Fəlsəfə Portalı

Posted by penah 2009/01/25

Ağalar Məmmədovun məktubları

Kompüterin yaddaşında saxlanan köhnə məktubları ayır-seç edəndə onları bir də oxudum. Bu dəfə bir ayrı gözlə, başqa ovqatda oxudum. Oxuyanda tək mənsub olduğun xalqa, cəmiyyətə deyil, elə öz daxili dünyana da baxmağa pəncərə açır kimidi gəldi mənə.

Düşünüb durdum, niyə bizim ümumi ahəngdən bir az fərqli fikrə münasibətimiz belə sərt olur, amansız olur?

Görəsən, düşünən, düşündüyünü dilə gətirən, yazan adama bizim qədər qəddar üz göstərən xalq varmı? Üzü Axundovdan bəri fikir adamlarımıza sərgilədiyimiz tamaşaları deyirəm.

Arxa durub həvəsləndirmək qırağa dursun, ağız büzüb lağa qoyar, təhqir edib aşağılayarıq. Bu işi elliklə görməyə daha həvəslə girişərik.

”In patria natus, non est propheta vocatus”. İncildəndi, deyir:”Öz vətənində peyğəmbər ola bilməzsən!” Hicrət etməsəydi Məkkədə peyğəmbər olmağa qoyardılarmı Məhəmmədi?

Vətəndə təklənmək nədi – bilən varmı?! Oxumağa davam et →

Share this:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.
Yazı kateqoriyası: Kultura, Məqalələr | Etiketləndi Aşma, Ağalar Məmmədov, kitab, məktub | 1 Şərh

Ağalar Məmmədov “Çöl Qala”dan yazır

Tarix: Aprel 29, 2016 Müəllif: Vahid Qazi

“Sizcə, nədir bu?”

Vahid Qazinin “Çöl Qala” povesti haqda

L. Wittgenstein-ın belə bir aforizmi var: “Uşaqlar qələm tutmağı yeni-yeni öyrənməyə başlayan çağlarında ağ kağıza cürbəcür cızma-qaralar çəkib, ata-analarına göstərərək, soruşurlar: “Baxın, mən bura nə çəkmişəm?” (Yadımdadır ki, mən də hərfləri yeni öyrəndiyim vaxtlarda onları ard-arda düzüb, “Bura nə yazmışam?”, – deyə evimizdəkilərdən soruşardum – A. M.). Filosoflar da bir nəzəriyyə qurub, özündən sonrakılardan soruşurlar: “Sizcə, nədir bu, çəkdiyim, yazdığım. ” ”Bir sözlə, “Sizcə, nədir bu?” sualı uşaqlığımızda çəkdiyimiz cızma-qaralardandan başlayır, yetkin yaşlarımızda yaratdığımız böyük əsərlərədək davam edir. Oxumağa davam et →

Share this:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Ağalar Məmmədovun “Aşma” kitabı haqda bir neçə kəlmə

Tarix: Aprel 22, 2015 Müəllif: Vahid Qazi

Aşılası aşılmazlar

(Ağalar Məmmədovun “Aşma” kitabı haqda bir neçə kəlmə)

Fikir adamlarını tanımaq, duymaq üçün görüşməyə, yaxınlıq, dostluq eləməyə, sən deyən, elə də ehtiyac yoxdu. Hərçənd beləsiylə dost olmağı demirəm heç, bir zamanda yaşamağın özü böyük şansdı. Eləcə uzaqdan-uzağa da tanıya bilirsən, görmədən, eşitmədən. Səni onun özüylə dostluqdan çox fikirləriylə tanışlıq maraqlandırır. Bu minvalla lap tarixin o üzündəki, məsələn, Plantonla, Nitşeylə, canım sənə desin, Buddhanın özüylə də dost ola bilərsən. Nə olsun, bu “dostluq” birtərəflidir?!

Filosof Ağalar Məmmədovu isə görmüşəm, səhv etmirəmsə, cəmi bir dəfə görüşmüşük, “Toplum” jurnalı üçün xahiş elədiyim yazını gətirmişdi. Bakının indi qeybə çəkilən çayxanalarının birində oturub söhbət eləmişdik. Söhbəti də yazıları kimi cəzbedciydi. Yazılarında göründüyü kimiydi.

Məqalələrindən bir kitab bağladığını eşidəndə yazıb mənə də bir nüsxə göndərməsini xahiş elədim. “Aşma” mənim Ağalar Məmmədovun fikirləriylə ilk hərtərəfli tanışlığım oldu. Kitabı oxudum və yəqin elədim ki, bu, bir dəfəyə oxuyub rəfə qoyulası kitablardan deyil. Həmin gün feysbukda belə bir status paylaşdım: “Müasir fəlsəfi fikrimizin öncülü Ağalar Məmmədovun “Aşma”sı Ramiz Rövşənin “Nəfəs”i kimidir. Stol üstündə, ələyaxın saxlanası kitabdır. Günün istənilən saatında, ovqatın hər halında oxunası kitabdır. Oxuduqca səni özünə indiyəcən görmədiyin bucaqdan göstərən kitabdır. Səni sənə tanıdan kitabdır. Son illərdə aldığım ən dəyərli hədiyyələrdən biridir. Göndərən də, çatdıran da sağ olsun!”

Kitabda müəllifin müxtəlif mövzuları əhatə edən yazıları cəmlənib. O, fəlsəfə, mədəniyyət, milli xarakter, dil, din, əxlaq, adət, ənənə, azadlıq, insan haqqı, cəmiyyət, dövlət, siyasət və daha neçə-neçə sözün arxa qapılarını öz açarıyla açır. Onlara çoxunun görmədiyi bucaqdan işıq tutur. Bu esse, hekayə, məqalə və müsahibələr bir şəklin puzzle parçaları deyil, hər birinin öz mənzərəsi var. Amma bununla belə həm də bütöv mozaikanın müxtəlif naxışlarıdı. Bu hissələri toplayanda – puzzle hazır olanda – qarşında bir filosofun “zaman” və “insan” rənglərindən çəkdiyi tablonu görürsən.

Ağalar Məmmədovun fərqliliyi ondadır ki, o, sovet fəlsəfi məktəbinin ideolojisinə yoluxmayıb. Bu onun düşüncə və analiz tərzindən görünür. Düşüncələri ideologiyasızdır, azaddır, kompleksizdir.

İstər sovet dönəmində, istərsə də sonra Axundov, Zərdabi kimi fikir adamlarımız haqda nə qədər monoqrafiyalar, publisistik məqalələr yazılıb. Amma “Aşma”da onlara fərqli baxış görürük. A. Məmmədov Axundov və Zərdabiyə Qərb rasionallığının Azərbaycan kulturuna daxil edilməsinin cığıraçanları kimi baxır. Bu missiyanı “Azərbaycanı ərəb-fars islami kultura məkanından çıxarmaq layihəsi” adlandırır. Özünü bu missiyanın davamçısı sayan Ağalar bəy, öz “genişləndirilmiş Axundov layihəsini” təklif edir.

Ağalar Məmmədov oxucusunu qəliz suallarla baş-başa qoyub getmir, onu idrak söhbətinə çəkir: mətnlərini sual-düşüncə-cavab trayektoriyası üzrə qurur.

Kitabda oturuşmuş adət, əsrlərlə formalaşan ənənə, milli kod və hətta məşhur insan tipləri haqda diaqnostik arayışlar var. İlkin maarifçilərimizdən üzü bəri bu günün tənqidçi-maarifçi yazarlarına qədər milli xarakterimiz haqda xeyli belə rəylər oxumuşuq. Ağalar Məmmədovu hamıdan fərqləndirən onun problemin daha dərin qatlarına baxmağa cəhd eləməsidir. Tibb diliylə desək, o, xalqın mental özəlliklərinə Qərbin və Uzaq Şərqin müasir texnoloji aparatları (əxlaq fəlsəfəsi) ilə baxır, analiz edir, rəy yazır.

İnsanı daim daxili gərginlikdə saxlayan bu günün qaçhaqaç, qovhaqovlu ölüm-dirim marafonundan çıxarıb, kütləvi psixoz duruma, anomaliyaya kənardan baxmaq şansı verməsi filosofun insana nəfəs dərmək, sakitləşmək üçün təklif etdiyi məqamdı: “Mən birinci ikinciyəm. İkinciliyi seçməklə mən mübarizəsizliyimi elan edirəm. Mən öz qələbəmi belə qazanıram, özümü əsas yerə rəqib saymadan. Məndən birinci olmaq istəyənə, birinci elə mən özüm qalxıb, istədiyi yeri ona verirəm.”

“Aşma” suallarla doludur, məsələn, “Aydınlığın səbəbi günəşdir, bəs Qaranlığınkı nədir?” sualı kimi. Amma müəllif sual verib qaçmır, oxucunu fikir xaosunda tək qoymur. Sualın cavabını da verir: “Qaranlığın günəş kimi bir səbəbkarı olmadığı üçün, aydınlıq qalıcı, Qaranlıq ötəri hal sayılıb. Əslində isə günəş dünyanı işıqlandırır, dünya özü Qaranlıqdır”.

Uzun zamandı davam edən “sivilizasiyaların toqquşması” mübahisə-müzakirəsinə onun baxışı da maraqlıdır. Sentimental Şərq və intellektual Qərb bölgüsü düşündürcüdür: “Şərq əxlaqda Allahı, azadlıqda iblis nəfsini gördüyü halda, Qərb birincidə zərurəti, ikincidə insan idrakını görüb. Şərq inanmağı və inandırmağı xoşlayır, Qərb anlamağı və əsaslandırmağı”.

Ağalar Məmmədovu dini aspektdən qınayanları bəlkə də anlamaq olar. Amma belə səmimi möminlərə onu deyim ki, mən “Aşma”da “dinsiz” Ağalar Məmmədov görsəm də “allahsız” Ağalar Məmmədov görmədim. Allahsız dindarları isə başa düşmək həqiqətən çətindir!

Niyə müsəlman ölkələrində aclıq, səfalət, müharibə, ədalətsizlik hökm sürür? Bunun qaynağı nədir? Kitabda belə bir çətin və ağır suala cavab tapmağa cəsarətli və fikrimcə uğurlu cəhdlər var.

Müasir Azərbaycan fəlsəfi fikrinin ən öndəgedər nümayəndələrindən biri, bəlkə də birincisi (ictimai şüura təsirini nəzərə alaraq bu qənaətə gəlirəm) olan Ağalar Məmmədovun boynuna düşən yük daha ağırdı. “Rus Əhməd” maarifçiliyinin hələ də bitmədiyi, əksinə, yenidən ciddi ehtiyaca çevrildiyi bir zamanda onun kimi “tək”lərin görəcəyi iş QHT birlikləri, partiya koalisiyalarının görəcəyi işdən daha zəruri, taleyüklü və təsirlidir. Bu yol nə qədər “düzxətli” yox, “dolayı” olub uzansa da gedilməlidir.

Filosofların taleyi belədi – sağlığında kütlə onları tanımaz, tanıyan sosial-siyasi institutlarsa sevməzlər. Şərq mentallı bizlər isə bizimlə olmayanacan nəinki sevmərik, hətta daş-qalaq edərik. Ağalar Məmmədovu iqtidar da, müxalifət də elə “bizimlə deyil”ə görə sevmir. Çünki o, onların görünməyən yerlərini görür və göstərir, ayıbını göstərirmiş kimi. Onun hələ beş il əvvəl müxalifətə yönəlik çağırışlarını oxuyuram və belə başa düşürəm ki, o çağırışlar havadadı, hələ də gedib ünvanına çatmayıb.

Ağalar Məmmədov Bakının ən böyük universitet auditoriyalarında tələbələrdən gələcəyin zəka sahiblərini yetişdirə bilərdi. Hər xalqın ən dəyərli neməti onun zəkalı adamları deyilmi?

Nisşenin üstinsan təlimiylə deyəsi olsaq, o, ölkənin üç-beş üstmüəəlimindən biriydi. Müəllimini ölkədən qovan cəmiyyət cəhalət dumanına məhkumdur!

Kitabda sonuncu dərsini dinmədən, susaraq deyən Buddadan nümunə gətirilir: “Ən sonuncu həqiqəti dillə demək olmur”. Düşünürəm ki, Ağalar Məmmədovun öz həqiqətini “susma”sına hələ xeyli zamanı var. Bu gün o, köşə yazısı, qəzet məqaləsi üçün yaşının nə qədər “qoca” vaxtındadırsa, böyük fəlsəfi traktatlar yazmaq üçün də yaşının o qədər oğlan çağındadır.

Axundovdan başlayan Azərbaycan fəlsəfi fikrini davam etdirmək və ötürmək – aşılmaz görünən aşılasılarımızın çoxluğna, ona olanlara və olacaqlara rəğmən – Ağalar Məmmədovun missiyasıdır! “Aşma”dan anladım ki, o, bunu bilir!

Vahid Qazi

Aprel 2015, İsveç

Archive for the ‘Ağalar Məmmədov’ Category

Autentik sözü qədim yunan dilində “özü” və “eyni” mənalarını daşıyan “autos” sözündən yaranıb. Özü olmaq, əslinin eynisi olmaq, orijinal, xalis, bir sözlə, həqiqi olmaq deməkdir autentik olmaq.
Yalnız autentik adamların həqiqət yolunda azmaq imtiyazı var. Əslində yalnız autentik adamlar sözün həqiqi mənasında aza, yanıla bilirlər. Yalnız autentik yaradıcıların səhvləri bizə onların faciəsi təsirini bağışlayır. Və yalnız onlar bağışlanırlar. Yazının devamını oku »

Mübarizlik, yoxsa möminlik

Posted by penah 2009/04/16

Nə etməli?
Mübariz V.İ.Lenin

İnsanlar nə etməli olduqlarını yox, nə olduqlarını düşünməlidirlər
Mömin M.Ekhart

Çoxumuz fenomen olmaq istəyirik. Fəlsəfədə fenomen (qədim yunanca fainomay) çoxmənalı anlayışdır. Lakin mən öz işimə bu terminin təhlili ilə başlayıb, vəfalı oxucularımı incitmək istəmirəm. Bu sözü burada sadəcə olaraq “hamıdan seçilib, hamının birlikdə yaratdığı qaranlıq fonda parlayan, mümtaz şəxsiyyət” mənasında işlədirəm. Demək istəyirəm ki, az qala hamımız canlı əfsanə, müəmma, dahi, parlaq, özünəməxsus, heç kimə oxşamayan, tək, qeyri-adi, sonradan-anlaşılan, lider və s. və i. olmaq istəyirik. Yazının devamını oku »

Çadra

Posted by penah 2009/01/25

Yeni təhsil qanunu layihəsində təhsil müəssisələrində çadranın qadağan edilməsi nəzərdə tutulur. Millət vəkilləri bunu mənim fikrimcə, hələlik çox doğru olaraq, ictimaiyyətin müzakirəsinə buraxdılar. Mən bir müəllim olaraq bu müzakirələrə qoşulur və öz möqeyimi bildirirəm. Beləliklə, çadra.

Çadra təbiiliyin inkarı kimi

Çadra kimi nisbətən xırda miqyaslı məsələlərin mənası həmişə kontekstual olur: belə məsələlər həmişə hansısa daha böyük bir məsələnin bir hissəsidir. Ona görə də çadra məsələsinin “həlli” ona hansı kontekstdə yanaşmaqdan asılıdır. Ümumiyyətlə, mən öz yazılarımda dinə qeyri-dini yanaşmanın vacibliyini göstərməklə birlikdə, eyni zamanda belə yanaşmanın mümkünlüyünü də göstərmiş oluram. Elm alternativlərlə işləməyi sevir. Yazının devamını oku »

Çadranın mənalarına dair

Posted by penah 2009/01/25

Yeni təhsil qanunu layihəsində təhsil müəssisələrində çadranın qadağan edilməsi nəzərdə tutulur. Millət vəkilləri bunu mənim fikrimcə, hələlik çox doğru olaraq, ictimaiyyətin müzakirəsinə buraxdılar. Mən bir müəllim olaraq bu müzakirələrə qoşulur və öz möqeyimi bildirirəm. Beləliklə, çadra.

Çadra təbiiliyin inkarı kimi

Çadra kimi nisbətən xırda miqyaslı məsələlərin mənası həmişə kontekstual olur: belə məsələlər həmişə hansısa daha böyük bir məsələnin bir hissəsidir. Ona görə də çadra məsələsinin “həlli” ona hansı kontekstdə yanaşmaqdan asılıdır. Ümumiyyətlə, mən öz yazılarımda dinə qeyri-dini yanaşmanın vacibliyini göstərməklə birlikdə, eyni zamanda belə yanaşmanın mümkünlüyünü də göstərmiş oluram. Elm alternativlərlə işləməyi sevir. Yazının devamını oku »

“Ateizm” nədir? – Üçüncü yazi

Posted by penah 2009/01/15

Dostum və tənqidçim Zaur üçün

“Alma”nı internetdən (online) oxuyan oxucuların nəzərinə çatdırıram ki, bu yazı mənim ateizm mövzusuna həsr etdiyim üçüncü və sonuncu yazımdır. İkinci yazım da birincisi kimi “Ateizm nədir?” adı ilə ötən həftə ”Alma”da dərc olunub.

ALLAHIN TELEOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ

Bu isbat allah isbatlarının ən yayğın olanıdır. Bu isbatı demək olar ki, hamı bilir. İslamda bu isbata “nizam dəlili” adı verilir. Çünki bu isbatda təbiətin nizamlılığından çıxış edilir. “Teleologiya” (teleoloji) qədim yunan dilində “telos” (məqsəd) sözündəndir. Bu isbata ona görə belə bir ad vermişlər ki, bu isbata görə, təbiətdəki nizam özbaşına, kor-təbii təsadüfən ortaya çıxa bilməz, arxasında məqsədli, şüurlu bir varlıq dayanmalıdır. Bu da allahdır! Allah isbat edildi.
Bir az da geniş izah edim. Biz təbiətdə daim nizamlılıq, planlılıq, düzüm görürük. Təbiətin istənilən prosesində kifayət qədər heyrətamiz qanunauyğunluqlar var. Adətən bu isbata verilən misal saat misalıdır. Necə ki, mürəkkəb bir mexanizm kimi saat özbaşına, kor-təbii, təsadüfən, damdandüşmə meydana gələ bilməz və mütləq bu mexanizmin arxasında hansısa bir məqsədli, ağıllı bir qüvvə dayanmalıdır; onda saatdan milyard dəfələrlə çox dərəcədə mürəkkəb olan təbiət mexanizminin də ağıllı, məqsədli, plan quran yiyəsi, yaradıcısı, memarı olmalıdır. Bax, bu, allahdır. Beləliklə, allah isbat edildi.
Fəqət tarix boyu bu isbat mütəfəkkirlər tərəfindən müxtəlif tənqidlərə tuş olmuşdur. İndi gəlin bu tənqidləri bir-bir öyrənək:
Birinci tənqid: Bu isbatda təbiətdə nizamın olmasından çıxış edilir. Soruşulur ki, əgər təbiət indi olduğu kimi yox, başqa bir formada olsaydı onda o, “nizam” sayılmayacaqdı? Nədir axı nizam? Məsələn, insan ikigözlü deyil, üçgözlü olsaydı, yağış göydən yerə yağmayıb, yerdən yuxarı fışqırsaydı və s. bu, nizam olmayacaqdımı? Onda belə çıxır ki, nizam deyilən fenomenin yalnız və yalnız bir variantı var və o da bizim planetimizdə gördüyümüzdür. Başqası yoxdur. Belə çıxır ki, bu isbatda mövcud olmağın müəyyən variantlarından birinə (bizim təbiətə) ixtiyari olaraq “nizam” adı verilir və sonra da bu nizamın arxasında bir memarın – allahın – dayanması məntiqi zərurətə çevrilir.
İkinci tənqid: Təbiət doğrudanmı nizamlıdır? Bir neçə dəqiqə ərzində minlərlə insanı məhv edən zəlzələlər, qasırğalar, vulkanlar, daşqınlar, sellər, epidemiyalar nizamdırmı? İnsan orqanizmində kor bağırsaq nizamdırmı? Kişi bədənində məmələrin varlığı nizamdırmı? Bəşər sferasında baş verən qətllər, genosid, müharibələr, aclıq nizamdırmı?

Üçüncü tənqid: Bu isbatda paralogizm (bilmədən edilmiş məntiqi səhv) var. Belə ki, tək-tək şeylərə baxaraq, onların nizamla qurulduqlarından çıxış edib, bununla da onların memarının (allahın) olmasını isbat etmək istərkən, buraxılan məntiqi səhv ondan ibarətdir ki, isbat prosesində yolverilməz analogiya qurulur: çünki bütöv dünya ilə ayrılıqda götürülmüş bir şey arasında analogiya qurmaq olmaz: dünyanın özü dünyadakı şey(lər) kimi deyil! İsbatda isə dünyadakı şeylərdən çıxış edib, sonda bütün dünya üçün nəticə çıxarılır. Digər tərəfdən isə məşhur Qeştalt (Gestalt) prinsipinə görə, tamın hissələrinin cəmi tamın özünə bərabər deyil, ondan azdır. Başqa sözlə, dünya dünyadakı şeylərin cəminə bərabər deyil, ondan artıqdır.

ALLAHIN KOSMOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ

Bu isbat kosmosun, yəni dünyanın varlığından, daha doğrusu, dünyanın mövcudluq səbəbindən çıxış edir. İslamda bu isbata “hüdus (yaradılış) dəlili” adı verilir. “Kosmologiya” (kosmoloji) kosmosun meydana gəlməsini izah edən təlimlərə, elmi nəzəriyyələrə, o cümlədən, dini rəvayətlərə verilən ümumi addır. Bu isbata da ona görə bu ad verilmişdir ki, o, allahı kosmosun yaradılış səbəbi kimi isbat etməyə çalışır.
Allahın kosmoloji isbatına görə, dünyada gördüyümüz hər bir şey hansısa bir səbəbin nəticəsidir. Səbəbini bilmədiklərimiz var, amma səbəbsiz olan heç nə yoxdur bu dünyada. Hər bir səbəb başqa bir səbəbin nəticəsidir, öz növbəsində bu sonuncu səbəb də başqa bir səbəbin nəticəsidir və bu beləcə uzanıb gedir. Burada qarşımıza iki variant çıxır: ya bu səbəblər zəncirini sonsuzadək uzatmalıyıq, ya da bu zəncirin hansısa halqasında dayanmalıyıq. Sonsuzadək getməsi absurddur, ağlabatan variant səbəblər zəncirinin halqalarından birində dayanmaqdır. Bu halqa allahdır. Allah isbat edildi.
Bu isbatın tənqidləri belədir:
Birinci tənqid: Səbəblər zəncirinin sonsuzadək getməsi nə üçün absurd olsun ki? Bəlkə insan ağlı ümumiyyətlə, sonsuzluq fikrini anlamaqda çətinlik çəkdiyinə görə sonsuz səbəbiyyəti də cəfəngiyyat hesab edir. “Allahı tapdım” deyə bilmək məqsədilə, səbəblər zəncirində hansısa bir halqada dayanmaq üçün heç bir məntiqi zərurət yoxdur.
İkinci tənqid: Geriyə gedən səbəblər zəncirində dayanacağımız “ilksəbəb” halqasını ixtiyari şəkildə seçəcəyiksə, onda niyə məhz allah halqasını seçirik, ilksəbəb kimi elə dünyanın özünü seçək də. Necə ki, dünyanın yaranışına elmi yanaşma, yəni təkamül nəzəriyyəsi ilksəbəb kimi dünyanın özünü götürür.
Üçüncü tənqid: Madam ki, isbatda da deyildiyi kimi, səbəbsiz heç nə yoxdur, elə isə bu prinsipi allahın özünə niyə şamil etməyək? Yəni nə üçün allahın da səbəbini axtarmayaq? Əgər allahı bu qaydadan kənarda istisna kimi saxlayırıqsa, yəni “allah səbəbsiz mövcud ola bilər” deyiriksə, onda nə üçün bu dünyanın özünü də istisna etməyək və “elə dünya da səbəbsiz mövcud ola bilər” deyə bilməyək?

ALLAHIN ONTOLOJİ İSBATI VƏ TƏNQİDİ

“Ontologiya” (ontoloji) qədim yunan dilində “ontos” (varlıq) sözündəndir. Bu isbata bu adın verilməsinin səbəbi, allah anlayışının özündən çıxış edərək, allahın varlığının isbat edilməsidir. İslamda bu isbat vacib və mümkün varlıq bölgüsü ilə ifadə edilir. O birilərə nisbətən bir az qəliz isbat olsa da, amma anlamaq olar.
Deməli, isbatda deyilir: insanlar “allah” dedikdə, istər onu qəbul etsinlər, istərsə də rədd etsinlər, onlar “ən mükəmməl varlığ”ı (ens perfektissimum) nəzərdə tutmuş olurlar. Yəni teistin də, ateistin də zehnində “ən mükəmməl varlıq” təsəvvürü vardır. Beləliklə, insan zehnində allah “ən mükəmməl”dir.
Burada iki variantdan biri mümkündür: zehni olaraq “ən mükəmməl varlıq” olan allah ya həm də gerçəkdə vardır, ya da gerçəkdə yoxdur, sadəcə zehində vardır. Lakin məsələ burasındadır ki, “ən mükəmməl varlığ”ın zehində olub, gerçəkdə olmaması onun ən mükəmməl olmasına ziddir. Çünki axı o necə “ən mükəmməl”likdir ki, o, ancaq zehində var, gerçəkdə yoxdur. Bu, ona bənzəyir ki, iki nəfər müxtəlif arzuları arzulayır. Və onların hər biri öz arzusuna şeirlər qoşur. Ancaq onlardan biri öz arzusuna şeir yazmaqla yanaşı, gerçəkdə də çatır, o birisi isə arzusuna çatmır, elə şeir yazmağında qalır. İndi bunların hansı üstündür? Əlbəttə ki, şeir qoşmaqla yanaşı, həm də arzusuna çatan. Bu isbatda da deyilən odur ki, həm zehində, həm də gerçəkdə olmaq, sadəcə zehində olmaqdan daha mükəmməldir. Yekun olaraq, zehində “ən mükəmməl” varlıq gerçəkdə də olmaya bilməz. Deməli, o var. Allah isbat edildi.
İndi də bu isbatın tənqidlərinə baxaq:
Birinci tənqid: Bu isbatdan belə çıxır ki, allah əvəzinə biz ən mükəmməl ada təsəvvür edərik və belə bir ada gerçəkdə də olar. Olmaya bilməz, çünki onda o, ən mükəmməl olmaz. Tənqidə cavab belədir: Bu “ən mükəmməl” olan yalnız allahdır və ona görə də bu isbatdan yalnız allah üçün istifadə etmək olar. Amma məsələ burasındadır ki, əgər belə həlledici məqamlarda məntiqə istisnalar etməyə icazə verilmiş olsaydı, onda nəinki allahın, lap qulyabanının da varlığını isbat etmək olardı.
İkinci tənqid: Bir şeyin var olub-olmadığını hələ müəyyən etmədən, onun mahiyyəti haqqında heç nə demək olmaz. Tutalım, qar adamın, UNO-nun həqiqətən də var olub-olmamasını bilmədən, biz onların mahiyyətcə nə olduqlarını necə bilə bilərik? Elə isə allaha “ən mükəmməl”lik xarakteristikasını necə vermək olar ki, biz hələ onun heç olub-olmadığını bilmirik.
Üçüncü tənqid: Bir şeyin mövcudluğu onun mahiyyətinə daxil deyil. Başqa sözlə, mövcudluq – mahiyyəti meydana gətirən ünsür deyil. Mahiyyət “Bu, nədir?” sualına verilən cavabdır. Məsələn, “Çiçək nədir?” sualına cavab verərkən, onun mahiyyətinə daxil olan keyfiyyətləri sadalamalıyıq: çiçək xoşagəlimli iyi və zərif görünüşü olan, rənginə və sayına görə simvolik mənalar daşıyan, bəzək və hədiyyə kimi istifadə edilən bitki növüdür. Amma çiçəyin mövcudluğu bu sadalanan keyfiyyətlər toplusuna (çiçəyin mahiyyətinə) nəsə əlavə edirmi? Etmir! Ümumiyyətlə, mövcudluq keyfiyyəti, gördüyünüz kimi, çiçəyin tərifində iştirak etmədi. Amma buna baxmayaraq, tərif öz mükəmməlliyindən də heç nə itirmədi. Çiçəyin mahiyyəti mövcud olmağa ehtiyac duymadan, yəni gerçəkdə mövcud olub-olmamasından asılı olmadan qüsursuzdur, mükəmməldir. Deməli, “ən mükəmməl varlıq” anlayışından bu varlığın mövcud olması zəruri nəticə kimi çıxmır.

* * *
Bu isbatları anlaşılmaz şəkildə də olsa, dini kitablarda da verirlər, amma tənqidlərini vermirlər. Halbuki bu tənqidlərdən qorxmaq lazım deyil, çünki isbatların səhv olması, ya da onların allahı isbat edə bilməmələri hələ o demək deyil ki, allah yoxdur. Çünki allahı var edən bu isbatlar deyil ki, bunların səhv olmaları da allahın yoxluğunu isbat etsin. Mənim isə bu isbatları izah etməkdə məqsədim allah isbatlarının ən azından mübahisəli olduqlarını isbat etməkdi.

Dini dünyagörüşün müdafiə edilməsinə apologiya deyilir. Bu işi icra edənlərə də apologetlər adı verilir. Apologetlərin vəzifəsi allahın varlığını isbat etməkdən, allahı təmizə çıxarmaqdan, tənqidlərə cavab verməkdən ibarətdir. Apologetləri çətinə salan problemlərdən biri teodiseya problemidir. Teodiseya (teodike) “allahın ədaləti” deməkdir. Məsələn, apologet aşağıdakı bu məşhur teodiseya tənqidlərinə cavab verə bilərmi:
– Əgər allah dünyadakı zülmü aradan qaldırmaq istəyir, amma buna gücü çatmırsa, deməli, o, zəifdir.
– Əgər allah dünyadakı zülmü yox edə bilər, amma bunu etmirsə, deməli, onun özü şərdir.
– Əgər allah dünyadakı bu qədər dəhşəti görə-görə onu nə aradan qaldırmaq istəyir, nə də istəsə qaldıra bilər, onda belə allah həm zəif, həm də şərdir.
İnformasiya bolluğunda yaşayan XXI əsr insanına daha teodiseyanı apologiya etmək asan deyil: kütləvi qırğınlar, dünya müharibələri, repressiyalar, terrorizm, hər ötən bir saat ərzində acından, susuzluqdan, dərman çatışmazlığından ölən minlərlə uşaqlar, epidemiya, zəlzələ, sunami kimi təbii fəlakətlərdə məhv olan günahsız insanlar… İndi necə deyəsən ki, allah nəyə yol verir, yaxşı edir. Adamın ağzı əyilər axı, desən ki, Xocalıda insanların təhqir edilərək öldürülməsində ilahi hikmət var idi. Yəni doğrudanmı, allah özü bilən məsləhətdir?!

Sonda “Ateizm nədir?” silsiləsini XX əsr alman filosoflarından biri E. Kassirerin fikri ilə tamamlamaq istəyirəm. Kassirer Babil allahı Mardukun xaosun əjdahalarını zəncirlədiyini, amma öldürmədiyini xatırladaraq, yazır ki, mifik-dini təfəkkür yox edilə bilməz, yalnız zəncirə vurula bilər; o yerdə ki, elm, fəlsəfə, sənət, rasional-tənqidçi təfəkkür və dünyəvi təhsil güclüdür, orada bu əjdahalar həbsdə olurlar, amma elə ki, bunlar zəifləyir, onda əjdahalar zəncirdən açılır, xaos başlayır… Yazının devamını oku »

Ərəblərin cənnəti

Posted by penah 2009/01/10

tolerant olmaq

1. tolerantlıq sözü latınca “tolerantia” sözündəndir. etimoloji mənası dözüm, qatlanma, səbr, genişqursaq olma, həzm etmə, xoş nəzərlə baxma deməkdir. sözün terminoloji mənası da etimoloji mənasıyla eynidir. tolerantlığın sinonimi tolerans kimi, antonimi intolerantlıq kimi səsləir.

ağalar məmmədov – aşma kitabı

2. tolerant olmaq, hamının fikrinə hörmətlə yanaşmaq demədkir.. “özü bilər” deyib keçmək lazımdır. tolerant olmaq yaxşı şeydir.

3. başqasının işinə qarışmamaq, başqasına müdaxilə etməmək, başqasının etdiyi bir şeyə göz yummaq. çox vaxt azərbaycanda səhv başa düşülür bu. çoxu insan hörmət etməklə qatıb, qarışdırır bunu. məsələn deyirlər ki, dinə inanmırsan heç olmasa hörmət elə, namaz qılmırsan heç olmasa hörmət elə. halbuki mən sənin qıldığın namaza və ya dinivə hörmət etmək zorunda deyiləm. hörmət etmək əlavə bir ayrıcalıq göstərmək deməkdir. sadəcə tolerans göstərə bilərəm mən sənə. ən azından bu gün dünyada normal olaraq qəbul edilən cəmiyyətlərdə qəbul olunmuş bir etika qaydasıdır bu. müsəlman deyilsən? istəyirsən hörmət elə, istəyirsən heç hörmət zad eləmə, get istədiyin yerdə tənqid elə, təhqir elə, amma o din sənə şəxsi olaraq bir zərər vurmursa, sənin üçün təhlükə yaratmırsa, o dinə və ona ibadət edənlərə qarşı tolerans göstərməlisən, yəni o dinin ibadət olunmasına göz yummalısan, yəni gedib kafirdi başqa dinə inanır deyib, başını kəsməməlisən. təkcə dinə aid də deyil bu, siyasət, şəxsi düşüncələr, fikir ifadə etmə və.s hamısı üçün keçərli bir qızıl qaydadır bu. eyni zamanda da bugün birçox azərbaycanlının həsrətlə baxdığı qərb sivilizasiyasının da bugünki səviyyəsinə və rifahına gəlib çatmasında ən böyük rolu olmuş bir qızıl qaydadır. toleransın olmadığı bir cəmiyyətdə söz azadlığından, demokratiyadan söhbət gedə bilməz. demokratiya da, söz azadlığı da tolerans ağacının verdiyi meyvələrdir sadəcə. niyə qərb sivilizasiyası dedim də orta şərq demədim? niyəsini siz bugün suriyada, iraqda olub bitənlərə baxaraq başa düşə bilərsiz.