Ekologiya fani haqida tushuncha. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi

Yangi o’lkaning ochilishi,bir mamlakatning ikkinchi mamlakat tomonidan bosib olishi,bu yerlar tabiatining o’rganilishi natijasida o’simlik va hayvonlarning sistematikasi,morfologiyasi,ularning yashab turgan joyga moslashishi o’rganiladi.

Ekologiya tarixi: kelib chiqishidan to hozirgi kungacha

The ekologiya tarixi ekologik intizomning paydo bo’lishidan tortib to hozirgi tendentsiyalarigacha bo’lgan vaqt ichida boshidan kechirgan rivojlanish va o’zgarishlarni nazarda tutadi. So’z ekologiya ikki yunoncha atamalarning birlashmasidan kelib chiqadi: Oikos (uy) va logos (o’rganish). Shuning uchun ekologiya biz yashaydigan joyni o’rganishdan iborat.

Agar ekologiyaning tarixiy evolyutsiyasi tahlil qilinadigan bo’lsa, tadqiqotchi bu biologiyaga bog’langan holda tug’ilgan yosh fan ekanligini tushunishi mumkin. Umumiy ma’noda, uning asosiy maqsadi tabiatni yashaydigan mavjudotlarning har birini hisobga olgan holda yashash muhitini tashkil qiluvchi munosabatlar va sharoitlarni o’rganishdir.

Ba’zi nazariyotchilar uning kelib chiqishi 19-asrda, nemis biologi Ernst Gekkel (1834-1919) bu atamani birinchi marta ishlatganida, deb da’vo qiladilar. ekologiya 1869 yilda. Gekkel uni tirik organizmlar (o’simliklar, hayvonlar) ning atrof-muhit bilan (ya’ni noorganik mavjudotlar) o’zaro ta’sirini o’rganadigan fan sifatida kontseptsiya qildi.

Hozirgi vaqtda ekologiya tabiatni va u erda yashaydigan mavjudotlarni o’rganish bilan cheklanib qolmasligini tasdiqlash mumkin; u madaniyat va jamiyat kabi boshqa omillarni ham qamrab oladi.

Darhaqiqat, ekologiya atamasi keng jamoatchilik fikri doirasida juda muhim ahamiyat kasb etdi, chunki odamlar yomon odatlar yashash muhitimizning yomonlashishiga olib kelishini anglay boshladilar.

Ekologiya tarixi

Klassik antik davrda: biologiyadan kelib chiqadi

Muhimi, ekologiya to’g’ridan-to’g’ri biologiyadan kelib chiqadi. “Biologiya” atamasi juda qadimgi, ammo kelib chiqishi jihatidan u bugungi kunda unga tegishli bo’lgan ma’noga ega emas edi. Yunoniston Yunonistonida biologlar odamlar hayotini va ularning urf-odatlarini kuzatish va o’rganish uchun mas’ul bo’lganlar, keyinchalik uni dramatizatsiya qilishni maqsad qilganlar.

Ya’ni, biolog komediyachi va ertakchi bo’lib, xarakterga taqlid qilgan, o’z yo’llarini ko’rsatgan. Shuning uchun, u faqat insonga qaratilgan edi.

Faylasuf Aristotel nomli matn yozgan deb hisoblanadi O’simliklar nazariyasi to’rtinchi asrda esa, ushbu namunadan hech narsa saqlanib qolmagan. Teofrastus matnlari tufayli uning mavjudligi ma’lum.

Keyingi yillarda – xususan, 1-asrda – Pliniy Elder (milodiy 23-79) nomli asar ishlab chiqdi Naturae Historiarum XXIII libri, turlarning mo’l-ko’l to’plamidan iborat bo’lgan asar.

Bu qimmatli biogeografik hujjat, ammo uning tavsiflari tabiiy bilimlarning hozirgi holati uchun bema’ni e’tiqodlardan iborat.

Yunon-Rim tsivilizatsiyasining qulashi bilan tabiiy fanlarning yutuqlari taxminan XVII asrga qadar ma’lum darajada turg’unlikka duch keldi. Biroq, ba’zi tadqiqotchilar Uyg’onish davrida qilingan ba’zi hissalarni qutqaradilar.

18-19 asrlar

1789 yilda Gilbert Uayt yozgan Selbornning tabiiy tarixi, hayvonlarning ayrim turlarida katta o’zgarishlarni belgilovchi omillar to’g’risida tahliliy savollar ko’tarilgan kitob. Shu sababli, Uayt Angliyadagi birinchi ekolog deb hisoblanadi.

Masalan, ushbu muallif qurtlar oziq-ovqat zanjiridagi eng past bo’g’inga tegishli bo’lsa-da, Yerning muvozanati uchun juda muhimdir, deb ta’kidlagan. Shuning uchun, agar ular g’oyib bo’lsalar, dahshatli jarlik ochiladi. Bundan tashqari, Uayt qurtlar o’simliklarni ko’paytiradi va ularsiz yashay olmasligini aytdi.

Kuzatilganidek, tirik mavjudotlarga oid ko’plab matnlar yozilgan bo’lsa-da, hech biri hayot hodisasini hodisa sifatida ko’rib chiqmagan.

1802 yilda bu birinchi marta biologiya atamasi ishlatilgan. Xususan, muallif Gotfrid Treviranus (1776-1837) nomli asar yaratdi Biologie oder die philosophie der lebenden natur.

Treviranus tufayli, nihoyat, hayvonlar va o’simliklarning organik mavjudotlarining turli xil yashash usullarini o’rganishga nom berildi; shuningdek, ushbu organizmlarning rivojlanish sharoitlariga tegishli bo’lgan narsalarni hal qilishni boshladi. Ushbu keng ta’rif keyinchalik ekologiya bo’lishiga juda yaqinlashdi.

Zamonaviy ekologiya: 19-asrning ikkinchi yarmi va 20-yil boshlari

Aksariyat ekologlarning fikriga ko’ra, ekologik intizom aslida boshlangan Evolyutsiya nazariyasi Charlz Darvin tomonidan. Ushbu tadqiqotchi atrof-muhit doimo o’zgarib turishini anglab etdi, bu esa faqat moslashish qobiliyatiga ega bo’lgan organizmlargina omon qolishga olib keladi.

1886 yilda Ernst Gekkel o’zining asarini yozdi Organizmlarning umumiy morfologiyasi, u Charlz Darvinga bag’ishlagan. Ushbu matnda birinchi marta ekologiya so’zi paydo bo’ldi, bu organizmning atrof-muhit bilan munosabatlarini aniqlashga qaratilgan edi.

20-asrning boshlarida ekologik tadqiqotlar rivojlana boshladi. Ekolog Charlz Eltonning ta’kidlashicha, ekologiya – bu hayvonlarning iqtisodi va sotsiologiyasi bilan shug’ullanadigan “tabiiy ilmiy tarix”. Xuddi shunday, shimoliy amerikalik Frederik Klements ekologiya “jamiyat uchun fan” sifatida ishlashini aniqladi.

Boshqa tomondan, Eugene Odum ushbu fanni tabiatning funktsiyasi va tuzilishini o’rganish deb ta’riflagan. Biroq, ko’plab olimlar uchun bu juda keng ta’rif bo’lib, u o’z e’tiborini yo’qotishi mumkin.

Ekotizim: tabiiy bo’shliqlarni saqlash va ekologik tashkilotlarning asoslari.

1940-yillarda Alfred Tansli birinchi marta ekotizim atamasini taklif qildi. Bu keyingi yillarda ekotizimni o’ziga xos energiya almashinuvi sifatida tasavvur qilgan Raymond Lindeman tomonidan yanada kengroq ishlab chiqilgan.

Ushbu kontseptsiyaning kiritilishi bilan ekologiya integratsiya va sintez faniga aylantirildi, u boshqa tabiiy fanlar bilan aloqalarni o’rnatish uchun biologik ko’rsatmalardan ajralib chiqa boshladi.

1948 yilda atrof-muhitni muhofaza qilish va turli organizmlar, shu jumladan insonlar o’rtasidagi munosabatlarni tushunish uchun butun dunyo bo’ylab loyihalarni targ’ib qilishga qaratilgan Xalqaro Tabiatni va Tabiiy Boyliklarni Ittifoqi (IUCN) ochildi. .

Yana bir muhim muassasa – 1961 yilda tashkil etilgan Butunjahon yovvoyi tabiat fondi (WWF). Uning maqsadi Yerdagi eng muhim ekotizimlarni saqlashga hissa qo’shadigan bir qator loyihalarni moliyalashtirish va tashkil etishdir.

1992 yilda Yerning zaifligi to’g’risida o’zlarini yoritib berish va harakatga kirishish uchun Yer sammiti deb nomlangan muhim rahbarlarning uchrashuvi bo’lib o’tdi. Shu paytdan boshlab dunyo bo’ylab turli xil muzokaralar va takliflar o’tkazildi. Biroq, atrof-muhitni muhofaza qilish uchun kurash ekologlar uchun juda qiyin vazifaga aylandi.

Adabiyotlar

1. Bredli, P. (2003) Xoroeten biodegradatsiyasi tarixi va ekologiyasi. 2020 yil 8-yanvarda Teylor va Frensisdan olingan.
2. Bramvell, A. (1989) 20-asrdagi ekologiya: tarix. 8-yanvar kuni olindi. Pdfs.semanticscholar.org saytining 20 tasi
3. Malpartida, A. (sf) Ekologiyaning kelib chiqishi va asoslari. 2020 yil 8 yanvarda ecología.unibague.edu.co saytidan olindi
4. Reyes, L. (2007) Ekologiya tarixi. 8-yanvar kuni olindi. 20 dan Biblioteca.usac.edu.gt
5. S.A. (s.f.) Ekologiya. 2020 yil 8 yanvarda Vikipediyadan olingan: es.wikipedia.org
6. S.A. (s.f.) Tarix: ekologiya va evolyutsiya. Sisal.unam.mx-dan 2020 yil 8-yanvarda olingan
7. Respublika banki menejerining madaniyat bo’yicha o’rinbosari, (2015). Ekologiya tarixi. 2020 yil 8 yanvarda encyclopedia.banrepcultural.org saytidan olindi

Ekologiya fani haqida tushuncha. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi

Nima Ekologiya? – “Ekologiya” so’zi yunoncha bo’lib, “oykos”-uy va “logos”- fan ma’nolarini bildiradi. Bu fan “tabiiy uy” da yashayotgan va shu uyda hayot uchun kerakli funksional jarayonlarni o’tayotgan hamma tirik organizmlarni o’rganadi. Shuning uchun ham ekologiya organizmlarni “o’z uyi”da o’rganadigan fan deb ataladi.Bu fan organizmlar va atrofmuhit o’rtasidagi aloqalarning har xilligiga, umumiyligiga katta ahamiyat beradi.

“Ekologiya” atamasi buyuk nemis darvinisti Ernest Gekkel (18341919) tomonidan 1866 -1869 yillari birinchi bor fanga kiritildi. E.Gekkelning xizmatini o’z vaqtida F.Engels yuqori baholab “Tabiiy tanlash tushunchasi E.Gekkelning ishlari va xizmatlari tufayli barqarorlandi, turlarning o’zgaruvchanligi esa, ularni muhitga yashash joyiga moslashishi va nasliy belgilarning o’tishi bilan yoritildi” deydi. E. Gekkelgacha XVIII-XIX asrning buyuk biologlari biologiya fani rivojlanishiga katta hissa qo’shdilar, o’simlik va hayvonlarning yashashi, tarqalishini o’rgandilar, lekin ular “Ekologiya” so’zini ishlatmagan edilar. Masalan, XVIII asrning boshlarida Anton van Levinguk mikroorganizmlarda ozuqaviy bog’liqliklar, ularning sonini boshqarishini bilgan. Ingliz botanigi Rechard Bredli o’simliklarning biologik mahsuldorligi haqida ma’lumot bergan. 1887 yili nemis gidrobiologi K. Myobius (1825-1908) turli organizmlarning uyushmasi biotsenoz ta’limotini ishlab chiqdi.

Ekologiya fanining asosiy vazifasi tur vakillari hosil qiladigan populyatsiyalar, turli senozlar, biotsenozlar va ekosistemalarning hosil bo’lishi, rivojlanish qonunlarini aniqlash, ularning muhit bilan munosabatlarini yoritishdan iboratdir. Umumiy ekologiyaning asosiy vazifalari 1954 yili Kiyevda bo’lib o’tgan ekologlarning uchinchi konferensiyasi qarorlarida quyidagicha belgilangan:

1. Organizmlar va muhit o’rtasidagi ko’p qirrali munosabatlarni aniqlash uchun turlarning muhitga tarixiy moslashish yo’llarini o’rganish:
2. Ekosistemalarda uchraydigan turlar soni va sifati hamda turlar

uchraydigan yerning iqlimi, tuproq xili joyning holatini o’rganish:

1. Ekosistemaning tuzilishi, u yerda uchraydigan turlarning bir-birlari va ularning muhit bilan hamda o’lik tabiat komponentlar bilan bo’layotgan munosabatlarini ochish:
2. Ekosistemaning tarkibini ko’rsatuvchi harorat, namlik, tuproqning xillari, tuzlar miqdori (suv, tuproqda) va biogen moddalarning borligi hamda oz va ko’pligini aniqlash:
3. Ekosistemaning miqdorini solishtirishda, uning asosiy

komponentlarining o’zaro va muhit bilan aloqalarini ochib turlarning o’sish, ko’payish va fotosintez jarayonida hosil bo’ladigan fitomassa hamda uning hayvonlar tomonidan o’zlashtirish tezligini aniqlash: 6. Ekosistemalarda uchraydigan hamma komponentlarning fasllar bo’yicha, yil davomida va ko’p yillar mobaynida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni o’rganib, u yoki bu ekosistema asosida umumiy qonunlar yaratish, kelajak uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish.

Qadimgi yunon olimlari Gippokrat va Aristotellarning ilmiy asarlaridagi 500 ta o’simlik turi va hayvonlarning 154 ta turi haqidagi ma’lumotlar ekologik harakterga ega bo’lgan.Masalan,Aristotel o’zining ilmiy asarlarida 500 dan ortiq turli hayvonlarni,qushlarni,baliqlarning hayoti,tarqalishi,bir yerdan ikkinchi yerga ko’chishi haqida ma’lumot bergan.Galen,Teofrast kabilar ham turli jonivorlarining hayot,tabiatga moslashishi to’g’risida qimmatli ma’lumot qoldirganlar.

Z.M.Bobur (1483-1530) o’zining “Boburnoma” nomli tarixiy asarida O’rta Osiyoda va Hindistonning turli o’simlik va hayvonlari,ularning o’sadigan,yashaydigan joyi,gillash,ko’payish davrlari haqida ko’pgina ma’lumotlar keltiradi.

Yangi o’lkaning ochilishi,bir mamlakatning ikkinchi mamlakat tomonidan bosib olishi,bu yerlar tabiatining o’rganilishi natijasida o’simlik va hayvonlarning sistematikasi,morfologiyasi,ularning yashab turgan joyga moslashishi o’rganiladi.

XX asr boshlarida ekologiya fani tez sur’atlar bilan rivojlanadi.Avval o’simlik va hayvonlar ekologiyasi ayrim-ayrim o’rganilsa,keyinchalik ular birgalikda,bir uyushma sifatida o’rganiladi.Ch.Adams (1913),V.Shelfordlar (1913)tomonidan hayvonlar ekologiyasiga oid qo’llanmalar yaratiladi.

O’zbekistonda T.Z.Zohidov, K.Z.Zokirov, I.I.Granitov, A.M.Muzaffarov, A.E.Ergashev, P.K.Zokirov kabilarning ishlari muhim ahamiyatga egadir.1920-yilda tashkil etilgan Turkiston dirilfununi qoshidagi ekolohiya kafedrasi ekologiyaga oid jurnallar,ilmiy uyushmalar tashkil qilinishi munosabati bilan ekolog mutaxasislar tayyorlash boshlandi.

O’zbekiston Respublikasi hududida mavjud bo’lgan ko’pchilik ekologik muammolar, ayrim chiqindilarni manbalarining o’zgarishi va zararli moddalarning tashlashdan boshlab, ularni atrof muhitga ta’sirini minimizatsiyaga olib kelish, iqtisodiy va boshqa omillarga bog’liq. Ular orasida ekologik ta’lim va tarbiyaning ahamiyati juda kattadir. Ekologik ma’rifat evaziga ekologik madaniyat shakllantiriladi. Faqat keng qamrovli ekobilimlar yordamida ekologik ong paydo bo’ladi. Yoshlarda ekologik ongni shakllantirishda bo’lajak bakalavr o’qituvchilarning roli beqiyosdir.

Atmosferani, suv ob’ektlarini ifloslanishini atrof- muhitga zararli aralashmalarni tarqatishini baholay olish usullarini, shuningdek atrof – muhitni ifloslantirish va inqirozga uchratishining milliy va xalqaro qonunchilik me’yorlari hadiqa yorqin tassavurga ega bo’lishlari kerak.

Hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti davrida ekologik ahvolni muvozanat holida saqlab turish, atrof – muhitni muhofaza qilish iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa omillarga bog’liq. Bu omillarning asosiy yetakchisi ekologik ta’lim va tarbiyadir. Yoshlar ongida ekologik ongni shakllantirishda qadimiy milliy tarbiyaviy vositalarni qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi.

Kelgusida atrof-muhitni muhofaza qilish muammosini eng avvalo tutash texnologik halqani chiqitsiz ishlab chiqarishlarni yaratish yo’li bilan hal qiladi. Atmosfera havosini ifloslanish sanitariya normalari bilan tartib solib turiladi. U yoki bu aholi punktlari atmosfera havosidagi zararli moddalarning chegaraviy yo’l qo’yiladigan konsentratsiyasini belgilash ko’zda tutiladi. Umumiy ta’sir samaradorligida quyidagi zararli moddalarning birikmalari; aseton, asitofenon va fenol, vinilaseat, valerian, yog’ kislotalari, ozon, azot (II)- oksidi va formaldegid, sulfid gazi, vodorod sulfid, vodorod ftorid va sulfid kislotaning aerazoli, furfurol, metanol va etanol, seklogeksan va benzol, sulfat, xlorid, azot, kislota, etilen, propilen, butilen va amilin, 2-3 – dixlor-1,4 naftoxinon, sirka kislotasi va uning angidridi va boshqalardan tashkil topganlar.

Qishloq xo’jaligida paxtachilik va to’qimachilik, yengil va kimyo sanoati korxonlaridan ajralib chiqadigan zararli omillarga; chang, zaharli gazlar, yuqori harorat, havoning namligi, shovqin, tebranish va boshqa chiqindilar kiradi. Shulardan ammiak, rangsiz, o’tkir hidli bo’g’uvchi, portlash jihatidagi o’ta xavfli gazsimon moddadir. Vodorod sulfid rangsiz, ko’lansa hidli gaz bo’lib o’ta zaharli hisoblanadi. Qog’oz sanoatida ajralib chiqadigan zaharli gazlar kislotalarga; stirol, akrilonitril, akril kislotasi, xlorid kislotasi, azot va uglerod oksidlari, kiradi. Yuqoridagi zaharli organik moddalar tuproq, suv va havo orqali o’simliklarga ular orqali hayvonlarga o’tadi. Hayvon va o’simliklar mashg’ulotlari orqali inson o’rganizmiga o’tib, turli xil kasalliklarni kelishiga sababchi bo’lmoqda.

Qishloq xo’jaligida ishlatiladigan pestisidlar, xlororganik va fosfororganik moddalar tuproq strukturasida to’planadi, uning tabiiy strukturasini buzadi va tuproq mikroflorasiga jiddiy zarar yetkazadi, uning unumdorligi 20 foizgacha keladi.

Shunday ekan yer – odamzodning va barcha tirik organizmlarning hayot manbaidir, uni iqtisodiy, hayotiy va ekologik ahamiyati cheksizdir.

Ekologik ta’lim va tarbiya quyidagi asosli bilimlarni o’z ichiga oladi:

1. Talaba va o’quvchilarni tabiat go’zalliklarni sevish, ulardan estetik zavq olish ruhida
2. Jonli va jonsiz tabiatning rivojlanish qonuniyatlari, tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlar, shuningdek, inson xo’jalik faoliyatining tabiatga ta’siri oqibatlari haqida bilim

3.Talaba va o’quvchilarda ekologik madaniyatni tarbiyalash.

Tabiatni sevish, undan to’g’ri va ongli ravishda foydalana bilishni tarbiyalash ekologik tarbiya va madaniyatning asosi bo’lib, kishilarda tabiat oldida ma’suliyatni anglash malakasini hosil qiladi. Vatanni sevish, vatanparvarlik tabiatni sevishdan boshlanadi.

Ekologik tarbiya – axloqiy tarbiyaning ajralmas qismidir. Kishilarda ekologik ong va tafakkurni dialektik tushunishga yordam beradi. Hamma bosqichlarda ekologik ta’lim va tarbiyani talab etilgan darajada amalga oshirish uchun bu vazifaning muhimligini va mas’uliyatini yaxshi bilgan yoshlarni tayyorlash zarur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998.
2. A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998.
3. A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999.
4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. , “O’qituvchi”1992.
5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. , “O’qituvchi”1991.
6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994.
7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995.
8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 1997.
9. To’xtayev A.S. T., “O’qituvchi”1998.
10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. ,

1. talaba.su
2. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. , “Yangi asr avlodi”, 2005.
3. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. , “Adolat”. 2000.