Abdulla şaiq xatirələrim

Dayım arvadı dediklərini yenə təkrar etdi:

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Abdulla Şaiq: Hər millətin tərəqqisi və fəaliyyətinin başlıca amili elm və əxlaqdır

Fevralın sonu iki əlamətdar günə təsadüf edir. Ayın 21-də Beynəlxalq Ana Dili Günü qeyd olunur, 24-də isə görkəmli Azərbaycan şairi, yazıçısı, dramaturqu, tanınmış publisist, pedaqoq, maarifçi, tərcüməçi, milli uşaq ədəbiyyatının banilərindən biri Abdulla Şaiqin anadan olmasından 140 il ötür. Bu iki hadisəylə əlaqədar biz ədibin nəvəsi, Abdulla Şaiqin Mənzil Muzeyinin direktoru, AMEA Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, Əməkdar mədəniyyət işçisi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ülkər Talıbzadə ilə söhbət etdik.

– Ülkər xanım, atanız akademik Kamal Talıbzadə, babanız Abdulla Şaiq, ulu babanız Axund Mustafa Talıbzadə, babanızın qardaşı Yusif Ziya dövrlərinin tanınmış, qabaqcıl şəxsiyyətlərindən olublar. Talıbzadələr nəslinin şəcərəsindən danışsaq yerinə düşər.

– Adbulla Şaiq 1881-ci il fevralın 24-də Tiflisdə anadan olub. Onun nəsli çox dərin köklərə malikdir. Qədim Borçalı mahalında bu nəsil “Axund uşaqları” adı ilə məşhur idi. A.Şaiqin Borçalı mahalının Şəmsəddin sultanlığında yaşayan ulu babası Mustafa kişi XVII əsrin ortalarında 4 oğlu ilə birlikdə həmin mahalın Sarvan kəndinə köçüb. Dini təhsili olan, ədəbiyyatla maraqlanan oğlanlarını Tiflisə yaxın bir yerə köçürməkdə məqsəd onların təhsillərini davam etdirmək idi.

Şaiqin babası xəttat Süleyman Talıb oğlu dövrünün tanınmış din xadimlərindən olub. Açıq fikirli din xadimi və maarifçi olan atası Axund Mustafa Talıbzadə Zaqafqaziya Ruhani İdarəsində Əlibəy Hüseynzadənin babası, Şeyxülislam Molla Əhməd Səlyaninin müavini idi. O, həmçinin Ruhani idarəsinin nəzdində olan “Rüşdiyyə məktəbində” dərs deyib, dərsliklərin yazılmasında yaxından iştirak edib. Şaiq xatirələrində atası ilə bağlı yazır: “Atamın ruhani olmasına baxmayaraq, o öz təbiəti etibarı ilə daha çox müəllimə bənzəyirdi. O, məhdud fikirli, mütəəssib, zaman və mühitini düşünməyən ruhanilərdən deyildi. Vəzifəsinə sadiq, haqqı və doğruluğu sevən, zamanın maarifçi şəxslərindən idi. Bütün Tiflis camaatı onu sevirdi. ”

Şaiqin böyük qardaşı Axund Yusif Ziya Talıbzadə XX əsrin əvvəllərində türkçülük, islamçılıq və azərbaycançılığın ideoloqlarından biri, publisist, maarifçi, dramaturq, hərbi və siyasi xadim olub. Əgər fikir verdinizsə bu soyun, demək olar ki, bütün nümayəndələri maarifçi olublar, maarifçilik, müəllimlik onların qanlarında idi.

– Bilirəm ki, Abdulla Şaiqin təhsil almasında və gələcəkdə müəllim kimi iş fəaliyyətinə başlamasında Nəriman Nərimanovun rolu böyükdür. Biraz Talıbzadələr ailəsinin Nəriman Nərimanovla münasibətlərindən söhbət edərdik.

– A.Şaiq öz həyatını “Xatirələri”ndə elə gözəl qələmə alıb ki, mən sizin bütün suallarınıza onun öz sözlərilə cavab vermək istəyirəm: “Mən hələ kiçik ikən Nəriman Nərimanov Qori seminariyasını qurtarıb Tiflisə qayıtdığı zaman atam ilə görüşə gəlmişdi. Lakin kiçik olduğumdan sonralar onun siması hafizəmdən silinmişdi. Ailə dostluğumuz olduğuna görə Bakıya köçdükdən sonra anam ilə Nərimanı görməyə getdim.”

A.Şaiq 1901-ci ildə Bakıya gəlir və burada müəllimlik hüququ almaq üçün imtahana hazırlaşır. Gənc Abdullanın müəllimlik arzusunda olduğunu görən N.Nərimanov ona bu işdə köməklik edir. O, xalq komissarı M.Aqanoviçə xahiş məktubu ilə müraciət edib, A.Şaiqin müəllimlik hüququ alması üçün imtahana buraxılmasına icazə istəyir. A.Şaiq imperator III Aleksandr adına Birinci Bakı kişi gimnaziyasında N.Nərimanovun iştirak etdiyi komissiya qarşısında əla qiymətlə imtahan verərək orta məktəbdə Azərbaycan dili müəllimi olmaq hüququ qazanır və sentyabr ayından etibarən 6 sinifli şəhər məktəbinə ehtiyat müəllimi təyin olunur.

– Abdulla Şaiq şair, yazıçı, publisist, dramaturq kimi ədəbiyyatımızda öz dəsti-xətti ilə seçilən ədiblərimizdəndir. Həmçinin Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının inkişafı, Uşaq teatrının yaranması da Şaiqin adıyla bağlıdır. Necə düşünürsünüz, bu gün ölkəmizdə uşaq ədəbiyyatı sahəsində inkişaf yetərincədirmi?

– Abdulla Şaiqin uşaq əsərləri artıq 100 ildən çoxdur ki, bizim körpə balaların dilindən düşmür. Ən kiçik balalarımızın əzbərlədiyi ilk şeir nümunələri onun qələminə məxsusdur. Uşaqların bütün yaş dövrlərinə məxsus şeir və hekayələri, povestləri, dram əsərləri indiyədək dillər əzbəridir. A.Şaiq, A.Səhhət, M.Ə.Sabir və digər klassiklərimizin uşaq əsərləri dillərinin saflığı, məzmunları ilə uşaqları özlərinə cəlb edirlər. Həm də mənə elə gəlir ki, Şaiqin uşaq əsərlərinin sevilməsinin bir səbəbi də ondadır ki, o bu əsərləri bir pedaqoq kimi, uzun illər uşaqlarla işləyən, onların psixologiyasına dərindən bələd olan bir insan kimi yazıb. Ona görə uşaqlar onun şeirlərini əzbərləyəndə çətinlik çəkmirlər. Məncə indi yazılan uşaq əsərləri həm dil cəhətdən, həm də bədii xüsusiyyətləri baxımından fərqlidirlər.

– Günümüzün reallıqlarını nəzərə alaraq qeyd etmək istəyirəm ki, ölkəmizin böyük maarifçi nəslinə ehtiyacı var. Buna görə də müsahibəmizdə Abdulla Şaiqin maarifçilik fəaliyyətinə geniş yer ayırmaq istərdim. İlk öncə ədibin müəllifi və həmmüəllifi olduğu dərsliklər haqqında danışaq. Düşünürəm ki, Azərbaycan dilində yazılan bu dərsliklər həm gənc nəslin yetişməsində, həm də ana dilimizin inkişafında böyük rol oynayıb.

– Şaiq gənc yaşlarından yazıçılığa – şeirə, qəzələ çox böyük həvəs göstərib, rus dilindən tərcümələr edib. Hələ Xorasanda oxuyarkən qəzəllər yazıb. Hazırda Şaiqin iki qəzəl dəftəri muzeyimizin Əsas fondunda qorunur. Lakin onun həyatının əsasını müəllimlik fəaliyyəti təşkil edirdi. XX əsrin əvvəllərində ana dilində yazılan proqram və dərslik sahəsində dərin boşluqlar vardı. 1906, 1907-ci illərdə müəllimlərin Bakıda keçirilən birinci və ikinci qurultaylarında proqram komissiyası təsis edilir. Abdulla Şaiq proqram komissiyasının üzvlərindən biri kimi proqram və dərsliklərin hazırlanması ilə məşğul olur. 1907-ci ildə A.Şaiq M.Mahmudbəyzadə, S.Əbdürrəhmanzadə, S.Axundzadə ilə birlikdə “Uşaq çeşməyi”, 1908-ci ildə yenə də həmin müəlliflərlə birlikdə “İkinci il”, 1910-cu ildə “Uşaq gözlüyü”, 1910-cu ildə özünün fars dilində hazır etdiyi “Gülşəni-ədəbiyyat” və 1912-ci ildə Azərbaycan dilində “Gülzar” kimi dərslikləri nəşr etdirir. Daha sonra ədib “Uşaq gözlüyü” (1915), “Türk çələngi” (1919), “Milli qiraət kitabı” (1922), “Qiraət kitabı” (1924), “Türk dilinin qrameri” və başqa dərslikləri də hazırlayır. Milli təfəkkürlü gələcək nəsil yetişdirmək naminə Abdulla Şaiq dərsliklər üçün yeni-yeni əsərlər yazır, Şərq və Avropa müəlliflərindən tərcümələr edir, milli ədəbiyyat tarixini araşdırır, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini tədqiq və təhlil edir, Azərbaycan dilinin qrammatikasına, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair dərsliklər tərtib edir. Hazırda filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Arzu Hacıyeva Şaiqin “Türk çələngi” dərsliyini transfoneliterasiya edərək nəşrə hazırlayır. Abdulla Şaiqin şəxsi kitabxanasına məxsus olan həmin dərslik muzeyimizin fondunda qorunur. Fürsətdən istifadə edib demək istərdim ki, Şaiqin çox zəngin kitabxanası var idi. Ədib o kitabxanası haqqında da “Xatirələrim”də danışır. Onun kitabxanasına məxsus nadir kitablar fondumuzun ən qiymətli eksponatlarıdır.

– Məlumdur ki, “Mən yazıçılığımdan daha çox müəllimliyimlə fəxr edirəm” deyən Abdulla Şaiq bir neçə tədris ocağında pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. 1918-ci ildə isə müstəqillik qazanmış Azərbaycanda Şaiq Nümunə Məktəbinin əsası qoyulub. Belə bir fikir də rastıma çıxıb ki, “milli təhsil elə bu nümunə məktəbindən başlayır”. Yaxşı olardı ki, məktəbin yaranması və fəaliyyətindən danışaq.

– 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti məktəblərin milliləşdirilməsi haqqında dekret verib. İlk dəfə olaraq ana dili bərabərhüquqlu dil elan edilib və azərbaycanlılar öz ana dilində oxumaq hüququna malik olublar. Həmin il Abdulla Şaiq dərs dediyi Bakı realnı məktəbində rəhbəri olduğu öz sinfini milliləşdirib, bütün fənləri rus dilində keçilən sinifdə dərslərin türk dilində tədris edilməsinə nail olub. Bu tədris o zaman çox böyük zəhmətin, vətəndaş mövqeyinin hesabına başa gəlib. Nəzərə almaq lazımdır ki, Şaiq Nümunə Məktəbi o dövrdə milliləşdirilmiş ilk Azərbaycan məktəbi idi. Şagirdlər və onların valideynləri ilə bir-bir, ayrılıqda görüşərək, danışaraq Şaiq onlardan övladlarının türk dilində oxumağa razılıqlarını alıb. O dövrdə bu arzunu həyata keçirmək son dərəcə çətin, ağır idi. Lakin Şaiq nüfuzu və ardıcıl, fasiləsiz əməyi sayəsində rəhbəri olduğu sinfi türkləşdirməyə, milliləşdirməyə nail olub, bununla Azərbaycanda ilk orta milli təhsilin əsasını qoyub. Bu təhsil mərkəzinin əsasında Şaiq Nümunə Məktəbi yaranıb. Maraqlıdır ki, məktəbi müəllimlər, tələbələr və valideynlər özləri Şaiq Nümunə Məktəbi adlandırıblar.

Bütün proqramı, məramı, missiyası ilə türkçülüyü təbliğ edən Şaiq Nümunə Məktəbi Azərbaycanda milli kadr yetişdirilməsi sahəsində müstəsna işlər görüb. Elm, mədəniyyət, ədəbiyyat sahəsində xüsusi yeri və xidmətləri olan onlarla ziyalı Şaiq məktəbinin yetirmələridir.

– Abdulla Şaiqin çox məşhur tələbələri olub: Ruhulla Axundov, Tağı Şahbazi Simurq, Mikayıl Müşfiq, Cəfər Cabbarlı, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Mehdi Hüseyn, Məmməd Arif, maestro Niyazi, Həmid Araslı, Süleyman Rüstəm, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mikayıl Rzaquluzadə, Mirvarid Dilbazi və başqaları. Tələbələrinə aid əşyalar, sənədlər ədibin mənzil-muzeyində də qorunur. Necə idi tələbələri ilə münasibətləri? Bir çoxları sonradan repressiyaların qurbanı olub. Təbii ki, bu hadisələr Şaiqə təsir etməyə bilməzdi.

– Şaiq tələbələrini ata məhəbbəti ilə sevirdi. Bu haqda onun tələbələrinin xatirələrindən, ədibin öz xatirələrindən dolğun məlumat ala bilirik. Kamal müəllim muzeyə gələn qonaqlara bununla bağlı bir xatirə danışardı: 1923-cü ildə Şaiq Nümunə Məktəbinin şagird və müəllimləri Abdulla Şaiqin ədəbi-pedaqoji fəaliyyətinin 20-ci ildönümünə həsr olunmuş xatirə gecəsi keçirib, təntənəli gecənin materiallarını ayrıca kitab halında nəşr etdiriblər. Şaiq gecəsində Nümunə Məktəbi haqqında xatirə söyləyən, onun milli mövqeyini qiymətləndirən tələbələrin demək olar ki, hamısı ədibin 1918-ci ildə milliləşdirdiyi sinfin şagirdləri idi, ətrafında toplaşan türkçü, azərbaycanlı müəllimlər idi. Bu şagird və müəllimlər Şaiqin özünün müəllimliyinin, təhsil-tədris sahəsindəki xidmətlərinin şahidi olublar, çar Rusiyasının məmurları ilə necə ardıcıl mübarizə aparmasını əyani şəkildə müşahidə ediblər. Bu məktəbin, onu yaradan müəllim-vətəndaşın da əsl qiymətini onlar veriblər. Həmin gün keçmiş tələbələri sevimli müəllimlərini – Şaiqi mənzilindən (Yuxarı Dağlıq küçəsindən) indiki İqtisad Universitetinin binasında yerləşən Şaiq Nümunə Məktəbinə çiyinlərində aparıblar.

Repressiya qurbanları olan tələbələri – Ruhulla Axundovun, Tağı Şahbazinin, Mikayıl Müşfiqin ölümləri ədibə çox ağır təsir edib. O, onların hər birinin vaxtsız dünyadan köçmələri ilə bağlı hisslərini tələbələrinə həsr edilmiş əsərlərində ifadə edib: “Solmaz və sönməz” – Cəfər Cabbarlıya, “Gəlsin” – Ruhulla Axundova, “Şəklində” – Tağı Şahbaziyə və s.

– Məlumdur ki, görkəmli ədibin həyat və yaradıcılığına dair materiallar Abdulla Şaiqin Mənzil-Muzeyində qorunub saxlanılır. Direktoru olduğunuz muzeyin fəaliyyətindən söhbət etsək yaxşı olar. Bilirəm ki, muzeydə həm elmi tədqiqatlar aparılır, həm kütləvi tədbirlər keçirilir, həmçinin uşaqlar üçün ayrıca ekskursiya və tamaşalar təşkil olunur.

– Bizim muzey 1905-ci ildə inşa edilmiş binada yerləşir. Abdulla Şaiq anası və qardaşı ilə bu binadakı mənzilə 1916-cı ildə köçüb, bu mənzildə ailə qurub, dörd övladı dünyaya gəlib – Altunsaç, Kamal, Gülbəniz və İldırım. Əfsuslar olsun ki, Altunsaç körpə ikən xəstələnərək vəfat edib. Ədib 1957-ci ilə qədər bu mənzildə yaşayıb, demək olar ki, bütün əsərlərini də bu mənzilin divarları arasında yazıb.

Abdulla Şaiqin Mənzil-Muzeyinin əsasını Şaiq irsinin davamçısı, tədqiqatçısı, təbliğatçısı, külliyyatlarının tərtibçisi, naşiri, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərindən biri, məşhur ədəbiyyatşünas, ədibin oğlu akademik Kamal Talıbzadə qoyub. Muzey 1991-ci ildə A.Şaiqin 110 illik yubileyi ərəfəsində yaradılıb. Kamal Talıbzadə doğulub boya-başa çatdığı mənzili “müqəddəs ocaq” adlandırırdı. Millətini, tarixini, sənətini, nəslini dərin məhəbbətlə sevən, onun hər bir nailiyyətini yüksək dəyərləndirən, xalqının milli mənəvi sərvətlərini gərgin elmi və icimai fəaliyyətilə yaşadan bu insan ata ocağında muzey yaradıb. Bir çox çətinliklərlə üzləşən Kamal müəllimin bacarığı, səyi və zəhməti nəticəsində zəngin kolleksiyaya malik olan bir mədəniyyət ocağı ərsəyə gəlib. Bu kolleksiyanın əsasını A.Şaiqə və onun ailəsinə məxsus xatirə əşyaları, kitablar, orijinal fotolar, əlyazmalar, sənədlər, incəsənət əsərləri və digər maraqlı eksponatlar təşkil edir.

Hazırda muzeyimizin Əsas fondunda 9000-ə yaxın muzey əşyası var. 4 otaqdan ibarət ekspozisiyamız hər zaman seyricilərin üzünə açıqdır. Bələdçi mətnlərimiz müxtəlif yaş qrupları üçün nəzərdə tutulub. Muzeydə fond, ekspozisiya işi ilə paralel daim elmi tədqiqatlar aparılır, fond materialları əsasında kitablar, toplular nəşr edilir. Kamal müəllim muzey yaranan gündən burada elmi yaradıcılığa böyük önəm verib və bu muzeyin elmi ocaq olduğunu dəfələrlə vurğulayıb. Əməkdaşlarımız Kamal Talıbzadənin rəhbərliyi altında muzeyin fondlarında qorunan kitab və əlyazmalar əsasında müxtəlif kitablar nəşr etdiriblər. Biz indi də iş prosesində Kamal müəllimin tövsiyyələrinə riayət edir, onun ənənələrini davam etdiririk.

Muzeyin fəaliyyət dairəsı genişdir. Burada müxtəlif yönlü tədbirlər keçirilir, səyyar sərgilər təşkil edilir, mühazirələr oxunur. Bütün bunlar vaxtaşırı televiziya, radio və mətbuatda işıqlandırılır. Muzeydə dəfələrlə A.Şaiqə, K.Talıbzadəyə, Azərbaycanın digər görkəmlı şəxsiyyətlərinə həsr edilmiş veriliş və filmlərin çəkılışı aparılıb. Hər il Beynəlxalq Muzeylər Günündə Abdulla Şaiqin “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü həccə gedir”, “Yaxşı arxa”, “Şələquyruq” nağıllarının kukla tamaşalarını balaca qonaqlarımıza göstəririk. Tamaşalar muzeyin əməkdaşları tərəfindən hazırlanır və təqdim edilir.

2021-ci il bizim üçün ikiqat yubiley ilidir: həm Abdulla Şaiqin 140-illiyi, həm də Abdulla Şaiqin Mənzil-Muzeyinin 30 illiyidir. Ümid edirəm muzeyimiz üçün hazırladığınız Uşaq Muzey-Mərkəzi layihəsi bu il öz praktiki həllini tapar. Müəllifi olduğunuz bu layihənin əhəmiyyətini bir daha vurğulamaq istəyirəm, çünki yeni yaradılacaq mərkəzin başlıca məqsədi gələcək nəsillərə kitaba, ədəbiyyata sevgi aşılamaq, balaca seyricilərimizə yeni biliklər, bacarıqlar ötürmək, mədəni ailəvi istirahətin təşkilindən ibarət olacaq. Əyləncəvi və eyni zamanda maarifçilik funksiyasını özündə ehtiva edən bu mərkəz həm bilikli, bacarıqlı insan kapitalının yetişdirilməsində, həm də qeyri-neft sektorunun mühüm qolu olan turizm sahəsinin inkişafında böyük rol oynaya bilər.

– Çox sağ olun, Ülkər xanım. Abdulla Şaiqin Mənzil-Muzeyinin 30 illiyi münasibətilə bütün kollektivinizi təbrik edir, yeni-yeni nailiyyətlər arzulayıram. Mümkünsə biraz ailəniz, ailə üzvlərinizin elmi və ictimai fəaliyyətindən danışardıq.

– Kamal Talıbzadə muzeyin əsasını qoyaraq ömrünün sonunadək (2006) muzeyin direktoru olub. Eyni zamanda o, bütün ömrünü AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutunda rəhbər vəzifələrdə çalışıb, gərgin elmi və elmi-təşkilati iş aparıb. Öz fəaliyyətilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminə əvəzsiz töhfələr verib, Azərbaycanda ədəbi tənqid məktəbinin yaradıcılarından olub. Vəfatından sonra muzeydə Kamal müəllimə həsr edilmiş guşə yaradılıb.

Şaiqin sevimli gəlini, Kamal müəllimin ömür-gün yoldaşı Rəfiqə xanım müəllimə idi. O, Azərbaycan ədəbiyyatını, Azərbaycan dilinin sirrlərini şagird və tələbələrinə sevə-sevə öyrədirdi. Rəfiqə xanım Kamal müəllimin vəfatından sonra muzeyin direktoru kimi fəaliyyətə başlayıb. Bu müddətdə muzeyin bir sıra mühüm layihələri həyata keçirilib.

Qardaşım Şaiq fars filologiyası fakültəsini bitirib. Muzeyimizin böyük elmi işçisi olub, bir çox ərəb əlifbası ilə yazılmış əlyazmaları məhz o transfoneliterasiya edib. Əfsuslar olsun ki, uzun sürən xəstəlikdən sonra vaxtsız vəfat edib.

Mən ixtisasca musiqişünasam. Muzeyə məni atam, Kamal Talıbzadə gətirib. Əvvəl baş mühafiz, anamın vəfatından sonra isə direktor kimi fəaliyyət göstərirəm.

– Siz həmçinin AMEA İncəsənət və Memarlıq İnstitutunun Azərbaycan musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi şöbəsinin əməkdaşısınız. Öz elmi tədqiqatlarınız haqqında məlumat verərdiniz.

– Öz işimdən danışanda mən hər zaman atamı xatırlayıram və xatırlatmaq istəyirəm. Dəfələrlə bu haqda danışmışam, bundan sonra da təkrar da olsa danışacağam. Məni həm Akademiyaya, həm də muzeyə atam gətirib. Hər iki işimdə atam mənə dəstək olub, yol göstərib, tövsiyələrini verib, mənə örnək olub.

Mən 40 ildən artıqdır ki, Azərbaycan musiqisinin tarixi və nəzəriyyəsi şöbəsində, akademik Zemfira Səfərovanın rəhbərliyi altında çalışıram. İşlədiyim illər ərzində şöbənin bütün layihələrində yaxından iştirak etmişəm. Şöbənin hazırladığı “Azərbaycanın musiqi tarixi” beşcildliyinin “Azərbaycan xalq yaradıcılığı”, “Müslüm Maqomayevin həyat və yaradıcılığı”, “Hacı Xanməmmədovun həyat və yaradıcılığı”, “Azərbaycan bəstəkarlarının kantata-oratoriya və kamera-vokal yaradıcılığı” və digər bölümlərini işləmişəm, beşçildliyin materiallarının redaktəsində, nəşrə hazırlanmasında iştirak etmişəm. “Azərbaycan vokal sənətində musiqi ilə poeziyanın qarşılıqlı əlaqəsi” mövzusunda sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyasını müdafiə etmişəm. Hazırda görkəmli musiqişünas Zemfira xanım Səfərovanın elmi yaradıcılığına həsr edilmiş kitab üzərində işləyirəm.

– Maraqlı müsahibəyə görə sizə təşəkkür edirəm, Ülkər xanım. Sizə gələcək fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayıram.

Müsahibəni hazırladı: Nəzmin Cəfərova, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

Abdulla şaiq xatirələrim

8 окт 2022

В группе 54 007 участников

Abdulla Şaiq xatirələrində yazır; Mirzə Cəlil çox çətin tarixi şəraitdə fəaliyyət göstərir və Şərq həyatının yaralı, xəstə cəhətlərini cəsarətlə öz felyetonlarında açıb göstərə bilirdi. Hər bir felyeton, karikatura müxtəlif sinif və zümrələrə təsir edir, əhali arasında müzakirə və mübahisələrə səbəb olurdu. Belə hallarda Mirzə Cəlil özü də ziyan çəkirdi. Məsələn, “Molla Nəsrəddin” jurnalının ilk nömrəsində qopardığı fırtınanı mən indi də yaddan çıxarmamışam. Səs-küyə səbəb iki məsələni xatırlayıram. Bunlardan biri Şərq qadının azadlığını təbliğ edən felyeton, digəri isə Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin həmin jurnalda çap olunmuş şəkli idi. Felyetonda Mirzə Cəlil açıq-aşkar qadın məhkumluğunun əleyhinə çıxır, medallarla general formasında çəkilmiş Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şəklində isə Bakı milyonçusunu xalqı çarizmə satan bir sərvətdar kimi tənqid edirdi. Bu iki məsələ o vaxt mürtəcelər içərisində böyük çaxnaşmaya səbəb olmuşdu. Yenilik düşmənləri Mirzə Cəlili arxasınca söyür, onu öldürməklə hədələyir və çirkin məzmunlu məktublar yazıb göndərirdilər. O cümlədən həcv yazıb Mirzə Cəlilə göndərir, həmin həcvin başqa nüsxələrini isə Bakı köhnəpərəstləri arasında yayırdılar. Onlar həmin həcvi məclislərdə oxuyur, bu yolla Mirzə Cəlili hörmətdən salmağa çalışırdılar. Abdulla Şaiq “Xatirələrim” Hazırladı: Sapiens

Комментарии 0

Новые комментарии

Для того чтобы оставить комментарий, войдите или зарегистрируйтесь

Сервисы VK

добавлена сегодня в 11:13

Bu gün teatr günüdür. Bu gün hım də Azərbaycanın xalqının yetişdirdiyi az saylı dahilərdən biri Mirzə Fətəli Axundovun xatirə günüdür. Axundovun çox xüsusiyyətlərini sadalamaq olar. Amma mənim üçün Axundovun böyüklüyü ondadır ki, o bizə özümüzü olduğumuz kimi göstərdi. Hacı Qaranı Hacı Qara kimi, Hatəm xan ağanı Hatəm xan ağa kimi, Şərəfnisəni Şərəfnisə kimi, Dərvişi Dərviş kimi, Molla İbrahimxəlili Molla İbrahimxəlil kimi və sairə. Bu gün Azərbaycan teatrında böhran var. Ona görə yox ki, aktyorlarımız, rejissorlarımız yoxdu. Ona görə ki, Axundovumuz, Cabbarlımız, Mirzə Cəlilimiz, Haqverdiyevimiz, Zərdabimiz yoxdur. Bizi olduğumuz kimi özümüzə göstərən ədibimiz yoxdur.

Книга – Xatirələrim

Xatirə ədəbiyyatı #10
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və maarifinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Abdulla Şaiqin “Xatirələrim”i “Xan” nəşriyyatının “Xatirə ədəbiyyatı” silsiləsindən təqdim etdiyi növbəti kitabdır. Kitabda görkəmli maarifçi ziyalının uşaqlığı, böyüyüb formalaşdığı Tiflis mühiti, Mirzə Fətəli Axundovla atasının münasibətləri, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid kimi ziyalılarla ünsiyyəti, Xorasandakı, Bakıdakı həyatı və s. öz əksini tapıb. Kitab XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olan ziddiyyətli, təzadlı şəraiti, erməni-müsəlman hadisələrini də şairin xatirələri fonunda görməyinizə şərait yaradacaq.

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 10-cu kitab

© Abdulla Şaiq / Xatirələrim

© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 400 səh.

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

Keçmişin ağır, iztirablı günlərini görməyən azad və xoşbəxt gəncliyimizə ithaf edirəm.

Abdulla Şaiq (1881–1959)

Zaman və könül güzgüsü

Hər şair, hər yazıçı öz dövrünün, mühitinin və ədəbi nəslinin güzgüsüdür. Bu güzgüyə bax – o dövrdən xəbərin olsun. Bu güzgüyə diqqət et – o mühitin bütün əyrilərini, əskiklərini, xarakterik cizgilərini toplayaraq xəyalında canlandır. Bu güzgüdəkiləri gör – gördüklərin sayəsində yazıçının özünü də, şəxsiyyətini də, onu yetişdirən, yazıçı olmasına səbəb olan şəraiti də anlamaq asanlaşsın.

Bütün bu dediklərim bədii ədəbiyyat nümunələrinə aiddir. Amma oxuduğunuz əsər həm də xatirədirsə, deməli, verəcəyi dəyərli informasiya da, təsəvvür yaranmasına xidmət edəcək çalarlar da, hadisə, situasiya və xarakter zənginliyi də daha çox olacaq.

Ümumiyyətlə, xatirə ədəbiyyatı bütün dünyada və bütün dövrlərdə oxucu marağını çəkib. Bunun səbəbi yalnız o ədəbiyyatın yazıçının taleyi, şəxsiyyəti və xarakteri ilə bağlılığı deyil, həm də mühiti və dövrü ilə bağlılığıdır. Bir də təbii ki, səmimiyyət göstəricisi ilə. İnsanlar xatirələrini danışarkən daha səmimi, daha içdən olurlar. Çünki özlərindən, özləri üçün dəyərli olanlardan söz açırlar. Yaşadıqlarına xəyalən qayıdarkən özlərini, ruhlarını bütün ziddiyyətləri ilə bərabər göstərməli olurlar. İçinə qapılaraq getdikləri, təsiri altında olduqları hadisələr buna vadar edir. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, əksər yazıçılar xatirə yazmağı sevmirlər. Axı Olduğu kimi Görünmək hər yazıçının arzusu deyil.

Azərbaycanda da xatirə ədəbiyyatı çox yayılmış janr hesab edilmir. Çünki bizdə bu istiqamətdə qələm çalmaq istəyənlər daha az olub. Ancaq XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və maarifinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan Abdulla Şaiqin “Xatirələrim” i bu sahədə yazılmış ən dəyərli nümunələrdən biri hesab oluna bilər.

Abdulla Şaiq (Talıbzadə Abdulla Şaiq Axund Mustafa oğlu – 1881–1959) Tiflisdə, ruhani ailəsində dünyaya gəlib. 1888-ci ildə altı sinifli şəhər müsəlman məktəbində təhsilə başlayıb. 1893-cü ildə ailə vəziyyəti ilə əlaqədar anası və qardaşı ilə bərabər Xorasana köçüb, təhsilini orada davam etdirib. 1900-cü ildə Tiflisə qayıdaraq bir müddət burada qaldıqdan sonra 1901-ci ildə Bakıya köçüb.

Milli intibah tərəfdarı olan maarifçi pedaqoq, romantik şair kimi tanıdığımız Abdulla Şaiq öz həyatını bütünlüklə Azərbaycan maarifinin inkişafına, yeni tipli məktəblərin yaranması, təlimin ana dilində aparılması, dərs kitablarının ana dilində tərtib edilməsi, ibtidai və orta məktəblərin inkişafı, milli müəllim kadrlarının hazırlanması kimi problemlərin həllinə həsr edib. “Türk ədəbiyyatı”, “Türk çələngi”, “Milli qiraət”, “Müntəxabat”, “Ədəbiyyat”, “Gülşəni ədəbiyyat” adlı dərsliklər və proqramlar hazırlayıb.

Yaradıcılığına tərcümə və qəzəllə başlasa da, ilk mətbu əsəri “Laylay” adlı uşaq şeri olub. “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü həccə gedir”, “Yaxşı arxa”kimi mənzum nağıllar yazıb. “Ədhəm”, “Tapdıq dədə”, “Qoçpolad”kimi poemaları milli folklorumuzun ən koloritli xüsusiyyətlərini özündə daşıyır. 1910-cu ildə qələmə aldığı “Gözəl bahar” pyesi ilə milli uşaq teatrının özülünü qoyub. “Məktub yetişmədi”, “Köç”, “Daşqın”, “İntiharmı, yaşamaqmı”, “Göbələk”, “İblisin hüzurunda”, “Dursun”, “Əsrimizin qəhrəmanlar”ı kimi bir çox dəyərli hekayə, povest və romanların müəllifidir.

Onun həyatı da, yetişdiyi və yaradıcılıqla məşğul olduğu dövr Azərbaycan tarixinin, eyni zamanda da ədəbiyyatının elə bir qarışıq, ziddiyyətli, və mürəkkəb dövrü idi ki, ona işıq salınması, onun haqqında danışılması hər zaman maraq doğuracaqdır. “Xatirələrim” belə bir funksiyanı daşıyır. Burada kiçik yaşlarından başlayaraq Abdulla Şaiqin bir çox Azərbaycan ziyalısının yetişməsində və inkişafında rol oynamış Tiflis mühitində böyüməsi, formalaşması, ailəsi ilə bərabər Xorasana köçməsi, orada gördükləri, yaşadıqları və müşahidə etdikləri çox maraqlı yazıçı üslubu ilə əks etdirilir. Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundovun Abdulla Şaiqin atası ilə dostluğu və münasibətləri haqqında qələmə aldığı fikirlər də bir çox maraqlı məqamların aydınlaşmasında yardımçı olur: “Evləri bizə yaxın olduğundan bazar günləri atamın yanına söhbətə gəlirlərmiş. Söhbət zamanı hərdən mübahisə də edərlərmiş. Anamın dediyinə görə M.F.Axundov da atamın kitabxanasından istifadə edər, tez-tez ondan kitab alıb apararmış. Bunların çoxu dini kitablar idi… atam “Hər gələndə dindən söz açır. Çox ağıllı, bilikli və xeyirli adamdır, hayıf ki, etiqadı xarabdır” – deyirdi”.

Burada Abdulla Şaiqin Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid kimi görkəmli ziyalılarla tanışlığı və ünsiyyəti də öz maraqlı ifadəsini tapıb.

“Xatirələrim” Xorasan həyatını da əks etdirir, Bakı mühitini də. Bu şəhərlərdə yaşayan insanların həyatı, güzəranı, müsəlmanların necə bir avamlıq və xurafat içərisində olduqları, hansı zillət içərisində ömür sürdükləri də göstərilir. Ancaq bu kitab yalnız Abdulla Şaiqin, ailəsinin yaşamını əks etdirmir. Burada müsəlman qadınının hüquqsuzluğu da var, siyasi çalarlara da rast gəlinir. Mühitdən başqa ailənin, ata və ananın bir insanın yetişməsinə, hansı istiqamətə yönlənə-cəyinə göstərdiyi təsir də öz əksini tapır. Kiçik Abdullanın şəxsi duyğularına, həyəcanlarına da şahid olur, bir uşaq üçün atanın necə dəyərli və vacib şəxsiyyət olduğunu anlayır, bu səhnədən təsirlənirik: “Bilmirəm, o nə hal idi. Qollarımı ona tərəf uzadıb: “Ata, ata!” – deyə elə vəhşi bir səslə bağırdım ki, yanımdakılar qorxdular, iki qolumdan tutaraq: “Səbir elə, fayton bura gələcək” – deyə məni saxladılar. Xorasana gəldiyimiz ilk gündən keçən beş il ərzində, bəlkə birinci dəfə idi ki, belə sevinirdim”.

Bəzən kədər, təəssüf, qəlb ağrısı gətirən misralar aradabir Abdulla Şaiqin öz xarakterindən irəli gələn zarafatcıllıq, baməzəlik kimi xüsusiyyətlərlə də yüklənir, maraqlı yumoristik çalar da ala bilir. Məsələn, Cəlaləddin Rumi ilə bağlı qələmə aldığı əhvalat: “… bir şair aşura günü təsadüfən gəlib Hələb şəhərinə çıxıb… Görür ki, adamlar boyunlarında kəfən bir-birinin belindən tutub: “Şaxsey-vaxsey,” – deyə-deyə… yeriyirlər… yanında duran kişidən soruşur:

– Şəhərinizdə vəfat edən kimdir?

Həmin kişi acıqlı-acıqlı ona baxaraq soruşur:

– Bəs, sən müsəlman deyilsən?

Şair cavab verir:

– O halda bəs sən bilmirsən ki, bu gün aşuradır, İmam Hüseynin qətlə yetirilən günüdür?

Şair təəccüblə kişiyə baxıb deyir:

– Aha, yadıma düşdü, yezid dövrünü deyirsən? Bu xəbər sizə nə gec çatıb? Siz onun ölümü xəbərini bu gün eşitmisiniz?”

Abdulla Şaiq buna görə Cəlallədin Ruminin də kafir hesab edildiyini yazaraq mühitin və xalqın avamlığını çox ustalıqla əks etdirə bilir.

Abdulla Şaiq yazır: “Şərq həyatının elə qaranlıq guşələri vardır ki, oraya günəşlə bərabər ensən, yenə də onun dərinliklərinə nüfuz edə bilməzsən!”.

İnsanın könlü də belədir. Ora işıq salmaq çətindir. Amma Abdulla Şaiqin “Xatirələrim”i onun Zamanına da, Cavid, Hadi, Cabbarlı kimi zamandaşlarının şəxsiyyətinə də, Könlünə də Güzgü ola bilir. “Xatirələrim” sayəsində onlara baxmaq da, görmək də mümkündür. Hətta bu gün üçün bəzi yanlış görünən dəyərləndirmələrinə baxmayaraq…

Kədər içində sevinc

Uşaq hafizəsi təmiz bir güzgüyə bənzər, gördüyünü, eşitdiyini olduğu kimi əks etdirər. Uşaqlıq xatirələri hafizədə o qədər möhkəm yer tutur ki, uzun illər onu silib yox edə bilmir. İnsan qocaldıqda da ilk xatirələrini hafizəsinin yardımı ilə olduğu kimi gözünün qabağında canlandıra bilir və xəyalın yüngül qanadları üzərində bir anda ən uzaq məsafələri dolaşıb yenə qayıdır.

Uşaq ikən gördüyüm adamlar, bildiyim hadisələr, dəfələrlə qulaq asdığım nağıl və dastanlar, əzbərlədiyim şeirlər indi də hafizəmdən silinməmişdir. Əlimə qələm alıb uzaq keçmişə aid xatirələrimi yazarkən, hafizəm ən kiçik hadisələri belə gözüm önündə elə canlandırırdı ki, indi 72 yaşım olduğu halda onları bu gün görüb, bu gün eşidir kimi oluram.

Doğulduğum və uşaqlıq illərimin çoxunu keçirdiyim Tiflis şəhəri, ətəkləri yaşıl otlar və əlvan çiçəklərlə bəzənmiş, uca dağlarla qucaqlaşmışdır. İnsan əli dəyməmiş kimi görünən müctəhid və botanik bağları, Şeyx Sənan dağı, Sərdar bağı zəngin təbii zənginlikləri olan Tiflis şəhərini əlvan qanadlarını geniş açmış tovuzquşuna bənzədir. Şəhəri ikiyə ayıran Kür çayının yaşıl məxmər xalıya oxşayan sahilləri, şəhəri gizlətməyə çalışan uca, şax-budaqlı ağacları Tiflisin gözəlliyini bir qat daha artırır. Hələ XVIII əsrdə məşhur Azərbaycan şairi Vaqif Tiflis şəhərindən aldığı təəssürata:

“Bəh, bu bağın nə əcəb sərvi-dilaraları var,
Hər tərəf tazə açılmış gülü-rənaları var”

– beytilə başlanan ayrıca bir şeir həsr etmiş, bununla özünün gürcü xalqına, gürcü gözəllərinə, Tiflisin zəngin və könülaçan təbiətinə dərin məhəbbətini bildirmişdir.

Öz təbii gözəllikləri ilə yanaşı, Tiflis o zaman xüsusi inzibati mövqeyə də malik idi. Bu şəhər bu gün Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan respublikalarının tutduğu sahələri birləşdirən Zaqafqaziyanın mərkəzi idi. Çar tərəfindən təyin edilmiş canişin burda yerləşir, Zaqafqaziya ilə birlikdə Dağıstan vilayətini də o, idarə edirdi. Tiflisin inzibati mövqeyi ona Rusiya ilə daha sıx əlaqə saxlamağa imkan yaratdığından, rus mədəniyyətinin təsiri də daha tez burada özünü göstərməyə başlayırdı. XIX əsrin ikinci yarısında artıq Tiflisdə yüksək mədəni səviyyədə olan teatrlar yaradılmış, orta və ali məktəblər, Qori şəhərində müəllimlər seminariyası açılmışdı.

Tiflis bu dövrdə yalnız Gürcüstanla deyil, bütün Zaqafqaziya xalqlarının siyasi-ictimai həyatı ilə bağlı şəhər idi. Zaqafqaziya və Dağıstan müsəlmanlarının, o cümlədən azərbaycanlıların az-çox mədəni-maarif ocaqlarını idarə edən təşkilatlar, dini idarələr Tiflisdə yerləşirdi. Çarizmin millətləri parçalamaq siyasətinə uyğun olaraq Tiflisdə müfti və şeyxülislamın rəhbərliyi altında iki ruhani idarəsi təşkil edilmişdi. Müfti sünnilərə, şeyxülislam isə şiələrə rəhbərlik edirdi. Bunların hər birinin iki müavini, rusca və azərbaycanca yazan iki katibi və bir hesabdarı var idi. Şəhər və qəzalara təyin edilmiş qazı və mollalar idareyi-ruhaniyyələrə, idareyi-ruhaniyyələr isə Zaqafqaziya canişininə tabe idi.

Bu zaman Tiflisdə, Zaqafqaziya canişininin göstərişi ilə, şeyxülislamın və müftinin nəzarəti altında altı sinifli məktəb açılmışdı. Dərsləri rus dilində aparılan bu məktəb altı sinifli rus məktəblərinin proqramını qəbul etmişdi. Əlavə olaraq bu məktəbdə Azərbaycan dili, fars dili və ərəb qəvaidi də keçilirdi. Atam Axund Molla Mustafa Tiflisdəki ruhani idarələri və açılan məktəblərlə əlaqədar olduğundan, orada yaşayırdı. Mən də dünyaya gözlərimi ilk dəfə bu şəhərdə açmış, uşaqlıq illərimi də orada keçirmişəm.

Qardaşım Abdullanın[1 – Atamın indi məndə olan bir kitab səhifəsinə qeyd etdiyi tarixə görə qardaşım Abdulla 1879-cu ildə noyabrın 17-də anadan olubdur.] ölümü ata-anasının qəlbini dərin hüzn və kədər içində buraxmışdı. Onlara ancaq yaxın zamanda dünyaya gələcək yeni övlad ümidi təsəlli verirdi. Hamı səbirsizliklə onun yolunu gözləyirdi. Yolu gözlənən həmin çağa mən idim. 1881-ci ildə fevral ayının 12-də (yeni hesab ilə 24-də) Tiflis şəhərində doqquz aylıq uzun bir səfərdən tək yox, özüm ilə bərabər bir yoldaş da gətirmişdim. Ölən qardaşımın sönən çırağını yandırmış olduğumdan, onun adını mənə qoydular. Mən də, mənim ilə əkiz tayı olan bacım Mərziyə də ata-anamızın qəlbindəki dərdi, kədəri silib yerinə sevinc və şənlik qığılcımları saçdıq. Ailəmiz yenidən şənləndi.

Atam Axund Molla Mustafa Süleyman oğlu o zaman Tiflis qazısının müavini vəzifəsində çalışıb, ayda 25 manat maaş alırmış. Əsli Borçalı mahalının Sarban kəndindın idi. Çox varlı olmamasına baxmayarq: “Gözün aydın, Axund əmi, oğlun oldu” – deyə onu muştuluqlayan mamaya 5 manat bağışlamışdı. Bacım Mərziyə bir saat məndən sonra dünyaya gəlmişdi. Əfsus ki, çox yaşamadı, 3 ay sonra vəfat etdi. Mən doğulduqdan iki həftə sonra atam şeyxülislamın müavini təyin edildiyindən maddi vəziyyətimiz bir az yaxşılaşmışdı.

Atam qarayanız, ortaboylu bir kişi idi. Qara, enli qaşları, iri, qara gözləri, bir tutumluq şəvə kimi qara saqqalı var idi. Bığına, saqqalına rəng və həna yaxdırmağı vərdiş etmişdi.

Atam ruhani olmasına baxmayaraq, öz təbiəti etibarilə daha çox müəllimə bənzəyirdi. (Məncə, vəzifənin insanların əhvali-ruhiyyəsinə az-çox təsiri olur). O, məhdud fikirli, mütəəssib, zaman və mühitini düşünməyən ruhanilərdən deyildi. Vəzifəsinə sadiq, haqqı və doğruluğu sevən, zamanının maarifçi şəxslərindən idi. İdareyi-ruhaniyyədən və müəllim olduğu altı sinifli məktəbdən aldığı zəhmət haqqı ilə ailəsini dolandırırdı. Məktəbdə şəriət fars dili və ərəb qəvaidi müəllimi idi. Bütün Tiflis camaatı onu sevirdi. Hamı onu “Axund əmi” çağırırdı.

Anam nağıl edirdi ki, Mirzə Fətəli Axundov, şeyxülislam Molla Əhməd Səlyaninin və atamın yaxın dostu imiş. Evləri bizə yaxın olduğundan bazar günləri atamın yanına söhbətə gəlirlərmiş. Söhbət zamanı hərdən mübahisə də edərlərmiş.

Atamın zəngin kitabxanası var idi. Anamın dediyinə görə, M.F.Axundov da atamın kitabxanasından istifadə edər, tez-tez ondan kitab alıb apararmış. Bunların çoxu dini kitablar idi. Görünür, M.F.Axundov islam dinini və şəriət ehkamlarını tənqid edərkən, islam dininin özünü öyrənmək üçün bu kitablardan istifadə edirmiş. Bir dəfə anamın “Qonaqla nəyin üstündə belə deyişirsən?” – sualına atam cavab verir ki, “Hər gələndə dindən söz açır. Çox ağıllı, bilikli və xeyirli adamdır, hayıf ki, etiqadı xarabdır”.

Atamın bəylərlə heç arası yox idi. Doğulduğu Sarban kəndində bəylərin törətdikləri vəhşilikləri gördüyündən onlara qarşı dərin nifrət bəslərdi. Onlardan söhbət düşəndə çox tez-tez təkrar etdiyi bu beyti deyərdi:

“Səg çü dəndan avərəd, bəg mişəvəd,
Bəg çü dəndan bərkənəd, səg mişəvəd”.[2 – Hər köpək diş çıxaranda bəy olur,Dişlərini tökən bəy də it olur. (fars.)]

Maraqlı burasıdır ki, atam bu beyti öz tələbələrinə də əzbərlətmişdi.

Anam Mehri qısaboylu, ətli-canlı, ağbəniz, açıq alınlı bir qadın idi. Qısa kirpikli, xırda, qara gözləri, bir-birindən aralı nazik qaşları vardı.

Anam çox gəzməyi, bəzənməyi sevməz, arabir ancaq qardaşıgilə gedərdi. O da şəraitin və köhnə adət-ənənələrin məhkum etdiyi yüzlərlə Şərq qadınlarından biri kimi, sevmədən, tanımadan atama verilmişdi. Uşaq ikən Nərimanovlar familiyasına mənsub olan Molla Fatmanın yanında üç-dörd il oxumuşdusa da, bir şey öyrənməmişdi.

Sənəm nənəm əri Cəfər öldükdən sonra, dörd qardaşın bir bacısı olan qızı Mehrinin üstündə yarpaq kimi əsirmiş. Dindar və mövhumatpərəst nənəm göz dəyməsin deyə, hər gün üzərlik yandırıb qızını onun üstündən keçirir, boynundan göy muncuq asır, hər ay dua yazdırıb üstünə tikirmiş. Dindar arvadın ürəyi bunlarla da sakit olmayıb, nəzir edibmiş ki, “qızım ölməyib əlimdə qalsın, onu seyidə verim”. Buna görə də hər cümə axşamı Tiflisdə məşhur seyidlərdən olan Mir Nemətulla ağanın ocağında şam yandırırmış.

Atam yaxın qohumu olan anamı qız ikən görüb ona vurulubmuş. Lakin bilirdi ki, dindar Sənəm qızını seyiddən başqa heç kəsə verməyəcəkdir. Mir Nemətulla ağa ilə dost olduğundan dərdini gedib ona açır. Mir Nemətulla ağa atamın sözünü yerə salmayıb onunla birlikdə Sənəm nənəmin yanına gedir. Nənəm onların qabağına şirin çay töküb qoyanda ağa fikrini açıb söyləyir:

– Sənəm xanım, mən sənin qapına həmişə gələn adam deyiləm, bu gün vacib bir iş üçün gəlmişəm. Sözümü yerə salsan, çayımı içməyib çıxıb gedəcəyəm. Mən qardaşım Axund Mustafa tərəfindən elçi gəlmişəm. Mehri xanımı ona almaq istəyirəm.

Sənəm nənəm cavabında deyir:

– Ağa Molla Mustafa bizə yad deyil. Gəlinimin qardaşıdır. Ancaq mən nəzir eləmişəm ki, qızımı seyidə verim.

Mir Nemətulla ağa deyir:

– Molla da seyid kimi bir şeydir.

Nənəmin sözü kəsilir, razılıq verməyə məcbur olur. Bundan sonra Mir Nemətulla ağa əvvəlcə atamın, sonra da öz çayını qarışdırıb deyir:

– Allah mübarək eləsin, xoşbəxt olsunlar, indi ağzımızı şirin eləyə bilərik.

Biz o zaman Tiflisin müsəlman məhəlləsində – Varantovski küçədə hacı Rza deyilən bir adamın mülkündə olurduq. İki mərtəbədən ibarət olan bu binanın həyətə baxan hissəsinin birinci qatında biz, ikinci qatında şeyxülislam Mirzə Həsən Tahirov öz ailəsi ilə yaşayırdı. Həmin binanın küçəyə baxan hissəsinin birinci qatında altı sinifli məktəb, ikinci qatında isə ruhani idarəsi yerləşirdi. Həyətin sağ və sol tərəfindəki çiçəkliklər tünd yaşıl rəng çəkilmiş qısa, nazik taxtalarla çəpərlənmişdi.

Altı sinifli məktəb şeyxülislamın nəzarəti altında olmasına baxmayaraq, başqa şəhər məktəbləri kimi o da Tiflisdə olan Zaqafqaziya maarif müfəttişliyinə tabe idi. Dərslər rus dilində keçilirdi. Ruhani idarəsi nəzdində olduğu üçün proqrama şəriət, Azərbaycan, fars və ərəb dilləri də daxil edilmişdi.

Mən hələ məktəb yaşına çatmamışdımsa da, həmin məktəbin şagirdləri ilə tanış ola bilmişdim. Tənəffüs zamanı onlarla həyətdə görüşür və bir yerdə oynayırdıq. Atam həm ruhani idarəsində işlədiyinə, həm də məktəbdə müəllim olduğuna görə, məktəb müəllimləri məni yaxşı tanıyırdılar.

1888-ci ilin sentyabr ayı idi. Dərslər başlanmışdı. O gün zəng vurulduğu zaman uşaqlarla bərabər mən də birinci sinfə girib, yeni tanış olduğum Nəbiağa adlı tələbənin yanında oturdum. Müəllim etiraz etmədi. Dərslər bitdikdən sonra evə gedərkən müəllim, “Sabah kitab, dəftər, qələm gətir” – dedi.

Səhəri gün rəsmi bir tələbə kimi bilik ocağına ayaq basdım. Dərsdən sonra kitablarım qoltuğumda evə qayıtdığım zaman anam məni çox mehriban qarşılamışdı. O gün şadlığımdan yerə-göyə sığmırdım.

Müəllim çatışmadığından bir otaqda iki-üç sinif yerləşirdi. Üç birinci sinifdə Baxşəli bəy, o biri siniflərdə Paşa bəy dərs keçirdi. Paşa bəy qumralgözlü, arıq, ortaboylu, Baxşəli bəy isə qarayanız, Paşa bəyə nisbətən uca və kürəkli bir şəxs idi. Müəllimlərimizin hər ikisi saqqal qoyurdu. Baxşəli bəyin bir az uzun, şəvə kimi qara saqqalı ona çox yaraşırdı. Onlar təbiətcə bir-birindən gözəl adamlar idi.

Tənəffüs zamanlarında artırmada gəzişə-gəzişə şirin və mehriban söhbət etmələri, hərəkət və rəftarları bizə böyük tərbiyə dərsi idi. Biz tələbələr də onları təqlid edərək, bir-birimizə mehriban olmağa çalışırdıq. Onların hər ikisi Qori seminariyasının məzunları idi.

Mən müəllimlərimi çox sevirdim. Bilmirəm, mənmi həddindən artıq xəyalpərəst bir uşaq idim, ya onlar doğrudan da, bu qədər nəcib insanlardılar?! Mən onları uşaq xəyalımda dərəcə-dərəcə böyüdür, bir növ, bizim kimi adi insan olduqlarına inana bilmirdim. Onların hər bir hərəkəti, rəftarı məndə coşqun hisslər, yüksək düşüncələr oyadırdı. Dərsə olan sonsuz həvəsim və yorulmadan gecə-gündüz çalışmağım da müəllimlərimə səmimi məhəbbətimdən irəli gəlirdi. Səhərlər ala-qaranlıqdan oyanır, dərslərimi lampa işığında təkrar oxuyub hazırlayırdım. Böyüdükdən sonra, müəllim olduğum zamanlarda belə, o müəllimlərimi unuda bilmirdim. Həmişə özümü onlara bənzətməyə çalışırdım.

Uşaqlıqdan ədəbiyyata dərin eşqim var idi. İstər Azərbaycan, istərsə də, rus, fars dillərində yazılmış mənzum parçaları böyük həvəslə əzbərləyirdim. Oxuduğum dərslik “Vətən dili” bu sahədə mənə az kömək etməmişdi. Həmin dərslik Qori seminariyasının ana dili müəllimi Səfərəli bəy Vəlibəyov və həmin seminariyada çalışan Çernyayevski tərəfindən tərtib edilmişdi. Məktəbdə oxuduğum zaman Qasım bəy Zakirin, Həsənəli xan Qaradağskinin öz orijinal şeirlərilə yanaşı Krılovdan tərcümə etdikləri təmsilləri, Puşkin və Lermontovun rusca şeirlərini sevə-sevə əzbərləyirdim. O şeirlərin çoxu indi də hafizəmdən silinməmişdir. O zaman azərbaycanca “Vətən dili”nin birinci və ikinci cildlərindən başqa dərslik yox idi. Ona görə də, üçüncü sinifdən farsca “Gülüstan” kitabını oxumağa məcbur idik.

Şeiri sevdiyimi müəllimlərim də bilirdilər. Təhsil ilinin sonunda, imtahan zamanlarında müəllimlər məni həmişə rusca, azərbaycanca şeir oxumağa məcbur edirdilər.

Elə düşünürdüm ki, şeiri ancaq böyük alimlər yazırlar. Bir gün imtahan ərəfəsində atamdan bir şeir yazmasını xahiş etdim. Fikrim imtahanda müəllimlərimə yeni bir şeir oxumaq idi.

Atam gülə-gülə dedi:

– Oğlum, mən şair deyiləm ki, şeir yazım. Şeiri şairlər yazır.

Mən elə zənn etdim ki, atam məni başından eləmək istəyir. Ondan əl çəkmədim, dedim:

– Sən ki alimsən, sən şeir yaza bilməyəndə, daha kim yaza bilər?

O, məni inandırdı ki, şair başqadır, alim başqa. Ümidsiz halda qollarım yanıma düşdü. Atam məni qucaqlayaraq:

– Yaxşı oğlum, – dedi, – sabah idarəyə gedəndə Mirzə Əhmədə tapşıraram, sənə bir yaxşı şeir yazar.[3 – Mirzə Əhməd Salyani idareyi-ruhaniyyədə katib idi. O qədər gözəl xətti var idi ki, bəzi həvəskarlar ona böyük və qalın kağızlarda şeir yazdırıb çərçivə içərisində divardan asırdılar.]

Mən sevindiyimdən bilmirdim neyləyim. Ertəsi gün məktəbə gedəndə səs saldım ki, bu il imtahanda mən lap təzə şeir oxuyacağam.

Dörd-beş gün sonra atam şeiri gətirdi. İmtahanda əzbərdən oxuduğum həmin şeir müəllimlərimin çox xoşuna gəldi.

O zaman həmin məktəbə böyük yaşlı uşaqlar da qəbul edildiyindən siniflərdə yaşca bir-birindən fərqli tələbələr oxuyurdu. Mənimlə birinci sinifdə Hüseyn adlı ucaboy bir tələbə vardı. Təxminən iyirimi-iyirimi iki yaşı olardı. Boyuna görə cılız idi. Söz danışanda qısa kirpikli gözlərini döyürdü. Çox sadə, təmizəxlaqlı, üzügülər, xoşrəftar və zarafatcıl idi. Adına Şorməkə Hüseyn deyirdilər. Atası zurnaçı olduğundan uşaqların bəzisi zarafatla ona “zurnaçı oğlu”da deyirdi. Atası başqa arvad alıb, ondan ayrı yaşadığına görə Hüseyn toylarda, qonaqlıqlarda qarmon çalıb-oxuyur və aldığı zəhmət haqqı ilə özünü, anasını və kiçik bacısını dolandırırıdı. Ona görə də, vaxtlı-vaxtında dərslərini hazırlaya bilməzdi. Bir gün onun həll edə bilmədiyi məsələni izah etmək üçün müəllim məni lövhəyə çağırdı. Məsələni həll etdim. Müəllim hər ikimizi sinif qarşısında saxlayıb dedi:

– Abdulla, Hüseynə bax!

Mən onun belindən idim. Altdan yuxarı ona baxdım, o başını yerə dikib durdu. Sonra müəllim ona dedi:

– Hüseyn, Abdullaya bax!

O da yuxarıdan aşağı acıqlı-acıqlı mənə baxanda bütün sinif güldü.

Bu hadisə Hüseynə çox toxunmuşdu. Odur ki, səhərlər tezdən sinfə gəlib dərslərimi təkrar etdiyim zaman Hüseyn məni qaldırıb çiyninə qoyar, sinifdə, daha çox həyət artırmasında o yan-bu yana qaçardı. Uşaqlar gülüşə-gülüşə onun arxasına düşərdilər. Çox yalvardıqdan sonra məni yavaşca yerə qoyub, deyərdi:

– Di get, məni bir də utandırma! Axund əminin oğlu olmasaydın, səni boynumdan elə atardım ki, yerindən qalxa bilməzdin.

Bir gün müəllimimiz Baxşəli bəy dərsə gecikmişdi. Hamı deyirdi ki, müəllim gəlməyəcək, saatımız boş keçəcəkdir. Uşaqlar sinifdə gülüb-danışırdılar. Şagirdlərdən kim isə yazı taxtasında bir beyt yazmışdı. Başımız danışığa elə qarışmışdı ki, həmin beyti kim yazdığına fikir verməmişdik. Bu vaxt Baxşəli bəy birdən qapıda göründü. Sinifdə bir dəfə o yan-bu yana dolaşdıqdan sonra, lövhədəki beyti görüncə üz-gözü qızardı. Lövhədə yazılmışdı:

«Пуст погибнет русский царъ,
Кровожадный государъ».

Qəzəblənmiş müəllim bu misraların kim tərəfindən yazıldığını öyrənmək istəsə də, heç kim cavab vermədi. Baxşəli bəy dedi:

– İndi ki siz yazanı demirsiniz, üç gün axşam saat beşə qədər hamınız sinifdə ac və dustaq qalacaqsınız!

Sonuncu dərsin axırında o, məktəbin xidmətçisi Nəsiri çağırıb saat beşə qədər bizi sinifdə dustaq saxlamağı əmr etdi. Başqa sinif şagirdləri gülə-gülə, danışa-danışa evlərinə gedirdilər. Biz pəncərədən həsrətlə onlara baxırdıq. Mən bərk darıxırdım, evimizə istəyirdim.

Xidmətçi Nəsir o biri sinifləri təmizləyirdi. Hüseyn başqa yoldaşlarına nisbətən xeyli şən görünürdü. Hiss olunurdu ki, nəyəsə sevinir. Birdən o, papağını qaşlarının üstünə əyib pəsdən zümzümə eləməyə başladı. Hüseyn on-on beş dəqiqə şirin xalq mahnılarından oxudu. Sonra üzünü bizə tutub dedi:

– Eh, qarmonum burda olsaydı, sizə bir kef verərdim ki, dadı damağınızdan getməzdi.

O sözünü qurtarmamışdı ki, Baxşəli bəy içəri girdi. Görünür o, Hüseyni dinləyirmiş. Dərhal hamı yerinə keçdi.

Oxumağına görə, Hüseynə daha ağır cəza verəcəyini gözləyirdik. Müəllim bütün sinfi gözdən keçirdikdən sonra üzünü ona tutub dedi:

– Hüseyn, sən ağıllı oğlansan, səninlə bir məsləhət etmək istəyirəm.

Hüseyn qızardı, gözlərini döyə-döyə soruşdu:

– Müəllim, nə məsləhət?

Baxşəli bəy gülə-gülə dedi:

– Mən uşaqları azad etmək istəyirəm, sən nə məsləhət görürsən?

Hüseynin kefi açıldı, dedi:

– Qurban olum, müəllim, yaxşı işə nə məsləhət?

Sevindiyimizdən əlimiz-ayağımız yerə dəymirdi. Kitablarımızı yığışdırıb hazır durduq. Müəllim yazı taxtasına nəzər saldı. Beyt silinmişdi… Mənim zehnimdən isə silinməmişdi.

Bizi azad edən kimi arxama baxmadan evə qaçdım.

Cəzalandırıldığımı anam bilirmiş. O gün qonşumuz Gülsüm bacımla otağın bir guşəsində oturub oyuncaqlarla oynayırdılar. Anam yerə sərdiyi kiçik bir süfrəyə yeməyimi qoydu. Əlimi yeməyə uzadar-uzatmaz o gülə-gülə dedi:

– Bax, gördün, nadinclik edəni ac saxlayırlar.

Gülsümün yanında söylənən bu söz qüruruma toxundu.

Əlimi yeməkdən çəkərək dik qalxdım və ağlaya-ağlaya çıxıb getdim. Anam arxamca çox çağırdı, yalvardı, yaxardı, geri dönmədim.

Qəribə uşaqlığım var idi. İndi də bəzən hadisələri xatırlayanda qeyri-iradi gülümsəyirəm.

Bizim ev sahibi Hacı Rzanın Asiya adlı böyük bir qızı vardı. Mən hələ uşaq ikən qucağına alır, üzümdən öpüb, “Sənə gedəcəyəm”, – deyərdi. Mən də xidmətçimiz məşədi Pərinin öyrətdiyi sözləri ona deyərdim:

– Asiya xanım, gəl bizə, götürüm, qaçım Təbrizə.

Bir gün Asiya xanımı nişanladılar. Toy başlandı. Məşədi Pəri mənə dedi:

– Abdulla, nişanlın ərə gedir, nə qayıracaqsan?

Qonşudakı hazırlığı görüb əhvalatı anladım. O gün evdən dışarı çıxmadım. Anam nə qədər çalışdı ki, məni toya aparsın, razı olmadım, evdə oturub xeyli ağladım. Axır əhvalatı gəlinə söylədilər. Asiya xanım gəlinlik paltarında gəldi. Məni qucaqlayıb aparmaq istədi. Getdim. Köçdükdən sonra tez-tez atası evinə gəlirdi. O gəldiyi zaman məni görməsin deyə, evdən çıxırdım.

Bakıda uzun müddət müəllimlik edən Abbas Minasazov, Bakı və Tiflisdə nəşr edilən rus qəzetlərində çıxan məqalələri ilə şöhrət qazanmış Şahhüseyn Minasazov bizimlə qapı-qapıya qonşu idi. Şahhüseyn mənimlə yaşıd və sinif arqadaşım idi. Onun bacısı Gülsüm kiçik bacım Ruqiyyə ilə yaşıd idi. O hər gün öz gəlinini götürüb bacımın yanına gəlir, eyvanda palaz salıb gəlin-gəlin oynayırdı. Mən qara, qıvırcıqsaçlı bu gözəl qızı dəlicəsinə sevirdim. O, bizə gəlmədiyi gün gözlərim onu arardı. Ancaq ona bir kəlmə də olsun söz söyləyə bilməzdim. O, arabir “Abdulla” – deyə məni çağırdığı zaman qızarardım. O zaman doqquz, on yaşından artıq olmazdım. Bu saf, səmimi çocuq sevgilərim bu gün ən dəyərli bir xatirə olaraq könlümün ən dərinliklərində saxlanmışdır.

Mənim təbiətim böyük qardaşıma əsla bənzəməzdi. O vücudca və yaşca özündən çox böyük və qüvvətli uşaqlarla güləşir, qapışır və daima qalib gəlirdi. Qaçaq Kərəm rolunu oynamaq onun ən çox sevdiyi oyunlardan idi. Özü Kərəm və məhəllə çocuqları onun yasovulu olurdu. Küçələrdə qoyduğu qarovullar oradan keçən yabancı uşaqları tutub, “Kərəm səni çağırır” – deyə çəkə-çəkə qardaşımın hüzuruna gətirirdilər… Qardaşım, “Sən Kərəmin torpağından izinsiz nə üçün keçirsən?” – deyə onları döydürürdü. Bu oyun mənim əsla xoşuma gəlməzdi və arabir sıradan çıxıb oynamaq istəmədiyim zaman qardaşım məni tənbeh edərdi. Mənim sevdiyim – aşıq-aşıq, dirədöymə və turna-turna idi. Ona görə də “Kərəm” oyunu adı çəkilincə bir bəhanə ilə sivişib evə gedərdim, bacımla oynardım.

Bir fars şairi demişdir: “Bə hər koca ki, rəvi, aseman bəyek rəng əst”, yəni “Hər yerə getsən, göy bir rəngdədir”. O zaman Şərq xalqlarının həyat tərzi, adət və ənənələri bir çox cəhətdən bir-birinin eyni idi. Bu yaxınlığı yaradan mənəvi amillərdən biri islam dini idi.

Tiflis Zaqafqaziyanın mədəni mərkəzlərindən biri olmasına baxmayaraq, müsəlman Şərqinə məxsus həyat tərzi, adət və ənənələr, etiqad və görüşlər burda da davam etməkdə idi. Xüsusən Cənubi Azərbaycandan Tiflisə gələn azərbaycanlılar, orda hökm sürən mövhumatı, İran istibdadının məhsulu kimi meydana çıxan adət və ənənələri özləri ilə bərabər gətirir və yayırdılar. Tiflisdə yaşayan azərbaycanlıların bir hissəsini də öz vətənindən didərgin düşən, şah istibdadının şikəst və müti etdiyi Cənubi azərbaycanlılar tərəfindən rəğbət və məhəbbətlə qarşılandılar. Lakin Cənubi Azərbaycandan Tiflisə mollalar, seyidlər, falçı və dərvişlər gəlirdilər ki, bunlar yerli xalqa dini adətlərin, mövhumatın möhkəmlənməsi və yayılmasına təsir göstərirdilər. Dövrün qabaqcıl ziyalıları gimnaziyalarda, şəhər məktəblərində müəllimlik edərək rus və Avropa mədəniyyətini, təbiət elmlərini yaymaqla məşğul olduqları halda, Cənubi Azərbaycandan gələn din nümayəndələri yerli mürtəcelərlə birləşib, yeni üsullu məktəblər əleyhinə təbliğat aparır, öz uşaqlarını “üsuli-cədid” məktəblərində oxudanlara minbərlərdən lənət oxuyur, qiyamət günü peyğəmbərin yanına üzüqara gedəcəklərini söyləyir, uşaqları mollaxanalarda oxutmağı tələb edirdilər. Beləliklə, yeni, qabaqcıl görüşlərlə köhnə, mürtəce görüşlər mübarizə aparır, üz-üzə gəlirdi.

Bütün bunlarla yanaşı, xalqın şüurunda dini görüşlər, avamlıq və mövhumat çox möhkəm yer tutmaqda idi. Xalqın çoxu savadsız idi; fala, duaya, pirlərə, qəza-qədərə, caduya, istixarəyə inam möhkəm idi. Avam arvadlar bir xəstəlik, ya bədbəxtlik üz verən kimi falçılara fala baxdırır, Altınbarmaq Seyidə dua yazdırır, Tiflisin məşhur ruhanilərindən olan Mir Nemətulla ağanın ocağına, Xıdır Nəbiyə nəzir verir, şam yandırır, onlardan nicat, sağlamlıq və xoşbəxtlik istəyirdilər.

Mir Nemətulla ağanın evi “Botanik bağı”nın yanında idi. (O bağa “Gəncə bağı”da deyirdilər.) Atam danışırdı ki, Mir Nemətulla ağanın həyətində iri, şaxəli, qoca bir tut ağacı var imiş. Bir gün qonşuluqda yaşayan avam bir qadın gecə qaranlıqda həmin ağacın altında işıldayan atəş böcəyini görüb, onu şama oxşatmış, səhər ətrafa səs salmışdı ki, gecə tut ağacının altında səhərə qədər şam yanmışdır. Həqiqəti anlamayan bu avam qadın ertəsi günü axşamçağı tut ağacı altında birinci şamı özü yandırmışdı. Beləliklə tut ağacı ocaq olur. Ona hər yandan nəzir-niyaz gəlməyə başlayır. Uşağı olmayan, ya bir fəlakət üz vermiş olan qadınlar nəzir edib, tut ağacına əski bağlaya-bağlaya hər dərdin dərmanı bildikləri bu ağacı axırda qurutdular. Bundan sonra ağanın ocağını yaşatmaq üçün tut ağacının yerində böyük bir günbəd tikildi.

Yadımdadır, qonşulardan biri xəstələnsəydi, ya işləri çətinə düşsəydi, dərhal Altıbarmaq Seyidə dua yazdırar və Mir Nemətulla ağanın ocağına nəzir edərdilər.

Anamın təbiətində Sənəm nənəmin aşıladığı mövhu-matçılıq qulluqçumuz məşədi Pərinin təsiri ilə daha da güclənmişdi. Bu qılıqlı arvad anama özünü elə sevdirmişdi ki, anam ona çox zaman, “bacım” deyə xitab edir və hər sözünə inanırdı.

Şeytanbazar o vaxt Tiflisin ən izdihamlı küçələrindən idi. İki-üç yerdə çayxana var idi. Bu çayxanalar səhərdən axşama qədər hey dolub boşalır; hərə qarşısında bir stəkan çay oturur, dərvişlər nağıl söyləyir, ilan oynadır, xanəndələr çalıb-oxuyurdular. Böyük samovar səhərdən gecə yarısınadək qaynayır, onun yanından qızarmış kömür əskik olmur, çayxana xidmətçiləri qəlyan başına maşa ilə od qoyub, çəkə-çəkə alışdırır, sonra aparıb müştəriyə verirdilər. Müştəri də bir əli ilə qəlyanın uzun boğazından, bir əli ilə də uzun müştüyündən yapışıb çəkir və tez-tez tüstünü havaya buraxırdı. Samovarların hisi, tənbəkilərin acı tüstüsü çayxananın içini duman kimi bürüyürdü. Mən dayımgilə həmişə bu çayxananın qabağından keçib gedərkən qapı ağzında durub, içəridə nağıl söyləyən, ilan oynadan dərvişlərə tamaşa edirdim. Bu çayxanalar o zaman işsiz-peşəsiz həyat keçirən, ətalət və qəflət azarına tutulmuş adamların məskəni idi. Elə çayxana düşkünləri var idi ki, bütün günlərini orda keçirirdilər.

Şeytanbazarın çayxanaları kişilərin əyləncə yeri olduğu kimi, Tiflis hamamxanaları da arvadların gün keçirdikləri yer idi. Bu hamamlar gecə-gündüz qurnalardan[4 – Kran] şırhaşır axıb hovuzlara tökülən kükürdlü isti mədən suları ilə məşhurdur. Heç bir ictimai yerə çıxmayıb evdə dustaq kimi yaşayan çarşablı arvadların ən böyük əyləncə yeri bu hamamlar idi. Hamı burada görüşür, burada tapışır, burada şirin söhbətə qızışır, oğlunu evləndirmək istəyənlər burada qız bəyənirdi. Hər kəs öz gücünə görə boğçasına pendir, çörək, yayda qarpız, xiyar bağlayıb hamama gedir, axşama qədər gününü orada keçirirdi.

Uşaq vaxtından mən də hamama anam ilə gedirdim. Yadıma gəlir, bu arvad hamamında elə səs-küy olardı ki, ağız deyəni qulaq eşitməzdi. Təəccüb burasındadır ki, hamısı birdən danışır, hamısı da bir-birini anlayıb cavab verirdi.

Sonralar hamama mən atamla gedirdim. Hamama daxil olan kimi gözə dərhal kərpicdən tikilmiş, əhəng və gəc ilə suvanmış böyük bir hovuz çarpırdı. Hovuzun sağ və sol tərəflərində soyunmaq üçün yerdən bir qədər uca xüsusi səkilər vardı. Nazik və uzun taxtalardan qayrılmış kiçik bir daxmada hamamçı otururdu. Soyunulan paltarlara nəzarət edən xidmətçi çimib gələnlərin ayağına su tökür, geyinmək istəyənlərə hər cür kömək göstərirdi. Bir tərəfdə isə samovar qaynayır, çayçı müştərilərə çay paylayırdı. Bir dəfə atam ilə hamama getməyim heç xatirimdən çıxmır. Biz hamama daxil olan kimi ətrafımızı kisəçilər bürüdü. Atam birini seçdi. O əvvəlcə hamamın səkisinə iki fitə sərdi. Sonra uzanmaq üçün bir kisəni yumrulayıb başı altına qoydu. Biz fitə üstündə oturduq. Kisəçi əvvəlcə atamın saqqalına xına qoydu. Sonra mənə kisə çəkdi. Mən oturub atamı gözləyirdim. Kişi başqa birisinə kisə çəkdikdən sonra atamın saqqalının xınasını yuyub yerinə rəng yaxdı. Mən gözləməkdən darıxırdım. Bir saatdan sonra kisəçi atamın saqqalının rəngini yuyub bədəninə kisə çəkməyə başladı. Sonra canını ovuşdurdu. Bütün bu tamam-dəsgahdan sonra böyük hovuza girdik. Dolu hovuzun suyu o qədər təmiz idi ki, ayaq barmaqlarımızın dırnağı görünürdü. Üç-dörd saat davam edən yuyunma nəhayət başa çatdı. Hamam xidmətçisi ayaqlarımıza su tökdü. Kişi hamamı intizamlı və səs-küysüz idisə də, kisəçinin hoqqabazlıqları, atamın saqqalının xınası və rəngi, onun bütün hamam qanun-qaydalarına qeyd-şərtsiz itaət etməsi məni lap hövsələdən çıxarırdı.

Tiflis cavanlarının bir hissəsi oxumur, işləmir, günlərini xoruz və qoç döyüşdürmək, meydançalarda güləşməklə keçirirdilər. Bir gün evdən çıxıb yoldaşım Hüseyn Minasazov ilə “Virana bağ”a oynamağa gedirdik. Yolda iki nəfər kişinin öz qoçlarının zəncirindən tutub, yanlarında bir dəstə adam ilə həmin bağa tərəf addımladıqlarını gördük. Bildik ki, qoçlarını döyüşdürməyə aparırlar. Biz də onlara qoşulduq. Qoçların ikisi də ağ idi. Qoçbazlardan biri öz qoçunu yol uzunu tərifləyib deyirdi:

– Tiflisdə mənim qoçumun qabağına çıxan qoç olmayıb. Heydər ağanın qoçu ki, səsi Tiflisi tutmuşdu, onu mənim qoçum beşcə dəqiqədə qaçırtdı.

O biri qoçun sahibi sakit-sakit onu dinlədikdən sonra:

– İgidin gücü meydanda bilinər! – deyə cavab verdi.

Onlar qoçlarını “Virana bağ”a yox, onun aşağısındakı

Qarpız meydanına gətirdilər. Ora çatıncaya qədər yolda adamlar çoxalmışdı. Qarpız meydanında böyük bir ağaclıqda dayandıq. Hər iki kişi qoçların boynundakı nazik zəncirə bağlı qalın meşin xaltaları açıb, qoçların buynuzlarından yapışdılar; onları bir-birinə yaxın gətirib buraxdılar. Qoçlar əvvəlcə bir-birilə iyləşdi, sonra dəhşətli bir döyüş başlandı. Vuruş getdikcə qızışır, hər iki qoç geri çəkilir, sonra irəli cumub bir-birinin kəlləsinə “şaraq-şaraq” buynuz vururdu. Qoçların yiyələri, “Ha qoçum, ha” deyə-deyə, elə bil onlara ürək-dirək verirdilər. Vuruşma uzun sürdü. Öyünən qoçbazın qoçu axıra yaxın bir-iki dəfə yediyi buynuzdan başını yana çevirib qaçmaq istədisə də, sahibinin, “ha, qoçum, ha” – deyə bağırtısı ilə yenə döyüşməyə başladı. Lakin bu axırıncı həmlə ona kömək etmədi. Hamı qalib gələn qoçun sahibini alqışladı. O biri qoçbazın rəngi qaçmış, dərin hüzn və həyəcan içində durmuşdu. Çox keçmədi ki, cibindən bir onluq çıxarıb, qalib gələn qoçun sahibinə verdi.

– Al, bu, sənin mərcin.

Qalib qoçun sahibi Qurban pulu almaq istəmədi. Rəqibi Baba zor ilə pulu onun ovcuna basdı.

Bu zaman Qurbanın qoçu yiyəsinə yaxınlaşıb əlini yaladı, başını onun ayaqlarına sürtdü. Baba acıqlı-acıqlı qoça baxdı, onun buynuzundan tutub dilləndi:

– Kim deyirdi ki, bu dinc, sakit görünən qoç mənim odalov qoçumu qaçıra bilər?! – Sonra o üzünü Qurbana tutub əlavə etdi, – Qurban, bu qoçu sat mənə.

– Qoy bu adamlar qiymət qoysun. İki dəfə artıq verərəm, – bu sözləri deyib Baba şəst ilə əlini cibinə saldı.

– Yox, Baba, satmıram.

– Bu qoçumu da üstəlik verirəm…

– Dedim ki, mən qoçumu satmıram.

Lakin qoç döyüşdürmək büsatı bununla bitmədi. Məğlub olan qoçbaz birdən qaçıb öz qoçunu tutdu. Onu yerə yıxdıqdan sonra cibindən bıçağı çıxarıb qoçun başını kəsmək istədi. Ətrafdakılar nə qədər ona mane olmaq istədilərsə də, hirsindən dodağını gəmirən kişi razı olmadı:

– Adam içində mənim başımı yerə soxan qoç mənə lazım deyil! – deyib qoçun başını kəsdi. Sonra üzünü adamlara tutub dedi, – Götürün, soyun, ətini aranızda bölüşdürün, mən belə namərd qoçun ətindən yemərəm!

Baba qoçun zəncirini oynada-oynada o biri qoça baxdı. Sonra necə oldusa, onunla o biri qoçun sahibi arasında mübahisə başlandı. Mübahisə bir anda elə alovlandı ki, bu dəfə qoç sahibləri özləri döyüşə girişdilər…

Gecə idi. Anam bizi yedirdib, içirdib yatmağa uzandırmışdı. Birdən-birə bayırda dəhşətli bir səs-küy qopdu. Elə bil bütün şəhər ayağa qalxmışdı. Hər yerdə tüfəng, tapança atılır, qəribə həyəcanlı səslər eşidilirdi. Tez yerimdən qalxıb, həyətə baxan artırmaya çıxdım. Anam yerindən sıçrayıb qolumdan yapışdı. Bütün bədənimin titrədiyini gördükdə:

– Qorxma, oğlum, cinlər ayın üzünü tutub, onları qovurlar, – dedi və göydə üzünü qara bir pərdə qapamış, yalnız kənarları parıldayan ayı göstərdi.

Kişilər aya güllə atır, arvadlar iki mis qabı bir-birinə vurub cingildədirdilər. Bir arvad isə həyətdə, kəsilmiş at quyruğunu uzun bir payanın ucuna bağlayıb havada oynada-oynada:

– Kişə, kafir, kişə, – deyə çığırırdı.

Mən yenə də qorxu içində idim. Bütün bu işlərin sirlərini başa düşmək üçün anamdan soruşdum:

– Ana, cinlər ayın üzünü niyə tuturlar?

– Oğlum, cinlər, şeytanlar insanların düşmənidir. Onlar ayın, günün üzünü tutub dünyanı zülmətdə tutmaq, zülmətdə qoymaq istəyirlər.

Mən xəyalımda vəziyyəti bir az da böyüdərək, “Doğrudan, bu cinlər ayın, günün üzünü tutub yer üzünə işıq verməyə qoymasalar, qaranlıqda biz necə yaşayarıq?” – deyə düşünməyə başladım.

Athaat, cingilti, bağırtı davam edirdi. Bir az sonra ayın bir yanı işıqlandı. Anam sevinə-sevinə:

– Aha, ay cinlərin əlindən qurtarır, – dedi.

Çox keçmədi ki, “cinlər qovuldu”, ayın üzü açıldı, səsküy yatdı. Hamı sevinə-sevinə evinə çəkildi. O gecə səhərə qədər yata bilmədim. Cinlərin nə olduğunu və onların ayın yanına necə gedib ucaldıqlarını düşünürdüm.

Sonralar coğrafiya dərslərində ayın və günün nə səbəbə tutulduğunu müəllim bizə anlatdı.

Qafqaz və bəzi Şərq xalqları arasında belə bir əfsanə dolaşmaqda idi ki, guya Xızır adlı bir peyğəmbər var, o həmişə diridir. Ona bəzi yerdə Xızır Nəbi, bəzi yerdə Xıdır Nəbi deyirlər. Böyük dərd, fəlakət, ya bədbəxt bir hadisə üz verdiyi zaman, “Ya Xızır” – deyə onu köməyə çağırırdılar. Tiflisdə Xıdır Nəbi adına ayrıca bir kilsə də var idi. İldə bir dəfə fevralın üçüncü həftəsində cümə axşamı o kilsənin günü idi. Çərşənbə axşamı gürcü, erməni və azərbaycanlı arvadlar niyyət edir, buğdanı qovurub kirkirədə üyüdür, sonra onu böyük bir qaba töküb şərbət ilə isladırdılar. Səhərəcən qalıb quruyurdu. Buna “qovut” deyirdilər. Nəzir edən şəxslər hazırladıqları qovutu Xıdır Nəbi kilsəsində dilənçilərə paylayırdılar. Deyərdilər ki, guya kimin nəziri qəbul olubsa, çərşənbə gecəsi Xıdır Nəbi gəlib o qovutdan ya bir az yeyər, ya barmaqlarını üstünə basıb gedərmiş.

Yaxşı yadımdadır, anam da Xıdır Nəbi gecəsi nəzir eləyib qovut hazırlamışdı. Mən qovutu sevməzdim. Anam qovutu böyük bir qabda pəncərəyə qoymuşdu. Mən hər səhər hamıdan əvvəl oyanardım. Həmin gün də tezdən oyananda anamın pəncərəyə qoyduğu qovut yadıma düşdü. Tez pəncərəyə yanaşdım, gördüm ki, Xıdır Nəbi barmağını qovutun üstünə basmayıbdır… Demək, anamın nəziri qəbul olunmayacaq. Tez barmağımı beş-altı yerdən qabdakı qovuta basdım. Anam oyananda pəncərəyə sarı qaçdı. Qovutun üstündə barmaq yerlərini görüb, sevincək çığırdı:

– Xıdır Nəbi qovutuma barmağını basıb!

Tez gedib Məşədi Pərini çağırdı. Barmaq yerlərini göstərib:

– Görürsənmi? – dedi, – Ona şəkk gətirənə lənət!

Məşədi Pəri heyrətlə qovutun üstündəki barmaq yerlərinə baxıb:

– Mehri xanım, Allah nəzirini belə qəbul eləsin: gör, neçə yerdən barmaq basıb, – dedi.

O gün anam qovutu paylamaq üçün Məşədi Pəriyə verib Xıdır Nəbi kilsəsinə göndərdi. Ancaq bu işlərin hamısı atamdan xəlvət olurdu. Bizim ev müəllim evi olduğu halda, mövhumat yuvası idi.

Yeddi-səkkiz yaşında ikən bir dəfə xorzək olmuşdum; səsim tutulmuşdu, danışanda boğulub xoruz kimi banlayırdım. Həmişə evdə uşaqlardan biri xəstələndiyi zaman anam başını itirirdi. O, indi də bərk əl-ayağa düşdü. Qala məhəlləsində dayımgilin qonşuluğunda Gözəldostu adlı bir qoca arvad vardı. Hər kəs xəstələnsə, onu çağırırdı. Hamı ona təcrübəli türkəçarə həkimi kimi inanırdı. Anam tez onu çağırtdırdı. Gözəldostu gəldi. Boğazımı əli ilə yoxlayıb:

– Xorzəkdir, – dedi, – Boğazı da iki tərəfdən gəlib. Bir az yağ ver, ovuşdurum.

Anam nəlbəkidə yağ gətirdi. Gözəldostu barmaqlarını yaladıqdan sonra nə qədər etdisə, ağzımı açmadım. Axırda anam mənə yalvarmağa başladı:

– Oğlum, boğazını basmayacaq, eləcə baxır ki, görsün, qızarıb, yoxsa yox.

Ağzımı açdım. Gözəldostu baxdıqdan sonra:

– İkitərəfli gəlib, görmürsən, vəzləri nə boyda olub? Boğazını basmaq gərəkdir, – dedi.

Gözəldostu ucaboy, əlli beş-əlli altı yaşlarında bir arvad idi. Başına qara kəlağayı örtmüş, üstündən də ağ çarşab salmışdı, əyninə tünd göy rəngdə gen don geymişdi. Uzun, yoğun barmaqları kirdən çatlayıb şişmişdi. Mən onun barmaqlarına baxaraq, özümü kənara çəkməyə çalışdım. Anam yenə yalvarmağa başladı. Mən:

– Barmaqları kirlidir, – dedim.

Sonra o arvadın qolundan tutub dedi:

– Qalx, Gözəldostu, su töküm, əlini sabun ilə təmiz yu.

Gözəldostu əllərini göstərib narazılıqla mızıldandı:

– Mənim əlimə nə olub ki? Tərtəmizdir.

Ancaq yenə də anamın sözünü yerə salmamaq üçün Gözəldostu əllərini yuyub gəldi. Barmaqlarını mənə göstərərək:

– Bax, tərtəmizdir. Yaxşı, oğlum, ağzını aç, boğazını basım. Elə bu gün sağalacaqsan, – dedi.

Nəhayət, ağzımı açdım. O bir əli ilə boğazımdan yapışıb, o biri əlinin şəhadət barmağını ağzıma soxdu. Boğulurdum. Boğazımdakı vəzi barmağı ilə basanda ağrıdan, elə bil ağlım başımdan çıxdı. Qışqırdım. İstər-istəməz onun barmağını dişlərimin arasında bərk sıxmağa başladım. İndi mən də qışqırırdım, o da; səsimiz otağı başına götürmüşdü. Onun əlindən bərk yapışıb çəkə-çəkə ağzımı açdım. O, barmağını tez çıxardıb havada oynada-oynada ufuldayır, anam da mənə acıqlanır, Gözəldostudan üzr istəyirdi. Boğazımın sol tərəfini basmamışdı, ancaq barmağını bir də ağzıma uzatmağa cəsarət etmədi:

– Mehri bacı, sol tərəfdə elə bir şey yoxdur, – deməklə canını qurtardı. Sonra anamdan bir yumurta istədi. Yumurtanın sarısını üstdən boğazıma sürtüb, dəsmal ilə bağladı, tez-tez üzüm turşusu içməyi tapşırdı.

Gözəldostunun “müalicəsi” vəziyyətimi yaxşılaşdırmaq əvəzinə daha da ağırlaşdırdı. Bu xəstəlikdən xeyli əziyyət çəkdim, ancaq o qara kəlağayılı arvadın uzun, yoğun barmaqları yadımdan çıxmadı. Bəzən hətta o barmaqlar yuxuma girir, qaranlıqda ilan kimi boğazıma sarı uzanıb, elə bil məni boğmaq istəyirdi.

Anamdan eşitdiyimə görə, Cəfər babam öldükdən sonra ailəsini Sənəm nənəm idarə edirmiş. Sənəm nənəm qoçaq və kişi təbiətli bir qadın imiş. Ərindən ona bir yaşadıqları ev, bir də Tiflisin yaxınlığındakı Qarayazda bir bostan yeri qalmışdı. Nənəm Qarayazdakı bostan yerinin ixtiyarını böyük oğlu İsmayıla verib, hər il orda bostan əkdirirmiş. Kiçik oğlu Abbas da Qala məhəlləsində evlərinin qabağında olan Vano bəy Orbelianinin hamamını icarəyə götürmüşdü. Bu iki qardaş həm xarici görkəmcə, həm də təbiətcə bir-birinə bənzəmirdi.

İsmayıl qısaboy, kök, qarayanız, xırda gözlü, Abbas isə ucaboy, qumral gözlü, xoşsifət bir adam idi.

Nənəm oğlanlarını evləndirmək istəyirdi. Ancaq İsmayıl dayımın hər il mədaxili az gətirməsi onu şübhələndirirdi. O, Qarayaza adam göndərib, oğlu İsmayılın orada nə ilə məşğul olduğunu öyrəndi. İsmayıl dayımın Qarayazda pulları siğə etdiyi dul arvadlara yedirtdiyini bilincə birbaş Qarayaza getdi. Dayıma bərk qulaqburması verib, bu işdə yaxından iştirak edənləri məzəmmətlədi. Bu hadisədən sonra nənəm İsmayıl dayımı gözdən saldı, ondan əvvəl kiçik dayım Abbasa Sarban kəndindən atamın bacısı Mina bibimi alıb içində yaşadığı evi də ona bağışladı. İki il sonra İsmayıl dayımı Gəncədən öz qohumlarından evləndirdi. Dayılarımın hər ikisi məhəllə məktəbində molla yanında oxumuş olduqlarından az savadlı idi.

O zaman Kərbəlaya, Məşhədə və Məkkəyə at ilə gedirdilər. Qərib ölkələr keçib bu uzun yolları at ilə getmək zəhmətli olduğuna baxmayaraq, dindar və şöhrətpərəst adamlar o zəhmətlərə qatlanırdı. Onlar özlərilə yol bələdçisi götürürdülər. Belə bələdçilərə “çovuş” deyirdilər. Bu çovuşların özünəməxsus səfər paltarı olurdu. Onlar əllərində ələm, at üstündə küçə-küçə gəzib adamları Kərbəlaya və Xorasana getməyə təşviq edirdilər. Haca, Kərbəlaya, Məşhədə getmək cahil adamlar içində böyük hörmət sayılırdı.

Kərbəlaya getməyə hazırlaşan dostlarından biri Abbas dayıma onunla bərabər getməyi təklif etmişdi. Abbas dayım ona razılıq verib fikrini nənəmə demiş, o isə oğlunun bu tədbirini çox bəyənmişdi. Bundan sonra dayım səfər tədarükü görməyə başlayaraq bir at aldı. Səfər günü çovuş Kərbəlaya gedən atlılarla birgə dayımgilin qapısına gəlib, ucadan oxuya-oxuya İmam Hüseyn qəbrini ziyarət etməyin savabından danışırdı. Məhəllə adamları toplanıb dayımla görüşür, sağsalamat qayıtmasını arzu edirdilər. Abbas dayımın bu dəbdəbə ilə Kərbəlaya getməsi İsmayıl dayımın arvadının izzətinə toxunmuş, böyük qardaşı dura-dura kiçik qardaşa olan bu ehtirama qarşı söylənməyə başlamış, hətta o gün ərini qardaşı ilə görüşməyə qoymamışdı.

Bu hadisədən sonra iki qardaş ailəsinin arasında gizli bir ədavət əmələ gəldi. Abbas dayımın Kərbəladan qayıdandan sonra məhəllə adamları tərəfindən, “Kəblə Abbas, ziyarətin qəbul olsun!” – deyə hörmətlə qarşılanması, dayımın Kərbəlayı adı alıb hörmətə minməsi iki ailə arasında ədavəti bir qat da artırdı. İki qardaşarvadı bu tüstülü kösöyü püfləyə-püfləyə alovlandırdılar və bir-birinə düşmən oldular.

Böyük dayımı sadəcə olaraq İsmayıl çağırmalarını arvad həzm edə bilməyib, ona deyirdi:

– Kiçik qardaşın Kərbəlaya gedib Kəblə Abbas oldu, qeyrətin varsa, sən də Haca gedib Hacı İsmayıl ol!

Dayımgil ata-babadan Orbeliani hamamının sol tərəfindəki birmərtəbəli köhnə evdə yaşayırdı. Kiçik həyəti vardı.

Babam ona bitişik uçuq bir ev alaraq, yerində təzə ev tikdirməyə başlamışdı. Ev tamam olmamış o vəfat etdiyindən evi Sənəm nənəm tikdirib başa çatdırdı. Ev dördmərtəbəli idi. Kiçik qardaşın dördmərtəbəli yeni evdə, böyük qardaşın isə köhnə birmərtəbəli evdə yaşaması da İsmayıl dayımın arvadı Səkinəni hövsələdən çıxarırdı. O, hər gün, “Qeyrətimdən çatlayıram. Mənə də dördmərtəbəli ev tut!” – deyə dayımı boğaza yığmışdı. Dayımın bu söz-söhbətə, heç bir şeyə əhəmiyyət vermədiyini görüb, Səkinə özü ev axtarmağa başladı. Nəhayət, Şeytanbazarından Botanik bağına gedən küçədə üçüncü mərtəbədə boşalmış bir mənzil tapdı və zor-güc ora köçdü.

İsmayıl dayım sadəlövh, dindar bir kişi idi. Molla Həsən ağa adlı bir vaizin ən sadiq müridlərindən idi. O, hər il Qarayazdakı bostanın məhsulunu satdıqdan sonra qazancını götürüb Molla Həsənin yanına gedirdi. Molla Həsən xümsünü seyidlərə və zəkatını yoxsullara vermək üçün qazancın müəyyən qismini ayırıb götürür, xeyir-dua verib, var-dövlətinin artmasını allahdan arzu edirdi. İsmayıl dayım bu fırıldaqçı mollanın hiylələrinə uyan adamların nə birincisi, nə də sonuncusu idi. Molla Həsən onun kimilərinin çoxunu hörümçək kimi tora salıb qanını sorurdu.

Bir gün dayım arvadı yarı gerçək, yarı zarafat ilə:

– İsmayıl, bura bax, – dedi, – bu il qazancından o Molla Həsən kişiyə versən, burda oturanların hamısının günahı sənin boynuna.

İsmayıl dayım acıqlı-acıqlı dedi:

– Arxayın ol, bu il heç kəsə pul verə bilməyəcəyəm. “Hacı İsmayıl ol!” – deyə-deyə bostanı qurutdun. Gələn il bostan əkdirməyə pulum çatmır, – dedi.

Ər-arvad bir az sözə gəlib deyişdilər. Arvad deyirdi:

– Görəsən, pulu yenə hansı köpək qızına yedirtmisən?

Bu zaman qapıda birdən səs-küy ucaldı. Dayım arvadı qulaqlarını şəkləyib narazı səslə:

– Yenə rəncbərlərin gəldi. Görək, Ağa İsmayıla nə buyruq göstəriblər, – deyə üz-gözünü turşutdu. Sonra dayıma amiranə bir səs ilə dedi, – Qabaqlarına çıxmayacaqsan, mən deyəcəyəm ki, evdə yoxdur.

Rəncbərlər qapıdan həyətə baxan eyvana girib, “Ağa İsmayıl” – deyə səsləndilər. Dayım arvadı qabaqlarına çıxıb:

– Ağa İsmayıl evdə yoxdur. Qarayaza gedib, – deyə onları yola salmağa çalışdı.

Rəncbərlər bu sözdən döyükə-döyükə bir-birlərinin üzünə baxdılar. Hamısının başında yanlarını kir kəsmiş qara papaq vardı. Üzləri günəşdən yanmış, vücudları bir dəri, bir sümükdən ibarət idi. Paltarlarında o qədər cırıq və yamaq vardı ki, üstlərinə bir put darı tökülsəydi, biri də yerə düşməzdi. Çalsaqqal, zəif bir rəncbər dayım arvadına heyrətlə baxıb cavab verdi:

– Xanım, Ağa İsmayıl Qarayaza necə gedir, onun orada daha bir işi qalmayıb, bizim onun ilə işimiz var. Gəlmişik onu görməyə.

Dayım arvadı dediklərini yenə təkrar etdi:

– Evdə yoxdur, deyirəm, özü dedi ki, Qarayaza gedəcəyəm.

Səsindən, simasından xəstəyə bənzəyən arıq bir oğlan dedi:

– A xanım, bu qədər yol gəlmişik, Allah rizasına, bizi balalarının başına çevir, Ağa İsmayılı gizləmə. Qoy ona dərdimizi danışaq.

Dayım arvadı bir az yumşaldı.

– Onda bir saatdan sonra gəlin, – deyə onları yola saldı.

Rəncbərlərin bu halına anamın yazığı gəlib dedi:

– Ay İsmayıl, bunların üst-başı niyə belədir? Arvadları yoxdur? Görünür, rəncbərlərə az zəhmət haqqı verirsən ki, yazıqlar özlərini düzəldə bilmirlər.

Dayım istehza ilə gülərək, məğrur bir səslə cavab verdi:

– Bəs necə, hamı sizin kimi xoşbəxt ola bilməz ki… Bir parça çörəyin var, oturub rahat yeyə bilmirsiniz… Onların da alnına Allahdan belə yazılıb. Molla Həsən ağa deyir: “Hər insanın qəza-qədəri hələ ananın bətnində ikən alnına yazılır. Bəndə kömək etməklə onun işi yaxşılaşmaz. Gərək Allah kömək eləsin”.

– Ay İsmayıl, mənə qalsa, o Molla Həsənə verdiyin pulu bu yazıqlara versən, onlara əl tutsan, belə yazıq halına düşməzlər…

– Bəsdir, bəsdir, sən allah, – deyə dayım arvadı anama etiraz etdi, – qardaşın o yan-bu yana az paylayır, sən də ona təzə yol göstərirsən. Bəs biz neyləyək? Ağzımızı göyə açaq?

Anam cavab vermədi. İsmayıl dayım arvadına haqq qazandıraraq dedi:

– Molla Həsən düz deyir, onların da alnına bu yazılıbdır, biz neyləyək?

Dayım arvadı fürsətdən istifadə edib söhbəti yenə “Hacı İsmayıl” məsələsinə gətirdi:

– Molla Həsən ağanın da alnına Ağa İsmayılı soymaq yazılıbdır. O olmasaydı, sən çoxdan Hacı İsmayıl olmuşdun.

Söhbət uzandı. İsmayıl dayım çuxasını geyib evdən çıxmaq istərkən, yenə həyətdə rəncbərlərin “Ağa İsmayıl” deyə səsləri eşidildi. Dayım tez qapıya tərəf getdi. Mən də küçə qapısına çıxdım.

Rəncbərlər dayımı görən kimi əllərini döşlərinə qoyub:

– Salam əleyküm, Ağa İsmayıl, – dedilər.

Dayım salamlarını aldıqdan sonra:

– Hə, nə deyirsiniz? – deyə məğrur bir vəziyyət aldı.

Birinci qoca kişi dilləndi:

– Ağa İsmayıl, bizə pul lazımdır. Gəlmişik…

Dayım onun sözünü kəsdi:

– Mən sizə demişəm ki, pul əlimdən oynayıb, bu il mən sizi yaza qədər saxlaya bilməyəcəyəm. İstəyən qalsın, istəməyən getsin, özünə iş tapsın.

Arıq, xəstə rəncbər:

– A kişi, bu vaxt biz işi hardan tapaq? Heç olmasa, bunu iki ay əvvəl deyəydin. Görünür, sən bizi acından öldürmək istəyirsən!

– Öldürmək neçin? Bu il mənimki belə gətirdi. Yoxa nə çarə?

– Günah kimdədir? O ifritə Zeynəb gündə bir arvad tapıb səni soğan qabığı kimi soydu.

– Artıq-əskik danışmayın, mən sizi yaza qədər saxlaya bilməyəcəyəm.

– Ağa deyir, sür dərəyə, sür dərəyə, əlimizdən nə gəlir! Barı bu günə qədər olan haqq-hesabımızı ver! – deyə qoca rəncbər mübahisəyə yekun vurmaq istədi.

İsmayıl dayım qocanın əlinə 45 manat pul qoyub:

– Aranızda bölüşdürün, – dedi.

Hamı gözünü qocanın əlindəki pula dikmişdi. Xəstə rəncbər nə isə demək istəyirdi. Elə bu vaxt dayım əlimdən tutub evə qayıtdı.

Molla Həsən Ağanın adını eşitmişdimsə də, üzünü görməmişdim. Bir gün təsadüfən atamla bazara gedərkən küçədə ona rast gəldik. Atamı görüncə dayandı. Salamlaşdılar. Bir-birinin əhvalını soruşduqdan sonra o, diqqətlə mənə baxıb dedi:

– Yəqin, bu ağazadədir?

– Bəli, bəndəzadədir, – deyə cavab verdi.

Mən onun Molla Həsən olduğunu hiss etmişdim.

Molla Həsən ağa ucaboy, qarayanız və sağlam bir kişi idi. Ensiz, qırışıq alnı, enli və çatma qara qaşları, kiçik bəbəkli, qara, kəskin gözləri vardı. Vücuduna nisbətən kiçik başına qazan boyda iri bir əmmamə qoymuşdu. Bu əmmamə qalın, iri dodaqlarının ucuna qədər boru kimi uzanmış, nazik burnuna, xırda gözlərinə və qırışıq sifətinə heç yaraşmırdı. Təxminən altmış yaşlarında olan bu molla Tiflis camaatının əksəriyyətini öz təsiri altına ala bilmişdi. Minbərdə üzünü camaata tutub deyirmiş: “Hər kəsin xanəsində rusca kitab olsa, hər kəs özünü rusa bənzədib, rus əlbisəsi geyinsə, hər kim uşaqlarını rus məktəblərində təlim və təhsil almağa qoysa, qiyamət günü Allah-təalanın və peyğəmbərimiz Məhəmməd Əleyhissəlamın hüzuruna üzüqara gedəcəkdir. Bizə ancaq din və şəriət elmi lazımdır, vəssalam, mabəqi elmlər şeytan elmidir. Onlardan qaçın, vücudunuzu cəhənnəm odundan qoruyun…”

Belə görüşlərin təsirilə çox zaman Tiflis camaatı uşaqlarını rus dilində açılmış məktəblərə qoymayıb, mollaxanalara göndərirdilər.

Molla Həsən ağanın iki arvadı vardı. Böyük arvadı Zibeydə xanımı özü ilə İrandan gətirmişdi. Zibeydə xanım özünü kişinin gözünə soxmağı bacaran, 45 yaşında nazlıqəmzəli bir arvad idi. Ağa evə qayıdana yaxın hər gün qaşlarına vəsmə, gözlərinə sürmə çəkib, gözəl və təmiz paltarını geyinər, Molla Həsən ağanın yolunu gözləyərdi. Kişi içəri girincə əl-əl üstündə onun qarşısında durub salam verər, səhhətini soruşar və Allah-taaladan ağaya can sağlığı arzu edərdi. Ağa bir şey istədikdə heç kəsə fürsət verməyib, hər kəsdən əvvəl özü ona xidmət etməyə çalışardı.

İkinci arvadı Güləndam xanımı Tiflisdən almışdı. Güləndam xanım Zibeydə xanımdan həm cavan, həm də gözəldi. Ancaq nədənsə Ağa Zibeydəni daha çox istəyirdi.

Ağa yeməyə də çox tələbkar idi. Plov ilə küftəni çox sevərdi. Ona görə də, xanımlar ona bir gün plov, bir gün küftə bişirirdilər.

Bir gün İsmayıl dayımgilə qonaq getmişdik. Dayım bir sini paxlava bişirtdirib, oğlu Məmməd Cəfər ilə Molla Həsən ağanın evinə getmişdi. Bir az sonra onlar qayıtdılar. Məmməd Cəfər üzünü anama tutub gülə-gülə:

– Bibi, mən bu gün atamın Molla Həsən ağasını yaxşı tanıdım. O, molla yox, lotu imiş, – dedi. Dayımın acıqlanmasına baxmayaraq, yenə sözünə davam etdi, – Bir sini paxlavanı birbaş onun evinə apardım. Arvadlar hərəmxanada bir-birinə dəymişdi. Ağanın böyük arvadı sinini boşaldıb mənə verincə qapıda durub gözlədim. Toyuq plov bişirirdi. Böyük arvadı paxlavanı boşalda-boşalda deyirdi:

– Bir az əldən zirək olun, saat beşə gərək xörək hazır olsun. Ağanın xasiyyətini bilirsiz ki, yeməyin vaxtından bir az keçəndə evdə qiyamət qoparır.

Atamın tapşırığına görə, boş sinini alıb ağanın otağına girdim. Ağa baş tərəfdə döşəkcə üstündə oturub danışır, adamlar da divar dibində sədd çəkib ona qulaq asırdılar. Atam məni ağa ilə tanış edib:

– Yaxın get, ağanın əllərini öp! – dedi.

Mən yaxınlaşdım, əvvəlcə sağ əlini öpdüm. Sonra ağa sol əlini uzatdı. Onu da öpdüm. O mənə diqqətlə baxıb:

– Ağa İsmayıl, maşallah, sizin böyük şahzadəniz var imiş, – dedi, sonra soruşdu, – Ağazadənin vəzifəsi nədir?

Atam başa düşmədi. Molla Həsən xırdalayıb dedi:

– Soruşuram ki, oğlunuz nə iş görür?

Atam cavab verdi ki, “Mənə kömək edir”.

– Şkolda oxumayır ki?

– Yox, ağa, oxuyurdu, sizin moizənizdən sonra işkoldan çıxartdım.

Onun üz-gözü güldü. Sevinə-sevinə:

– Ay Allah ata-anana rəhmət eləsin, müsəlman adamsan, – dedi. Sonra söhbəti dəyişib yenə moizəyə başladı, – Məndən sizə vəsiyyət, bu beş günlük dünyaya uymayın, qarnınızı həşərat və heyvanat yuvası etməyin!

Конец ознакомительного фрагмента. Получить полную версию книги.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/abdulla-saiq/xatir-l-rim-68371139/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Atamın indi məndə olan bir kitab səhifəsinə qeyd etdiyi tarixə görə qardaşım Abdulla 1879-cu ildə noyabrın 17-də anadan olubdur.

Hər köpək diş çıxaranda bəy olur,

Dişlərini tökən bəy də it olur. (fars.)

Mirzə Əhməd Salyani idareyi-ruhaniyyədə katib idi. O qədər gözəl xətti var idi ki, bəzi həvəskarlar ona böyük və qalın kağızlarda şeir yazdırıb çərçivə içərisində divardan asırdılar.