüfatı istehsalının texniki təchizatının zəif olması, k/t maşınlarının kənardan gətirilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin azlığı bu sahənin sürətli inkişafını ləngidən amillərin sırasına daxildir.
XX əsrin əvvəllərində aqrar inkişafın əsas xüsusiyyətlərindən biri istehsalın ixtisaslaşmasının daha da dərinləşməsi və müəyyən sahədaxili sturuktur dəyişikliyinin baş verməsi hesab oluna bilər. Belə ki, sənaye pambıqçılığının inkişafı 1900 – 1913-cü illərdə pambıq əkini sahələrinin 5,5 dəfə artaraq 19 min desyatindən 105 min desyatinə çatmasına gətirib çıxartmışdı. Pambıqçılqda maşın və traktorlardan istifadə edilir və cərgəli əkin üsulu tətbiq olunurdu. Dənli və xüsusilə texniki bitkilər əkinlərinin genişlənməsi yeni suvarma şəbəkələrinin yaradılmasını tələb edirdi. Bu dövrdə Kür və Araz çayları üzərində 150-dək suvuran qurğu qurulmuş, Muğan və Mil düzündə 500 kilometr uzunluğunda suvarma arxı və kanalı çəkilmişdi. Rusiya sənayesinin mahlıca artan tələbatını nəzərə alan hökumət orqanları pambıqçılıq təsərrüfatının genişləndirilməsində maraqlı idi. 1904-cü ildə Qafqaz pambıqçılarının birinci qurultayının Ağdaşda keçirilməsi bunu bir daha sübut edir. 1904-cü ildə Bakı və Gəncə quberniyalarında birlikdə cəmi 300 min puddan çox pambıq məhsulu götürülmüşdüsə, 1913-cü ildə bu rəqəm 4,5 milyon pudu ötüb keçərək 15 dəfə artmışdı. Məhz bu artımın hesabına 1910 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda 8,2 milyon pud, ildə orta hesabla 2 milyon puddan çox mahlıc istehsal olunurdu. 1914-cü ildə Cənubi Qafqazda istehsal edilən mahlıcın 75,4%-i Şimali Azərbaycanın payına düşürdü. Bütövlükdə əldə edilən pambığın emalından gələn illik ümumi gəlir 31,2 milyona çatırdı. Pambıq satışında vasitəçilik edən möhtəkirlərin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq məqsədilə 1909-cu ildən borc kredit şirkətləri yaradılmağa başlanmışdı. 1913-cü ildə Azərbaycanda 130-a yaxın kredit şirkəti və borc əmanət kassası fəaliyyət göstərirdi.
XX əsrin əvvəllərində ipəkçilik kapitalist əmtəə istehsalının inkişaf etdiyi kənd təsərrüfatı sahələrindən birinə çevrilmişdi. 1888-ci ildə Azərbaycanda baramaçılıqla 1100-dən çox kənddə məşğul olurdularsa, 1914-cü ildə bu rəqəm 2200-ü ötmüşdü. Həmin il tut (çəkil) plantasiyalarının ümumi sahəsi 60 min desyatinə bərabər olmuşdu. 1901-ci ildə Azərbaycanda cəmi 212 min pud barama əldə edilmişdisə, 1914-cü ildə bu rəqəm 261 min puda çatmışdı. Cənubi Qafqazda becərilən baramanın 81 %-dən çoxunu Azərbaycan verirdi. Əldə olunan barama məhsulu yerli fabriklərdə emal edilirdi. 1910-cu ildə təkcə Gəncə quberniyasında 51 belə fabrik var idi. Bu fabriklərdə “Bianki – Dubin” sistemli maşınlarda barama həm boğulur, həm də qurudulurdu. Ancaq bu texnika aşağı növ baramanı (tompal və s.) emal etməyə imkan vermədiyindən hər il Milan, Marsel, Lion və başqa şəhərlərə 2,4 milyon manatlıq 40 min pud barama və sap tullantısı ixrac edilirdi. Ümumiyyətlə, Şimali Azərbaycanda emal edilən baramanın ümumi dəyəri 5-6 milyon manata çatırdı.
XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda tütünçülük təsərrüfatı da inkişaf etməkdə idi. 1900 – 1914-cü illərdə Azərbaycanda tütün əkininin ümumi sahəsi 238 desyatindən 587 desyatinə qalxmış, tütün yarpağı yığımı isə 1900-cü ildə 24,5 min puddan, 1915-ci ildə 45 min 792 puda çatmışdı. Tütün yarpağının cüzi hissəsi İrana ixrac olunur, qalanı isə yerli fabriklərdə emal edilirdi.
1901 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda üzüm bağlarının ümumi sahəsi 23,7 min desyatindən 29 min desyatinə çatmış, üzüm istehsalı isə 3,2 milyon puddan 6,2 milyon puda qalxmışdı. Üzüm bağlarının böyük hissəsi mülkədarlara və ayrı ayrı şirkətlərə, cəmi 9%-i isə qolçomaqlara məxsus idi. Bu təsərrüfatlardan yığılan üzümün böyük hissəsi şərab zavodlarında emal edilirdi.
Maldarlıq kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri olaraq qalırdı. 1913-cü il məlumatına görə, ölkədə mal – qara və davarın sayı 5 milyon başı keçmiş, atların sayı isə 200 min başa çatmışdı. İri maldarlıq təsərrüfatlarının məhsulları (süd, ət, yun, dəri və s.) getdikcə daha çox əmtəə xarakteri daşıyırdı. Maldarlıq təsərrüfatlarının 12-13%-ni təşkil edən 5 minədək varlı (mülkədar və qolçomaq) təsərrüfatda bütün davarın 60%>-i cəmləşmişdi. Hər il əldə edilən 500 min pud yunun 300 – 500 min pudu ixrac olunur, hər il ölkədə 10-12 milyon manatlıq süd sağılırdı. Azərbaycanda hər il orta hesabla 300 mindən 750 min başa qədər mal-qara satışa çıxarılır, yerli və Rusiyanın gön-dəri müəssisələrinə hər il 600 mindən çox dəri satılırdı.
Azərbaycanda kəndli təsərrüfatlarının inkişafına mane olan əsas amillərdən biri torpaqsızlıq və torpaq azlığı idi. Belə şəraitdə çarizm Şimali Azərbaycana Rusiyadan kəndlilərin köçürülməsini davam etdirirdi. 1900 – 1905-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında köçürülənlərə 44 min desyatin yararlı torpaq sahəsi ayrılmışdı. Halbuki burada torpaqsız kəndli ailələrinin sayı 16 mini keçmişdi. Bundan əlavə 1870-ci il kənli islahatı yarımçıq həyata keçirildiyindən sahibkar kəndlilərin çox cüzi hissəsi öz pay torpağını satın alıb, təsərrüfat yarada bilmişdi. 1900-cü ildə 1 may qanununa və 1903-cü il 21 aprel Əsasnaməsinə uyğun olaraq dövlət kəndlilərinə icma torpaqları üzərində nəsli istifadə hüququ verilmişdi. Nəticədə bu kəndlilərin bir hissəsi, əsasən varlı kəndlilər və qolçomaqlar icma torpaqlarının böyük hissəsini öz əllərində cəmləşdirməyə başlamışdılar.
Azərbaycan kəndində kapitalist münasibətlərinin və yeni təsərrüfat formalarının, qolçomaq və kəndli fermer təsərrüfatlarının yaradılması yolunda əngəl olan feodal qaydalarının aradan qaldırılmsında çarizmin 1912 – 1913-cü il aqrar qanunları müəyyən rol oynamışdı. 1912-ci il 20 dekabr qanununa əsasən sahibkar kəndliləri bütün feodal mükəlləfıyyətlərindən azad edilirdilər. Onlar istifadədə olan pay torpağını məcburi şəkildə satın alıb, özlərinin xüsusi mülkiyyətinə çevirə bilərdilər. Bakı cə Gəncə quberniyaları üzrə sahibkar kəndlilərinin mülkiyyətinə keçəcək 403 min desyatin torpağa görə dövlət mülkədarlara 10,2 milyon manat ödəməli, həmin pulu kəndlilər faizlə 28 – 56 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər. 1913-cü il 7 iyul qanununa görə Zaqatala dairəsinin sahibkar kəndliləri feodal mükəlləfıyyətlərindən azad edilirdilər. Dövlətin bəy və keşkəl sahiblərinə birdəfəlik ödədiyi 284 min manat pulu kəndlilər 20 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər.
Beləliklə, 1912 – 1913-cü illər aqrar qanunları ləng həyata keçirilsə də, Azərbaycan kəndində ictimai təbəqələşməni gücləndirmiş, qolçomaq və kəndli fermer təsərrüfatlarının yaranması üçün müəyyən iqtisadi şəraiti təmin etmiş və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirmişdi.

Kənd təsərrüfatı tarixi

Kənd təsərrüfatı — əhalinin qida (qida) ilə təmin olunmasına və bir sıra sahələr üçün xammal əldə edilməsinə yönəlmiş iqtisadiyyatın bir sahəsi. Kənd təsərrüfatı dünyanın müxtəlif yerlərində müstəqil olaraq başlamış və müxtəlif qayda,qurğuları özündə cəmləşdirirdi. Köhnə və Yeni dünyanın ən azı on bir ayrı bölgəsi mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri kimi iştirak edirdi.

Qədim Misirlilərin əkinçilik işləri (məqbərənin divarında təsvir olunan mənzərə)

Yabanı taxıl ən az 105.000 il əvvəl toplanmış və yeyilmişdir. Lakin,əhliləşdirmə çox sonra baş vermədi. Eramızdan əvvəl IX minillikdən ildən başlayaraq,neolit dövrünün səkkiz səpin məhsulu – emmer buğda,təkdənli buğda,adi arpa,əkin noxudu,mərcimək,kürüşnə,qoyunnoxudu və adi kətan – Levantda becərilirdi. [1] Əkin çovdarı daha əvvəl becərilmiş ola bilər,lakin bu mübahisəli olaraq qalır. [2] Düyü,6200 il bundan əvvəl Çində mədəni bitkiyə,5700 il bundan öncə erkən əkinçilikdə,maş lobya,soya və fasol lobya mədəni bitki halına gətirilib. Donuzlar Mesopotamiyada e.ə.XI minillikdə,təqribən e.ə.XI-IX minilliklər arasında qoyunlar əhliləşdirildi. 8500-cü il bundan əvvəl ibtidai öküz müasir Türkiyə və Pakistan ərazilərində əhliləşdirilmişdi. Şəkər qamışı və bəzi kök tərəvəzləri Yeni Qvineyada eramızdan əvvəl VII minillikdə yabanı bitkidən mədəni bitki halına gətirilmişdi. Sorqo,e.ə.III minillikdə Afrikanın Sahel bölgəsində əkilmişdi. Cənubi Amerikanın And dağlarında kartof,eramızdan əvvəl VIII-V minilliklər arasında əkilməyə başlamış,onunla birlikdə yabanı lobyada mədəni lobya halına gətirilmiş,koka,lama,alpaka və dəniz donuzları əhliləşdirilmişdi. Banan,eyni dövrdə Papua Yeni Qvineyada becərildi və hibrid edildi. Mesoamerika xronologiyasına görə,qarğıdalı e.ə.IV minillikdə becərilməyə başlandı. Pambıq,3600 il bundan əvvəl Peruda əkilməyə başlandı. Dəvələr gec,e.ə.III minillikdə əhliləşdirildi.

Tunc dövrü,3300 il bundan əvvəl,Mesopotamiya Şumeri,Qədim Misir,Hindistan yarımadasının Hind vadisi mədəniyyəti,qədim Çin və qədim Yunanistan kimi mədəniyyətlərdə əkinçiliyin intensivləşməsinə şahid oldu. Dəmir dövründə və antik dövrdə,həm Respublika,həm də İmperatorluğun ,qədim Aralıq dənizi və Qərbi Avropada genişlənməsi mövcud əkinçilik sistemləri üzərində,orta əsr əkinçiliyinin təməl qayasına çevrilmiş manorial sistem qurulmuşdur. Orta əsrlərdə həm İslam dünyasında, həm də Avropada əkinçilik təkmilləşdirilmiş texnika ilə dəyişdirildi,şəkər,düyü,pambıq və portağal kimi meyvə ağaclarının Əl-Əndəlus yolu ilə Avropaya gətirilməsi daxil olmaqla bitki bitkilərinin yayılmasına rəvac verdi. 1492-ci ildə Xristofor Kolumbun səyahətlərindən sonra,Kolumbiya mübadiləsi ilə qarğıdalı,kartof,qramafonçiçək batat və maniok kimi Yeni dünya məhsulları Avropaya,buğda,arpa,düyü və şalğam kimi Köhnə dünya bitkiləri ilə yanaşı,atlar,mal-qara,qoyun və keçi daxil olmaqla heyvandarlığı Amerikaya gətirdi.

Suvarma,əkin dövriyyəsi və gübrələr Neolit inqilabından qısa müddət sonra tətbiq olundu və İngilis aqrar inqilabından başlayaraq son 200 ildə daha da inkişaf etdi. 1900-cü ildən bəri,inkişaf etmiş ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kənd təsərrüfatında,insan əməyinin mexanizasiya ilə əvəz olunduğu və sintetik gübrələrin, pestisidlərin və süni seçmənin tətbiqinin köməkliyi ilə məhsuldarlıqda böyük artımlar göründü. Haber-Boş prosesi sənaye miqyasında ammonium nitrat gübrəsinin sintezinə imkan verərək məhsuldarlığı xeyli artırdı. Müasir kənd təsərrüfatı,əhalinin çoxluğu,səth sularının çirklənməsi,bioyanacaq,GMO (Genetik Modifikasiya olunmuş Orqanizm),gömrük rüsumu və təsərrüfat subsidiyaları da daxil olmaqla sosial,siyasi və ətraf mühit problemlərini artırdı. Buna cavab olaraq organik əkinçilik XX əsrdə sintetik pestisidlərin istifadəsinə alternativ olaraq inkişaf etmişdir.

Mündəricat

  • 1 Neolit inqilab
  • 2 Sivilizasiyalar
    • 2.1 Şumer
    • 2.2 Qədim Misir
    • 2.3 Azərbaycan
    • 2.4 Hind vadisi
    • 2.5 Qədim Çin
    • 2.6 Qədim Yunanıstan və Yunan dünyası
    • 2.7 Roma imperiyası
    • 2.8 Avstraliya
    • 4.1 Ərəb dünyası
    • 4.2 Kolumbiya mübadiləsi

    Neolit inqilab

    Bəşər tarixində istehsaledici,əkinçi-maldar təsərrüfatına keçidin başa çatması ilə nəticələnən bu dönüş mərhələsi “neolit inqilabı” adı altında məlumdur. İqtisadiyyatın yeni forması olan əkinçilik və heyvandarlıq bir tərəfdən,istehsaledici təsərrüfata yiyələnmiş qəbilələrin geri qalmış qəbilələrə təsiri, digər tərəfdən isə əkinçi qəbilələrinin özlərinin yeni ərazilərə köçməsi yolu ilə yayılırdı. Arxeologiyaya görə heyvanların əhliləşdirilməsi və bitkilərin əkilməsi müxtəlif dövrlərdə 7-8 bölgədə müstəqil şəkildə baş vermişdir. Neolit inqilabın ən erkən mərkəzi, əhliləşdirməsi ən az 10 min il əvvəl başladığı Orta Şərqdir. Dünya Sisteminin mərkəzi bölgələrində ovçuluq,yığıcılıqla məşğul olan cəmiyyətlərinin əkinçilik cəmiyyətlərinə çevrilməsi və ya dəyişdirilməsi eramızdan əvvəl X-III minilliyə qədər uzanan bir dövrdür,əksər periferik bölgələrdə istehsal iqtisadiyyatına keçid çox sonra başa çatdı. [3]

    Əkinçiliyin meydana gəlməyi ilə bağlı bir-biri ilə rəqabət aparan bir neçə nəzəriyyə mövcuddur. Ən çox yayılmışları aşağıdakılardır:

    • Qordon Vir Çayldın “vahələr” nəzəriyyəsi. [4] İqtisadi dəyişikliyi buz dövrünün sonunda iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirir.
    • “Təpəli yamaclar” nəzəriyyəsi. Əhliləçdirmənin Türkiyədəki Tavr dağlarının və İranın Zaqros dağlarının təpəli yamaclarından başladığı düşünülür,hansı ki,burada iqlim quru deyildi və müxtəlif çöl heyvanları və bitkiləri qorunurdu. [5]
    • “Fiesta” nəzəriyyəsi [6] yerli mədəniyyət daxilində güc və güc nümayişi olduğunu qəbul edir.
    • Karl Ortvin Sauerin [7][8] təklif etdiyi “demoqrafik nəzəriyyə” əhalinin artmasının bir nəticə deyil,əkinçiliyə keçid üçün bir səbəb olduğunu irəli sürür.
    • İnsanlar və bitkilərin qarşılıqlı uyğunlaşması nəticəsində bitkilərin əhliləşdirilməsi “məqsədli təkamül” [9] nəzəriyyəsi hesab edilir
    • İqtisadi tərəqqini iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirmək üçün başqa bir variantı kənd təsərrüfatının meydana çıxmasının uzun müddət davamlı və proqnozlaşdırıla bilən bir iqlim dövrü başlaması sayəsində mümkün olduğunu düşünməkdir. [10]
    • Dini inqilab hipotezi. İnsanları oturaq həyat tərzinə sövq edən səbəbin,ölmüş əcdadları ilə əlaqə saxlamağa ehtiyac duyduğu yeni bir dini fikir olması idi.

    Sivilizasiyalar

    Şumer

    e.ə.2500-cü il tarixinə aid Şumer silindr möhürü üzərində ev heyvanları

    Şumer cütçüləri,təqribən e.ə.VIII minillikdən bəri kəndlərdə yaşamağa başlamış,arpa və buğda dənli bitkiləri yetişdirdilər. Bölgənin az yağışlı olduğunu nəzərə alaraq,əkinçilikdə Dəclə və Fərat çaylarına bel bağlayırdılar. Çaylardan çəkilən suvarma kanalları,şəhərlərə dəstək olmaq üçün kifayət qədər böyük miqdarda dənli bitkilərin böyüməsinə imkan verirdi. İlk kotanlar,e.ə. III minillikdə Uruk piktoqraflarında görünür; Toxumu şumlanmış boruya atan toxum əkinləri eramızdan əvvəl 2300-cü ildə möhürlərdə görünür. E.ə. 2300-cü ilə aid möhürlərdə,əkinçilikdə kotandan istrifadə öz əksini tapmışdır. Tərəvəz bitkilərinə qoyunnoxudu,mərcimək,əkin noxudu,paxla, soğan,sarımsaq,kahı,kəvər soğanı daxil idi. Xurma,üzüm,alma,qovun və əncir də daxil olmaqla meyvələr yetişdirirdilər. Əkinçiliklə yanaşı,şumerlər həm də balıq tuturdular,quş və ceyran ovlayırdılar. Qoyun,keçi,inək və quş ətinin ətini əsasən elit təbəqədən olan insanlar yeyirdi. Balıq qurudularaq,duzlanaraq saxlanılırdı. [11] [12]

    Qədim Misir

    Qədim Misir mədəniyyəti Nil çayı və çaydakı mövsümi daşqınlar sayəsində inkişaf edirdi. Çay daşqınlarının proqnozlaşdırılması və münbit torpaq Misirlilərə böyük əkinçilik sərvəti əsasında bir imperiya qurmağa imkan verdi. Misirlilər,Paleolit dövrünün sonundan Neolitə qədər sülalələrdən əvvəlki dövrdə, təxminən eramızdan əvvəl X-IV minilliklər arasında,əkinçiliyi geniş miqyasda tətbiq edən ilk xalqlar arasında idi. [13] Bu,suvarma sisteminin inkişafı ilə mümkün olmuşdur. [14] Kətan və papirus kimi texniki bitkilərlə yanaşı,əsas qida bitkiləri buğda və arpa kimi dənli bitkilər əkilirdi. [13]

    Azərbaycan

    Mezolit dövründə dünyanın müxtəlif yerlərində yeni təsərrüfat formalarının axtarışı başlanır. Açıq sahələr əvəzinə insanlar daha çox meşədə ov etməyə başlayırlar. Heyvan sürüsündə tərkibin dəyişməsi, heyvanların sayının xeyli azalması, həm də ox və yayın icad edilməsi kollektiv ovdan meşələrdə fərdi ova keçmək üçün geniş imkanlar yaradır. Ox və yayın, həm də müxtəlif düzmədişli alətlərin meydana gəlməsi mikrolitik texnikanın güclü inkişafına təkan verir.

    İqtisadiyyatın müstəqil sahəsi kimi formalaşan balıqçılığın dənizdə və ya quruda aparılan ov və akvafaunadan maksimum istifadə ilə intensivləşməsi uzlaşır. Yığıcılığın intensivləşməsi öz növbəsində dənli bitkilərin becərilməsinə gətirib çıxarır və s. Bütün bunlar istehsaledici təsərrüfat formasına keçid üçün imkanlar yaradır. Mezolit dövründə bir çox yerlərdə, o cümlədən Azərbaycanda balıqçılıqda qayıqlardan istifadə olunmağa başlanır. Qobustan qaya rəsmlərindəki çoxlu qayıq şəkilləri bunu aydın göstərir. Mezolit dövrü insan kollektivlərinin miqrasiyası dövrüdür. Bu köçmə ilə əlaqədar mədəni yeniliklər tezliklə oykumenanın müxtəlif ərazilərinə yayılır. [15]

    Çalağantəpə tapıntıları: 1, 2—dəvəközüdən (obsidian) alətlər; 3, 4—sümük qaşıqlar; 5, 10—sümük pardaqlayıcılar; 6, 7—sümük bizlər; 8—sümük alət; 9—muncuqlar; 11, 12— saxsı qablar; 13—daş toppuz başlığı.

    Azərbaycanın əlverişli təbii şəraiti istehsal təsərrüfatına yiyələnmiş düzən rayonların sakinlərinə davamlı oturaq həyat tərzi keçirməyə imkan verirdi. Eneolit yaşayış yerlərində əkinçilik təsərrüfatı ilə əlaqədar materiallar əldə edilmişdir. Buraya,hər şeydən əvvəl,torpağın becərilməsi, taxılın biçilməsi və dənin döyülməsində istifadə edilən alətlər və həm də kömürləşmiş taxıl dənləri daxildir. Əkinçilik məhsulları saxlanılan xüsusi tikililər də aşkar edilmişdir. Çalağantəpədə kərpicdən hörülmüş anbarlardan birində çoxlu miqdarda yanıb kömürləşmiş buğda və arpa tapılmışdır. Azərbaycan sakinləri yumşaq və bərk buğda, mədəni ikicərgəli və çoxcərgəli arpa, həm də iki cərgəli yabanı arpa becərirdilər. Tək-tək çovdar dəninə də rast gəlinmişdir. Şomutəpə yaşayış yerindən Azərbaycanda ən qədim üzüm çəyirdəyi tapılmışdır. Eneolit dövründə iqlim dəmyə əkinçiliyi üçün indikindən daha yararlı idi. Bununla belə düzən ərazisində oturaq həyat tərzi başlanan dövrdən oranın əhalisi su arxları çəkmək və tarlaları suvarmaq üsuluna bələd idilər. Qədim əkinçilərinyerqazma, şumlama aləti toxa olmuşdur. Toxalar maral buynuzundan, iribuynuzlu heyvanların qıç və kürək sümüyündən düzəldilirdi. Şərqi Zaqafqaziyanın, xüsusən Gəncə-Qazax düzənliyinin erkən əkinçilik məskənlərindən çoxlu miqdarda toxanın tapılması eneolit dövründə toxa əkinçiliyi mədəniyyətinin çiçəklənməsini sübut edir. O vaxt xış hələ məlum deyildi. Ön Asiya ölkələrində, o cümlədən Mesopotamiyada da eramızdan əvvəl IV minilliyə qədər xışdan istifadə olunmurdu. Öyrəndiyimiz dövrün biçin alətləri yaxşı məlumdur. Onlar başlıca olaraq yığma oraqlardan ibarət idi. Oraqların dəstəyi və işlək hissəsi bütöv bir ağac qələmindən düzəldilirdi. Onun bir ucunda əl yeri qoymaqla qalan hissədə novçavari yarıq açaraq oraya çaxmaq və ya dəvəgözü daşından lövhə dişlər düzülürdü. Dişlər ağac oraqlara qətran vasitəsilə bərkidilirdi. Başqa cür oraqlar da məlumdur. Məsələn, Şomutəpədə öküzün çənə sümüyündən, Naxçıvan Kültəpəsində isə buynuzdan düzəldilmiş oraq tapılmışdır. Məlum olan ən qədim biçin alətləri içərisində Muğanda Əliköməktəpə yaşayış yerində öküzün kürək sümüyündən düzəldilmiş oraqlar da vardır. Onların mişarvari düzəldilmiş ağız hissəsində biçin prosesində əmələ gəlmiş parıltı aydın bilinir.

    Eneolit dövrü yaşayış yerlərində əkinçilik təsərrüfatı ilə bağlı olan xeyli daş həvəng,daş dəstək,dən daşları və sürtgəclərə təsadüf olunur. Taxılı iri küplərdə, həm də evlərin yaxınlığında kərpicdən hörülmüş anbarlarda saxlayırdılar.

    Eneolit dövründə əhalinin təsərrüfatında əkinçiliklə bərabər heyvandarlığın da böyük rolu olmuşdur. Yaşayış yerlərində bəzən topa şəklində çoxlu heyvan sümüklərinə təsadüf edilmişdir. Əliköməktəpə yaşayış yerində bir sümük topasında öküz və ata aid qırx kürək sümüyü, dörd at, beş öküz kəlləsi və ev heyvanlarının xeyli başqa sümükləri var idi.

    Həmin dövrdə yerli əhalinin heyvan sürülərində müxtəlif cins öküz və qoyunun varlığı maldarlığın artıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdığını sübuta yetirir. Ev heyvanları içərisində donuz da var idi. Bəzi yaşayış yerlərinin, məsələn, Çalağantəpənin osteoloji materiallarına görə o, heyvandarlıqda hətta əsas yerlərdən birini tuturdu. Yalnız Muğanda Əliköməktəpə yaşayış yerində ev atının sümükləri tapılmışdır. Bu, nəinki Qafqazda, hətta bütün Avrasiyada ev atı haqqında ən qədim məlumatdır. Muğan düzü dünyada ev atının istifadə edildiyi ən qədim yaşayış yerlərindən biri olmuşdur. Eneolit dövründə ev heyvanlarını başlıca olaraq ət məhsulu əldə etmək üçün saxlayırdılar. Ətraf mühitdən əlavə qida məhsulları almaq bu dövrdən insanların yardımçı peşələrindən birinə çevrilir. Bu məqsədlə əhali ceyran,quş,balıq və su quşları ovlayırdı.

    Azərbaycanın eneolit qəbilələrinin süd məhsulları, o cümlədən yağ hazırlamasını göstərən birbaşa dəlillər olmasa da, onların bəzi süd məhsulları istehsalından xəbərdar olmasını güman etmək olar. Beləliklə, qeyd olunan dəlillər göstərir ki, Azərbaycan ərazisində Eneolit dövrü qəbilələrinin təsərrüfatının əsasını artıq inkişaf etmiş əkinçilik və maldarlıq təşkil edirdi. [16]

    Azərbaycan əhalisinin ilk tunc dövrü iqtisadiyyatında aparıcı rolu əkinçilik tuturdu. Bu dövrdə Azərbaycanda xış əkinçiliyi geniş yayılır. Bu baxımdan maraqlıdır ki,ilk tunc dövrü yaşayış yerlərində daşdan, buynuzdan və sümükdən hazırlanmış toxalar yoxdur. Ancaq ötən dövrün hər bir yaşayış yerində bu alətlərə çoxlu miqdarda təsadüf olunur. Kür-Araz mədəniyyəti qəbilələrinin iribuynuzlu heyvanları qoşquda istifadə etməsi bir sıra faktlarla təsdiq edilmişdir. Belə faktlar öküzləri qoşquda təqlid edən gil fiqurlar, bəzən oxla birlikdə tapılan təkər modelləridir. [17]

    Hind vadisi

    Əsl innab,e.ə.IX minillikdə Hindistan yarımadasında əkilməyə başlanmışdır. [18] Adi arpa və buğda becərilməsi – iribuynuzlu heyvanların,ilk növbədə qoyunların və keçilərin əhliləşdirilməsi ilə yanaşı,eramızdan əvvəl VIII-VI minilliklərə aid Mehrqarx mədəniyyətində izlənildi. [19] [20] [21] Bu dövr də fil də əhliləşdirildi. [18] Pambıq eramızdan əvvəl V-IV minilliklərdə becərilmişdir. [22] Eramızdan əvvəl V minillikdə Kəşmirdə əkinçilik icmaları geniş yayılmışdı. [23] Suvarma Hind vadisi mədəniyyətində 4500 il bundan əvvəl inkişaf etmişdir. Bu yenilik nəticəsində,drenaj və kanalizasiya kanallarından istifadə olunan daha yaxşı planlaşdırılmış yaşayış məntəqələrinin yaranmasına səbəb olan Hind vadisi mədəniyyəti daha da böyüdü. [23] Arxeoloji qazıntılar nəticəsində 2500 il bundan əvvələ aid kotan tapılmışdır. [24]

    Qədim Çin

    Yunyan əyalətindəki qədim düyü terrasları

    Döyüşən çarlıqlar,Tsin sülaləsi və Xan sülaləsi dövrlərinə aid məlumatlar,e.ə.V əsrdən II əsrə qədər Çin əkinçiliyi,ümummilli taxıl anbarı sisteminə və baramaçılğın geniş yayılmasına söykəndiyini məlumat verir. [25] Çinin ilk əkinçilik ensiklopediyasının müəllifi Jia Sixie Çin tarixinin qabaqcıl aqronomlarından biri idi. Şimali Vey Xanədanlığının (386-534) son illərində Qimin Yaoşunu (Adi insanlar üçün əsas bacarıq) yazdı. [26] Çində mövcud olan ilk və ətraflı kənd təsərrüfatı ensiklopediyasıdır. Jianın yazı üslubu,zamana uyğun işlənmiş kinayəli yazıya nisbətən açıq və aydın idi. 10 cilddə 92 fəsildən və təxminən 120.000 simvoldan ibarət olan kitab,istehsal təcrübələri və metodlarına dair geniş mövzu və qeydləri əhatə edir. Buraya əkinçilik, meşə təsərrüfatı, heyvandarlıq, balıqçılıq və kənar peşələr üzrə tövsiyələr daxildir. Əsər və yazıldığı üslub sonrakı Çin aqronomları üzərində təsirli olduğunu sübut etdi, o cümlədən Van Çjenin 1313-cü ildəki Nonq Şu kimi əsərində. [26]

    Şimali Sun imperiyası dövrü (960-1127) üfüqi su çarxı ilə taxıl üyütmək üçün Çin su dəyirmanı

    Çinlilər əkinçilik məqsədləri üçün e.ə.I əsrə qədər hidrolik mühərrikli su çəkicini yeniləmişdilər. [27] Başqa cəhətlərinin olmasına baxmayaraq,əsas funksiyası,taxılın döyülməsi idi. Çinlilər,I əsrdə,mexaniki təkərlər sistemini çəkən su çarxı və ya öküz tərəfindən idarə olunan kvadrat paletli zəncirvari nasosdan da istifadə etməyə başladılar. [28] Zəncirvari nasos şəhər və saray boru kəmər nəqliyyatında istifadəsini tapmasına baxmayaraq,əkin sahələri üçün suvarma kanalları və kanallarının doldurulmasında suyun aşağıdan yüksəkliyə qaldırılması üçün böyük ölçüdə istifadə edilmişdir. [29] II əsrin sonlarında Xan sülaləsinin hakimiyyətinin sonlarında kotan daha da təkmilləşdirildi. [30] [31] Bunlar yavaş-yavaş qərbə yayıldı və X əsrdə Şimali Avropada əkinçilikdə inqilab etdi.(Bununla birlikdə Tomas Glik, Çin kotanının IX əsrdə inkişafını iddia edir,İtaliyada VII əsrdə bilinən oxşar dizaynlardan şərqə yayılmasını nəzərdə tutur.) [32]

    Asiya düyüsü,13.500-8.200 il bundan əvvəl Çində,Çinin İnci çayı vadisində,yabanı düyü Oryza rufipogon (su qırtıckimilər) becərilməyə başlamışdı. Düyü becərilməsi daha sonra Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyaya yayıldı. [33]

    Qədim Yunanıstan və Yunan dünyası

    Böyük Yunanıstandakı Metapont şəhərində (yəni Cənubi İtaliyanın Yunan koloniyaları) sərvət simvolu olan arpa qulağı,e.ə 530-510-cu illərə aid möhürdə əksini tapıb

    Qədim Aralıq dənizi bölgəsinin əsas dənli bitkiləri buğda,qılçıqlı buğda(emmer) və arpa idi, adi tərəvəzlərə noxud,lobya,at paxlası və zeytun, süd məhsulları daha çox qoyun-keçidən gəlirdi və əksər insanlar üçün nadir hallarda istehlak edilən ət,ümumiyyətlə donuz,mal əti və quzudan ibarət idi. [34] Qədim Yunanıstanın relyefi əkinçilik üçün bir o qədər əlverişli olmadlğından,bu da ərazisinin təxminən 10% -inin əkib-becərilməsinə imkan verirdi,neftin və şərabın ixracını zəruri edirdi və taxıl Frakiyadan (mərkəzi indiki Bolqarıstan) və Pont yunanlarından idxal edilirdi. Ellinizm dövründə,Ptolemeyler sülaləsi,yunanların taxıl idxalını təmin edən bölgələr: Misir,Kipr,Finikiya və Kirenaikaya nəzarət edirdi, Ptolemeyin taxıl bazarı da Roma Respublikasının yüksəlməsində kritik rol oynadı. Selevkilər imperiyasında Mesopotamiya buğda istehsalında üçün həlledici rol oynadı,köçəri heyvandarlıq digər yerlərdə də tətbiq olunurdu. [35]

    Roma imperiyası

    Belçikadakı Roma divarında Roma biçin maşını,o zaman Qallia Belqica vilayətinin bir hissəsi idi.

    Klassik antik Yunan-Roma dünyasında,Romada əkinçilik,əvvəlcə Şumerlər tərəfindən təşəbbüs göstərilən,sonrakı mədəniyyətlər tərəfindən onlara ötürülən,ticarət və ixrac üçün məhsul yetişdirilməsinə xüsusilə inkişaf etdirilmiş texnika üzərində qurulmuşdur. Romalılar orta əsrlərdə böyüyən təhkimçilik hüququnu əhatə edən manorial iqtisadi sistemin əsasını qoydular. Romadakı təsərrüfat sahələri ölçülərinə görə üç kateqoriyaya bölünürdülər. Kiçik təsərrüfatlar 18–88 yuqerdən ibarət idi (bir yuqer təxminən 0,65 akra bərabərdir). Orta ölçülü təsərrüfatlar sahələri 80-500 yuqerə bərabər idi. İri təsərrüfat sahələri (latifundiya adlanır) 500 yuqerə bərabər idi. Romada dörd təsərrüfat idarəçiliyi sistemi var idi: mülkiyyətçi və ailəsi tərəfindən birbaşa idarə olunan təsərrüfat; qul idarəçilərinin nəzarəti altında işləyən qul təsərrüfatı; mülkiyyətçinin və icarəçinin təsərrüfatın məhsulunun müəyyən bir hissəsini bölüşdürdüyü biyar təsərrüfatı; və icarəyə verilən təsərrüfat sahələri. [36]

    Avstraliya

    Yerli darı Panicum decompositum, Avstraliyanın şərqində yerli Avstraliya aborigeniləri tərəfindən əkilmiş və yığılmışdır

    Avstraliya aborigenlərinin,əksəriyyəti məhsul əkməklə əlaqəli ənənəvi əkinçiliklə məşğul olmayan köçəri ovçu-yığıcılar idilər.

    Bununla birlikdə, Avstraliyanın iki bölgəsində, mərkəzi qərb sahilində və şərqi mərkəzi Avstraliyada,erkən əkinçilik qaydaları tətbiq oluna bilərdi. Daimi yaşayış yerlərində yaşayan 200-dən çox sakin,geniş miqyaslı əraziləri əkmiş və əkilmiş və yığılmış qidanı saxlamışdır. Mərkəzi qərb sahilindəki Nhanda və Amanquda Dioskoreya yetişdirildi,Avstraliyanın şərqindəki (Korners Bölgəsi) müxtəlif qruplar kol soğanları (yaua – Cyperus bulbosus),yerli darı (cooly, tindil – Panicum decompositum) və Marsilea drummondii əkib-becərirdilər.

    Avstraliya aborigenləri təbii məhsuldarlığı artırmaq üçün sistematik yanma,oda davamlı əkinçilikdən istifadə etdilər. [37] 1970-80-ci illərdə Viktoriyanın cənub qərbindəki arxeoloji araşdırmalar təxminən 5000 il ərzində angvilkimilərin yetişdirilməsi və balıq tutma sistemlərinin inkişaf etdirilməsinin Gunditjmara yerli aborigenlərinə aid olduğunu təsbit etdi. [38] Arxeoloq Harri Lourandos 1980-ci illərdə, [39] irəliləyişdə “intensivləşdirmə” sübutlarının əvvəlki 5000 il ərzindəki müddətdə Avstraliyada mövcud olduğunutəklif etdi. Bu anlayışlar tarixçi Bill Gammeycin əslində bütün qitənin idarə olunan mənzərə olduğunu iddia etməsinə səbəb oldu.

    Kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi

    Pyer de Kresensin əlyazmasından kənd təsərrüfatı təqvimi

    Əgər becərilmiş ərazilərin geniş miqyaslı intensiv əkilməsi,monokultura,mütəşəkkil suvarma və ixtisaslaşmış əməyin istifadəsi kimi başa düşülürsə, “əkinçiliyin ixtiraçıları” adı, eramızdan 5500 il əvvəldən başlayaraq Şumerlərə verilə bilər. İntensiv kənd təsərrüfatı,ovçuluq və yığıcılıq daha çox əhalinin sıx yaşamasına imkan verir, həm də mövsümlərarası istifadə; istifadə və ya satış / mübadilə üçün artıq məhsul yığmağa imkanı yaradırdı. Fəaliyyətlərinin əkinçiliklə əlaqəsi olmayan çox sayda insanı bəsləyə bilən əkinçilər, daimi orduların meydana çıxmasında həlledici rol oynadı.

    Orta əsrlər və erkən müasir dövr

    Ərəb dünyası

    VIII əsrdən etibarən orta əsr İslamın qızıl çağı əkinçilik təcrübəsində bir dönüşüm yaşadı,bu dönüşüm tarixçi Andryu Vatson tərəfindən ərəb əkinçilik inqilabı kimi təsvir edilmişdir. [40] Bu çevrilməyə müsəlman ticarət yolları boyunca bir çox məhsul və bitkinin yayılması,daha inkişaf etmiş əkinçilik texnikasının yayılması və artan məhsuldarlığı və səmərəliliyi təşviq edən kənd təsərrüfatı-iqtisadi sistem daxil olmaqla bir sıra amillər təsir göstərdi. İslam dünyasında kənd təsərrüfatı təcrübəsindəki dəyişiklik; əhali bölgüsü,bitki örtüyü,kənd təsərrüfatı istehsalı,əhali səviyyəsi,urbanizasiya,işçi qüvvəsinin bölgüsü,yemək bişirmə,pəhriz və geyim kimi iqtisadiyyatın bir çox sahəsini dəyişdirdi. Müsəlman tacirlər Köhnə dünyanın çox hissəsinində yayılmışdılar və ticarət bölgədəki bir çox məhsulun,bitkinin və əkinçilik texnikasının yayılmasına,habelə İslam dünyasının xaricindəki məhsul,bitki və texnikaya uyğunlaşmasına imkan verirdi. Bu diffuziya,becərilməsi və mətbəx üçün yararlı məhsulları texnika ilə birlikdə Əndəlus yolu ilə Avropaya tanıtdı. [40] Şəkər qamışı,düyü,pambıq,sitrus və digər meyvə ağacları,qoz ağacları,badımcan,dirrik ispanağı və qarğıdalı kimi tərəvəzlərlə birlikdə gətirilən əsas məhsullar arasında idi və cirə,keşniş, hindistan cevizi və darçın kimi xaricdən gətirilən ədviyyatların istifadəsi genişlənmişdi. İntensiv suvarma,əkin dövriyyəsi və əkinçilik təlimatları tez və sürətli şəkildə qəbul edildi. Qismən Roma texnologiyasına əsaslanan suvarma,Noriya su dəyirmanları,su dəyirmanları,bəndlər və su anbarlarından istifadə etdilər. [40] [41] [42]

    Kolumbiya mübadiləsi

    Taxıl biçimi. Böyük Piter Breygel – 1565-ci il

    1492-ci ildən sonra əvvəllər yerli məhsullar və heyvan cinslərinin qlobal mübadiləsi baş verdi. Qarğıdalı,kartof,şirin kartof və maniok Yeni dünyadan Köhnə dünyaya yayılan əsas məhsullardan idi,buğda,arpa,düyü və şalğam növləri Köhnə Dünyadan Yeni dünyaya gətirildi. Yeni dünyada az da olsa heyvan növü var idi,atlar,mal-qara,qoyun və keçi Köhnə dünya köçkünlərinə gəlməmişdən əvvəl tamamilə naməlum idi. Atlantik okeanı boyunca hər iki istiqamətdə məhsul mübadiləsi dünyada əhali artımına və erkən müasir dövrdə bir çox mədəniyyətə davamlı təsir göstərməsinə səbəb oldu. [43] Qarğıdalı və maniok XVI əsrdə [44] Portuqaliyalı tacirlər tərəfindən Braziliyadan Afrikaya gətirildi və yerli Afrika bitkilərini əvəz edən əsas qidalara çevrildi. [45]

    1500-cü illərin sonlarında Cənubi Amerikadan İspaniyaya gətirildikdən sonra,kartof 1700-cü illərin sonlarında Avropada əsas məhsul oldu. Kartof əkinçilərə daha çox yeyinti məhsulu istehsal etməyə imkan verdi və il öncə Avropanın qida rasionuna müxtəliflik əlavə etdi. Artan qida tədarükü xəstəliklərin azalmasına,doğuşların artımına və ölüm hallarının azalmasına səbəb oldu,bu da Britaniya imperiyası,ABŞ və Avropada əhalinin artmasına səbəb oldu. [46] Kartofun becərilməsi,Perudan Avropaya gətirilən quano gübrəsi və Kolorado böcəkləri ilə mübarizə aparmaq üçün istifadə edilən arsenik birləşməsinin ilk süni pestisidin intensiv istifadəsinə gətirib çıxardı. Kartofun əsas qida məhsul kimi qəbul edilməsindən əvvəl,taxıldan asılılıq,məhsulların zay olması,1523-1623-cü illər arasındakı İngiltərədəki 17 böyük qıtlıq da daxil olmaqla regional və milli qıtlıqlara səbəb olmuşdu. Kartofdan asılılıq, İrland kartof aclığı na səbəb oldu. Aclığa “kartof küfü” adlı bitki xəstəliyinin səbəb olduğu güman olunur. 1840-cı illərdə bütün Avropadakı kartof məhsulunda özünü biruzə verən bu xəstəlik İrlandiyadan kənarda 100,000 insanın ölümünə səbəb oldu və 1848-ci ildə geniş yayılmış Avropa inqilablarına öz təsirini göstərdi. [47]

    Jetro Tallın 1701-ci ildə ixtira etdiyi toxum aparatı

    1492-ci ildən bəri dünya Kolumbiya mübadiləsi olaraq bilinən bitki və heyvanların “qitələrarası” mübadiləsinə başlayır. Əvvəllər yalnız Köhnə dünyada tanınan məhsullar və heyvanlar indi Yeni dünyaya gətirilirdi və ya əksi edilirdi. Xüsusilə pomidor Avropa mətbəxinin sevimlisinə çevrildi. Qarğıdalı və kartof da kütlələr arasında populyarlaşdı.

    Britaniya təsərrüfat inqilabı – Böyük Britaniyada XV-XIX əsrlər arasında kənd təsərrüfatının inkişafı əhatə edir. Bu dövrdə məhsuldarlıqda və əkinlərin həcmində indiyədək misli görünməmiş artımlar müşahidə olunur və qida çatışmazlığı dövrlərinə son qoyulur. Bu dövrdə məhsuldarlıqda və əkin sahələrinin həcmində indiyədək misli görünməmiş genişlənmələr müşahidə olunur və qida çatışmazlığı dövrlərinə son qoyulur. [48] Britaniya təsərrüfat inqilabı uzun əsrlər müddətində baş verir (inqilabdan daha çox təkamül) və qabaqcıl idi və ya Avropadakı və koloniyalardakı oxşar dəyişikliklərlə eyni zamanda meydana gəldi. Britaniya təsərrüfat inqilabının açarı əkinçilik zamanı torpaqdan qida itkisinin qarşısını almağa yönəlmiş müxtəlif kənd təsərrüfatı texnologiyalarının inkişafı idi. Eyni zamanda,bir hektarda daha çox məhsul verə biləcək daha məhsuldar bitki növləri inkişaf etdirilirdi. Ən son alətlərdən istifadə edən təsərrüfatçı,dah az işçi ilə,daha çox məhsul istehsal edə bilirdi. Sənaye inqilabı və kimya sahəsindəki irəliləyişlər yeni gübrələrin və yeni,daha məhsuldar kənd təsərrüfatı maşınlarının daha mütəşəkkil inkişafı üçün sərvət,elmi bilik və texnologiya yaratdıqca Britaniya təsərrüfat inqilabı daha da sürətləndi.

    XX əsrin əvvəllərində paxlakimilər fəsiləsinin medicago cinsinə aid bitki sahəsini şumlayan traktorun şəkli

    Dan Alboun,1901-ci ildə ilk ticari cəhətdən uğurlu,benzinlə işləyən ümumi təyinatlı traktor istehsal etdi və 1923-cü il Beynəlmiləl taxılbiçən traktoru,işçi qüvvəsi kimi heyvanların (xüsusən atların) maşınlarla əvəz edilməsində böyük dönüş nöqtəsi oldu. O vaxtdan bəri özü hərəkət edən mexaniki kombaynlar (kombaynlar),plantatorlar,transplantatorlar və digər avadanlıqlar inkişaf etdirildi,bu,kənd təsərrüfatında daha böyük inqilaba rəvac verdi. [49] Bu ixtiralar əkinçilikdəki öhdəliklərin sürətlə yerinə yetirilməsinə imkan verdi və əvvəllər iri miqyaslı torpaq sahələrinin əkilərək,yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etməyə şərait yaratdı. [50]

    Ammonium nitratın sintezi üçün Haber-Boş metodu böyük kəşf idi və məhsuldarlığın artmasında böyük rol oynadı. İlk dəfə Alman kimyaçısı Fris Haber tərəfindən patentləşdirildi. 1910-cu ildə Karl Boş,Alman BASF kimya şirkətində işləyərkən,prosesi uğurla kommersiyalaşdırdı və əlavə patent aldı. II Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə,artan dünya əhalisi ilə sintetik gübrə istifadəsi sürətlə artdı. [51]

    1930-cu illərdən başlayaraq Sovet İttifaqında,Şərq bloku ölkələrində,Çin və Vyetnamda kollektiv əkinçilik geniş tətbiq olunurdu; nəticələrdən biri 1932–33-cü illərdəki aclıq idi. [52] Digər bir nəticə,1959-1961-ci illərdə Böyük Çin Aclığı ilə nəticələnən və nəticədə Den Syaopin düşüncəsini dəyişdirən Mao Tszedun tərəfindən başlatılan Çində Böyük sıçrayış zamanı meydana gəldi.

    Keçən əsrdə kənd təsərrüfatı,artan məhsuldarlıq,sintetik gübrələrin və pestisidlərin tətbiqinin genişlənməsi,səth sularının çirklənməsi [53] və təsərrüfat subsidiyaları ilə xarakterizə edilmişdir. [54] 1950-ci ildən bəri kənd təsərrüfatında aparılan elmi tədqiqatların digərləri arasında gen manipulyasiyası, [55] hidroponika və etanol kimi iqtisadi cəhətdən faydalı bioyanacaqların inkişafı da var. [56]

    Sənaye ölkələrində əkinçiliklə məşğul olan insanların sayı,2002-ci ildə Amerika əhalisinin yüzdə 24 faizindən yüzdə 1,5 faizinə qədər düşdü. Təsərrüfatların sayı da azaldı və mülkiyyətçilik daha dacəmləşdi; məsələn,1967-2002-ci illər arasında Amerikada bir milyon donuz ferması 114.000 də,istehsalın yüzdə 80-i fabrik təsərrüfatlarında birləşdirildi. [57] Worldwatch İnstitutuna görə,dünyada quş ətinin yüzdə 74-ü,mal ətinin yüzdə 43-ü və yumurtanın yüzdə 68-i bu şəkildə istehsal olunur. [57] [58]

    Ancaq aclıq XX əsrdə dünyanı əhatə etməyə davam etdi. İqlim hadisələrinin təsiri ilə,hökumət siyasəti,müharibə və məhsul uğursuzluğu,1920 və 1990-cı illər arasında olan ən az on aclığın hər birində milyonlarla insan ölümünə səbəb oldu. [59]

    Kənd təsərrüfatı bitkilərinin mənşə mərkəzlərindən kənarda becərilməsinə və yeyilməsinə imkan verən tarixi proseslər bugün də qloballaşma yolu ilə davam edir. Orta hesabla bir millətin qida ehtiyatlarının 68,7% -i və kənd təsərrüfatı məhsullarının 69,3% -i xarici mənşəli məhsullardır. [60]

    Yaşıl inqilab

    1970-ci illərdə Yaşıl İnqilabın atası,dünya miqyasında bir milyarddan çox insanı aclıqdan qurtaran Norman Borlauq

    Yaşıl İnqilab,1940-cı illərlə 1970-ci illərin sonları arasındakı bir sıra tədqiqat,inkişaf və texnologiyaların köçürülməsi istiqamətindəki təşəbbüslər idi. Xüsusilə 1960-cı illərin sonlarından etibarən dünyada kənd təsərrüfatındakı istehsalın artmasına səbəb oldu. Norman Borlauqun rəhbərlik etdiyi və bir milyarddan çox insanı aclıqdan qurtardığı istiqamətindəki təşəbbüsləri,yüksək məhsuldarlığı olan taxıl və taxıl növlərinin inkişafı, suvarma infrastrukturunun genişləndirilməsi, idarəetmə üsullarının modernləşdirilməsi, hibridləşdirilmiş toxumların, sintetik gübrələrin və pestisidlərin fermerlərə paylanmasında iştirak etmişdir. [61]

    XX əsrin əvvəllərində,sintetik azot,minalanmış daş fosfat, pestisidlər və mexanizasiya ilə birlikdə məhsul məhsuldarlığını xeyli artırmışlar. Artan taxıl tədarükü mal-qaranın da ucuzlaşmasına gətirib çıxardı. Bundan əlavə,XX əsrdə Yaşıl İnqilabın bir hissəsi olaraq düyü,buğda və qarğıdalı kimi ümumi əsas toxumların yüksək məhsuldar sortlarının tanıdılması ilə qlobal məhsul artımı yaşandı. Yaşıl inqilab inkişaf etmiş dünyanın texnologiyalarını (pestisidlər və sintetik azot daxil olmaqla) inkişaf etməkdə olan ölkələrə ixrac etdi. Tomas Maltus bunu belə: dünyanın artan əhalisini dəstəkləyə bilməz,lakin Yaşıl inqilab kimi texnologiyalar dünyaya artıq qida istehsalına imkan verir şəkilində proqnozlaşdırdı. [62]

    Yaşıl inqilab əvvəlcə Asiyada düyü məhsuldarlığını xeyli artırsa da,məhsuldarlıq sonra bərabərləşdi. Genetik “məhsuldarlıq potensialı” buğda üçün artmışdır, lakin düyü üçün məhsul potensialı 1966-cı ildən bəri artmamışdır və qarğıdalı üçün məhsul potensialı “35 ildə çətinliklə artdı”. Herbisidlərə davamlı yabanı otların böyüməsi üçün yalnız bir və ya iki on illik lazımdır və böcəklər təxminən on il ərzində antifidantlara qarşı davamlı olur. [63]

    İstinadlar

    1. ↑ Zeder, Melinda (October 2011). “The Origins of Agriculture in the Near East”. Current Anthropology. 52 (S4): 221–235. doi:10.1086/659307. JSTOR 10.1086/659307.
    2. ↑ Hirst, Kris (June 2019). “Domestication History of Rye”. ThoughtCo . İstifadə tarixi: 18 April 2020 .
    3. ↑ “Farming Was So Nice, It Was Invented at Least Twice”. news.sciencemag.org . İstifadə tarixi: 2015-11-09 .
    4. ↑ Gordon Childe (1936). Man Makes Himself. Oxford University Press.
    5. ↑ Charles E. Redman (1978). Rise of Civilization: From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East. San Francisco: Freeman.
    6. ↑ Hayden, Brian (1992). “Models of Domestication”. Transitions to Agriculture in Prehistory. Madison: Prehistory Press. Anne Birgitte Gebauer and T. Douglas Price. 11–18.
    7. ↑ Sauer, Carl, O. (1952). Agricultural origins and dispersals. Cambridge, MA.
    8. ↑ Binford, Lewis R. (1968). “Post-Pleistocene Adaptations”. New Perspectives in Archaeology. Chicago: Aldine Publishing Company. Sally R. Binford and Lewis R. Binford. 313–342.
    9. ↑ Rindos, David (1987). The Origins of Agriculture: An Evolutionary Perspective. Academic Press. ISBN 978-0125892810) .
    10. ↑ Wright, Ronald (2004). A Short History of Progress. Anansi. ISBN 0-88784-706-4 .
    11. ↑ . British Museum. 16 June 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 15 June 2016 .
    12. ↑ Tannahill, Reay (1968). The fine art of food. Folio Society.
    13. ↑ 12 Janick, Jules. “Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture” (PDF) . Acta Hort. 583: 23–39.
    14. ↑ Kees, Herman (1961). Ancient Egypt: A Cultural Topography . University of Chicago Press.
    15. ↑ AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: “Elm” nəşriyyatı. səh. 64-65. ISBN 978-9952-448-39-9 .
    16. ↑ AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: “Elm” nəşriyyatı. səh. 78-79. ISBN 978-9952-448-39-9 .
    17. ↑ AZƏRBAYCAN MiLLi ELMLƏR AKADEMiYASI,A. BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU (2007). Azərbaycan tarixi.I cild. Bakı: “Elm” nəşriyyatı. səh. 87-88. ISBN 978-9952-448-39-9 .
    18. ↑ 12 Gupta, Anil K (10 July 2004). “Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration”. Current Science. Indian Academy of Sciences. 87 (1): 58–59.
    19. ↑ Baber, Zaheer (1996). The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India. State University of New York Press. səh. 19. ISBN 978-0-7914-2919-8 .
    20. ↑ Harris, David R.; Gosden, C. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds. Routledge. səh. 385. ISBN 978-1-85728-538-3 .
    21. ↑ Wright, Rita P (2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press. 44, 51. ISBN 978-0-521-57652-9 .
    22. ↑ Stein, Burton (1998). A History of India. Blackwell Publishing. 47. ISBN 0-631-20546-2.
    23. ↑ 12 Rodda & Ubertini (2004). The Basis of Civilization – Water Science?. International Association of Hydrological Science. səh. 279. ISBN 978-1-901502-57-2 .
    24. ↑ Lal, R. (2001). “Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000”. Soil and Tillage Research. 61 (1–2): 3–12 [3]. doi:10.1016/S0167-1987(01)00184-2.
    25. ↑ Needham, Volume 6, Part 2, 57.
    26. ↑ 12 Needham, Volume 6, Part 2, 56.
    27. ↑ Needham, Joseph (1986). Science and Civilization in China: Volume 4, Physics and Physical Technology, Part 2, Mechanical Engineering. Taipei: Caves Books, Ltd. p. 184
    28. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, 89, 110.
    29. ↑ Needham, Volume 4, Part 2, 110.
    30. ↑ Robert Greenberger, The Technology of Ancient China, Rosen Publishing Group, 2006, pp. 11–12.
    31. ↑ Wang Zhongshu, trans. by K.C. Chang and Collaborators, Han Civilization (New Haven and London: Yale University Press, 1982).
    32. ↑ Glick, Thomas F. (2005). Medieval Science, Technology And Medicine: An Encyclopedia. Volume 11 of The Routledge Encyclopedias of the Middle Ages Series. Psychology Press. səh. 270. ISBN 978-0-415-96930-7 .
    33. ↑ Huang, Xuehui; Kurata, Nori; Wei, Xinghua; Wang, Zi-Xuan; Wang, Ahong; Zhao, Qiang; Zhao, Yan; Liu, Kunyan; və b. (2012). “A map of rice genome variation reveals the origin of cultivated rice”. Nature. 490 (7421): 497–501. Bibcode:2012Natur.490..497H. doi: 10.1038/nature11532 . PMID 23034647.
    34. ↑ Koester, Helmut (1995), History, Culture, and Religion of the Hellenistic Age, 2nd edition, New York: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-014693-2, pp. 76–77.
    35. ↑ Helmut Koester (1995), History, Culture, and Religion of the Hellenistic Age, 2nd edition, New York: Walter de Gruyter, ISBN 3-11-014693-2, p. 77.
    36. ↑ White, K. D. (1970), Roman Farming (Cornell University Press)
    37. ↑ Jones, R. (1969). “Fire-stick Farming”. Australian Natural History. 16: 224.
    38. ↑ Williams, E. (1988) Complex Hunter-Gatherers: A Late Holocene Example from Temperate Australia. British Archaeological Reports, Oxford
    39. ↑ Lourandos, H. (1997) Continent of Hunter-Gatherers: New Perspectives in Australian Prehistory Cambridge University Press, Cambridge
    40. ↑ 123 Watson, Andrew M. (1974). “The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion, 700–1100”. The Journal of Economic History. 34 (1): 8–35. doi:10.1017/s0022050700079602.
    41. ↑ Watson, Andrew M. (1983). Agricultural Innovation in the Early Islamic World. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24711-5 .
    42. ↑ National Geographic (2015). Food Journeys of a Lifetime. National Geographic Society. 126–. ISBN 978-1-4262-1609-1 .
    43. ↑ Crosby, Alfred. “The Columbian Exchange”. The Gilder Lehrman Institute of American History . İstifadə tarixi: 11 May 2013 .
    44. ↑ Wagner, Holly. . The Ohio State University. 2013-12-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 11 May 2013 .
    45. ↑ Florence Wambugu; John Wafula, eds. (2000). “Advances in Maize Streak Virus Disease Research in Eastern and Southern Africa”. International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications . İstifadə tarixi: 16 April 2013 .
    46. ↑ Chapman, Jeff (2000). “The Impact of the Potato”. History Magazine (2). 11 May 2000 tarixində .
    47. ↑ Mann, Charles C. “How the Potato Changed History”. Smithsonian (November 2011).
    48. Adapted from 1493: Uncovering the New World Columbus Created, by Charles C. Mann.
    49. ↑ Snell, K. D. M. (1985). “Часть 4”. Annals of the Labouring Poor, Social Change and Agrarian England 1660–1900. Кембридж: Издательство Кембриджского университета. ISBN 0-521-24548-6 .
    50. ↑ Janick, Jules. “Agricultural Scientific Revolution: Mechanical” (PDF) . Purdue University . İstifadə tarixi: 24 May 2013 .
    51. ↑ Reid, John F. (2011). “The Impact of Mechanization on Agriculture”. The Bridge on Agriculture and Information Technology. 41 (3).
    52. ↑ . International Fertilizer Industry Association. 9 March 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 7 May 2013 .
    53. ↑ Iordachi, Constantin; Bauerkamper, Arnd (2014). The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe: Comparison and Entanglements. Central European University Press. səh. 9. ISBN 978-615-5225-63-5 .
    54. ↑ Moss, Brian (2008). “Water Pollution by Agriculture”. Phil. Trans. R. Soc. Lond. B. 363 (1491): 659–666. doi:10.1098/rstb.2007.2176. PMC 2610176 . PMID 17666391.
    55. ↑ . 4 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 16 June 2016 .
    56. ↑ James, Clive (1996). “Global Review of the Field Testing and Commercialization of Transgenic Plants: 1986 to 1995” (PDF) . The International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications . İstifadə tarixi: 17 July 2010 .
    57. ↑ (PDF) . United Nations Environment Programme. 16 October 2009. 22 November 2009 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 24 October 2009 .
    58. ↑ 12 Scully, Matthew (2002). Dominion: The Power of Man, the Suffering of Animals, and the Call to Mercy. Macmillan. 26, 29. ISBN 978-0-312-31973-1 .
    59. ↑ . Worldwatch Institute. 2006. 2013-11-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2020-10-21 .
    60. ↑ “Ten worst famines of the 20th century”. Sydney Morning Herald. 15 August 2011.
    61. ↑ Khoury, C.K.; Achicanoy, H.A.; Bjorkman, A.D.; və b. (2016). “Origins of food crops connect countries worldwide”. Proc. R. Soc. B. 283 (1832): 20160792. doi:10.1098/rspb.2016.0792. PMC 4920324 .
    62. ↑ Hazell, Peter B.R. (2009). The Asian Green Revolution. IFPRI Discussion Paper. International Food Policy Research Institute. GGKEY:HS2UT4LADZD.
    63. ↑ Barrionuevo, Alexei; Bradsher, Keith (8 December 2005). “Sometimes a Bumper Crop Is Too Much of a Good Thing”. The New York Times.
    64. ↑ Tilman, D.; Cassman, K.G.; Matson, P.A.; Naylor, R.; Polasky, S. (August 2002). “Agricultural sustainability and intensive production practices” (PDF) . Nature. 418 (6898): 671–677. Bibcode:2002Natur.418..671T. doi:10.1038/nature01014. PMID 12167873. (#parameter_ignored)

    Həmçinin bax

    Xarici keçidlər

    • “The Core Historical Literature of Agriculture” Kornell Universiteti kitabxanasından (ing.)

    Avqust 04, 2021
    Ən son məqalələr

    Həsən Monax

    Həsən Mollazadə Gəncəvi

    Həsən Mülkülü

    Həsən Məcidzadə Savalan

    Həsən Məcidov

    Həsən Məmmədov

    Həsən Məmmədov (aktyor)

    Həsən Məmmədzadə

    Həsən Naxçıvani

    Həsən Nəsrullah

    Ən çox oxunan

    Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu

    Torpaqəmələgətirən süxurlar

    Torpağa məhəbbətlə (film, 1975)

    Torpağımız. Tariximiz. Taleyimiz. (film, 2015)

    Torpağın turşuluğu

    kənd, təsərrüfatı, tarixi, kənd, təsərrüfatı, əhalinin, qida, qida, ilə, təmin, olunmasına, sıra, sahələr, üçün, xammal, əldə, edilməsinə, yönəlmiş, iqtisadiyyatın, sahəsi, kənd, təsərrüfatı, dünyanın, müxtəlif, yerlərində, müstəqil, olaraq, başlamış, müxtəlif. Kend teserrufati ehalinin qida qida ile temin olunmasina ve bir sira saheler ucun xammal elde edilmesine yonelmis iqtisadiyyatin bir sahesi Kend teserrufati dunyanin muxtelif yerlerinde musteqil olaraq baslamis ve muxtelif qayda qurgulari ozunde cemlesdirirdi Kohne ve Yeni dunyanin en azi on bir ayri bolgesi medeni bitkilerin mense merkezleri kimi istirak edirdi Qedim Misirlilerin ekincilik isleri meqberenin divarinda tesvir olunan menzere Elm tarixiMovzuya goreRiyaziyyat tarixiTebiet elmleriAstronomiyaBiologiyaBotanikaCografiyaGeologiyaTorpaqsunasliqFizikaKimyaEkologiyaIctimai elmlerTarixDilcilikPsixologiyaSosiologiyaFelsefeIqtisadi telimlerTexnologiyaHesablama avadanligiKend teserrufatiTibbNaviqasiyaKateqoriyaYabani taxil en az 105 000 il evvel toplanmis ve yeyilmisdir Lakin ehlilesdirme cox sonra bas vermedi Eramizdan evvel IX minillikden ilden baslayaraq neolit dovrunun sekkiz sepin mehsulu emmer bugda tekdenli bugda adi arpa ekin noxudu mercimek kurusne qoyunnoxudu ve adi ketan Levantda becerilirdi 1 Ekin covdari daha evvel becerilmis ola biler lakin bu mubahiseli olaraq qalir 2 Duyu 6200 il bundan evvel Cinde medeni bitkiye 5700 il bundan once erken ekincilikde mas lobya soya ve fasol lobya medeni bitki halina getirilib Donuzlar Mesopotamiyada e e XI minillikde teqriben e e XI IX minillikler arasinda qoyunlar ehlilesdirildi 8500 cu il bundan evvel ibtidai okuz muasir Turkiye ve Pakistan erazilerinde ehlilesdirilmisdi Seker qamisi ve bezi kok terevezleri Yeni Qvineyada eramizdan evvel VII minillikde yabani bitkiden medeni bitki halina getirilmisdi Sorqo e e III minillikde Afrikanin Sahel bolgesinde ekilmisdi Cenubi Amerikanin And daglarinda kartof eramizdan evvel VIII V minillikler arasinda ekilmeye baslamis onunla birlikde yabani lobyada medeni lobya halina getirilmis koka lama alpaka ve deniz donuzlari ehlilesdirilmisdi Banan eyni dovrde Papua Yeni Qvineyada becerildi ve hibrid edildi Mesoamerika xronologiyasina gore qargidali e e IV minillikde becerilmeye baslandi Pambiq 3600 il bundan evvel Peruda ekilmeye baslandi Develer gec e e III minillikde ehlilesdirildi Tunc dovru 3300 il bundan evvel Mesopotamiya Sumeri Qedim Misir Hindistan yarimadasinin Hind vadisi medeniyyeti qedim Cin ve qedim Yunanistan kimi medeniyyetlerde ekinciliyin intensivlesmesine sahid oldu Demir dovrunde ve antik dovrde hem Respublika hem de Imperatorlugun qedim Araliq denizi ve Qerbi Avropada genislenmesi movcud ekincilik sistemleri uzerinde orta esr ekinciliyinin temel qayasina cevrilmis manorial sistem qurulmusdur Orta esrlerde hem Islam dunyasinda hem de Avropada ekincilik tekmillesdirilmis texnika ile deyisdirildi seker duyu pambiq ve portagal kimi meyve agaclarinin El Endelus yolu ile Avropaya getirilmesi daxil olmaqla bitki bitkilerinin yayilmasina revac verdi 1492 ci ilde Xristofor Kolumbun seyahetlerinden sonra Kolumbiya mubadilesi ile qargidali kartof qramafoncicek batat ve maniok kimi Yeni dunya mehsullari Avropaya bugda arpa duyu ve salgam kimi Kohne dunya bitkileri ile yanasi atlar mal qara qoyun ve keci daxil olmaqla heyvandarligi Amerikaya getirdi Suvarma ekin dovriyyesi ve gubreler Neolit inqilabindan qisa muddet sonra tetbiq olundu ve Ingilis aqrar inqilabindan baslayaraq son 200 ilde daha da inkisaf etdi 1900 cu ilden beri inkisaf etmis olkelerde ve inkisaf etmekde olan olkelerde kend teserrufatinda insan emeyinin mexanizasiya ile evez olundugu ve sintetik gubrelerin pestisidlerin ve suni secmenin tetbiqinin komekliyi ile mehsuldarliqda boyuk artimlar gorundu Haber Bos prosesi senaye miqyasinda ammonium nitrat gubresinin sintezine imkan vererek mehsuldarligi xeyli artirdi Muasir kend teserrufati ehalinin coxlugu seth sularinin cirklenmesi bioyanacaq GMO Genetik Modifikasiya olunmus Orqanizm gomruk rusumu ve teserrufat subsidiyalari da daxil olmaqla sosial siyasi ve etraf muhit problemlerini artirdi Buna cavab olaraq organik ekincilik XX esrde sintetik pestisidlerin istifadesine alternativ olaraq inkisaf etmisdir Mundericat 1 Neolit inqilab 2 Sivilizasiyalar 2 1 Sumer 2 2 Qedim Misir 2 3 Azerbaycan 2 4 Hind vadisi 2 5 Qedim Cin 2 6 Qedim Yunanistan ve Yunan dunyasi 2 7 Roma imperiyasi 2 8 Avstraliya 3 Kend teserrufatinin inkisaf etdirilmesi 4 Orta esrler ve erken muasir dovr 4 1 Ereb dunyasi 4 2 Kolumbiya mubadilesi 5 Yeni dovr 6 XX esr 7 Yasil inqilab 8 Istinadlar 9 Hemcinin bax 10 Xarici kecidlerNeolit inqilab RedakteBeser tarixinde istehsaledici ekinci maldar teserrufatina kecidin basa catmasi ile neticelenen bu donus merhelesi neolit inqilabi adi altinda melumdur Iqtisadiyyatin yeni formasi olan ekincilik ve heyvandarliq bir terefden istehsaledici teserrufata yiyelenmis qebilelerin geri qalmis qebilelere tesiri diger terefden ise ekinci qebilelerinin ozlerinin yeni erazilere kocmesi yolu ile yayilirdi Arxeologiyaya gore heyvanlarin ehlilesdirilmesi ve bitkilerin ekilmesi muxtelif dovrlerde 7 8 bolgede musteqil sekilde bas vermisdir Neolit inqilabin en erken merkezi ehlilesdirmesi en az 10 min il evvel basladigi Orta Serqdir Dunya Sisteminin merkezi bolgelerinde ovculuq yigiciliqla mesgul olan cemiyyetlerinin ekincilik cemiyyetlerine cevrilmesi ve ya deyisdirilmesi eramizdan evvel X III minilliye qeder uzanan bir dovrdur ekser periferik bolgelerde istehsal iqtisadiyyatina kecid cox sonra basa catdi 3 Ekinciliyin meydana gelmeyi ile bagli bir biri ile reqabet aparan bir nece nezeriyye movcuddur En cox yayilmislari asagidakilardir Qordon Vir Cayldin vaheler nezeriyyesi 4 Iqtisadi deyisikliyi buz dovrunun sonunda iqlim deyisikliyi ile elaqelendirir Tepeli yamaclar nezeriyyesi Ehlilecdirmenin Turkiyedeki Tavr daglarinin ve Iranin Zaqros daglarinin tepeli yamaclarindan basladigi dusunulur hansi ki burada iqlim quru deyildi ve muxtelif col heyvanlari ve bitkileri qorunurdu 5 Fiesta nezeriyyesi 6 yerli medeniyyet daxilinde guc ve guc numayisi oldugunu qebul edir Karl Ortvin Sauerin 7 8 teklif etdiyi demoqrafik nezeriyye ehalinin artmasinin bir netice deyil ekinciliye kecid ucun bir sebeb oldugunu ireli surur Insanlar ve bitkilerin qarsiliqli uygunlasmasi neticesinde bitkilerin ehlilesdirilmesi meqsedli tekamul 9 nezeriyyesi hesab edilir Iqtisadi tereqqini iqlim deyisikliyi ile elaqelendirmek ucun basqa bir varianti kend teserrufatinin meydana cixmasinin uzun muddet davamli ve proqnozlasdirila bilen bir iqlim dovru baslamasi sayesinde mumkun oldugunu dusunmekdir 10 Dini inqilab hipotezi Insanlari oturaq heyat terzine sovq eden sebebin olmus ecdadlari ile elaqe saxlamaga ehtiyac duydugu yeni bir dini fikir olmasi idi Sivilizasiyalar RedakteSumer Redakte e e 2500 cu il tarixine aid Sumer silindr mohuru uzerinde ev heyvanlari Sumer cutculeri teqriben e e VIII minillikden beri kendlerde yasamaga baslamis arpa ve bugda denli bitkileri yetisdirdiler Bolgenin az yagisli oldugunu nezere alaraq ekincilikde Decle ve Ferat caylarina bel baglayirdilar Caylardan cekilen suvarma kanallari seherlere destek olmaq ucun kifayet qeder boyuk miqdarda denli bitkilerin boyumesine imkan verirdi Ilk kotanlar e e III minillikde Uruk piktoqraflarinda gorunur Toxumu sumlanmis boruya atan toxum ekinleri eramizdan evvel 2300 cu ilde mohurlerde gorunur E e 2300 cu ile aid mohurlerde ekincilikde kotandan istrifade oz eksini tapmisdir Terevez bitkilerine qoyunnoxudu mercimek ekin noxudu paxla sogan sarimsaq kahi kever sogani daxil idi Xurma uzum alma qovun ve encir de daxil olmaqla meyveler yetisdirirdiler Ekincilikle yanasi sumerler hem de baliq tuturdular qus ve ceyran ovlayirdilar Qoyun keci inek ve qus etinin etini esasen elit tebeqeden olan insanlar yeyirdi Baliq qurudularaq duzlanaraq saxlanilirdi 11 12 Qedim Misir Redakte Qedim Misir medeniyyeti Nil cayi ve caydaki movsumi dasqinlar sayesinde inkisaf edirdi Cay dasqinlarinin proqnozlasdirilmasi ve munbit torpaq Misirlilere boyuk ekincilik serveti esasinda bir imperiya qurmaga imkan verdi Misirliler Paleolit dovrunun sonundan Neolite qeder sulalelerden evvelki dovrde texminen eramizdan evvel X IV minillikler arasinda ekinciliyi genis miqyasda tetbiq eden ilk xalqlar arasinda idi 13 Bu suvarma sisteminin inkisafi ile mumkun olmusdur 14 Ketan ve papirus kimi texniki bitkilerle yanasi esas qida bitkileri bugda ve arpa kimi denli bitkiler ekilirdi 13 Azerbaycan Redakte Mezolit dovrunde dunyanin muxtelif yerlerinde yeni teserrufat formalarinin axtarisi baslanir Aciq saheler evezine insanlar daha cox mesede ov etmeye baslayirlar Heyvan surusunde terkibin deyismesi heyvanlarin sayinin xeyli azalmasi hem de ox ve yayin icad edilmesi kollektiv ovdan meselerde ferdi ova kecmek ucun genis imkanlar yaradir Ox ve yayin hem de muxtelif duzmedisli aletlerin meydana gelmesi mikrolitik texnikanin guclu inkisafina tekan verir Iqtisadiyyatin musteqil sahesi kimi formalasan baliqciligin denizde ve ya quruda aparilan ov ve akvafaunadan maksimum istifade ile intensivlesmesi uzlasir Yigiciligin intensivlesmesi oz novbesinde denli bitkilerin becerilmesine getirib cixarir ve s Butun bunlar istehsaledici teserrufat formasina kecid ucun imkanlar yaradir Mezolit dovrunde bir cox yerlerde o cumleden Azerbaycanda baliqciliqda qayiqlardan istifade olunmaga baslanir Qobustan qaya resmlerindeki coxlu qayiq sekilleri bunu aydin gosterir Mezolit dovru insan kollektivlerinin miqrasiyasi dovrudur Bu kocme ile elaqedar medeni yenilikler tezlikle oykumenanin muxtelif erazilerine yayilir 15 Calagantepe tapintilari 1 2 devekozuden obsidian aletler 3 4 sumuk qasiqlar 5 10 sumuk pardaqlayicilar 6 7 sumuk bizler 8 sumuk alet 9 muncuqlar 11 12 saxsi qablar 13 das toppuz basligi Azerbaycanin elverisli tebii seraiti istehsal teserrufatina yiyelenmis duzen rayonlarin sakinlerine davamli oturaq heyat terzi kecirmeye imkan verirdi Eneolit yasayis yerlerinde ekincilik teserrufati ile elaqedar materiallar elde edilmisdir Buraya her seyden evvel torpagin becerilmesi taxilin bicilmesi ve denin doyulmesinde istifade edilen aletler ve hem de komurlesmis taxil denleri daxildir Ekincilik mehsullari saxlanilan xususi tikililer de askar edilmisdir Calagantepede kerpicden horulmus anbarlardan birinde coxlu miqdarda yanib komurlesmis bugda ve arpa tapilmisdir Azerbaycan sakinleri yumsaq ve berk bugda medeni ikicergeli ve coxcergeli arpa hem de iki cergeli yabani arpa becerirdiler Tek tek covdar denine de rast gelinmisdir Somutepe yasayis yerinden Azerbaycanda en qedim uzum ceyirdeyi tapilmisdir Eneolit dovrunde iqlim demye ekinciliyi ucun indikinden daha yararli idi Bununla bele duzen erazisinde oturaq heyat terzi baslanan dovrden oranin ehalisi su arxlari cekmek ve tarlalari suvarmaq usuluna beled idiler Qedim ekincilerinyerqazma sumlama aleti toxa olmusdur Toxalar maral buynuzundan iribuynuzlu heyvanlarin qic ve kurek sumuyunden duzeldilirdi Serqi Zaqafqaziyanin xususen Gence Qazax duzenliyinin erken ekincilik meskenlerinden coxlu miqdarda toxanin tapilmasi eneolit dovrunde toxa ekinciliyi medeniyyetinin ciceklenmesini subut edir O vaxt xis hele melum deyildi On Asiya olkelerinde o cumleden Mesopotamiyada da eramizdan evvel IV minilliye qeder xisdan istifade olunmurdu Oyrendiyimiz dovrun bicin aletleri yaxsi melumdur Onlar baslica olaraq yigma oraqlardan ibaret idi Oraqlarin desteyi ve islek hissesi butov bir agac qeleminden duzeldilirdi Onun bir ucunda el yeri qoymaqla qalan hissede novcavari yariq acaraq oraya caxmaq ve ya devegozu dasindan lovhe disler duzulurdu Disler agac oraqlara qetran vasitesile berkidilirdi Basqa cur oraqlar da melumdur Meselen Somutepede okuzun cene sumuyunden Naxcivan Kultepesinde ise buynuzdan duzeldilmis oraq tapilmisdir Melum olan en qedim bicin aletleri icerisinde Muganda Elikomektepe yasayis yerinde okuzun kurek sumuyunden duzeldilmis oraqlar da vardir Onlarin misarvari duzeldilmis agiz hissesinde bicin prosesinde emele gelmis parilti aydin bilinir Eneolit dovru yasayis yerlerinde ekincilik teserrufati ile bagli olan xeyli das heveng das destek den daslari ve surtgeclere tesaduf olunur Taxili iri kuplerde hem de evlerin yaxinliginda kerpicden horulmus anbarlarda saxlayirdilar Eneolit dovrunde ehalinin teserrufatinda ekincilikle beraber heyvandarligin da boyuk rolu olmusdur Yasayis yerlerinde bezen topa seklinde coxlu heyvan sumuklerine tesaduf edilmisdir Elikomektepe yasayis yerinde bir sumuk topasinda okuz ve ata aid qirx kurek sumuyu dord at bes okuz kellesi ve ev heyvanlarinin xeyli basqa sumukleri var idi Hemin dovrde yerli ehalinin heyvan surulerinde muxtelif cins okuz ve qoyunun varligi maldarligin artiq yuksek inkisaf seviyyesine catdigini subuta yetirir Ev heyvanlari icerisinde donuz da var idi Bezi yasayis yerlerinin meselen Calagantepenin osteoloji materiallarina gore o heyvandarliqda hetta esas yerlerden birini tuturdu Yalniz Muganda Elikomektepe yasayis yerinde ev atinin sumukleri tapilmisdir Bu neinki Qafqazda hetta butun Avrasiyada ev ati haqqinda en qedim melumatdir Mugan duzu dunyada ev atinin istifade edildiyi en qedim yasayis yerlerinden biri olmusdur Eneolit dovrunde ev heyvanlarini baslica olaraq et mehsulu elde etmek ucun saxlayirdilar Etraf muhitden elave qida mehsullari almaq bu dovrden insanlarin yardimci peselerinden birine cevrilir Bu meqsedle ehali ceyran qus baliq ve su quslari ovlayirdi Azerbaycanin eneolit qebilelerinin sud mehsullari o cumleden yag hazirlamasini gosteren birbasa deliller olmasa da onlarin bezi sud mehsullari istehsalindan xeberdar olmasini guman etmek olar Belelikle qeyd olunan deliller gosterir ki Azerbaycan erazisinde Eneolit dovru qebilelerinin teserrufatinin esasini artiq inkisaf etmis ekincilik ve maldarliq teskil edirdi 16 Azerbaycan ehalisinin ilk tunc dovru iqtisadiyyatinda aparici rolu ekincilik tuturdu Bu dovrde Azerbaycanda xis ekinciliyi genis yayilir Bu baximdan maraqlidir ki ilk tunc dovru yasayis yerlerinde dasdan buynuzdan ve sumukden hazirlanmis toxalar yoxdur Ancaq oten dovrun her bir yasayis yerinde bu aletlere coxlu miqdarda tesaduf olunur Kur Araz medeniyyeti qebilelerinin iribuynuzlu heyvanlari qosquda istifade etmesi bir sira faktlarla tesdiq edilmisdir Bele faktlar okuzleri qosquda teqlid eden gil fiqurlar bezen oxla birlikde tapilan teker modelleridir 17 Hind vadisi Redakte Esl innab e e IX minillikde Hindistan yarimadasinda ekilmeye baslanmisdir 18 Adi arpa ve bugda becerilmesi iribuynuzlu heyvanlarin ilk novbede qoyunlarin ve kecilerin ehlilesdirilmesi ile yanasi eramizdan evvel VIII VI minilliklere aid Mehrqarx medeniyyetinde izlenildi 19 20 21 Bu dovr de fil de ehlilesdirildi 18 Pambiq eramizdan evvel V IV minilliklerde becerilmisdir 22 Eramizdan evvel V minillikde Kesmirde ekincilik icmalari genis yayilmisdi 23 Suvarma Hind vadisi medeniyyetinde 4500 il bundan evvel inkisaf etmisdir Bu yenilik neticesinde drenaj ve kanalizasiya kanallarindan istifade olunan daha yaxsi planlasdirilmis yasayis menteqelerinin yaranmasina sebeb olan Hind vadisi medeniyyeti daha da boyudu 23 Arxeoloji qazintilar neticesinde 2500 il bundan evvele aid kotan tapilmisdir 24 Qedim Cin Redakte Yunyan eyaletindeki qedim duyu terraslari Doyusen carliqlar Tsin sulalesi ve Xan sulalesi dovrlerine aid melumatlar e e V esrden II esre qeder Cin ekinciliyi umummilli taxil anbari sistemine ve baramacilgin genis yayilmasina soykendiyini melumat verir 25 Cinin ilk ekincilik ensiklopediyasinin muellifi Jia Sixie Cin tarixinin qabaqcil aqronomlarindan biri idi Simali Vey Xanedanliginin 386 534 son illerinde Qimin Yaosunu Adi insanlar ucun esas bacariq yazdi 26 Cinde movcud olan ilk ve etrafli kend teserrufati ensiklopediyasidir Jianin yazi uslubu zamana uygun islenmis kinayeli yaziya nisbeten aciq ve aydin idi 10 cildde 92 fesilden ve texminen 120 000 simvoldan ibaret olan kitab istehsal tecrubeleri ve metodlarina dair genis movzu ve qeydleri ehate edir Buraya ekincilik mese teserrufati heyvandarliq baliqciliq ve kenar peseler uzre tovsiyeler daxildir Eser ve yazildigi uslub sonraki Cin aqronomlari uzerinde tesirli oldugunu subut etdi o cumleden Van Cjenin 1313 cu ildeki Nonq Su kimi eserinde 26 Simali Sun imperiyasi dovru 960 1127 ufuqi su carxi ile taxil uyutmek ucun Cin su deyirmani Cinliler ekincilik meqsedleri ucun e e I esre qeder hidrolik muherrikli su cekicini yenilemisdiler 27 Basqa cehetlerinin olmasina baxmayaraq esas funksiyasi taxilin doyulmesi idi Cinliler I esrde mexaniki tekerler sistemini ceken su carxi ve ya okuz terefinden idare olunan kvadrat paletli zencirvari nasosdan da istifade etmeye basladilar 28 Zencirvari nasos seher ve saray boru kemer neqliyyatinda istifadesini tapmasina baxmayaraq ekin saheleri ucun suvarma kanallari ve kanallarinin doldurulmasinda suyun asagidan yuksekliye qaldirilmasi ucun boyuk olcude istifade edilmisdir 29 II esrin sonlarinda Xan sulalesinin hakimiyyetinin sonlarinda kotan daha da tekmillesdirildi 30 31 Bunlar yavas yavas qerbe yayildi ve X esrde Simali Avropada ekincilikde inqilab etdi Bununla birlikde Tomas Glik Cin kotaninin IX esrde inkisafini iddia edir Italiyada VII esrde bilinen oxsar dizaynlardan serqe yayilmasini nezerde tutur 32 Asiya duyusu 13 500 8 200 il bundan evvel Cinde Cinin Inci cayi vadisinde yabani duyu Oryza rufipogon su qirtickimiler becerilmeye baslamisdi Duyu becerilmesi daha sonra Cenubi ve Cenub Serqi Asiyaya yayildi 33 Qedim Yunanistan ve Yunan dunyasi Redakte Boyuk Yunanistandaki Metapont seherinde yeni Cenubi Italiyanin Yunan koloniyalari servet simvolu olan arpa qulagi e e 530 510 cu illere aid mohurde eksini tapib Qedim Araliq denizi bolgesinin esas denli bitkileri bugda qilciqli bugda emmer ve arpa idi adi terevezlere noxud lobya at paxlasi ve zeytun sud mehsullari daha cox qoyun keciden gelirdi ve ekser insanlar ucun nadir hallarda istehlak edilen et umumiyyetle donuz mal eti ve quzudan ibaret idi 34 Qedim Yunanistanin relyefi ekincilik ucun bir o qeder elverisli olmadlgindan bu da erazisinin texminen 10 inin ekib becerilmesine imkan verirdi neftin ve serabin ixracini zeruri edirdi ve taxil Frakiyadan merkezi indiki Bolqaristan ve Pont yunanlarindan idxal edilirdi Ellinizm dovrunde Ptolemeyler sulalesi yunanlarin taxil idxalini temin eden bolgeler Misir Kipr Finikiya ve Kirenaikaya nezaret edirdi Ptolemeyin taxil bazari da Roma Respublikasinin yukselmesinde kritik rol oynadi Selevkiler imperiyasinda Mesopotamiya bugda istehsalinda ucun helledici rol oynadi koceri heyvandarliq diger yerlerde de tetbiq olunurdu 35 Roma imperiyasi Redakte Belcikadaki Roma divarinda Roma bicin masini o zaman Qallia Belqica vilayetinin bir hissesi idi Klassik antik Yunan Roma dunyasinda Romada ekincilik evvelce Sumerler terefinden tesebbus gosterilen sonraki medeniyyetler terefinden onlara oturulen ticaret ve ixrac ucun mehsul yetisdirilmesine xususile inkisaf etdirilmis texnika uzerinde qurulmusdur Romalilar orta esrlerde boyuyen tehkimcilik huququnu ehate eden manorial iqtisadi sistemin esasini qoydular Romadaki teserrufat saheleri olculerine gore uc kateqoriyaya bolunurduler Kicik teserrufatlar 18 88 yuqerden ibaret idi bir yuqer texminen 0 65 akra beraberdir Orta olculu teserrufatlar saheleri 80 500 yuqere beraber idi Iri teserrufat saheleri latifundiya adlanir 500 yuqere beraber idi Romada dord teserrufat idareciliyi sistemi var idi mulkiyyetci ve ailesi terefinden birbasa idare olunan teserrufat qul idarecilerinin nezareti altinda isleyen qul teserrufati mulkiyyetcinin ve icarecinin teserrufatin mehsulunun mueyyen bir hissesini bolusdurduyu biyar teserrufati ve icareye verilen teserrufat saheleri 36 Avstraliya Redakte Yerli dari Panicum decompositum Avstraliyanin serqinde yerli Avstraliya aborigenileri terefinden ekilmis ve yigilmisdir Avstraliya aborigenlerinin ekseriyyeti mehsul ekmekle elaqeli enenevi ekincilikle mesgul olmayan koceri ovcu yigicilar idiler Bununla birlikde Avstraliyanin iki bolgesinde merkezi qerb sahilinde ve serqi merkezi Avstraliyada erken ekincilik qaydalari tetbiq oluna bilerdi Daimi yasayis yerlerinde yasayan 200 den cox sakin genis miqyasli erazileri ekmis ve ekilmis ve yigilmis qidani saxlamisdir Merkezi qerb sahilindeki Nhanda ve Amanquda Dioskoreya yetisdirildi Avstraliyanin serqindeki Korners Bolgesi muxtelif qruplar kol soganlari yaua Cyperus bulbosus yerli dari cooly tindil Panicum decompositum ve Marsilea drummondii ekib becerirdiler Avstraliya aborigenleri tebii mehsuldarligi artirmaq ucun sistematik yanma oda davamli ekincilikden istifade etdiler 37 1970 80 ci illerde Viktoriyanin cenub qerbindeki arxeoloji arasdirmalar texminen 5000 il erzinde angvilkimilerin yetisdirilmesi ve baliq tutma sistemlerinin inkisaf etdirilmesinin Gunditjmara yerli aborigenlerine aid oldugunu tesbit etdi 38 Arxeoloq Harri Lourandos 1980 ci illerde 39 irelileyisde intensivlesdirme subutlarinin evvelki 5000 il erzindeki muddetde Avstraliyada movcud oldugunuteklif etdi Bu anlayislar tarixci Bill Gammeycin eslinde butun qitenin idare olunan menzere oldugunu iddia etmesine sebeb oldu Kend teserrufatinin inkisaf etdirilmesi Redakte Pyer de Kresensin elyazmasindan kend teserrufati teqvimi Eger becerilmis erazilerin genis miqyasli intensiv ekilmesi monokultura mutesekkil suvarma ve ixtisaslasmis emeyin istifadesi kimi basa dusulurse ekinciliyin ixtiracilari adi eramizdan 5500 il evvelden baslayaraq Sumerlere verile biler Intensiv kend teserrufati ovculuq ve yigiciliq daha cox ehalinin six yasamasina imkan verir hem de movsumlerarasi istifade istifade ve ya satis mubadile ucun artiq mehsul yigmaga imkani yaradirdi Fealiyyetlerinin ekincilikle elaqesi olmayan cox sayda insani besleye bilen ekinciler daimi ordularin meydana cixmasinda helledici rol oynadi Orta esrler ve erken muasir dovr RedakteEreb dunyasi Redakte VIII esrden etibaren orta esr Islamin qizil cagi ekincilik tecrubesinde bir donusum yasadi bu donusum tarixci Andryu Vatson terefinden ereb ekincilik inqilabi kimi tesvir edilmisdir 40 Bu cevrilmeye muselman ticaret yollari boyunca bir cox mehsul ve bitkinin yayilmasi daha inkisaf etmis ekincilik texnikasinin yayilmasi ve artan mehsuldarligi ve semereliliyi tesviq eden kend teserrufati iqtisadi sistem daxil olmaqla bir sira amiller tesir gosterdi Islam dunyasinda kend teserrufati tecrubesindeki deyisiklik ehali bolgusu bitki ortuyu kend teserrufati istehsali ehali seviyyesi urbanizasiya isci quvvesinin bolgusu yemek bisirme pehriz ve geyim kimi iqtisadiyyatin bir cox sahesini deyisdirdi Muselman tacirler Kohne dunyanin cox hissesininde yayilmisdilar ve ticaret bolgedeki bir cox mehsulun bitkinin ve ekincilik texnikasinin yayilmasina habele Islam dunyasinin xaricindeki mehsul bitki ve texnikaya uygunlasmasina imkan verirdi Bu diffuziya becerilmesi ve metbex ucun yararli mehsullari texnika ile birlikde Endelus yolu ile Avropaya tanitdi 40 Seker qamisi duyu pambiq sitrus ve diger meyve agaclari qoz agaclari badimcan dirrik ispanagi ve qargidali kimi terevezlerle birlikde getirilen esas mehsullar arasinda idi ve cire kesnis hindistan cevizi ve darcin kimi xaricden getirilen edviyyatlarin istifadesi genislenmisdi Intensiv suvarma ekin dovriyyesi ve ekincilik telimatlari tez ve suretli sekilde qebul edildi Qismen Roma texnologiyasina esaslanan suvarma Noriya su deyirmanlari su deyirmanlari bendler ve su anbarlarindan istifade etdiler 40 41 42 Kolumbiya mubadilesi Redakte Taxil bicimi Boyuk Piter Breygel 1565 ci il 1492 ci ilden sonra evveller yerli mehsullar ve heyvan cinslerinin qlobal mubadilesi bas verdi Qargidali kartof sirin kartof ve maniok Yeni dunyadan Kohne dunyaya yayilan esas mehsullardan idi bugda arpa duyu ve salgam novleri Kohne Dunyadan Yeni dunyaya getirildi Yeni dunyada az da olsa heyvan novu var idi atlar mal qara qoyun ve keci Kohne dunya kockunlerine gelmemisden evvel tamamile namelum idi Atlantik okeani boyunca her iki istiqametde mehsul mubadilesi dunyada ehali artimina ve erken muasir dovrde bir cox medeniyyete davamli tesir gostermesine sebeb oldu 43 Qargidali ve maniok XVI esrde 44 Portuqaliyali tacirler terefinden Braziliyadan Afrikaya getirildi ve yerli Afrika bitkilerini evez eden esas qidalara cevrildi 45 1500 cu illerin sonlarinda Cenubi Amerikadan Ispaniyaya getirildikden sonra kartof 1700 cu illerin sonlarinda Avropada esas mehsul oldu Kartof ekincilere daha cox yeyinti mehsulu istehsal etmeye imkan verdi ve il once Avropanin qida rasionuna muxteliflik elave etdi Artan qida tedaruku xesteliklerin azalmasina doguslarin artimina ve olum hallarinin azalmasina sebeb oldu bu da Britaniya imperiyasi ABS ve Avropada ehalinin artmasina sebeb oldu 46 Kartofun becerilmesi Perudan Avropaya getirilen quano gubresi ve Kolorado bocekleri ile mubarize aparmaq ucun istifade edilen arsenik birlesmesinin ilk suni pestisidin intensiv istifadesine getirib cixardi Kartofun esas qida mehsul kimi qebul edilmesinden evvel taxildan asililiq mehsullarin zay olmasi 1523 1623 cu iller arasindaki Ingilteredeki 17 boyuk qitliq da daxil olmaqla regional ve milli qitliqlara sebeb olmusdu Kartofdan asililiq Irland kartof acligi na sebeb oldu Acliga kartof kufu adli bitki xesteliyinin sebeb oldugu guman olunur 1840 ci illerde butun Avropadaki kartof mehsulunda ozunu biruze veren bu xestelik Irlandiyadan kenarda 100 000 insanin olumune sebeb oldu ve 1848 ci ilde genis yayilmis Avropa inqilablarina oz tesirini gosterdi 47 Yeni dovr Redakte Jetro Tallin 1701 ci ilde ixtira etdiyi toxum aparati 1492 ci ilden beri dunya Kolumbiya mubadilesi olaraq bilinen bitki ve heyvanlarin qitelerarasi mubadilesine baslayir Evveller yalniz Kohne dunyada taninan mehsullar ve heyvanlar indi Yeni dunyaya getirilirdi ve ya eksi edilirdi Xususile pomidor Avropa metbexinin sevimlisine cevrildi Qargidali ve kartof da kutleler arasinda populyarlasdi Britaniya teserrufat inqilabi Boyuk Britaniyada XV XIX esrler arasinda kend teserrufatinin inkisafi ehate edir Bu dovrde mehsuldarliqda ve ekinlerin hecminde indiyedek misli gorunmemis artimlar musahide olunur ve qida catismazligi dovrlerine son qoyulur Bu dovrde mehsuldarliqda ve ekin sahelerinin hecminde indiyedek misli gorunmemis genislenmeler musahide olunur ve qida catismazligi dovrlerine son qoyulur 48 Britaniya teserrufat inqilabi uzun esrler muddetinde bas verir inqilabdan daha cox tekamul ve qabaqcil idi ve ya Avropadaki ve koloniyalardaki oxsar deyisikliklerle eyni zamanda meydana geldi Britaniya teserrufat inqilabinin acari ekincilik zamani torpaqdan qida itkisinin qarsisini almaga yonelmis muxtelif kend teserrufati texnologiyalarinin inkisafi idi Eyni zamanda bir hektarda daha cox mehsul vere bilecek daha mehsuldar bitki novleri inkisaf etdirilirdi En son aletlerden istifade eden teserrufatci dah az isci ile daha cox mehsul istehsal ede bilirdi Senaye inqilabi ve kimya sahesindeki irelileyisler yeni gubrelerin ve yeni daha mehsuldar kend teserrufati masinlarinin daha mutesekkil inkisafi ucun servet elmi bilik ve texnologiya yaratdiqca Britaniya teserrufat inqilabi daha da suretlendi XX esr Redakte XX esrin evvellerinde paxlakimiler fesilesinin medicago cinsine aid bitki sahesini sumlayan traktorun sekli Dan Alboun 1901 ci ilde ilk ticari cehetden ugurlu benzinle isleyen umumi teyinatli traktor istehsal etdi ve 1923 cu il Beynelmilel taxilbicen traktoru isci quvvesi kimi heyvanlarin xususen atlarin masinlarla evez edilmesinde boyuk donus noqtesi oldu O vaxtdan beri ozu hereket eden mexaniki kombaynlar kombaynlar plantatorlar transplantatorlar ve diger avadanliqlar inkisaf etdirildi bu kend teserrufatinda daha boyuk inqilaba revac verdi 49 Bu ixtiralar ekincilikdeki ohdeliklerin suretle yerine yetirilmesine imkan verdi ve evveller iri miqyasli torpaq sahelerinin ekilerek yuksek keyfiyyetli mehsul istehsal etmeye serait yaratdi 50 Ammonium nitratin sintezi ucun Haber Bos metodu boyuk kesf idi ve mehsuldarligin artmasinda boyuk rol oynadi Ilk defe Alman kimyacisi Fris Haber terefinden patentlesdirildi 1910 cu ilde Karl Bos Alman BASF kimya sirketinde isleyerken prosesi ugurla kommersiyalasdirdi ve elave patent aldi II Dunya muharibesinden sonraki illerde artan dunya ehalisi ile sintetik gubre istifadesi suretle artdi 51 1930 cu illerden baslayaraq Sovet Ittifaqinda Serq bloku olkelerinde Cin ve Vyetnamda kollektiv ekincilik genis tetbiq olunurdu neticelerden biri 1932 33 cu illerdeki acliq idi 52 Diger bir netice 1959 1961 ci illerde Boyuk Cin Acligi ile neticelenen ve neticede Den Syaopin dusuncesini deyisdiren Mao Tszedun terefinden baslatilan Cinde Boyuk sicrayis zamani meydana geldi Kecen esrde kend teserrufati artan mehsuldarliq sintetik gubrelerin ve pestisidlerin tetbiqinin genislenmesi seth sularinin cirklenmesi 53 ve teserrufat subsidiyalari ile xarakterize edilmisdir 54 1950 ci ilden beri kend teserrufatinda aparilan elmi tedqiqatlarin digerleri arasinda gen manipulyasiyasi 55 hidroponika ve etanol kimi iqtisadi cehetden faydali bioyanacaqlarin inkisafi da var 56 Senaye olkelerinde ekincilikle mesgul olan insanlarin sayi 2002 ci ilde Amerika ehalisinin yuzde 24 faizinden yuzde 1 5 faizine qeder dusdu Teserrufatlarin sayi da azaldi ve mulkiyyetcilik daha dacemlesdi meselen 1967 2002 ci iller arasinda Amerikada bir milyon donuz fermasi 114 000 de istehsalin yuzde 80 i fabrik teserrufatlarinda birlesdirildi 57 Worldwatch Institutuna gore dunyada qus etinin yuzde 74 u mal etinin yuzde 43 u ve yumurtanin yuzde 68 i bu sekilde istehsal olunur 57 58 Ancaq acliq XX esrde dunyani ehate etmeye davam etdi Iqlim hadiselerinin tesiri ile hokumet siyaseti muharibe ve mehsul ugursuzlugu 1920 ve 1990 ci iller arasinda olan en az on acligin her birinde milyonlarla insan olumune sebeb oldu 59 Kend teserrufati bitkilerinin mense merkezlerinden kenarda becerilmesine ve yeyilmesine imkan veren tarixi prosesler bugun de qloballasma yolu ile davam edir Orta hesabla bir milletin qida ehtiyatlarinin 68 7 i ve kend teserrufati mehsullarinin 69 3 i xarici menseli mehsullardir 60 Yasil inqilab Redakte 1970 ci illerde Yasil Inqilabin atasi dunya miqyasinda bir milyarddan cox insani acliqdan qurtaran Norman Borlauq Yasil Inqilab 1940 ci illerle 1970 ci illerin sonlari arasindaki bir sira tedqiqat inkisaf ve texnologiyalarin kocurulmesi istiqametindeki tesebbusler idi Xususile 1960 ci illerin sonlarindan etibaren dunyada kend teserrufatindaki istehsalin artmasina sebeb oldu Norman Borlauqun rehberlik etdiyi ve bir milyarddan cox insani acliqdan qurtardigi istiqametindeki tesebbusleri yuksek mehsuldarligi olan taxil ve taxil novlerinin inkisafi suvarma infrastrukturunun genislendirilmesi idareetme usullarinin modernlesdirilmesi hibridlesdirilmis toxumlarin sintetik gubrelerin ve pestisidlerin fermerlere paylanmasinda istirak etmisdir 61 XX esrin evvellerinde sintetik azot minalanmis das fosfat pestisidler ve mexanizasiya ile birlikde mehsul mehsuldarligini xeyli artirmislar Artan taxil tedaruku mal qaranin da ucuzlasmasina getirib cixardi Bundan elave XX esrde Yasil Inqilabin bir hissesi olaraq duyu bugda ve qargidali kimi umumi esas toxumlarin yuksek mehsuldar sortlarinin tanidilmasi ile qlobal mehsul artimi yasandi Yasil inqilab inkisaf etmis dunyanin texnologiyalarini pestisidler ve sintetik azot daxil olmaqla inkisaf etmekde olan olkelere ixrac etdi Tomas Maltus bunu bele dunyanin artan ehalisini destekleye bilmez lakin Yasil inqilab kimi texnologiyalar dunyaya artiq qida istehsalina imkan verir sekilinde proqnozlasdirdi 62 Yasil inqilab evvelce Asiyada duyu mehsuldarligini xeyli artirsa da mehsuldarliq sonra beraberlesdi Genetik mehsuldarliq potensiali bugda ucun artmisdir lakin duyu ucun mehsul potensiali 1966 ci ilden beri artmamisdir ve qargidali ucun mehsul potensiali 35 ilde cetinlikle artdi Herbisidlere davamli yabani otlarin boyumesi ucun yalniz bir ve ya iki on illik lazimdir ve bocekler texminen on il erzinde antifidantlara qarsi davamli olur 63 Istinadlar Redakte Zeder Melinda October 2011 The Origins of Agriculture in the Near East Current Anthropology 52 S4 221 235 doi 10 1086 659307 JSTOR 10 1086 659307 Hirst Kris June 2019 Domestication History of Rye ThoughtCo Istifade tarixi 18 April 2020 Farming Was So Nice It Was Invented at Least Twice news sciencemag org Istifade tarixi 2015 11 09 Gordon Childe 1936 Man Makes Himself Oxford University Press Charles E Redman 1978 Rise of Civilization From Early Hunters to Urban Society in the Ancient Near East San Francisco Freeman Hayden Brian 1992 Models of Domestication Transitions to Agriculture in Prehistory Madison Prehistory Press Anne Birgitte Gebauer and T Douglas Price 11 18 Sauer Carl O 1952 Agricultural origins and dispersals Cambridge MA Binford Lewis R 1968 Post Pleistocene Adaptations New Perspectives in Archaeology Chicago Aldine Publishing Company Sally R Binford and Lewis R Binford 313 342 Rindos David 1987 The Origins of Agriculture An Evolutionary Perspective Academic Press ISBN 978 0125892810 Wright Ronald 2004 A Short History of Progress Anansi ISBN 0 88784 706 4 Farming British Museum 16 June 2016 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 June 2016 Tannahill Reay 1968 The fine art of food Folio Society 1 2 Janick Jules Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture PDF Acta Hort 583 23 39 Kees Herman 1961 Ancient Egypt A Cultural Topography University of Chicago Press AZERBAYCAN MiLLi ELMLER AKADEMiYASI A BAKIXANOV ADINA TARIX INSTITUTU 2007 Azerbaycan tarixi I cild Baki Elm nesriyyati seh 64 65 ISBN 978 9952 448 39 9 AZERBAYCAN MiLLi ELMLER AKADEMiYASI A BAKIXANOV ADINA TARIX INSTITUTU 2007 Azerbaycan tarixi I cild Baki Elm nesriyyati seh 78 79 ISBN 978 9952 448 39 9 AZERBAYCAN MiLLi ELMLER AKADEMiYASI A BAKIXANOV ADINA TARIX INSTITUTU 2007 Azerbaycan tarixi I cild Baki Elm nesriyyati seh 87 88 ISBN 978 9952 448 39 9 1 2 Gupta Anil K 10 July 2004 Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration Current Science Indian Academy of Sciences 87 1 58 59 Baber Zaheer 1996 The Science of Empire Scientific Knowledge Civilization and Colonial Rule in India State University of New York Press seh 19 ISBN 978 0 7914 2919 8 Harris David R Gosden C 1996 The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia Crops Fields Flocks And Herds Routledge seh 385 ISBN 978 1 85728 538 3 Wright Rita P 2009 The Ancient Indus Urbanism Economy and Society Cambridge University Press 44 51 ISBN 978 0 521 57652 9 Stein Burton 1998 A History of India Blackwell Publishing 47 ISBN 0 631 20546 2 1 2 Rodda amp Ubertini 2004 The Basis of Civilization Water Science International Association of Hydrological Science seh 279 ISBN 978 1 901502 57 2 Lal R 2001 Thematic evolution of ISTRO transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000 Soil and Tillage Research 61 1 2 3 12 3 doi 10 1016 S0167 1987 01 00184 2 Needham Volume 6 Part 2 57 1 2 Needham Volume 6 Part 2 56 Needham Joseph 1986 Science and Civilization in China Volume 4 Physics and Physical Technology Part 2 Mechanical Engineering Taipei Caves Books Ltd p 184 Needham Volume 4 Part 2 89 110 Needham Volume 4 Part 2 110 Robert Greenberger The Technology of Ancient China Rosen Publishing Group 2006 pp 11 12 Wang Zhongshu trans by K C Chang and Collaborators Han Civilization New Haven and London Yale University Press 1982 Glick Thomas F 2005 Medieval Science Technology And Medicine An Encyclopedia Volume 11 of The Routledge Encyclopedias of the Middle Ages Series Psychology Press seh 270 ISBN 978 0 415 96930 7 Huang Xuehui Kurata Nori Wei Xinghua Wang Zi Xuan Wang Ahong Zhao Qiang Zhao Yan Liu Kunyan ve b 2012 A map of rice genome variation reveals the origin of cultivated rice Nature 490 7421 497 501 Bibcode 2012Natur 490 497H doi 10 1038 nature11532 PMID 23034647 Koester Helmut 1995 History Culture and Religion of the Hellenistic Age 2nd edition New York Walter de Gruyter ISBN 3 11 014693 2 pp 76 77 Helmut Koester 1995 History Culture and Religion of the Hellenistic Age 2nd edition New York Walter de Gruyter ISBN 3 11 014693 2 p 77 White K D 1970 Roman Farming Cornell University Press Jones R 1969 Fire stick Farming Australian Natural History 16 224 Williams E 1988 Complex Hunter Gatherers A Late Holocene Example from Temperate Australia British Archaeological Reports Oxford Lourandos H 1997 Continent of Hunter Gatherers New Perspectives in Australian Prehistory Cambridge University Press Cambridge 1 2 3 Watson Andrew M 1974 The Arab Agricultural Revolution and Its Diffusion 700 1100 The Journal of Economic History 34 1 8 35 doi 10 1017 s0022050700079602 Watson Andrew M 1983 Agricultural Innovation in the Early Islamic World Cambridge University Press ISBN 978 0 521 24711 5 National Geographic 2015 Food Journeys of a Lifetime National Geographic Society 126 ISBN 978 1 4262 1609 1 Crosby Alfred The Columbian Exchange The Gilder Lehrman Institute of American History Istifade tarixi 11 May 2013 Wagner Holly Super Sized Cassava Plants May Help Fight Hunger In Africa The Ohio State University 2013 12 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 11 May 2013 Florence Wambugu John Wafula eds 2000 Advances in Maize Streak Virus Disease Research in Eastern and Southern Africa International Service for the Acquisition of Agri Biotech Applications Istifade tarixi 16 April 2013 Chapman Jeff 2000 The Impact of the Potato History Magazine 2 11 May 2000 tarixinde arxivlesdirilib Mann Charles C How the Potato Changed History Smithsonian November 2011 Adapted from 1493 Uncovering the New World Columbus Created by Charles C Mann Snell K D M 1985 Chast 4 Annals of the Labouring Poor Social Change and Agrarian England 1660 1900 Kembridzh Izdatelstvo Kembridzhskogo universiteta ISBN 0 521 24548 6 Janick Jules Agricultural Scientific Revolution Mechanical PDF Purdue University Istifade tarixi 24 May 2013 Reid John F 2011 The Impact of Mechanization on Agriculture The Bridge on Agriculture and Information Technology 41 3 A Historical Perspective International Fertilizer Industry Association 9 March 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 7 May 2013 Iordachi Constantin Bauerkamper Arnd 2014 The Collectivization of Agriculture in Communist Eastern Europe Comparison and Entanglements Central European University Press seh 9 ISBN 978 615 5225 63 5 Moss Brian 2008 Water Pollution by Agriculture Phil Trans R Soc Lond B 363 1491 659 666 doi 10 1098 rstb 2007 2176 PMC 2610176 PMID 17666391 Title 05 Agriculture and rural development 4 December 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 16 June 2016 James Clive 1996 Global Review of the Field Testing and Commercialization of Transgenic Plants 1986 to 1995 PDF The International Service for the Acquisition of Agri biotech Applications Istifade tarixi 17 July 2010 Towards Sustainable Production and Use of Resources Assessing Biofuels PDF United Nations Environment Programme 16 October 2009 22 November 2009 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 24 October 2009 1 2 Scully Matthew 2002 Dominion The Power of Man the Suffering of Animals and the Call to Mercy Macmillan 26 29 ISBN 978 0 312 31973 1 State of the World 2006 Worldwatch Institute 2006 2013 11 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 10 21 Ten worst famines of the 20th century Sydney Morning Herald 15 August 2011 Khoury C K Achicanoy H A Bjorkman A D ve b 2016 Origins of food crops connect countries worldwide Proc R Soc B 283 1832 20160792 doi 10 1098 rspb 2016 0792 PMC 4920324 Hazell Peter B R 2009 The Asian Green Revolution IFPRI Discussion Paper International Food Policy Research Institute GGKEY HS2UT4LADZD Barrionuevo Alexei Bradsher Keith 8 December 2005 Sometimes a Bumper Crop Is Too Much of a Good Thing The New York Times Tilman D Cassman K G Matson P A Naylor R Polasky S August 2002 Agricultural sustainability and intensive production practices PDF Nature 418 6898 671 677 Bibcode 2002Natur 418 671T doi 10 1038 nature01014 PMID 12167873 parameter ignored Hemcinin bax RedakteKendliXarici kecidler Redakte The Core Historical Literature of Agriculture Kornell Universiteti kitabxanasindan ing Menbe https az wikipedia org w index php title Kend teserrufati tarixi amp oldid 5715886, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Dünyanın kənd təsərrüfatının COĞRAFİYASI

    Aqro-sənaye kompleksi (ASK). ASK-nə əhalinin ərzaq məhsulları və gündəlik tələbatını ödəyən külli miqdarda sahələr daxildir. ASK-də bitkiçilik, heyvandarlıq və yeyinti sənayesi mühüm rol oynayır. Buraya həm də kənd təsərrüfaına xidmət edən, kənd təsərrüfatının özü üçün, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələr üçün istehsal vasitələri istehsal edən sahələr daxildir.
    Kənd təsərrüfatı insan fəaliyyətinin ən qədim və başlıca sahələrindən biridir. Hər bir ölkədə kənd təsərrüfatı və ona yaxın olan meşə təsərrüfatı, ovçuluq, balıqçılıq mövcuddur. Dünya əhalisinin 1,1 mlrd nəfəri (fəal əhalinin yarısı) bu sahədə çalışır. Lakin müxtəlif ölkələrdə kənd təsərrüfatında çalışanların sayı eyni deyil. Qərbi Avropada iqtisadi fəal əhalinin 9%-i, Şimali Amerikada 6%-i (ABŞ-da 2,8%), İOÖ-də 70-80%-i (Azərbaycanda 1/3—i) kənd təsərrüfatında çalışır.
    Kənd təsərrüfatının inkişafının intensiv və ekstensiv yolları mövcuddur.

    İntensiv yol mexanikləşdirmə, kimyalaşdırma, suvarma, meliorasiya və s. hesabına əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsidir (hər hektardan daha çox məhsul almaq, hər heyvandan daha çox ət, süd əldə etmək). Bu yol böyük vəsait tələb edir və əsasən, İEÖ üçün səciyyəvidir. Ekstensiv yol əkin sahələrinin, otlaqların sahəsinin genişləndirilməsi, heyvanların, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sayının artırılması hesabına məhsul arümına nail olmaqdır. Bu yol İOÖ üçün səciyyəvidir.

    Əkinçilikdə “yaşıl inqilab” (müasir aqrotexniki qaydalardan istifadə ilə bağlı məhsuldarlığın artması), heyvandarlıqda sənaye texnologiyası (broyler quşçuluğu, bekon donuzçuluğu), xüsusən Latın Amerikasında və Asiyada öz bəhrəsini vermişdir.

    Qeyd: Yaşıl inqilab xırda təsərrüfatlara az tətbiq edilir.


    İctimai əmək bölgüsünün inkişafı prosesində kənd təsərrüfatı iki sahəyə – bitkiçilik (əkinçilik) və heyvandarlığa bölünür. Bu sahələr arasındakı nisbətə görə ölkələr arasında kəskin fərq var. Aqrotexniki qaydalardan və elmi nailiyyətlərdən istifadə edən Avropa ölkələri, Şimali Amerika, Avstraliya və Yeni Zelandiyada məhsulların dəyərinə görə heyvandarlıq üstündür. Təbii şəraitlə bağlı (quraq iqlim, az məhsuldar torpaq) bəzi İOÖ-də (Yaxın və Orta Şərq, Uruqvay) heyvandarlıq əksəriyyət təşkil edir. IOO-in əksəriyyətində bitkiçilik üstündür. İEÖ-dən Yaponiya, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstanda bitkiçilik (Yaponiyada çəltik, digərlərində sitrus meyvəçiliyi) əsas yer tutur.
    ETİ-in nailiyyətlərinə baxmayaraq, kənd təsərrüfatının təbiətdən asılılığı qalmaqdadır. Təbii şərait kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına, yerləşməsinə, səmərəliliyinə (məhsuldarlığına) böyük təsir göstərir. Təbii ilkin şəraitə aiddir:
    1. Kənd təsərrüfatının əsası olan torpaq resursları;
    2. Aqroiqlim resursları (Günəş işığı, havanın temperaturu);
    3. Torpağın təbii münbitliyi;
    4. Heyvandarlıq üçün yem bazası olan bitki resursları.


    Aqrar münasibətlər dedikdə torpaq üzərində mülkiyyət formaları, torpaqdan istifadə xüsusiyyətləri, kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən sosial-iqtisadi qanunların xarakteri başa düşülür. İEÖ-də torpaq fondunun böyük hissəsi iri torpaq sahibkarlarının və şirkətlərin əlindədir. Dövlət özü də iri torpaq sahibkarıdır. Latın Amerikasında torpaq fondunun bir hissəsi latifundistlərin (iri torpaq mülkiyyətçiləri) əlindədir. Asiya və Afrikanın əksər ölkələrində xarici və yerli iri kapitalist plantasiyaları ilə yanaşı, kiçik və icma torpaq sahibkarlığı da geniş yayılmışdır.
    Müasir kapitalist kənd təsərrüfatının səciyyəvi xüsusiyyəti torpağın iri sahibkarların əlində təmərküzləşməsinin güclənməsidir. Şərqi Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrində torpaq sahibkarlığının yeni formaları – icarədar, kooperativ, fermer yaradılır.
    Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq resurslarını üç tipə ayırırlar:
    1. Becərilən (əkin sahələri; ümumi torpaq fondunun 11%-i);
    2. Təbii otlaq və biçənəklər (torpaq fondunun 24%-i);
    3. Dincə qoyulan, az istifadə olunan, yaxud istifadə olunmayan torpaqlar (torpaq fondunun 2/3-si).
    Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqlarm strukturu təbii şəraitdən asılıdır və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına təsir edir. Bu struktur tarixən dəyişir (meşələr əkin sahələrinə çevrilir, əkin sahələri yararsız hala düşür və s). Avropanın əksər ölkələrində kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar torpaq fondunun 50-70%-ni təşkil edir. Bu göstərici Macarıstan, Polşa, Danimarka, Böyük Britaniyada daha yüksək, dağlıq ölkələrdə – Skandinaviya (Norveç-3%), Albaniyada isə aşağıdır. Avropa ölkələrinin əksərində becərilən (əkin) sahələr, Böyük Britaniya, İsveç, Almaniyada çəmən və otlaqlar üstünlük təşkil edir.
    Cənubi Amerikada kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarm payı 15-35%, Argentina və Uruqvayda (pampa və meşə-pampa) Orta Avropa səviyyəsindədir. Şimali və Mərkəzi Amerika ölkələri ərazisində kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlar daha çox mənimsənilmişdir, otlaq və çəmənliklər isə üstünlük təşkil edir. Asiyada ərazinin kənd təsərrüfatı cəhətcə mənimsənilməsində kəskin fərqlər var. Yaponiya, Çin, Hindistan, Filippində əhalinin yüksək sıxlığı ilə bağlı kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaqlar az olsa da, ancaq tamamilə becərilir. Afrikada əkinə yararlı (becərilən) torpaqlar az, otlaqlar isə çoxdur. Avstraliyada becərilən torpaqlar 4-5%, otlaqlar isə çoxdur.
    Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrinin genişləndirilməsi meliorasiya, xüsusən suvarma hesabına baş verir. Son illər səth və yeraltı suların hesabına səhra və yarımsəhralarda yeni əkin sahələri yaradılmışdır.
    Müxtəlif ölkələrdə kənd təsərrüfatının ixtisaslaşma səviyyələri müxtəlifdir. Əksər İEÖ-də ixtisaslaşma sahələri çoxdur (istər bitkiçilik, istərsə də heyvandarlıqda) və bu polikultur (poli – çox), İOÖ-də isə kənd təsərrüfatının ixtisaslaşması 1-2 sahə ilə təmsil olunur və bu monokultur (mono – tək) kənd təsərrüfatı adlanır.

    Heyvandarlıq

    Şimali Amerika, Avropa ölkələri, Avstraliya, Yeni Zelandiya, bir sıra Şərqi Avropa ölkələri üçün kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsidir və intensiv xarakter daşıyır. İEOÖ üçün isə ekstensiv heyvandarlıq xarakterikdir. Heyvandarlıqda 3 sahə- qaramal, qoyunçuluq və donuzçuluq fərqlənir.

    Qaramalın sayına görə Hindistan, Braziliya, Argentina, Çin, ABŞ, Rusiya fərqlənir.

    Südlük və südlük-ətlik maldarlıq mülayim qurşağın meşə və meşə-çöllərində, ətlik maldarlıq isə mülayim və subtropik qurşağın quraq rayonlarında və dağlıq ərazilərində inkişaf etdirilir. Qərbi Avropa ölkələrində xüsusilə Norveç, Danimarka, Niderland, Fransa, Böyük Britaniyada intensiv, əmtəəlik südlük-ətlik maldarlıq xasdır. Əmtəəlik heyvandalıq Kanada, Yeni Zelandiya, Avstraliya ölkələri üçündə xasdır.

    Donuzçuluq– Dünyada istehsal olunan ət məhsullarının 40%-i donuzçuluğun payına düşür. Onun yerləşməsi əhalinin sıx məskunlaşdığı rayonlara, iri şəhər aqlomerasiyalarına, intensiv heyvandarlıq mərkəzlərinə, kartof və şəkər çuğunduru əkinləri olan yerlərə meyil edir.

    Ölkələr üzrə isə– Çin, ABŞ, Rusiya, Almaniya, Braziliya, Polşa, Fransa, fərqlənir.

    Şimali Afrikada, Cənub-Şərqi Asiyada, Mərkəzi Asiyada və digər müsəlman ölkələrinin yayıldığı regionlarda donuzçuluq inkişaf etməmişdir.

    Qoyunçuluq- Geniş otlaq sahələrinə malik ölkələrdə, dağlıq ərazilərdə inkişaf etdirilir. Daha çox quraq iqlimə malik ərazilərdə-səhra və yarımsəhra ərazilərdində tövlə şəraitində inkişaf etmişdir. Boliviya, Çili, Peru, Əfqanıstan, Monqolustan, Qazaxıstan, və s ölkələrə xasdır. Qoyunların sayına görə fərqlənən ölkələr- Avstraliya, Çin, Yeni Zelandiya, Rusiya, Hindistan, Argentina, Türkiyə, İran, Sudan və s seçilir.

    Balıqçılıq– Balqçılıq məhsullarının 75-80% -i əhalinin ətə olan təlabatının ödələnməsinə sərf edilir.Hər il dünya əhalisinin istehlakı üçün 100 mln t balıq məhsulları istifadə olunur.
    Dünya okeanında balıq məhsullarıın ovunun 85%- i həyata keçirilir. Burada 3 əsas ov rayonu ayrılır. 30 dərəcə şm.e -dən yuxarıda şimal balıq ovu rayonu yerləşir.

    Balıqçılıq okean və dənizlərin hər yerində yayılır. Lakin onun məhsullarının yarısını 6 ölkə tutur.Yaponiya, Çin, ABŞ, Çili, Rusiya və Peru dünyada ən çox tutan ölkələrdir. Balıq ovunun 67% -i Sakit okeanın, 27% -i Atlantik okeanın, 6%-i Hind okeanın payına düşür.

    Dünyada ən çox balıq ovlayan və balıq məhsulları istehsal edən ölkə Yaponiyadır. Balina ovuna görə fərqlənən ölkələr- Peru, ABŞ, Çili və s-dir.

    Quşçuluq– sürətlə inkişaf edən, əhalinin ət məhsullarına olan tələbatını qısa müddətdə ödəyən, sənayeləşmiş intensiv kənd təsərrüfatı sahəsidir. Dünyada istehsal olunan ət məhsullarının ümumi həcmində quşçuluğun payı artır. Quşçuluq, xüsusilə broyler quşçuluğu iri şəhər aqlomerasiyalarına yaxın yerləşdirilir.

    Arıçılıq– dağlıq ölkələrdə subalp və alp çəmənlərində( Boloviya, Peru, Qırğızıstan), mülayim qurşaqda( Ukrayna, Moldova, Polşa) inkişaf edir.

    Baramaçılıq– Çin, Hindistan, İndoneziya, Hind-Çin ölkələri və Mərkəzi Asiyada daha yaxşı inkiçaf etmişdir.

    Bitkiçiliyin (əkinçilik) suvarılan və suvarılmayan (dəmyə) tipi mövcuddur. Suvarma əkinçilik tropik, subtropik və mülayim enliklərin quru (arid) iqlim bölgələrində genişləndirilir. Əkinçiliyin başlıca sahələri taxıl (dənli bitkilər), texniki bitkilər, tərəvəzçilik, kartof və meyvəçilikdir. Əkinçilikdə istehsal olunan məhsulun əsas hissəsi birillik bitkilərdir.
    Taxıl bitkiləri dünya kənd təsərrüfatının əsasıdır. Dünya əkin sahəsinin yarısını (0,7 mlrd ha) taxıl bitkiləri tutur. Taxıl bitkilərinin yayılma arealı əhalinin yerləşməsinə uyğundur. Şimali Amerika, Avstraliya və Argentinada taxıl istehsalı iri, seyrək məskunlaşmış sahələrə əsaslanır. Avropada isə məhdud torpaq resursları yüksək intensivlik tələb edir. Dünyada taxıl istehsalı 2 mlrd tona çatmışdır (adambaşına 3 sentner). Lakin müxtəlif qrup ölkələr arasında adambaşına taxıl istehsalı kəskin sürətdə fərqlənir (Şimali Amerika və Afrika ölkələri arasında 10 dəfə fərq var). Taxıl istehsalının 80%-ni buğda, çəltik və qarğıdalı təşkil edir. Başlıca taxıl bitkilərinin coğrafiyası həm əhalinin ənənəsi, həm də aqroiqlim tələbləri ilə müəyyən edilir.
    Buğda dünya əhalisinin yarısı üçün əsas ərzaq bitkisidir, 70-dən çox ölkədə becərilir. Aqroiqlim şəraitinə az tələbkardır, dağlıq ərazidə və düzənlikdə, tropik və mülayim qurşaqlarda da becərilə bilər (əsasən meşə-çöl və çöllər). Əsas əkin rayonları ABŞ və Kanadanın preriləri (Mərkəzi və Böyük düzənliklər), Argentina pampaları (La-Plata ovalığı), Rusiya stepləri, Avstraliya, Qazaxıstan, Ukrayna çölləri, Çinin şərqidir. Buradakı ixtisaslaşmış təsərrüfatlar dünyanın taxıl mənbəyidir.
    Əsas buğda istehsalçıları Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya, Fransa, Kanada, Avstraliya, Ukrayna, Qazaxıstan, Argentina, Türkiyə və s.-dir. Ən iri buğda ixracatçıları ABŞ, Kanada, Avstraliya, Fransa, Argentinadır. Əsas idxalçılar Afrika, Asiya, Latın Amerikası ölkələri (ərzaq məqsədilə), Qərbi Avropa ölkələri və Yaponiyadır (yem məqsədilə).

    Çəltiyin (düyü) vətəni Asiyadır. Yığımın 9/10-u Asiyanın payına düşür. Tropik və musson subtropikləri bitkisidir. İstiyə, rütubətə, gilli torpağa, hamar relyefə tələbkardır. Daha çox əməktutumludur. Əkin sahəsi buğdaya nisbətən 2 dəfə azdır, lakin ildə 2 dəfə məhsul götürmək əsasında yığımı buğda ilə təxminən eynidir. Əsas istehsalçıları Çin, Hindistan, İndoneziya, Tailand, Myanma, Banqladeş, Vyetnam, Yaponiya və s. ölkələrdir. Çəltik istehsalçıları həm də onun əsas istehlakçılarıdır. Beynəlxalq ticarəti buğdaya nisbətən məhduddur və əsasən, Asiyada gedir. İri ixracatçıları Tailand, Vyetnam, Myanma, əsas idxalçılar Banqladeş, Malayziya, Sinqapur və s.-dir.

    Qarğıdalının vətəni Mərkəzi Amerikadır. Rütubətə və istiliyə tələbkardır. Qarğıdalı yığımının yarısı ABŞ-m, 1/3—i Latın Amerikası ölkələrinin (Braziliya, Meksika, Argentina) payına düşür. Bundan əlavə, qarğıdalı əkinləri Asiyada Şimal və Şərqi Çin, Şimali Hindistan, Kiçik Asiyanın Qara dəniz sahili, Afrikada Misir və CAR, Avropanın cənub və cənub-şərqində yayılmışdır. Əsas ixracatçılar ABŞ, Argentina, CAR, idxalçılar Avropa ölkələri (Böyük Britaniya, AFR, Niderland) və Yaponiyadır.

    Afrikada hələ də Afrikanın bir sıra ölkələrində əhalinin əsas qidasıdır.

    Texniki bitkilər sənaye üçün xammal kimi istifadə olunan bitkilərdir. Texniki bitkilər lifli (pambıq, sizal, kətan, kənaf, cut), şəkərli (şəkər qamışı, şəkər çuğunduru), yağlı (günəbaxan, soya, araxis, raps), efiryağlı, kauçukverən (heveya), dərman bitkiləri və s.-dən ibarətdir. Keçmişdə, əsasən, cənub ölkələrində becərilən şəkər qamışı, pambıq, cut, heveya, çay, qəhvə və s. “müstəmləkə bitkiləri” adlandırılırdı. Texniki bitkilərin bir çoxundan iki məqsədlə istifadə edilir (pambıq, kətan, çətənə həm lifli, həm də yağlı bitkilərdir).

    Mülayim qurşağın bitkiləri- günəbaxan, kartof, kətan və şəkər çuğunduru

    Tropik və subekvatorial qurşağın bitkiləri- Qəhvə, kakao, çay, şəkər qamışı, heveya, və s

    Subtropik qurşağın bitkiləri( əsasən Aralıq dənizi tipi)– Zeytun, limon, portağal, üzüm və s-dir.

    Pambıq tropik və subtropik enliyin quraq iqlimə malik regionlarında becərilir.

    Şəkər qamışı plantasiyaları və qamış şəkərinin istehsalı, əsasən, Latın Amerikası və Asiyanın İOÖ-də (Braziliya, Hindistan, Kuba, Çin, Meksika, Pakistan, Kolumbiya, İndoneziya), həmçinin ABŞ və Avstraliyada toplanmışdır. İxracatçıları Braziliya, Avstraliya, Kuba və s., idxalçılar Avropa ölkələri, Yaponiya, ABŞ və s.-dir.

    Şəkər çuğunduru mülayim qurşaq bitkisidir. Əsas istehsalçıları Fransa, Ukrayna, ABŞ, AFR, Rusiya, Çin, İtaliya, Polşa, Türkiyə və s.-dir. Çuğundur şəkərinin xarici ticarəti xeyli zəifdir, əsasən, daxili bazara xidmət edir.

    Həm şəkər qamışı həm də şəkər çuğunduru becərən ölkələr: ABŞ və Çindir.

    Pambıq– Lifli bitkilər arasında daha əhəmiyyətlidir. O, həm də yağlı bitkidir. Pambıq subtropik və tropiklərdə 20-40° şm.e. arasında daha geniş yayılıb. Böyümə dövründə rütubət, yetişmə dövründə isti və quru hava şəraiti tələb edir. Odur ki, süni suvarma rayonlarında becərilir. İllik yığımı 15-16 mln tondur. Əkin sahəsi və yığıma görə Asiya I, Amerika II, Afrika( Misir, Sudan) III-dür. Əsas istehsalçıları Çin, ABŞ, Hindistan, Özbəkistan, Pakistan, Braziliya, Meksika, Avstraliya, Türkiyə, Misir və s.-dir. İxracatçılar Braziliya, Meksika, Misir, Sudan, Özbəkistan, Türkmənistan, idxalçılar Avropa ölkələri və Yaponiyadır.

    Dekan, Braziliya yaylalarında, Kür-Araz və Turan ovalıqlarında əkilir
    Kətan mülayim enliklərdə əsasən qarışıq, enliyarpaq meşə qurşağında becərilən lifli texniki bitkidir. Əsas istehsalçıları Rusiya( Orta Rusiya), Ukrayna, Polşa, AFR, Belarus, Kanada və s-dir.

    Cut əsasən, Cənubi Asiyada (Hindistan, Pakistan, Banqladeş, Şri-Lanka), toxuculuq sənayesində istifadə edilir.

    Çay rütubətli tropik və subtropik iqlimdə becərilir. Əsas becərmə rayonları Asiya (3/5-ü), xüsusən Hindistan, Çin, Şri-Lankadır. İndoneziya, Türkiyə, İran, Keniya, Argentina, Gürcüstan və başqa ölkələrdə də becərilir. İxracatçılar Hindistan, Çin (yaşıl çay), Şri-Lanka, İndoneziya və s., idxalçılar Böyük Britaniya, Rusiya, ABŞ, Kanadadır.
    Tütün Vətəni və ən iri istehsaçıları Mərkəzi Amerika ölkələri xüsusilə ABŞ, Kuba, Meksika, Braziliya, Kolumbiya Türkiyə və s.-də becərilir.
    Qəhvə Əsaəsn tropik, subekvatorial qurşağın bitkisidir. Vətəni Efiopiyadır. Başlıca istehsalçıları Latın Amerikasında Braziliya, Kolumbiya, Venesuela, Mərkəzi Amerika ölkələri və s-dir. Asiyada isə Hindistan, İndoneziya və Hind-Çin ölkələrində yetişdirilir. Əsas ixracatçılar Braziliya, Kolumbiya (yüksək keyfiyyətli), idxalçılar ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri və Rusiyadır.
    Kakao əkinləri qəhvə əkinlərinə uyğun gəlir və daha çox sahil rayonlarına, adalara meyl edir. Vətəni Latın Amerikasıdır. Yığıma görə Afrika (Kot-d’İvuar, Qana, Kamerun, Nigeriya), Latın Amerikası (Braziliya, Ekvador, Kolumbiya, Venesuela, Meksika) ölkələri fərqlənirlər. Yığımın 90%-i dünya bazarına çıxarılır. Başlıca idxalçılar Şimali Amerika, Avropa ölkələri, Yaponiyadır.
    Kartof (“ikinci çörək”, vətəni Latın Amerikasıdır) şimal yarımkürəsinin mülayim qurşağında geniş yayılıb. Yığıma görə Çin, Rusiya, Hindistan, ABŞ, Polşa fərqlənirlər. Həm də texniki bitkidir.
    Tropiklərdə batat – şirin kartof əkini geniş yayılıb.
    Qeyd: Dünyada tərəvəz istehsalında Çin, üzüm istehsalında İtaliya, banan – Braziliya, portağal və limona – ABŞ, zeytun yığımına görə İspaniya, kauçuk istehsalına görə Cənub Şərqi Asiya ölkələri( İndoneziya, Malayziya) Fındıq istesalına görə Türkiyə, araxis və çay istehsalına görə Hindistan I yeri tutur.

    Heveya – Kimya sənayesində xammal kimi istifadə edilir, əsas becərilmə arealı Cənubi və Cənub Şərqi Asiya olsa da, vətəni Cənubi Amerikadır.

    Hazırladı: Osman Eminov

    Kənd təsərrüfatı XX əsrin əvvəlində

    XX əsrin əvvəllərində aqrar sahədə də bir çox irəliləyişlər baş vermişdi. Müharibə ərəfəsində 1,3 milyon desyatinə çatan əkinə yararlı torpaq sahələrinin yarıdan çoxunda buğda, arpa və düyü, 12%-ində isə pambıq əkilirdi. 1903-cü ildə 60 milyon puda yaxın taxıl məhsulları yığılmışdı. Bütün təsərrüfatların 10%-ni təşkil edən qolçomaq (kənd burjuaziyası) təsərrüfatlarında 1913-cü ildə 20 milyon pud (ölkə üzrə bütün taxılın 1/3-i) taxıl əldə edilmiş və bunun 15 milyon pudu bazarlara satışa çıxarılmışdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hər desyatin torpaq sahəsindən orta hesabla 42 pud taxıl götürülürdü.
    Bütün Cənubi Qafqazda istehsal edilən çəltik məhsulunun 85%)-dən çoxu Şimali Azərbaycanda becərilirdi.
    Kənd təsərrüfatı istehsalının texniki təchizatının zəif olması, k/t maşınlarının kənardan gətirilməsi, ixtisaslı mütəxəssislərin azlığı bu sahənin sürətli inkişafını ləngidən amillərin sırasına daxildir.
    XX əsrin əvvəllərində aqrar inkişafın əsas xüsusiyyətlərindən biri istehsalın ixtisaslaşmasının daha da dərinləşməsi və müəyyən sahədaxili sturuktur dəyişikliyinin baş verməsi hesab oluna bilər. Belə ki, sənaye pambıqçılığının inkişafı 1900 – 1913-cü illərdə pambıq əkini sahələrinin 5,5 dəfə artaraq 19 min desyatindən 105 min desyatinə çatmasına gətirib çıxartmışdı. Pambıqçılqda maşın və traktorlardan istifadə edilir və cərgəli əkin üsulu tətbiq olunurdu. Dənli və xüsusilə texniki bitkilər əkinlərinin genişlənməsi yeni suvarma şəbəkələrinin yaradılmasını tələb edirdi. Bu dövrdə Kür və Araz çayları üzərində 150-dək suvuran qurğu qurulmuş, Muğan və Mil düzündə 500 kilometr uzunluğunda suvarma arxı və kanalı çəkilmişdi. Rusiya sənayesinin mahlıca artan tələbatını nəzərə alan hökumət orqanları pambıqçılıq təsərrüfatının genişləndirilməsində maraqlı idi. 1904-cü ildə Qafqaz pambıqçılarının birinci qurultayının Ağdaşda keçirilməsi bunu bir daha sübut edir. 1904-cü ildə Bakı və Gəncə quberniyalarında birlikdə cəmi 300 min puddan çox pambıq məhsulu götürülmüşdüsə, 1913-cü ildə bu rəqəm 4,5 milyon pudu ötüb keçərək 15 dəfə artmışdı. Məhz bu artımın hesabına 1910 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda 8,2 milyon pud, ildə orta hesabla 2 milyon puddan çox mahlıc istehsal olunurdu. 1914-cü ildə Cənubi Qafqazda istehsal edilən mahlıcın 75,4%-i Şimali Azərbaycanın payına düşürdü. Bütövlükdə əldə edilən pambığın emalından gələn illik ümumi gəlir 31,2 milyona çatırdı. Pambıq satışında vasitəçilik edən möhtəkirlərin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq məqsədilə 1909-cu ildən borc kredit şirkətləri yaradılmağa başlanmışdı. 1913-cü ildə Azərbaycanda 130-a yaxın kredit şirkəti və borc əmanət kassası fəaliyyət göstərirdi.
    XX əsrin əvvəllərində ipəkçilik kapitalist əmtəə istehsalının inkişaf etdiyi kənd təsərrüfatı sahələrindən birinə çevrilmişdi. 1888-ci ildə Azərbaycanda baramaçılıqla 1100-dən çox kənddə məşğul olurdularsa, 1914-cü ildə bu rəqəm 2200-ü ötmüşdü. Həmin il tut (çəkil) plantasiyalarının ümumi sahəsi 60 min desyatinə bərabər olmuşdu. 1901-ci ildə Azərbaycanda cəmi 212 min pud barama əldə edilmişdisə, 1914-cü ildə bu rəqəm 261 min puda çatmışdı. Cənubi Qafqazda becərilən baramanın 81 %-dən çoxunu Azərbaycan verirdi. Əldə olunan barama məhsulu yerli fabriklərdə emal edilirdi. 1910-cu ildə təkcə Gəncə quberniyasında 51 belə fabrik var idi. Bu fabriklərdə “Bianki – Dubin” sistemli maşınlarda barama həm boğulur, həm də qurudulurdu. Ancaq bu texnika aşağı növ baramanı (tompal və s.) emal etməyə imkan vermədiyindən hər il Milan, Marsel, Lion və başqa şəhərlərə 2,4 milyon manatlıq 40 min pud barama və sap tullantısı ixrac edilirdi. Ümumiyyətlə, Şimali Azərbaycanda emal edilən baramanın ümumi dəyəri 5-6 milyon manata çatırdı.
    XX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda tütünçülük təsərrüfatı da inkişaf etməkdə idi. 1900 – 1914-cü illərdə Azərbaycanda tütün əkininin ümumi sahəsi 238 desyatindən 587 desyatinə qalxmış, tütün yarpağı yığımı isə 1900-cü ildə 24,5 min puddan, 1915-ci ildə 45 min 792 puda çatmışdı. Tütün yarpağının cüzi hissəsi İrana ixrac olunur, qalanı isə yerli fabriklərdə emal edilirdi.
    1901 – 1913-cü illərdə Azərbaycanda üzüm bağlarının ümumi sahəsi 23,7 min desyatindən 29 min desyatinə çatmış, üzüm istehsalı isə 3,2 milyon puddan 6,2 milyon puda qalxmışdı. Üzüm bağlarının böyük hissəsi mülkədarlara və ayrı ayrı şirkətlərə, cəmi 9%-i isə qolçomaqlara məxsus idi. Bu təsərrüfatlardan yığılan üzümün böyük hissəsi şərab zavodlarında emal edilirdi.
    Maldarlıq kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri olaraq qalırdı. 1913-cü il məlumatına görə, ölkədə mal – qara və davarın sayı 5 milyon başı keçmiş, atların sayı isə 200 min başa çatmışdı. İri maldarlıq təsərrüfatlarının məhsulları (süd, ət, yun, dəri və s.) getdikcə daha çox əmtəə xarakteri daşıyırdı. Maldarlıq təsərrüfatlarının 12-13%-ni təşkil edən 5 minədək varlı (mülkədar və qolçomaq) təsərrüfatda bütün davarın 60%>-i cəmləşmişdi. Hər il əldə edilən 500 min pud yunun 300 – 500 min pudu ixrac olunur, hər il ölkədə 10-12 milyon manatlıq süd sağılırdı. Azərbaycanda hər il orta hesabla 300 mindən 750 min başa qədər mal-qara satışa çıxarılır, yerli və Rusiyanın gön-dəri müəssisələrinə hər il 600 mindən çox dəri satılırdı.
    Azərbaycanda kəndli təsərrüfatlarının inkişafına mane olan əsas amillərdən biri torpaqsızlıq və torpaq azlığı idi. Belə şəraitdə çarizm Şimali Azərbaycana Rusiyadan kəndlilərin köçürülməsini davam etdirirdi. 1900 – 1905-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında köçürülənlərə 44 min desyatin yararlı torpaq sahəsi ayrılmışdı. Halbuki burada torpaqsız kəndli ailələrinin sayı 16 mini keçmişdi. Bundan əlavə 1870-ci il kənli islahatı yarımçıq həyata keçirildiyindən sahibkar kəndlilərin çox cüzi hissəsi öz pay torpağını satın alıb, təsərrüfat yarada bilmişdi. 1900-cü ildə 1 may qanununa və 1903-cü il 21 aprel Əsasnaməsinə uyğun olaraq dövlət kəndlilərinə icma torpaqları üzərində nəsli istifadə hüququ verilmişdi. Nəticədə bu kəndlilərin bir hissəsi, əsasən varlı kəndlilər və qolçomaqlar icma torpaqlarının böyük hissəsini öz əllərində cəmləşdirməyə başlamışdılar.
    Azərbaycan kəndində kapitalist münasibətlərinin və yeni təsərrüfat formalarının, qolçomaq və kəndli fermer təsərrüfatlarının yaradılması yolunda əngəl olan feodal qaydalarının aradan qaldırılmsında çarizmin 1912 – 1913-cü il aqrar qanunları müəyyən rol oynamışdı. 1912-ci il 20 dekabr qanununa əsasən sahibkar kəndliləri bütün feodal mükəlləfıyyətlərindən azad edilirdilər. Onlar istifadədə olan pay torpağını məcburi şəkildə satın alıb, özlərinin xüsusi mülkiyyətinə çevirə bilərdilər. Bakı cə Gəncə quberniyaları üzrə sahibkar kəndlilərinin mülkiyyətinə keçəcək 403 min desyatin torpağa görə dövlət mülkədarlara 10,2 milyon manat ödəməli, həmin pulu kəndlilər faizlə 28 – 56 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər. 1913-cü il 7 iyul qanununa görə Zaqatala dairəsinin sahibkar kəndliləri feodal mükəlləfıyyətlərindən azad edilirdilər. Dövlətin bəy və keşkəl sahiblərinə birdəfəlik ödədiyi 284 min manat pulu kəndlilər 20 il müddətinə dövlətə qaytarmalı idilər.
    Beləliklə, 1912 – 1913-cü illər aqrar qanunları ləng həyata keçirilsə də, Azərbaycan kəndində ictimai təbəqələşməni gücləndirmiş, qolçomaq və kəndli fermer təsərrüfatlarının yaranması üçün müəyyən iqtisadi şəraiti təmin etmiş və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirmişdi.

    Müəllif: Dosent M.Q.Abdullayev

    • Teqlər:
    • iqtisadi tarix
    • , Azərbaycan tarixi

    Похожие статьи

    • Azərbaycan tarixi formatda

      Azərbaycan (tarixi ərazi) 1937-ci ildə Sovet Azərbaycanının IX qurultayında Azərbaycan hökümətinin Baş naziri Rəhmanov yeni Sovet konstitusiyasına dair…

    • Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafı

      Kənd təsərrüfatının davamlı inkişafının elmi əsasları Kənd təsərrüfatında rəqəmsal transformasiyalar – süni intellektin tətbiqi. Süni intellekt…

    • Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar

      Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar 3.Dərbənd şəhərini ərəblər “Bab-ül əl-Bab”adlandırmışlar. Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat…

    • Azərbaycan kino tarixi oçerkləri

      Azərbaycan kinosu 120: Tarixi, bu günü və inkişaf perspektivləri” Kinorejissor Rasim Ocaqov professional kinooperator kimi bir neçə filmdə işləmişdi….

    • Azərbaycan tarixi 2ci cild

      V sinif. Azərbaycan tarixi. BSQ № 2 Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarından və qonşu ölkələrdən gəlib burada məskunlaşan türkdilli…

    Related posts:

    1. Coğrafiya 6-cı sinif dərslik pdf
    2. File d arab 4-cu sinif azerbaycan dili metodik-vasait.pdf
    3. Avtomobilin keçicilik qabiliyyti
    4. Axundzadə kimyagər

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.