O’SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI

Shu asosda, fiziologiya tirik organizmlar, biokimyoviy mexanik va fizik xususiyatlari sohasida tadqiqotlar bilan shug’ullanuvchi fan sifatida belgilangan. An’anaviy fan hayvonlar va o’simliklar fiziologiyasi bilan o’rtoqlashdi, lekin bir vaqtning o’zida fan har bir asosi qat’iy nazar mavzu universal hisoblanadi. Ya’ni, achitqi hujayralari faoliyati ayrim tamoyillari inson tanasi uchun qo’llanilishi mumkin.

Inson fiziologiyasi

butun insoniyatga bugungi taraqqiyot bosqichida har birimiz amal va o’z tanasining rivojlantirish asoslarini bilish uchun juda muhim ahamiyatga ega, u muntazam ravishda jismoniy mashqlar qilganlar uchun maxsus ma’noga ega. Barcha bu tufayli bizning tana doimiy faoliyat va maxsus funktsiyalarni amalga oshiradi, har qaysi bog’langan organlari majmui tomonidan belgilanadi ajralmas va yopiq sistema deb aslida, bu butun organizm barqaror ishlashini ta’minlaydi. Lekin xarajatlar faqat bitta bog’laning-tashkil etilgan va chamasi mukammal tizimi, cho’kadi butun zanjir muvaffaqiyatsiz – ya’ni, kasallikning orqali sayohat.

Inson fiziologiyasi – u bir biologik fan, zhiznedelnost va sog’lom inson tanasining va uning qismlari ishlashini, ya’ni, hujayra, to’qima va o’rganish maqsad organ tizimlari. umumiy va xususiy: Barcha fan ikki turga bo’linadi mumkin. Bu holda, umumiy fiziologiya vazifasi – faoliyat naqsh va to’qimalarning rivojlanishi o’rganish, ularning hayajon va ta’sirlanish qonunlari. Xususiy fan organlari har bir hayot o’rganish, shuningdek, bizning tana, barcha tizimlarida ularning o’zaro ta’sir turli bo’ladi. Bu normal inson fiziologiyasi, shuningdek, bo’limlarni o’z ichiga oladi, deb ta’kidlash lozim:

Qiyosiy fiziologiya: har qanday o’xshashlik o’rganish yoki, aksincha, turli vazifalari va hayvonot dunyosi vakillari o’rtasida muhim vazifalari. Bu tomoni umumiy qonunlarini aniqlash uchun o’rganib va tana funktsiyalari evolutsiyasi olib keladi. Alohida e’tibor, bu holda fiziologik jarayonlarning mexanizmlarini talqini qaratilmoqda.

Evolyutsion fiziologiyasi: inson tanasi vazifalarni umumiy qonunlari va mexanizmlar stanovlenyae va rivojlantirish o’rganish.

Amaliy fan: organi, uning faoliyatini amaliy muammolari, vatan sharoitlar o’zgartirilgan funktsiyasi natijasida qonun va qonuniyatlar ta’rifi. Ushbu bo’limda bir necha boshqa bo’linishi mumkin:

Mehnat fiziologiyasi. Ushbu bo’limda qismi inson vujudida eng asosiy fiziologik jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, aholi bandligini ta’minlash jarayonida bevosita tartibga solish o’ziga xos xususiyatlarini tekshiradi sifatida.

optimal ishlashi ta’rifi, rivojlantirish: ikki asosiy muammolarni hal qilish uchun bunday tadqiqotlar natijasida harakat rejalari, inson oragnizma salbiy omillar ta’sirini kamaytirishga qaratilgan.

Aviatsiya fiziologiyasi balandligi, jadallashtirish va tebranish o’zgarishi bilan bog’liq parvoz sharoitida organizmning, bosimi to’satdan o’zgarishi, xususiyatlarini o’rganish etildi.

Kosmik jihati yaqindan kosmik parvoz inson faoliyati tartibga solish mexanizmlarini o’ziga xos jihatlari bilan bog’liq.

Klinik tadqiqotlar tanasi, ya’ni sabablari, ayniqsa oqimini va kasallikning davolash, davolash qilinadi o’rganish uchun mo’ljallangan.

Patologik fiziologiya noan’anaviy organizmning rivojlanishi, norma chekinib sabablarini tekshirayotgan.

Shu asosda, fiziologiya tirik organizmlar, biokimyoviy mexanik va fizik xususiyatlari sohasida tadqiqotlar bilan shug’ullanuvchi fan sifatida belgilangan. An’anaviy fan hayvonlar va o’simliklar fiziologiyasi bilan o’rtoqlashdi, lekin bir vaqtning o’zida fan har bir asosi qat’iy nazar mavzu universal hisoblanadi. Ya’ni, achitqi hujayralari faoliyati ayrim tamoyillari inson tanasi uchun qo’llanilishi mumkin.

Anatomiya va fiziologiya bizga, bizning hayotimiz oson bo’ladi kasalliklar sabablarini, ayniqsa, faoliyat va boshqa ko’plab jihatlarini tanangizni tushunish uchun yordam berishi mumkin. Axir, u qorong’uda yashashga juda qiyin!

O’SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI

O’SIMLIKLAR FIZIOLOGIYASI — o’simliklar hayot faoliyati umumiy qonuniyatlarini o’rganadigan fan. Osimliklar fiziologiyasi o’simliklarning o’z tanasini tiklashi, ko’payishi uchun zarur bo’lgan mineral moddalar va suvni o’zlashtirishi, o’sishi, rivojlanishi, gullashi va meva hosil qilishi, ildizdan (mineral) va havodan (fotosintez) oziqlanishi, nafas olishi, biosintez qilishi, zaxira moddalarni to’plashi va boshqalar jarayonlarni o’rganadi. Osimliklar fiziologiyasi hayotiy jarayonlarning tashqi muhit bilan bog’liqligini ochib berish orqali o’simliklarning umumiy mahsuldorligi, oziq qiymati, organ va to’qimalarining texnologik sifatini oshirish usuli va metodlarining nazariy asoslarini tadqiq qiladi. Fiziologik tadqiqotlar o’simliklarning o’sishi va mo’l hosil berishi uchun zarur bo’lgan tuproq va iqlim sharoitlari hamda ulardan oqilona foydalanishning nazariy asosi hisoblanadi. Osimliklar fiziologiyasiga oid masalalar uning ob’yekti bo’lgan yashil o’simliklarning o’ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. Yashil o’simliklar quyosh nuridan energiya manbai sifatida foydalanishi va uni organik birikmalarning kimyoviy energiyasiga aylantirishi, ya’ni fotosintez jarayonini amalga oshirishi bilan boshqa organizmlardan farq qiladi. O’simliklarning o’ziga xos xususiyatlari ularning umumiy anatomik va morfologik tuzilishi bilan chambarchas bog’liq. O’simliklar organizmi, odatda, yer ustki va yer ostki qismlarining shoxlanishi tufayli juda katta sathni egallaydi. Bu holat ularning tuproq va havoning katta hajmi bilan bog’lanishiga imkon beradi. O’simliklarda doimiy, o’zgarmas ichki muhit bo’lmasligi tufayli ular to’qimalarining harorati, kislorod va karbonat angidrid miqdori hamda boshqa ko’rsatkichlari o’zgarib turadi. Ularning tashqi muhit o’zgarishiga moslanishi (adaptatsiya) ham butunlay boshqacha yo’l bilan amalga oshadi. Osimliklar fiziologiyasi dastlab o’simliklarning tuproqdan oziqlanish muammosi bilan shug’ullanuvchi botanikaiing tarkibiy qismi sifatida paydo bo’ldi va rivojlandi. O’simliklar to’qima va organlarini qanday moddalar hisobiga hosil qilishi masalalarini hal qilishga urinishlar gollandiyalik tabiatshunos olim Yan van Gelmont tajribalari bilan bog’liq (1629). U og’irligi aniq bo’lgan tuproq bilan to’ldirilgan maxsus idishga tol novdasini o’tqazadi va 5 yil davomida suv quyib turadi. Tajriba so’nggida tol novdasining og’irligi 30 marta oshganligini, tuproqning og’irligi esa juda kam o’zgarganligini aniqlaydi. Olimlar Gelmont o’tkazgan tajribaga asoslanib, o’simlikning oziq manbai tuproq emas, balki suv degan xulosaga kelishadi. Bunday xulosa noto’g’ri bo’lishiga qaramasdan o’tkazilgan tajribada birincha marta miqdoriy usul (tortish)ning qo’llanishi bundan keyingi tadqiqotlarning rivojlanishida kata ahamiyatga ega bo’ldi. 1727 yilda ingliz olimi S.Geyls o’simlik to’qimalari bo’ylab suv va mineral moddalarning harakatini aniqladi. Ingliz olimi D.Pristli yashil o’simliklar hayot faoliyati tufayli buzilgan havo tozalanishi, hayvonlarning hayot kechirishi, yonish sodir bo’lishini anikdadi. Bu jarayon keyinchalik “fotosintez” nomini oldi. Osimliklar fiziologiyasining rivojlanishida frantsuz olimi A.Lavuazening yonish va oksidlanish ustida olib borgan ishlari (1774-84) ham katta ahamiyat kasb etdi. 19 asr boshlarida o’simliklarning o’sishi va tuproqdan oziqlanishiga oid tadqiqotlar jadal rivojlana bordi. Nemis olimi A.Teer ishlab chiqqan gumus nazariyasiga ko’ra, o’simliklarning oziqlanishida tuproqdagi moddalar hal qiluvchi ahamiyatga ega. 19-asr ning 40-asrlarida o’simliklarning oziqlanishini tushuntiruvchi gumus nazariyasi o’rniga nemis kimyogari Yu.Libixning mineral oziqlanish nazariyasi paydo bo’ldi. Mazkur nazariyaga ko’ra, o’simliklarning tuproqdan oziqlanishida mineral elementlar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Libix tadqiqotlari qishloq xo’jalik amaliyotida mineral o’g’itlarni qo’llashni boshlab berdi. 19-asrning 2-yarmida K.A.Timiryazev fotosintez sohasida muhim tadqiqotlar olib bordi va bu jarayonda xlorofillning ahamiyatini ochib berdi. 19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida o’simliklarda moddalar va energiya almashinuvini o’rganish borasida bir qator kashfiyotlar qilindi. Shu davrdan boshlab Osimliklar fiziologiyasi bilan biokimyosi o’rtasidagi o’zaro bog’lanish yanada mustahkamlandi. Osimliklar fiziologiyasining 20-asrdagi yutukdari o’simliklar chidamligi, mineral oziqlanishi, o’simlik bo’ylab moddalar transporti, gullash mexanizmlari, o’simlik hujayra va to’qimalari biotexnologiyasi va boshqalar tadqiqotlar bilan bog’liq. Yashil o’simliklarda energiya almashinuvini boshqarilishining nozik mexanizmlari aniqlanishi Osimliklar fiziologiyasida erishilgan eng muhim kashfiyotlardan biri hisoblanadi. Bu kashfiyot tufayli fotosintez va nafas olish moddalar va energiya almashinuvidan iborat yagona jarayonning ikki tomoni ekanligi qo’rsatib berildi. Fotosintetik Pigmentlarning tabiati, fizik va kimyoviy xossalari, hosil bo’lishi, ularning almashinuvi va funktsiyalarini tadqiq qilishda ham muhim yutuqlarga erishildi. Pigmentlarni o’rganish natijasida fotofosforlanishning bir necha xillari (tsiklik, nosiklik va psevdosiklik), yoruglik kvantlari o’zlashtirilishining dastlabki bosqichlari mexanizmi, xlorofill biosintezi, fotosintezning yorug’lik talab qilmaydigan reaktsiyalari boskichlari va biokimyoviy mexanizmlari aniqlandi. O’simlik organizmining individual rivojlanishi (ontogenez) va uning tabiati o’rganilishi orqali o’simliklarning rivojlanishiga tashqi muhit bilan birga to’qimalarda mavjud bo’lgan fitogormonlar — auksin, gibberellin, tsitokininLarning kuchli ta’sir ko’rsatishi ochib berildi. Bu moddalarning kashf etilishi o’sish va rivojlanishni o’simliklarning vegetativ bosqichidan generativ bosqichiga o’tish davrini yangicha talqin qilishga imkon berdi. O’sishni tezlashtiruvchi moddalar bilan bir qatorda, uni sekinlashtiruvchi (ingibitor) birikmalar ham aniqlandi. 20-asrning 2-yarmida fiziologik jarayonlarni boshqarishda fitoxromlar qatnashishi, ular xlorofill hosil qilishda ishtirok etuvchi fermentlarning biosintezida induktorlik vazifani bajarishi, xloroplastlar va umuman fotosintetik apparatning shakllanishida muhim ahamiyatga ega ekanligi isbotlandi. Shuningdek, fototropizm, fotoperiodizm reaktsiyalarini boshqarishda ishtirok etadigan fitoxromlarga o’xshash bir qancha moddalar kashf etildi. Ildizning shimish faoliyatini o’rganish natijasida tuproqdan o’zlashtirilgan mineral elementlardan o’simlik to’qimalarida organik birikmalar (aminokislotalar, nukleotidlar, vitaminlar, fitogormonlar) sintezlanishi aniqlanadi. Hujayra membranalarining strukturasi va funktsiyasi, ular orqali moddalarning yutilishi, ko’chirilishi va ionlarning ajralishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar; o’simliklarning turli xil abiotik va biotik sharoitlar (yuqori va past harorat, qurg’oqchilik, yuqori namlik, sho’rlanish, kasallik va hasharotlar bilan zararlanish)ga chidamliliga bog’liq jarayonlarning fiziologik tabiati aniqlandi. Osimliklar fiziologiyasi rivojlanishiga maxsus qurilmalar — fitotronlarning yaratilishi katta ahamiyat kasb etdi. Bunday ishlar o’simliklarni iqlimlashtirish, introduktsiya qilish, duragaylash, geterozis olish, navlarni mintaqalarga qarab joylashtirish, turli xil agrotexnik tadbirlar: o’g’itlash, sun’iy sug’orish kabi muhim masalalarni hal qilishga imkon berdi. O’zbekistonda Osimliklar fiziologiyasining rivojlanishi Turkiston paxtachilik stantsiyasi va Turkiston un tining tashkil etilishi bilan bog’liq. A.Imomaliev, N.Nazarov, A.Qosimov, M.Valixonov, X.Salimov, R.Azimov va boshqalar olib brogan tadqiqotlar Osimliklar fiziologiyasining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Respublikada g’o’za fiziologiyasini o’rganishda katta yutuqlarga erishildi. Chigitning saqlanishi, unib chiqishi, pishishi davridagi fiziologik jarayonlar batafsil o’rganildi (X.X. Enileyev, M. Valixonov); g’o’zaning mineral oziqlanishi (T.Piroxunov), g’o’zada suv almashinuvi (H.Samiyev); tuproq sho’rlanishi hamda infektsiyaga chidamliligi (R.Azimov, M.Avazxonov), g’o’za bargining to’kilishi (A.Imomaliyev), g’o’zaning o’sishi va rivojlanishiga tashqi omillarning ta’siri (M.V.Muhammadjonov, N.Nazarov, A.Qosimov va boshqalar) ustida muhim tadqiqotlar olib borildi. Ad.: Xo’jayev J., O’simliklar fiziologiyasi, T., 2004; Mustaqimov G.D., O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari, T., 1995; Polevoy V.V., Fiziologiya rasteniy, M., 1989. Abdukarim Zikiryoev.