Nadġr abdullayev

Bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı i səsi tələffüz edilmir; məs.: şəkil-şəklə, şəkli; sinif-sinfin, sinfə, sinfimiz, Misir-Misrə və s.

Orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəli tədrisi

Orfoqrafiya yazılı nitqin normalarıdır.Bu normaların konkret dil vahidlərinə görə qanuniləşdirilmiş müxtəlif təzahürləri isə orfoqrafiyanın qaydalarını təşkil edir.Buna görə də ümumiləşdirilmiş halda orfoqrafiyaya belə tərif vermək olar:Orfoqrafiya -yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını tənzimedici qaydalar sistemidir.Orfoqrafiya insanlar arasında yazılı ünsiyyəti nizama salır.Yazılı ünsiyyətdə,məlumdur ki,iki tərəf olur:yazan və oxuyan.Orfoqrafiya hər hansı yazılı mətni onların hər ikisinin vahid şəkildə başa düşməsini təmin edir.Məktəbdə orfoqrafiya təliminin qarşısında qoyulan əsas vəzifə şagirdlərə orfoqrafiyanın praktik əhəmiyyətini dərk etdirmək və imla qaydalarına yiyələnməyin vacibliyini onlara başa salmaqdır.Orfoqrafiya təliminin başlıca və ümdə vəzifəsi şagirdləri orfoqrafikbilik,bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaqdır.

İbtidai və orta məktəblərdə Azərbaycan dili orfoqrafiyası üç prinsip əsasında təlim edilir:

1.Orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəli tədrisi prinsipi:

2.Orfoqrafiyanın qrammatika ilə əlaqəli öyrədilməsi prinsipi:

3.Orfoqrafiyanın nitq inkişafı ilə əlaqəli öyrədilməsi prinsipi.

Dilimizdə olan söz və qrammatikformaların böyük bir qismi tələffüz edildiyi kimi yazılır və əksinə,yazıldığı kimi tələffüz olunur.Bu qəbildən olan sözlərin,eləcə də şəkilçilərin ədəbi tələffüz şəklini göstərən xüsusi qaydalar yoxdur.Həmin sözlərin və şəkilçilərin yazılış qaydaları onları tələffüzündə də əsas götürülür.Bacı,saray,idman,jurnal,qardaş,ata,ana,qələm,parça və s.bu kimi onlarla söz nə cür yazılırsa,eləcə də tələffüz olunur. Lakin dediklərimizdən heç də belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, yazılı ədəbi dilimiz şifahi ədəbi dili bütövlükdə əks etdirir.Orfoqrafik qaydalar normativ tələffüz və ya əksinə,orfoepik normalar söz və qrammatik formaların yazılışı üçün əsasdır.Şübhəsiz,məsələ heç də belə deyildir.Söz və qrammatik formaların bir çoxunun yazılışı düzgün tələffüzündən fərqlənir.Başqa sözlə,bir sıra sözlər,eləcə də şəkilçilər deyilişindən fərqli yazılır və ya əksinə,yazılışından fərqli tələffüz olunur.Məhz bu səbəbdən yazılışından fərqli deyilən söz və qrammatik formaların yazılış və tələffüz normaları müəyyənləşdirilmişdir ki,həmin normalar bu dildən istifadə edənlərin savadlı yazmalarını və danışa bilməsini təmin edir.

Orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində istifadə olunan prinsiplər əsasən aşağıdakılardır:

Lakin bu və ya digər dilin orfoqrafiya qaydalarını müəyyənləşdirərkən bu prinsiplərin hamısından eyni dərəcədə istifadə olunmadığı kimi,xüsusən əsrlər boyu yazılı ədəbi dil tarixi olan dillərin orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində təkcə bir prinsiplə məhdudlaşmaq da mümkün deyildir.Lakin bunu da nəzərə almaq lazımdır ki,hər bir dilin orfoqrafiya qaydalarını düzəldərkən bir sıra prinsiplərdən istifadə olunsa da bunlardan biri,ikisi və ya üçü əsas prinsip,digərləri isə yardımçı,ikincı dərəcəli prinsip sayılır Müasir Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları ,əsasən üç prinsip üzərində,yəni fonetik,morfoloji və tarixi-ənənəvi prinsiplər üzərində qurulmuşdur.

Orfoqrafiyanın əsasında duran prinsiplər baxımından sözləri iki qismə ayırmaq olar:

1.Yazılışı tələffüzünə əsasən müəyyənləşən sözlər;

2.Yazılışı tələffüzünə görə müəyyənləşməyən sözlər.

Dilimizdə səslərin hər birinin yazıda müvafiq şərti işarəsi vardır.Məsələn a səsi a hərfi,v səsi ve hərfi,d səsi de hərfi,c səsi ce hərfi ilə işarə edilir.Səslərin hər birini onların şərti işarələri olan hərflərlə müqayisə etsək,təkcə iki səsin ( q samitinin kar qarşılığı olan k’ və y samitinin kar qarşılığı olan x’ səslərinin ) yazıda əks olunmadığını görərik.Beləliklə,göstərdiyimiz iki səs istisna edilərsə,Azərbaycan dilindəki bütün səslər-fonemlər yazıda müvafiq hərfi işarələrlə göstərilir və bu səbəbdən böyük bir qrup sözün yazılışı düzgün tələffüzünü əks etdirir;məsələn imla,baş,qayda,arayış,qəzet,durna,zərif,muzey,yağış,şam,biz,qaş,əl və s. kimi sözlərdəki hərflər uyğun səsləri tam şəkildə ifadə edir.Təkcə sözlərin deyil,qrammatik formaların da əksəriyyətinin qeyd etdiyimiz səbəbdən ( səslərlə hərflərin uyğunluğu ) tələffüzü ilə yazılışı eyniyyət təşkil edir.

Yazılışı tələffüzü əsasında müəyyənləşən söz və şəkilçilər bəzən şifahi nitqdə,o cümlədən şagirdlərin nitqində adi danışıq dili və ya yerli şivəyə uyğun şəkildə tələffüz olunur.Şagirdlərin nitqində naxoş,divar,şəkil,şkaf,stəkan,ev,həyat,alsan,özünüzə,sarımtıl,heca kimi sözlərin noxoş,tuhar,şikil,işkaf,isfəkan,əv,hayat,alson,özüzə,sarımtur,heyca şəklində qüsurlu tələffüzünü,digər yüzlərlə sözün və şəkilçinin orfoepik cəhətdən nöqsanlı deyilişini müşahidə etmək olar.Bu cür tələffüz qüsurlarının çoxu özünü şagird yazıladında da göstərir.Nümunə gətirdiyimiz sözlərin yazılışı ədəbi tələffüzündən fərqlənmir.Müəllim bu cəhəti nəzərə almalı,yazıda adi danışıq dili və şivələrdən irəli gələn səhvləri islah etmək üçün birinci növbədə tələffüzdəki qüsurları aradan qaldırmalıdır.Bu sahədə aparacağı işlərdə o, orfoqrafiyanı əsas götürməli,sözlərin yazıldığı kimi tələffüz edilməsinə nail olmalıdır.

Bunun üçün fənni tədris edən müəllim elmi cəhətdən yüksək metodik bacarığa malik olmalıdır.Müəllim mövzu ilə əlaqədar bəzi orfoqrafiya qaydalarını şagirdlərin nəzərinə çatdırmalıdır.Pedaqoji ustalığı olan müəllim nəzəri məlumatları aşılamaqla kifayetlənməyib,onları nümunələr əsasında izah edir.Belə olduqda şagirdlər həmin qaydaları daha asan mənimsəyir və uzun müddət yadda qalır.Həmin orfoqrafik qaydaların bir neçəsini misal göstərək:

O saitli alınma sözlər a və ya o ilə deyilməsindən asılı olmayaraq o ilə yazılır: avtomat, biologiya, velosiped, ensiklopediya, kollektiv, kombinat, laborant, obyekt, poeziya, poema, poçtalyon, problem, professor, solist, motor, polkovnik.
Ü saitli alınma sözlər ü ilə də yazılır: alüminium, bülleten, büro, jüri.
Aşağıdakı sözlər ədəbi tələffüzdə olduğu kimi, iki heca ilə yazılır: qəbir, qədir, eyib, ətir, zehin, isim, nəsil, ömür, səbir, sətir, sinif, fəsil, fikir, şəkil, heyif, meyil, əsil, şeir.
Əslində sonu a ilə bitən alınma sözlərdən aşağıdakılar a-sız yazılır: anket, aptek, armatur, atmosfer, vitrin, qəzet, idiom, kayut, kaset, kontor, konfet, lent, maşın, perspektiv, pyes, planet, reklam, sistem, sitat.

Birinci hecasındakı samiti həm n, həm də m ilə deyilən sözlər n ilə yazılır: anbar, qənbər, zənbil, günbəz, sünbül, şənbə. Kombayn, kombinat, kömbə, pambıq sözləri istisnadır.
Əslində sonu qoşa samitlə bitən iki və ya çoxhecalı sözlər bir samitlə yazılır: ekspres, kilovat, kiloqram, konqres, metal, mühüm, proses, sərhəd, hüsnxət.
Sonu -iy, -skiy ilə qurtaran xüsusi və ümumi alınma isimlərin sonundakı y yazılmır: Qorki, Yaroslavski, Mayakovski, ssenari, planetari, profilaktori, sanatori.

Qeyd. Kimyəvi element adları əslinə uyğun olaraq yazılır: kalium, maqnezium, natrium.

Rus dilində tərkibində ц olan ümumi isimlər s ilə yazılır: dosent, konsert, sex, sirk, sement, lisey.

Vitse sözü istisnadır.

Xüsusi isimlərdə sözün əvvəlində s, sözün ortasında və axırında ts yazılır:

Setkin, Siolkovski, Vorontsov, Kuznetsov, Motsart, Muromets.

Rus dilində tərkibində щ olan alınma sözlərin əvvəlində və axırında bir ş, sözün ortasında isə iki ş (şş) yazılır: Şedrin, Şerba, şotka, borş, Vereşşaqin, Quşşin, meşşan.
Əsli h samitli alınma sözlər h ilə yazılır: Heyne, hektar, Hegel, hegemon, hidrogen, himn, hospital, hotel.
Əsli c samitli alınma sözlər c ilə də yazılır: Cek London, cemper, Siciliya.
Əsli q samitli alınma sözlər incə saitli hecalarda g ilə yazılır: biologiya, dialektologiya, genezis, general, geologiya, gigiyena, gimnastika, gitara.

Sözün müxtəlif yerlərindəki qoşa sait və samitlərin yazılışı

Qoşa saitlə deyilən sözlər qoşa saitlə də yazılır: maaş, saat, camaat, bədii, əmtəə.
Təkhecalı sözlərin sonunda qoşa samitin hər ikisi yazılır: vatt, zənn, zidd, küll, rədd, sirr, fənn, xətt, haqq, hiss.

Bu sözlərə samitlə başlanan şəkilçi əlavə olunduqda söz kökündəki qoşa samitdən biri düşür: zid-dir, sir-daş, fən-lər, xət-siz, his-siz.

İki sait arasında gələn qoşa samitlər qoşa samitlə yazılır: ballada, kassa, şassi, vassal, kapella, klassik, libretto, operetta, nəqqaş, səyyar, kəmiyyət.

Qeyd. Qruppa, antenna, tonna, apparat, parallel sözləri və -ma hecası ilə qurtaran sözlər aşağıdakı kimi yazılır: qrup, anten, ton, aparat, paralel, diaqram, proqram, stenoqram, teleqram.

Dilimizdə işlədilən sözlərin müəyyən bir qrupunun orfoqrafiyasi ilə orfoepiyası bir-birindən fərqlənir.Bu fərqin yaranmasının əsas səbəbi orfoqrafiyamızın tarixi-ənənəvi və morfoloji prinsipləridir.

Tarixi-ənənəvi prinsip yazılı və şifahi nitq arasındakı uyğunsuzluğun əsas səbəblərindən biridir.Bu prinsip yazıda sözlərin müasir tələffüz formasını deyil,müəyyən tarixi dövrdəki tələffüz tərzini əsas götürür.Buruq,uşaq,hətta,hambal,şənbə,dəftər,astar və s. kimi sözlər müasir tələffüzdə burux,uşax,hətda,hambal,şəmbə,dəfdər,asdar kimi səslənməsinə baxmayaraq,tarixj-ənənəvi prinsipin tələbi üzündən tələffüzdəki bu hal yazıda özünü əks etdirə bilmir.Eləcə də alınma sözlərin bir qismi dilimizin ahənginə uyğunlaşdırılaraq tələffüz olunursa da, lakin onların yazılışında alındığı dilin orfoqrafiyası əsas götürülür.Məsələn komissiya,assistent,kommuna,attestat,trolleybus və s. sözlər kamisiya,asistent,kamuna,atestat,traleybus şəklində tələffüz edildiyi halda, mənbə dilində olduğu kimi yazılır.

Orfoepiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri onun normalarının çətindən asana doğru inkişaf etməsi,dəyişməsidir.Dilin inkişaf prosesində tələffüz normaları da dəyişilir.Tələffüzdə ağırlıq yaradıb dilimizin fonetik sisteminə uyğun olmayan formalar yenisi ilə əvəz edilir.Bu özünü ən çox alınma sözlərin mənimsənilməsində göstərir.”Alınma söz keçdiyi dilin sözlərindən fərqləndikdə həmin dilin fonetika və qrammatikasının müqavimətinə rast gəlir,az və ya çox dərəcədə dəyişikliyə uğrayır”.Bu hal dilimizə keçmiş xeyli miqdar sözdə özünü göstərir.Vedro,qazeta,vokzal,ateş,sxema,lenta,milliard,bokal,nomer,tunnel,apparat,metall,çemodan,monpasse və s. kimi onlarca söz dilimizin tələffüz ahənginə uyğunlaşdırılmışdır.Tələffüzdəki bu uyğunlaşma öz təsirini yazıya da göstərmiş,həmin sözlərin yazılışında tələffüz əsas götürülmüşdür.Burada tələffüzün təsiri tarixi-ənənəvi prinsipin müəyyən dərəcədə pozulmasına səbəb olmuşdur.Lakin bu hal tələffüzlə yazılış arasındakı uyğunsuzluğu tamamilə aradan qaldırmır.Dilimizə keçmiş sözlərin tələffüzündə əmələ gələn dəyişikliyin hamısı yazıda əks olunmur.Məsələn söz əvvəli,ortası və sonunda müxtəlif və eyni qoşa saitin yanaşı işlənməsi tələffüz nöqteyi-nəzərdən o qədər də xarakterik deyildir.Ona görə də bu sözlərin bəzisini tələffüz ederkən iki sait arasına bitişdirici y samiti artırılır.Orfoqrafiyanın tarixi-ənənəvi prinsipi alınma sözlərin tələffüzündəki bu fonetik uyuşmanı yazı üçün məqbul saymır və buna görə də həmin sözlər bir cür yazılıb başqa cür oxunur.Məsələn yazılır: qaib,dair,sair,radio,pioner,diametr,deyilir: qayib,dayir,sayir,radiyo,piyaner,diyametr.Dediklərimizdən bu nəticəyə gəlirik ki, orfoqrafiyamızdakı tarixi-ənənəvi prinsip, tələffüzlə yazılış arasında fərqın mövcud olması səbəblərindən ən başlıcasıdır.Bu prinsip əsasında yazılan sözlərin çox hissəsini düzgün tələffüzündən fərqli olan sözlər təşkil edir.Belə bir uyğunsuzluq sözlərin yazılışının mənimsənilməsində müəyyən çətinliyə səbəb olur,yazını ağırlaşdırır.Lakin bununla belə bu prinsipi kənara ataraq sözlərin əski şəklini müasir tələffüzə uyğunlaşdırıb yazmaq da mümkün deyildir.Belə dəyişiklik yazıda ümumi bir dolaşıqlığa, savadsızlığa gətirib çıxara bilər.

Burada orfoqrafiyanın morfoloji prinsipi haqqında da bir neçə söz demək lazımdır.Məqam və şəraitlə əlaqədar olaraq müxfəlif çalarlıqda tələffüz olunan dil vahidlərinin, xüsusən sözlərin və şəkilçilərin vahid formada , yəni morfoloji quruluşuna uyğun olaraq bir cür yazılmasına istiqamətverici əsas morfoloji prinsip adlanır.

Morfoloji prinsipə görə , orfoqrafiya qaydaladının müəyyənləşdirilməsində , əsasən mənalı vahidlərin – sözlərin ( söz kökləri, şəkilçilərlə düzəldilən, dəyişdirilən sözlər və şəkilçilər ) orfoqrafiyası nəzərdə tutulur.Belə vahidlərin müxtəlif çalarlıqda tələffüzündə məna dəyişikliyi olmasa da , vahid ədəbi dil normalarının pozulmasına az-çox təsir göstərə bilir.Halbuki dil ümumi anlaşma vasitəsi olduğuna görə dil vahidlərinin müxtəlif yox, məhz bir cür formalaşması, bir cür tələffüzü və eləcə də bir cür yazılması dilin əsl mahiyyətindən doğan tələbatdır.Buna görə də məhz morfoloji prinsip dilin əsas mənalı ünsürlərinin-sözlərin yazıya vahid şəkildə köçürülməsi qaydalarını istiqamətləndirən ən mühüm prinsipdir.Əgər bu prinsip nəzərə alınmazsa, mənalı dil vahidləri müxtəlif çalarlıqda tələffüz olunduğu kimi yazıya köçürülərsə, yazı da öz mahiyyətini itirər, yəni yazı da həqiqi mənada vahid anlaşma vasitəsi ola bilməz.Bundan əlavə, yazıda belə müxtəliflik nitqin yazıda bir cür ifadə olunmasını tənzim edən qaydalar sistemi kimi tanıdığımız orfoqrafiyanın əsas məqsədinə,məzmununa uyğun deyildir.Buna görə də eyni vahidin müxtəlif çalarlıqda tələffüzü yazıya köçürülməməlidir.

Eyni vahidin müxtəlif çalarlıqda tələffüzü müxtəlif məqam və şəraitlə əlaqədar ola bilir. Adətən sözün və ya şəkilçinin tərkibində fonetik halda təzahür edən belə çalarlıqlar şivə xüsusiyyati halında, ədəbi tələffüz halında müxtəlif fonetik məqamla əlaqədar olur; məs.: öy,öv, əv, ev; dəyil, degil, döyl, dö:l, deyil; badya, badyə, bayda; qanşar, qənşər, qəyşər, qeyşər; qö:r, qour, qovur; qayıt, qeyit,qeid,qəyit və s.

Əlbəttə, morfoloji prinsip əsasında bu variantlardan ancaq biri ( yəni ev, deyil, badya, qənşər, qovur, qayıt ) qəbul olunur və yazıda sabitləşir. Buna görə də hər cür morfoloji dəyişiklik və tələffüz çalarlığı bunların vahid yazılışını dəyişdirə bilmir.

Sözlərin orfoepik normalar əsasında tələffüzündə də müəyyən çalarlıqlara yol verilir və belə sözlərə şəkilçi bitişdirildikdə bəzən tələffüzdə də dəyişiklik ola bilir; məs.: uç-uş, uşsun, uçar, uşmas; kənd-kəntdə,kəntdi; get-gessin; söylə-söyliyir, söyləmir; başla-başlıyır və s. əks etdirir.Orfoqrafik qaydalar normativ tələffüz və ya əksinə,orfoepik normalar söz və qrammatik formaların yazılışı üçün əsasdır.Şübhəsiz,məsələ heç də belə deyildir.Söz və qrammatik formaların bir çoxunun yazılışı düzgün tələffüzündən fərqlənir.Başqa sözlə,bir sıra sözlər,eləcə də şəkilçilər deyilişindən fərqli yazılır və ya əksinə,yazılışından fərqli tələffüz olunur.Məhz bu səbəbdən yazılışından fərqli deyilən söz və qrammatik formaların yazılış və tələffüz normaları müəyyənləşdirilmişdir ki,həmin normalar bu dildən istifadə edənlərin savadlı yazmalarını və danışa bilməsini təmin edir.

Azərbaycan dili orfoepiyası ilə orfoqrafiyasının qarşılıqlı əlaqəsi haqqında dediklərimizdən belə bir nəticəyə gəlirik ki , tələffüzün bütünlüklə yazıya köçürülməsi mümkün deyildir. Əgər bu mümkün olsaydı , o zaman orfoepiyadan danışmağa da ehtiyac qalmazdı , “ Yazıldığı kimi danış və oxu” formulu əsas tutulardı . Əlbəttəki bu hal tələffüzü canlı dildən uzaqlaşdırar , danışığa sünilik , kitab xarakteri verərdi. Hər hansı söz və qrammatik formanın düzgün yazılışı üçün orfoqrafiya qaydalarına əməl etmək nə qədər əhəmiyyətlidirsə , onların ədəbi tələffüzü üçün də orfoepik qaydaları bilmək o qədər vacibdir.

Orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəli təlimində əsas istiqamət sözlərin yazılışı ilə tələffüzü arasındakı fərqli cəhətləri izah etmək və bu yolla sözlərin həm orfoepiyası , həm də orfoqrafiyasını şagirdlərə şüurlu mənimsətməkdir.

Ə.Abdullayev “ Orfoqrafiya və orfoepiya təlimi məsələləri“
Ə.Dəmirçizadə “ Müasir Azərbaycan dili “ birinci hissə
Qurbanov “ Müasir Azərbaycan dili “ Bakı , 1985
Ə. Abdullayev “ Ədəbi tələffüz təliminin metodikası “ Bakı 1966

Nadġr abdullayev

TERMĠNLƏR LÜĞƏTĠ

bəlağət – gözəl, aydın danışma qabiliyyəti, natiqlik haqqında elm,
danışıq etikası – insanların bir-biri ilə münasibətlərini
tənzim edən danışıq normaları.
daxili nitq – səslənməyən, danışanın özü ilə əlaqələnən, səssiz, lal nitq.
dialoq – (yunanca dialoqos) – iki adamın nitqi.
diskussiya – latın mənşəli “diskussiya” (diskussio) sözü olub
“araşdırmaq”, “təhlil etmək”, “tədqiqat aparmaq”
deməkdir.
evfemizm – yaxşı danışmaq, hər hansı bir sərt mənanı yumşaltmaq,
münasib olmayan söz və ifadə əvəzinə yumşaq, nəzakətli
söz və ifadələr işlətmək. Məs.: “Məni başa düşmədiniz”
əvəzinə “Deyəsən, fikrimi sizə çatdıra bilmədim” və s.
“yox” əvəzinə “xeyr”, “düz deyil” əvəzinə “həqiqətə
uyğun deyildir” işlətmək və s.
evfuizm – həddindən artıq dəbdəbəli, təmtəraqlı nitq.
emosional rəng – danışanın hissləri və iradəsi ilə bağlı olub sözlərə,
ifadələrə əlavə olunan məna çaları, incə məna fərqi.
etiket – ritual (fransız) (etiquette) nitq etikası – qəbul olunmuş
danışıq formaları.
elmi-bəlağət-natiqlik – fikri gözəl, səlis ifadə etmək haqqında elm
elmi-bəyan – ritorika, bəlağər elmi; elmi nitq mədəniyyəti – elmi
əsərlərin, mətnin, danışığın dinləyici və oxucuya zehni
və estetik təsiri.
genetik nitq – əl və bədən hərəkəti vasitəsilə yaranan ünsiyyət,
kommunikativ aktın bir hissəsi.
fəsahət – gözəl, aydın danışıq qabiliyyəti
xitabət – natiqlik sənətindən bəhs edən bir şöbə

260
nitq aktı – müəyyən məqsədlə danışan və dinləyənin ünsiyyəti
şəklində nitq parçası
nitqin emosionallığı – nitqin dinləyicinin emosiyalarına təsir etməklə
onda müəyyən hisslər oyada bilməsi qabiliyyəti
nitq parçası – daxili formaya malik olan, struktur-semantik cəhətdən
vəhdət təşkil edən nitq parçası. Məsələn, cümlə, abzas
nitqin sürəti – müəyyən zaman ərzində nitqin sürəti. Yavaş, adi, sürətli
nitq. Bütün hallarda sözlərin tam və aydın tələffüzü
başlıca göstəricidir.
nitq texnikası – üç cəhət nəzərdə tutulur: tənəffüs, səs və tələffüz.
nitq təqtisi – ifadənin ritmik – intonasiya vasitəsilə ayrıla bilən ən
kiçik mənalı hissəsi.
intellektual nitq – informasiyanın verilməsi məqsədilə məntiqə əsaslanan
nitq.
interpretasiya – izahetmə
inversiya – ifadəliliyi yaratmaq, üslubi effekti artırmaq məqsədilə
cümlənin qəbul olunmuş işlək sırasının pozulması
iyerarxiya – nitq etiketində yaş və vəzifə üstünlüyü. Məs.: yaş və
vəzifəcə özündən böyüklərə “sən” əvəzinə “siz” deyə
mürqaciət olunması
jarqon – hər hansı bir məqsədlə fikrin başqalarından gizlədilməsi
üçün adamların yaratdıqları uydurma süni dil
kommunikasiya – ünsiyyət, ümumi, şərikli ünsiyyət
məam – məna, üslubiyyat, ritorika.
orfoepiya – dilçiliyin ədəbi tələffüzü öyrənən və müəyyənləşdirən
bölməsi
polemika – yunan mənşəli söz (polemikos) olub hər hansı bir
sahədə (siyasət, din, fəlsəfə, incəsənət və s.) söz və
fikir çəkişməsi

261
poliloq – (yunanca polu – çox, loqos – nitq) – söhbətdə iştirak
edən çox adamın nitqi, mükaliməsi
replika – dialoq iştirakçılarının hər birinin qısa nitqi
ritor – (yunanca thetor), orator, Qədim Yunanıstan və Romada
natiq mənasını verən söz
ritorika – natiqlik elmi, sənəti haqqında nəzəriyyə, fəsahətli və
bəlağətli nitq, bəyan
ritorik fiqurlar – anafora, antiteza, inversiya, ritorik sual, təkrar, ritorik
xitab, epifora və s.
spontan – təbii nitq, təşkil olunmamış, bədahətən
süxəndan – söz ustası, gözəl danışan
suxənvər – dil vahidlərinin köməyi ilə müəyyən məlumatı bildirmə,
xəbər vermə
ziyalı nitqi – yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio və televiziya
işçiləri, jurnalistlər və bədii qiraət ustalarının nitqi,
danışığı
Ģəhri-bəyan – izah, aydınlaşdırma, anlaşma, açıq söyləmə
tavtologiya – (uyunanca tavto – həmin, özü, loqos – soz) cümlədə
eyni və mənaca yaxın olan sözlərin təkrarlanmasından
yaranan artıqlıq. Məs.: atəşkəsi kəsmək, geyimi geymək,
tamaşaya tamaşa etmək, başlamağa başlamaq və s.

262
Söz haqqında atalar sözləri

Abır istəsən çox demə, sağlamlıq istəsən çox yemə.
Adam var ki, dindirərsən can deyər.
Adam var ki, dindirməsən yaxşıdır.
Allaha doğru sözdən qiymətli bir qədəqə yoxdur.
Ayaq büdrəməsi dil büdrəməsindən yaxşıdır.
Bir ağızdan çıxan söz yüz ağıza yayılır.
Dadlı söz dost qazandırar, acı söz düşmən.
Dadlı söz can arzusu, dadsiz söz baş ağrısı.
Damcı daşa dəyər, söz başa.
Danışmaq gümüş olsa, danışmamaq qızıldır.
Danışan dağı aşar, danışmayan yolu çaşar.
Doğru söz acı olar.
Doğru söz qılıncdan itidir.
Doğru danışanın atı yüyürək olar.
Dil var bal gətirir, dil var bəla.
Dil gətirəni el gətirər.
Insan ölər, söz qalar.
Iki dinlə bir söylə.
Dil ürəyin açarıdır.
Kişi sözü üzə deyər.
Sözü ağzında bişir, sonra çıxar.
Qaba söz, qaba hərəkətdən pisdir.
Sözü at, yiyəsi götürər.
Sözü bişir, sonra düşür.
Söz bir olsa dağ yerindən oynayar.
Söz böyüyün, su kiçiyin.
Sözün doğrusunu zarafatda deyərlər.
Sözünü bilməyən ağız başa toxmaq vurdurar.

263
Sözünü bilməyənə aşağı başda da yer yoxdur.
Söz danışıqdan keçər.
Söz həyatın bəzəyidir.
Söz çeynəyən çox, söz deyən az.
Söz götürənin, yer oturanındır.
Söz insanın vuran əlidir.
Söz qılıncdan da itidir.
Söz var gələr keçər, söz var dələr keçər.
Söz var ki, dağa çıxarar, söz var ki, dağdan endirər.
Söz həyatın bəzəyidir.
Söz odur ki, haqqa vara.
Söz sözün dayağıdır.
Sözü məqamında deyərlər.
Söz vaxtına çəkər.
Söz sözü çəkər, arşın bezi.
Sözü bişir, sonra düşür.
Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır.
Sözün yaxşısı baldan şirindir.
Söyləyən olma, dinləyən ol.
Yer var danışarlar, yer var sözü udarlar.
Sözü sğöylə alana, qulağında qalana.
Söz var iş bitirər, söz var baş itirər.
Söz var el içində, söz var ev içində.
Sözü sözdən alarlar.
Sözün qədəmi yeyin olar.
Söz həm məlhəmdir, həm də yara.
Ürəkdən çıxan söz ürəyə gedər.

264
Dil, nitq, söz haqqında görkəmli Ģəxsiyyətlərin
fikirlərindən seçmələr

Müxtəlif səciyyəli insanların ürəyinə nüfuz etməyi bacarmayan, onları
həyəcana gətirən və ya sakitləşdirməyin səbəblərini bilməyənlər öz nitqləri ilə
arzu etdikləri məqsədə çata bilməzlər (Siseron).

Ədibin əsası sözdür. Gözəl söz söyləməsini bilən şərəfə çatar (Ədib
Əhməd Yüknəki).
Ürək bulud, sözüm inci, könülsə bir dərya
Dilim bu gövhərə çarçı, zəmanə isə bəha
Əbül-Üla Gəncəvi

Dilim qılınc, oxum isə səhər vaxtı çəkdiyim ah,
Sındıraram səflərini olsa da yüz eylə ləşkər.
Mücirəddin Beyləqani

Sözün kəsər və kəskinliyi qılıncA sirayət edərək onu itiləşdirmiş,
materialını saflaşdırmışdır (Xətib Təbrizi).

İztirab çəkən könüllər sözdən aram tutur.
Qətran Təbrizi

Bəzən dil sıyrılmış qılınca bənzər,
Ayıq ol, başını bədəndən üzər.
Xəqani

Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə,
Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə?
Nizami

265
Artıq söz danışma, başı ağrıdar,
Hər deyilən sözə çıxma özündən,
Ötən bülbül olma məclisdə gəl sən.
Marağalı Əvhədi

Bu babda gərçi paz çoxdur,
Söz qapusu xatirə açuqdur.
Liykən qüləlüm muna qənaət,
Ta rəf olə işvəyi-şəfaət.
Məsihi

Bənd olmuşam şirin-şirin sözünə,
Sözləri qənd, ağızları piyalə,
Tutilər lal olur şirin dilindən.
Vaqif

Acı sözdən öz dilini dişlərsən.
Saib Təbrizi

Dilin qanunlarına itaətkarlıqla tabe olun və birdəfəlik möhkəm bilin ki, bu
qanunlar sizin üçün müqəddəsdir (Bialo).

Uşaq ana dilini öyrənərkən yalnız şərti səsləri öyrənmir. O, eyni zamanda
ana dilinin doğma döşündən mənəvi həyat və qüvvət içir. Ana dili, təbiəti ona heç
bir təbiətçinin izah edə bilmədiyi bir şəkildə izah edir; o, uşağı onu əhatə edən
adamların xarakteri ilə, içərisində yaşadığı cəmiyyətlə, onun tarixi ilə heç bir
tarixçinin tanış edə bilməyəcəyi bir tərzdə tanış edir; o, uşağı xalq poeziyasına heç
bir bədiiyyatçının edə bilməyəcəyi bir tərzdə daxil edir; nəhayət, o, elə məntiqi
anlayışlar və fəlsəfi görüşlər verir ki, əlbəttə, bunu heç bir filosof uşağa verə
bilməz (K.D.Uşinski).

266
İnsanlar nəyi hiss edir və başa düşürlərsə, onu ifadə edirlər, onlar yalnız
özləri yaxşı başa düşmədiklərini ifadə etməkdə söz tapa bilmirlər (V.Q.Belinski).

Nəyi dumanlı təsəvvür edirsənsə, onu dumanlı da ifadə edirsən. İfadələrin
qeyri-dəqiqliyi və dolaşıqlığı yalnız fuikirlərin dolaşıqlığını tədsiq edir
(N.Q.Çernışevski).

İnsanın şərəfinin bir dəlili də nitqidir (H.B.Zərdabi).

Danışdığı sözün qiymətini bilə,
Məcazi danışa, məcazi gülə
Kəlməsindən ləl, lövhər süzülə
Tamam sözü müəmmalı gərəkdir.
Aşıq Ələsgər

Cəbhədə qılınca, məclisdə gözəl nitqə malik olanlar qəhrəmandır
(M.S.Ordubadi).

Gəlib gedər yaxşılar da, yaman da
Qu tükündə, saman üstə yatan da
Aşıq Alı, nə qazandın cahanda,
Səndən qalan qatar-qatar söz oldu.
Aşıq Alı

Nahaq söz od vurar qəlbə, fəqət haq söz keçər daşdan
Ucuz söz qan qaraldar ki, küsərsən dostla sirdaşdan.
S.Vurğun

Dil könüllər fəth edən
Böyük insan gücüdür.

267
Dili qiymətdən salar
Ucuz söz, hiylə, böhtan,
Elə saxla dilini,
Nə dil səndən utansın,
Nə sən dildən utan.
R.Rza

Söz qiymətli daşlar kimidir. Bu daşları yaxşı yonub cilalandırıb ən şərəfli
sarayların mərmər divarlarını bəzəmək üçün işlədirlər (M.İbrahimov).

268
ƏDƏBĠYYAT
Azərbaycan dilində

1.
Abdullayev
A.S.
Azərbaycan
dilinin
tədrisi
tarixinə
dair.
“Azərtədrisnəşr”, Bakı, 1958.
2. Abdullayev A.S. Müəllimin nitq mədəniyyəti. Bakı, “Maarif”, 1960.
3. Abdullayev A.S. Nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti. Bakı, “Maarif”,
1981.
4. Abdullayev N.Ə. Ədəbi tələffüz təliminin metodikası. Bakı, “Maarif”,
1966.
5. Abdullayev N.Ə. Orfoepiya və orfoqrafiya təlimi məsələləri. Bakı, 1985.
6. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Nitq mədəniyyəti məsələləri. Bakı,
1998.
7. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Müəllimin nitq mədəniyyəti. Bakı,
2002.
8. Abdullayev N.Ə., Məmmədov Z.T. Orfoqrafiya- orfoepiya lüğəti. Bakı,
2004.
9. Azərbaycan dilinin müxtəsər orfoepiya lüğəti. Bakı, 2012.
10. Abdullayev N.Ə., Tahirov Q.İ. Düzgün yazı təliminin bəzi məsələləri.
Bakı, 2004.
11. Abdullazadə N., Xalıqov F. Azərbaycan dili. Bakı, 2006.
12. Adilov M.N. və b. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı, “Maarif”, 1989.
13. Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı, 1973.
14. Ağayev F. Azərbaycan dilinin intonasiyası. Bakı, 1978.
15. Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü. Bakı, “Elm”, 1982.
16. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, III cild, Bakı, “Elm”, 1983.
17. Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemləri. Bakı, 1988.
18. Dəmirçizadə Ə.A. Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları. Bakı, 1969.
19. Dəmirçizadə Ə.A. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, “Maarif”, 1984.

269
20. Əfəndizadə Ə.R. Azərbaycan ədəbi tələffüzü haqqında. “Azərbaycan
dili və ədəbiyyat tədrisi” (metodik məqalələr toplusu), IV buraxılış,
Bakı, 1955.
21. Əfəndizadə Ə. Azərbaycan dili orfoqrafiyası təliminin elmi əsasları.
“Maarif”, 1968.
22. Əfəndizadə Ə.R. Tələffüzün müxtəlif üslubları haqqında. “Azərbaycan
dili və ədəbiyyat tədrisi” (metodik məqalələr toplusu), II buraxılış, Bakı,
1966.
23. Əfəndizadə Ə. Orfoqrafiya-orfoepiya-qrammatika lüğəti. Bakı, 1983.
24. Əfəndiyeva T. Azərbaycan dilinin bədii ifadə vasitələri. Bakı, “Elm”,
1973.
25. Əhmədov Ş. Mühazirəçilik məharəti, natiqlik sənəti. Bakı, “Gənclik”,
1985.
26. Əhmədov Ş. Mühqazirəçinin nitqi. Bakı, 1975.
27. Əhmədov B. Sadə cümlənin tədrisi prosesində nitq inkiçafı üzrə
aparılan işlər. Bakı, “Azərtədrisnəşr”, 1964.
28. Əhmədov Ə. Azərbaycan dili tədrisinin bəzi məsələləri. Bakı, 2007.
29. Əliyev V. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, 2003.
30. Əliyev K. Natiqlik sənəti. Bakı, 1994.
31. Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2001.
32. Əliyeva S. Azərbaycanda məhkəmə sənədlərinin dili (avtoreferat), Bakı,
2002.
33. Əsgərov M. Bədii qiraət, Bakı, 1973.
34.Xəlilov H. Diplomatiya mədəniyyəti və natiqlik sənətinin kateqoriyaları.
Bakı, 1994.
35. Xudiyev N. Zamanın axarı ilə. Bakı, 2004.
36.Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı, “Elm”, 1998.
37. Həsənov H. Nitq mədədəniyyəti və üslibiyyatın əsasları. Bakı, 1999.
38. Hüseynov R. Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycanda məktəb və
pedaqoji fikrin inkişafı (avtoreferat), Bakı, 2007.

270
39. Kəlbəliyev Ə. Azərbaycan dili dərslərində şagirdlərin nitq etiketlərin-
dən düzgün istifadə bacarığının aşılanması imkanları. Bakı, 2002.
40. Quliyev S., Hüseynov T. Gəncliyin davranış və nəzarət dəyərləri. Bakı,
1997.
41. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, “Maarif”, 1985.ğ
42. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, 2003.
43. Məmmədov İ. Ekran, efir və dilimiz. Bakı, 1989.
44. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. Bakı, 1966.
45. Məhərrəmli Q. Televiziya dili (avtoreferat), Bakı, 2004.
46. Müasir Azərbaycan dili, II hissə, Bakı, 1980.
47. Muradov B. Nitq mədənityyəti. Bakı, 2007.
48. Mustafayeva Q. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 2010.
49. Nəsrəddin T. “Əxlaqi-Nasiri”. Bakı, 1989.
50. Nitq mədəniyyəti məsələləri. Bakı, 1969
51. Şirəliyev M.Ş. Müasir Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları. “Elm”,
1970.
52. Stanislavski. Mənim səhnə həyatım. Bakı, 1963.
53. Seyidov Y. Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri. Bakı,
“Maarif”, 1966.
54. Səməd Vurğun. Əsərləri, V cild, Bakı, 1972.
55. Rüstəmov F. Pedaqogika tarixi., Bakı, 2010.

Rus dilində
56. Актульные проблемы культуры речи. М., «Hаука», 1970.
57. Артумов В.А. Kультура рeчи. М., «Знание», 1966.
58. Бенджамен Спок. Разговор с матерью. Изд-во «Политическая
литература», М., 1991.
59. Дейл Карнеги. Как завоевать друзей и оказывать влияние на
людей. Баку, «Ишыг», 1992

271
60. Мунсик. Способы передачи логического ударения в письменном
речи. Русский язык в школе. М., 1972, № 4.
61. Об ораторском искусстве. М., 1958.
62. Проблемы культуры речи. М., 1970.
63. Пустовалов П.С., Санкевич М.Р. Устная речь. М., 1987.
64. Цицерон. Три такта об ораторском искаусстве. М., 1972.
65. Щерба Л.И. Избранные работы по русскому языку. М., 1957.

272
MÜNDƏRĠCAT

GiriĢ
I fəsil. NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN TƏDQĠQĠ,
ĠNKĠġAFI VƏ TƏBLĠĞĠ HAQQINDA

II fəsil. MƏDƏNĠ NĠTQƏ VERĠLƏN BAġLICA
TƏLƏBLƏR

Nitqin aydınlığı
Nitqin yığcamlığı
Nitqin təmizliyi
Nitqin düzgünlüyü
Nitqin zənginliyi
Nitqin sadəliyi
Nitqin orijinallığı
Nitqin münasibliyi
Nitqin rabitəliliyi

III fəsil. NĠTQĠN ĠFADƏLĠLĠYĠ
Nitqin intonasiyası
Vurğu. Söz vurğusu
Məntiqi vurğu
Nitq fasiləsi
Nitqin melodikliyi
Sintaktik quruluşların tələffüz qaydaları

IV fəsil. NĠTQĠN NÖVLƏRĠ VƏ FORMALARI
1.
Dil və nitq
2.
Dialoji nitq
3.
Monoloji nitq
4.
Mühazirə
5.
Məruzə
6.
Çıxış
7.
İctimai-siyasi nitq
8.
Məhkəmə natiqliyi
9.
Akademik natiqlik
10.
İctimai-məişət natiqliyi

273
V fəsil. ƏDƏBĠ DĠL, ONUN NORMALARI
1. Fonetik normalar
2. Leksik normalar
3. Qrammatik normalar
4. Orfoqrafiya qaydaları
5. Orfoepik qaydalar

VI fəsil. NĠTQĠN ÜSLUBLARI
1. Fonetikanin üslubla bağlı məsələləri
2. Morfologiyanın üslubla bağlı məsələləri
3. Sintaksisin üslubla bağlı məsələləri
4 Funksional üslublar

VII fəsil. NĠTQĠN ETĠK MƏSƏLƏLƏRĠ
Müraciət formalarından düzgün istifadə olunması
Sualetmə. Söhbətəqoşulma
Cavabvermə
Nitqi dinləmək. Nitqdinləmə bacarığına yiyələnmək
Şad və ya bəd xəbərin çatdırılması
Rəy söyləmək, münasibət bildirmək, məsləhət vermək,
mühakimə yürütmək tərzi
Nitqin etik qaydalarına əməl etmək
Təvazökarlıq mədəni nitqin başlıca şərtlərindəndir
Diskussiya mədəniyyəti
Mədəni nitqin etiketləri

VIII fəsil. NATĠQĠN NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠ
BARƏDƏ BƏZĠ TÖVSĠYƏLƏR

Terminlər lüğəti
Ədəbiyyat

274
Nadir Əziz oğlu Abdullayev. 1935-ci ildə Göyçay rayonunun Qazaman
kəndində anadan olmuşdur. Göyçay Pedaqoji Texnikumunu (1950-54), Azərbay-
can Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) tarix-filologiya fakültəsini
(1954-59) bitirmişdir. 1965-ci ildə institutun Azərbaycan dili və onun tədrisi
metodikası kafedrasında müəllimlik fəaliyyətinə başlamış, hal-hazırda həmin
kafedrada professor vəzifəsində çalışır. “Əməkdar müəllim”dir.
N.Abdullayev ictimai fəaliyyətlə də məşğuldur. Azərbaycanda Miqrant və
Məcburi Köçkünlərin Hüquqlarının Müdafiəsi İctimai Birliyinin sədri, “Голос
Карабаха” qəzetinin (rus və ingilis dilində) təsisçisidir.
N.Abdullayev Azərbaycan dili, onun tədrisinə dair yazmış olduğu elmi-
metodik və publisistik məqalənin, bir çox dərslik, dərs vəsaitinin müəllifidir.
Onun nəşr etdirdiyi dərslik və dərs vəsaiti aşağıdakılardır:
1. Orfoepiya təliminin metodikasına dair göstəriĢlər (1974);
Morfologiya tədrisində ədəbi tələffüz üzrə aparılan iĢlər (1974); Ədəbi
tələffüz və informasiyanın mənimsədilməsində texniki vasitələrdən istifadə
(1977); Orfoepik çalıĢmalar (1980); Ədəbi tələffüz təliminin metodikası
(1986); Mühazirəçinin nitq mədəniyyəti (1988); Azərbaycan dili və ədəbiyyat
tədrisində texniki vasitələrdən istifadə (H.Balıyevlı birgə) (1988); Azərbaycan
dili təlimində ifadəli nitq üzrə aparılan iĢlər (Z.Məmmədovla birgə) (1996);
Ədəbi tələffüz üzrə çalıĢmalar (1998); Linqvistik təhlil nümunələri
(C.Cəfərovla birlikdə) (1999); Qrammatik təhlil nümunələri (C.Cəfərovla
birlikdə) (2000); Azərbaycan dili fənni üzrə testlər (2000); Düzgün yazı
təliminin bəzi məsələləri (2003); Müəllimin nitq mədəniyyəti (Z.Məmmədovla
birgə) (2003); Orfoqrafiya-orfoepiya lüğəti (Z.Məmmədovla birgə) (2003);
Azərbaycan dilinin morfologiyası (C.Cəfərovla birgə) (2004); Orfoqrafiya və
orfoepiya təlimi məsələləri (2008); Азербайджанские язык (A.Abdullayev və
M.Əsgərovla birgə) (2008); Nitq mədəniyyətinin əsasları (Z.Məmmədovla
birgə) (2008); Azərbaycan dili, IX sinif, dərslik (V.Qurbanovla birgə) (2009);
Butalı xalça (hekayələr toplusu) (2011); Azərbaycan dilinin müxtəsər
orfoepiya lüğəti (2013).

Orfoepiya Lüğəti (Azərbaycan dili orfoepiyasının əsas prinsipləri)

Müasir ədəbi tələffüzümüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Bu ziyalılar müxtəlif rayonlardan olmalarına baxmayaraq, yazılı dilin təsiri altında ümumiləşmiş ədəbi dildə danışırlar. Ədəbi tələffüz həmin ziyalıların danışığından qidalanaraq öz qaydalarını süzgəcdən keçirir.

Müasir dilimizin orfoqrafiyası danışıq dili əsasında qurulduğundan bir sıra orfoqrafiya qaydaları eynilə orfoepiya üçüp də qəbul edilə bilər.

Müasir dilimizin orfoqrafiyası ilə orfoepiyası arasında ümumi və ayrılan cəhətlər vardır. Fərqlənən çəhətlər orfoepiyanın xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Bu xüsusiyyətlər, başlıca olaraq, aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Ədəbi tələffüzün əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahənkini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarət olmalıdır. Orfoqrafiyada morfoloji prinsipin tələbi üzrə felin şərt və arzu formaları keçmiş zamanda iki variantlı şəkilçilərlə (-sa, -sə, -a, -ə) verilirsə; məs.: alsa idi, gəlsə idi, ala idi, gələ idi, orfoepiyada –say 2 , -ay 2 -lə ifadə olunur, alsaydım, alaydım

2. Orfoepiyada ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyan cəhətlərə yer verilir, dar dialekt xüsusiyyətləri isə nəzərə alınmır.

Məlum olduğu üzrə, orfoqrafiya morfoloji prinsipdən çıxış edərək assimilyasiya hadisəsinə yol vermir, orfoepiyada isə, bunun əksinə olaraq, assimilyasiyadan geniş surətdə istifadə edilir. Lakin elə assimilyasiya tipləri vardır ki, onlar dar dialekt xüsusiyyəti daşıyır. Əlbəttə, assimilyasiyanın bu tipləri orfoepiyaya daxil ola bilməz. Məsələn, -lar şəkilçisi n səsi ilə bitən sözlərdən sonra gəldikdə ümumxalq danışıq xüsusiyyəti daşıyır və ədəbi tələffüzə daxil olur (danışannar, qalannar, odunnar və s.); lakin bu şəkilçi m səsindən sonra gəldikdə, məs.: adamnar dar dialekt xüsusiyyəti daşıdığı üçün orfoepiyaya daxil ola bilmir və bu söz yazıldığı kimi (adamlar) tələffüz olunur.

3. Orfoepiyada saitlərin uzun və qısa tələffüzü xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

4. Şəkilçilərin tələffüzündə də ahəng qanunu əsasən gözlənir; lakin orfoepiyanın prinsipləri ilə əlaqədar olaraq bəzi şəkilçilərin tələffüzündə ahəng qanunundan kənara çıxma halları nəzərə çarpır.

5. Assimilyasiya və səs düşümü hadisəsi şifahi dilin xüsusiyyəti ilə bağlı olduğu üçün bunlar orfoepiyada daha geniş yer tutur.

A səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: alma, ata, bağlar, alacağ və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə a səsi uzun tələffüz olunur; məs.: ma:ş, sa:t, da:va, Sa:bir, a:li, şa:gird. a:şiq, a:ram, a:hu və s.

y səsi özündən əvvəl gələn geniş (açıq) saiti dar (qapalı) saitə çevirir; buna görə də şəkilçilərdə y səsindən əvvəl gələn geniş a səsi y səsinin təsiri altıda dar ı səsinə keçir; məs.: anıya, almıyacağ, başdıyar, bağlıyır, danlıyır və s.

Saitlə bitib, digəri isə saitlə başlanan iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffüzü qeyri-mümkün olur və həmin tərkibdə birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün onun son səsi (a saiti) tələffüz edilmir; məs.: Ağəli, Baləli, xaloğlu və s.

Sözün axırıncı y səsindən sonra gələn a səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında tamamilə darlaşır və tələffüz edilmir; məs.: qayya (qayaya).

Tələffüzdə orada, burada yer zərflərində r səsindən sonra gələn a səsi deyilmir; məs.: orda, burda.

Ə səsi ön sırada, keniş və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Ə səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: əl, nənə, dərələr, dədəmə, kəlmə və s.

Bəzi ərəb və fars mənşəli sözlərdə ə səsi uzun tələffüz edilir; məs.: tə:lim, tə:yin, tə:ziq,. tə:rif, bə:zi, mə:lum. Şəkilçilərdə y səsindən əvvəl gələn geniş ə səsi y səsinin təsiri altında dar i səsinə keçir; məs.: dəv i yə, kəlm i yəcəy, işd i yir, dinl i yir və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərin birləşməsindən əmələ kəlmiş mürəkkəb sözlərdə iki geniş saitin yanaşı tələffuzü qeyri-mümkün olduğu və tərkibdəki birinci söz öz vurğusunu itirdiyi üçün əvvəlinci sözün ə saiti tələffüz edilmir; məs.: Mirzağa, Mirzəli və s.

E səsi ön sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səs tələffüzdə də ancaq sözün birinci hecasında özünü göstərir; məs.: yeişy, sel, demə, eşit və s.

Ə səsi ilə bitən və e səsi ilə başlanan sözlər bitişik tələffüz edildikdə ə səsi deyilmir və e səsi uzun tələffüz olunur; məs.: ne:dim (nə edim).

Q e y d. Bəzən ikinci sözün əvvəlində y səsi deyildiyindən e səsi adi şəkildə tələffüz edilir; məs.: neyliyim (nə eləyim).

Ərəb və fars mənşəli sözlərdə e səsi bəzən uzun tələffüz edilir; məs.: e:tibar, e.tiraz, e:lan, e:tina və s.

I səsi arxa sırada, dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə tələffüzdə ancaq sözün ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: qırmızı, qış, sarı və s.

Vurğunun son hecaya düşməsi nəticəsində sözün birinci hecasında ı səsi qısa tələffüz olunur; məs.: qıfıl, qızdırma, tısbağa və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlayan şəkilçilər qoşulduqda, vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində, sözün axırıncı hecasındakı ı səsi tələffüz edilmir; məs.: ağız-ağza, ağzı, ağzım, alın-alnı, alnın və s.

Sözün axırında y səsindən sonra gələn ı səsi ismin yönlük halında iki y səsinin arasında darlaşır və çox zəif tələffüz edilir; məs.: ayıya-ayıya, dayıya- dayıya və s.

Saitlə bitən və saitlə başlanan sözlərdən əmələ gəlmiş mürəkkəb sözlərdə birinci söz vurğusunu itirdiyi üçün onun axırında olan ı səsi qısa tələffüz edilir; məs.: dayıoğlu, bacıoğlu və s.

İ səsi ön sırada dar və dodaqlanmayan vəziyyətdə tələffüz olunur. İ səsinə tələffüzdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: iş, diş, tik, iri, iti və s.

Sözün birinci vurğusuz hecasında i səsi qısa tələffüz olunur; məs.: kiçiy, kişi, dişdəmə, piti, pişiy və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə i uzun tələffüz olunur; məs.: vəsi:qə, ni:zə, vi:ran, Vəsi:lə, Mədi:nə və s.

Bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı i səsi tələffüz edilmir; məs.: şəkil-şəklə, şəkli; sinif-sinfin, sinfə, sinfimiz, Misir-Misrə və s.

O səsi arxa sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə, bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: boyun, boğça, dodaq, toyuq, pozmaq və s.

Ö səsi ön sırada, geniş və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə də bir neçə söz müstəsna olmaqla, sözün ancaq birinci hecasında təsadüf edilir; məs.: öz, döşəy, sökməy, döyməy və s.

Usəsi arxa sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur.

U səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: uzun, uduş, quru, quzu və s.

Bəzi ərəb mənşəli sözlərdə söz ortasında u səsi uzun tələffüz olunur; məs.: xüsu:si, Füzu:li, tu:fan və s.

Sözün vurğusuz birinci hecasında u səsi qısa tələffüz olunur; məs.: bulaq, bucaq, budağ, buzov və s.

Bəzi sonor səslərlə bitən ikihecalı sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda sözün axırıncı hecasındakı u səsi vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində tələffüz edilmir; məs.: burun-burnu, oğul-oğlu, oğlum və s.

Ü səsi ön sırada, dar və dodaqlanan vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: üzüm, ütü, üzüy, üzməy və s. Sözün vurğusuz birinci hecasında ü səsi qısa tələffüz olunur; məs.: tüfəng, qüzey, düşmən, bütün, bürün, düyün, tüstü və s.

Sonor saitlərlə bitən bəzi sözlərə saitlə başlanan şəkilçi qoşulduqda vurğunun şəkilçi üzərinə keçməsi nəticəsində sözün axırıncı hecasındakı ü səsi deyilmir; məs.: ömür-ömrün, ömrə, ömrü, zülüm- zülmün, zülmə, zülmü və s.

H səsi boğazda sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə daha çox alınma sezlərdə, sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: heyva, hörüy, hörümçəy, hürməy, hürkməy, hesab, hərdən, heykəl, həsən, Hüqo, Hekel, yəhər, öhdə, söhbət, töhmət, təshih, iştah, şah, gah və s.

Qsəsi dil arxasında, partlayan və cingnltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində və ortasında rast kəlmək olar; məs.: qazan, qarğa, qar, qoz, qərar, qayda, qanun, ucqar, yəqin, tənqid, intiqam, diqqət, toqqa, saqqal, doqquz, saqqız və s.

Söz ortasında işlənən qoşa q samitindən birinci bir qədər kar tələffüz olunur; məs.: baqqal, naqqa və s.

Sonundakı q samiti x çalarlığında tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q səsi yenə x çalarlığında tələffüz olunur. Lakin belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda qəvəzinə ğ tələffüz olunur; məsələn papaq — papax — papaxçı. papaxsatan, papax — papağın dərisi, papağ aldım və s.

Q samiti aşağıdakı məqam və şəraitdə adi halda, məxrəcinə müvafiq, aydın tələffüz olunmalıdır:

a) Söz başında:

1. Saitdən əvvəl: qal, qazan, qeyd, qeyrət, qəlb, qəşəng, qiyam, qiymət, qırmızı, qol, qonaq, qönçə, quş, qucaq, qütb, qüvvə və s.
2. Samitdən əvvəl: qram, qrip, qrup, qvardiya və s.

b) Söz ortasında:

1. Saitlər arasında: xaqan, laqeyd, əlaqə, naqis, vaqon, hüquq, həqiqət, füqəra, intiqam, məqam və s.
2. Saitlə cingiltili samit arasında: İqlim, miqdar, nəqliyyat, təqdim, əqrəb, əqrəba və s.
3. Cingiltili sonor samitlə sait arasında: manqal, tonqal, ilqar, yonqar, inqilab, manqa, çınqıl və s.
4. Kar samitlə sait arasında: çaşqın, sısqa, asqırmaq, hıçqırmaq, aşqar, dəhqan, təhqir, təhqiq və s.
5. Qoşa q-dən ikincisi: hoqqa, toqqa, saqqal, baqqal və s.

Q samiti bir sıra sözlərdə məqam və şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı çalarlıqda tələffüz olunmalıdır.

a) karlaşmış halda -q çalarlığında tələffüz olunmalıdır:

1. Söz ortasında kar samitdən əvvəl yanaşı gələrsə: nöqtə, nəqş, iqtibas, iqtisad, nöqsan, rəqs, iqtidar, məqsəd və s.
2. Söz ortasında qoşa q-dan birincisi: toqqa, çaqqal, baqqal və s.
3. Təkhəcalı sözlərin sonunda: irq, şərq, fərq, zövq, şövq, məşq, fövq, dınq, danq və s.
4. Çoxhecalı alınma sözlərin sonunda: məntiq, ittifaq, natiq, aşiq, şəfəq, məxluq, tədqiq, istintaq, filoloq və s.

b) Çoxhecalı əsil Azərbaycan sözlərinin, eləcə də çoxdan azərbaycancalaşmış bir sıra alınma sözlərin sonundakı q səsi x çalarlığında tələffüz olunmalıdır: qabax (qabaq), uzax (uzaq), papax (papaq), otax (otaq), torpax (torpaq), çırax (çıraq), çanax (çanaq), aşıx (aşıq), çomax (çomaq).

Qeyd: Sonundakı q samiti karlaşmış halda tələffüz olunan sözlərə samitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə və ya söz qoşulduqda q-nin tələffüzü eynən qalır, lakin saitlə başlanan şəkilçi bitişdirildikdə, söz qoşulduqda sondakı q səsi əslinə uyğun cingiltili tələffüz olunur, məsələn: ittifaq — ittifaqdan, ittifaqda, ittifaqın, dəqiq — dəqiq deyil, dəqiq olmalı və s.

Xsəsi dil arxasında, kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: xal, xalça, xalis, yaxa, yuxu, taxça, ilxı, yox, çox, tox, bax, tax və s.

Ğ səsi dil arxasında, sürtünən və çingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: qarğı, yorğa, yağ, bağ, buğ, sağ, sağlam, torpağ, yarpağ, yazmağ, oxumağ və s.

Məlum olduğu üzrə, yazıda q ilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən x, bəzən də ğ eşidilir, lakin ğ səsi nisbətən çox işlədilir, belə sözlərin axırındakı x səsinin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl ğ səsinə çevrildiyini də nəzərə alaraq, orfoepiyada, həmin sözlərə sonu ğ ilə tələffüz edilən sözlər kimi baxmaq daha məqsədəuyğundur; məs.: torpağ-torpağa, torpağı, torpağımız, torpağda, torpağdan, yazmağ-yazmağa, yazmağda və s.

Ke səsi dil ortasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: kök, tikməy, tülkü, kələm, sök, tük, mülk, kitab və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında da, yazıdan fərqli olaraq, yax(ih), ya g, ya da y tələffüz olunur. Lakin aparılan müşahidələr köstərir ki, həmin sözlərin y ilə tələffüzünə üstünlük verilir. Bundan əlavə, iki sait arasında da y səsi deyildiyindən çoxhecalı sözlərin axırında y səsinin tələffüzü məqsədə daha uyğundur; mə.s.: inəy-inəyə, inəyi, inəysiz, inəydə, inəydən; gəlməyə-gəlməyi, gəlməydə* və s.

* Q e y d: Yazıda «q» səsilə bitən çoxhecalı sözlərin axırında bəzən «x», bəzən «ğ»; «k» səsi ilə bitənlərin axırında isə ya «x» (ih). ya da «y» şəklində tələffüz müşahidə edilir. Bu variantların hər ikisini doğru hesab etmək olar. Lakin saitlə başlanan şəkilçidən əvvəl «q» səsinin «ğ» səsinə, «k» səsinin «y» səsinə keçməsini nəzərə alaraq orfoepiya sözlüyündə də «ğ» və «y» variantının saxlanılmasını məsləhət bildik.

Ka səsi dil arxasında, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə rus dilindən alınan sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və sözün axırıpcı hecasında təsadüf olunur; məs.: traktor, kabinet, leksika, fonetika, texnika, mexanika və s.

Ərəb mənşəli bəzi sözlərin axırında k səsi tələffüz edilir; mos.: hak, təsdik, ittifak, aşik, üfük, şəfək və s.

G səsi dil ortasında, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu sözə sözün əvvəlində, ortasında, sonunda və sözün axırıncı hecasında rast gəlmək mümkündür. Söz axırında n səsi ilə birlikdə gələn g səsi bir qədər kar (k səsinə yaxın) tələffüz olunur; məs.:zəng, pələng, tüfəng, fişəng və s.

Y səsi dil ortasında, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: yük, yağ, iynə, düymə, yay, ay, küləy, dirəy, getməy və s.

T səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: tor, tər, tir, ton, tütün, sütül, titrəmə, iti, ot, it, at, yat və s.

Bəzi alınma sözlərin axırında gələn t səsi samitlə başlanan şəkilçidən və ya sözdən əvvəl tələffüz edilmir; məs.: doslar (dostlar), sərbəs (sərbəst), nefçi (neftçi) və s.

D səsi dil önündə, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: diş, darı, diz, deməy, Qədir, dad, yad və s.

Sonu d ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlanan şəkilçi və ya söz gəldikdə həmin d səsi karlaşmış şəkildə (t səsi kimi) tələffüz olunur; məs.: kənddən, kənd müəllimi, qənddir, bulud kəlir, qəndsiz və s.

İrəli assimilyasiya nəticəsində şəkilçinin birinci səsi olan d səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.: mənnən, sənnən, yerinnən, gedənnən, axşamnan, qolumnan, dilinnən, dilimnən və s.

S səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: sən, siz, Solmaz, Sevil, sarı, susmaq, dəsmal, Yasəmən, yasdığ, kasa, isti, tas, yas, bas və s.

Ərəb mənşəli çoxhecalı sözlərin axırında s səsi özünü göstərir; məs.:iclas, təsis, ixtisas, mütəxəssis və s.

Z səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Z səsinə sözün önündə, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: zəli, zəfəran, zökəm, zəlzələ, azad, azar, əzməy, əziz, saz, köz, qaz və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında z səsi samitlə başlayan şəkilçidən və sözdən əvvəl bir qədər kar tələffüz olunur; məs.: almazdan, almaz mədəni, Araz çayı, dayazdır, xoruz səsi və s.

Ş səsi dil önündə, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Ş səsi sözun əvvəlində, ortasında və axırında işlənir; məs.: şal, şalvar, qaşıq, yaşıd, işığ, baş, daş, qaş, qarış, barış, yarış. və s.

J səsi dil önündə, sürtünən və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə bir sıra alınma sözlərin əvvəlində və ortasında rast gəlmək olar; məs.: jaket, jilet, jandarma, jarqon, əjdaha, Əjdər, jüri, jurnal və s.

Ç səsi dil önündə, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir.; məs.: çadır, çay, çeşmə, çaşmaq, açar, saçağ, parça, iç, üç, ölçü, açmağ, qaçmağ, keçməy, keçid və s.

Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn ç səsi d səsi qarşısında ş səsinə keçir; məs.: qaşdı, keşdi, aşdı, işdi və s.

C səsi dil önündə, partlayan və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında təsadüf edilir; məs.: cavan, can, calamaq, qoca, yonca, uca, ac, sac, güc, tac və s.

Çoxhecalı sözlərin axırında c səsi bir qədər kar (ç səsinə oxşar) tələffüz olunur; məs.: ağac, yalavac, çəkic, kərpic, qılınc və s.

Dissimilyasiya nəticəsində sözün axırında gələn c səsi d səsi qarşısında j səsi ilə əvəz olunur; məs.: ağajdar, ağajda, bijdiy (bic), güjdü, kərpijdən və s.

N səsi dil önündə, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: nənə, naziy, Nazlı, nanə, qonşu, yan, don, yon, yun və s.

Geri assimilyasiya nəticəsində sözün ortasında və axırında gələp n səsi m səsi ilə əvəz olunur; məs.: zəmbil, sümbül, şəmbə, Qəmbər, kümbəz, təmbəki, ombir, ombeş, dimməz, bəyəmmir, dimmə və s.

L səsi dişdə, süzgüp və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast kəlmək mümkündür; məs.: lil, limon, lif, lalə, yoldaş, yalnız, dil, bilməy, il və s.

Tələffüzdə dəyişikliyə daha çox məruz qalan səslərdən biri də L səsidir. Bu səs assimilyasiya nəticəsində t, d, s, z, ş, n, m, r səslərindən sonra həmin səslərə, ya da məxrəccə bunlara yaxın olan səslərə keçir.

1) t, d, s, z, ş səsləri ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda, L səsi d səsi ilə əvəz olunur; məs.:atdar, otdar, otduğ, rahatdığ, dö:lətdi, addı, daddı, süddü, səsdər, hirsdəndi, qızdar, bizdər, təmizdiy, duzdu, gözdədim, işdə, başda, qaşdar, daşdar, qışdağ, yoldaşdar və s.

2) n səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi n səsi ilə əvəz olunur; məs.: oğlannar, gəlinnər, xannar, odunnar, insannar, aydınnığ, sinni, vijdannı, bulannığ, yamannığ və s.

3) r səsi ilə bitən sözlərə L səsi ilə başlanan şəkilçilər qoşulduqda L səsi r səsi ilə əvəz olunur; məs.:qarrı, varrı, narrar, fərri, azarrı, şəhərri, ağırrığ, hünərri və s.

R səsi yuvaqda, süzgün və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. R səsinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: rica, rayon, Rəhim, radio, ruh, arx, Araz, arzu, darısqal, yar, darı, nar, tar və s.

İndiki və qeyri-qəti kələcək zamanın III şəxs cəmində -lar şəkilçisindən əvvəl gələn r səsi assimilyasiya nəticəsində L səsinə keçir; məs.: alıllar, oturallar, gəlillər, bilillər və s.

F səsi diş və dodaqda, sürtünən və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə alınma sözlərdə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək olar; məs.: fərə, fəhlə, fason, fanar, təftiş, dəftər, səfər, torf, tərif, saf və s.

V səsi diş və dodaqda, sürtünən və cinkiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözlərin əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: var, ver, vur, vəlvələ, talvar, ov, qov və s.

P səsi qoşa dodaqda, partlayan və kar vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və təkhecalı sözlərin axırında təsadüf edilir; məs.: papağ, yarpağ, paltar, palçığ, qarpız, pul, sap, ip, top və s.

B səsi qoşa dodaqda, partlayan və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlmək mümkündür; məs.: bal, bala, yaba, çoban, daban, qab, boşqab və s.

Çoxhecalı sözlərin və şəkilçilərin axırında b səsi bir qədər karlaşır (p səsinə oxşar); məs.: kabab, qutab, corab, kitab, hesab, alıb, gəlib və s.

M səsi qoşa dodaqda, burunda və cingiltili vəziyyətdə tələffüz olunur. Bu səsə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlirik; məs.: mən, min; Mirzə, pambığ, saman, şam, dam, adam və s.

Tələffüzdə şəkilçilər əsasən ahəng qanununa tabe olur. Bununla yanaşı, bəzi hallarda söz əsasının son samitinin təsiri altında şəkilçinin əvvəlinci samiti assimilyasiya hadisəsinə uğrayır (bu hal xüsusən L səsi ilə başlanan şəkilçilərə aiddir).

SÖZDÜZƏLDİCİ ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1. -çı, -çi, -çu, -çü: çayçı, əməyçi, quşçu, döyüşçü və s.

2. -lı, -li, -lu, -lü, -dı, -di, -du, -dü, -rı, -ri, -ru, -rü, -nı, -ni, -nu, -nü: yağlı, irəli, yuvalı, yüklü, gilli, qollu, atdı, ətdi, duzdu, süddü, narrı, tərri, nurru, ömürrü, qannı, sinni, enni, yunnu, yönnü və s.

3. -lığ, -liy, -luğ, -lüy, -dığ, -diy, -duğ, -duy, -rığ, -riy, -ruğ, -rüy, -nığ, -niy, -nuğ, -nüy:atalığ, meşəliy, qumluğ, üzümlüy, ağajdığ, tərsdiy, otduğ, döşdüy, narrığ, tərriy, zorruğ, ömürrüy, aydınnığ, dənniy, odunnuğ, gönnüy və s.

4. -cığ, -ciy, -cuğ, -cüy: uşaqcığ, evciy, quzucuğ, gözcüy və s.

5. -cığaz, -ciyəz, -cuğaz, -cüyəz: uşaqcığaz, gəlinciyəz, quşcuğaz, gözcüyəz və s.

6. -ça, -çə: meydança, bağça, dəftərçə və s.

7. -lağ, -dağ: çaylağ, yaylağ, qışdağ və s.

8. -daş: yoldaş, sirdaş, əməkdaş və s.

9. -ca, -cə: düşüncə, əyləncə və s.

10. -ciy: körpəciy, kiçiciy və s.

11. -ımtıl, -umtul: sarımtıl, bozumtul və s.

12. -rağ, -rəy: yaxşırağ, gödərəy və s.

13. -sız, -siz, -suz, -suz: başsız, dilsiz, duzsuz, sözsüz və s.

14. -ı, -i, -u, -ü: yazı, çəki, qorxu, sürü.

15. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü: atıcı, bilici, qurucu, sürücü və s.

16. -ğı, -ğu, -gi, -kü, -ki: çalğı, asğı, silgi, duyğu, pusğu, itki, içki, seçki və s.

17. -ım, -im, -um, -üm: atım, geyim, udum, bölüm və s.

18. -ığ,-iy, -uğ, -üy, -ağ, -əy: qalığ, biliy, buruğ, hörüy, yatağ, kəsəy və s.

19. -ış, -iş, -uş, -üş: yarış, gediş, gəliş, duruş, görüş və s.

20. -ın, -in: axın, sağın, biçin, əkin və s.

21. -ıntı, -inti, -untu, -üntü: axıntı, tikinti, ovuntu, töküntü və s.

22. -ınc, -inc, -unc, -ünc: qaxınc, qorxunc, sevinc, gülünc və s.

23. -ma, -mə: qazma, süzmə və s.

24. -ğın, -gin: yanğın, gərgin və s.

25. -acağ, -əcəy: çapaçağ, siləcəy və s.

26. -anağ, -ənəy: tozanağ, döyənəy və s.

27. -ır, -ir: yatır (dövlət),gəlir (mədaxil) və s.

28. -ğan: yapışğan, qudurğan və s.

29. -mağ: qazmağ, cırmağ və s.

30. -gə: supürgə, döngə və s.

31. -gəc: süzgəc, üzgəc və s.

SÖZDƏYİŞDİRİCİ ŞƏKİLÇİLƏRİN TƏLƏFFÜZÜCəm şəkilçisi

Cəmlik bildirən -lar, -lər şəkilçisi tələffüzdə müxtəlif şəkildə özünü göstərir; belə ki, t, d, s, z, ş, r, n səsləri ilə bitən sözlərdən sonra assimilyasiya nəticəsində dəyişilir və aşağıdakı şəkildə tələffüz edilir: -lar, -lər, -dar, -dər, -rar, -rər, -nar, -nər: uşağlar, adamlar, atdar, kolxozdar, itdər, daşdar, dərsdər, narrar, yerrər, qadınnar, gəlinnər və s.

Hal şəkilçiləri yazıda olduğu kimi, tələffüzdə də, əsasən, eyni şəkildə işlənir. Lakin fərq sonu m, n səsləri ilə bitən sözlərə ismin çıxışlıq halında

-nan, -nən şəkilçilərinin qoşulması ilə meydapa çıxır.

Yiyəlik hal. -ın, -in, -un, -un (samitlə bitənlərdə): kitabın, ətin, unun, bütün və s.: -nın, -nin, -nun, -nün (saitlə bitənlərdə): atanın, Əlinin, qutunun, ütünün və s.

Yönlük hal. -a, -ə (samitlə bitənlərdə), -ya, -yə (sait lə bitənlərdə): kitaba, quşa, evə, çölə, quzuya, körpüyə və s.

Təsirlik hal. -ı, -i, -u, -ü (samitlə bitənlərdə), -nı, -ni, -nu, -nü (saitlə bitənlərdə): atı, iti, otu, südü və s.; qapını, əlini, qutunu, düyünü və s.

Yerlik hal. -da, -də: otağda, dəftərdə və s.

Çıxışlıq hal. -dan, -dən, -nan, -nən: anadan, işdən, sürüdən, nənəmnən, nənənnən, işimnən, işinnən, bostannan, meydannan və s.

Tələffüzdə də mənsubiyyət şəkilçiləri yazıda olduğu kimidir. Lakin saitlə bitən əsaslardan sonra gələn I və II şəxs cəmin mənsubiyyət şəkilçilərinin ilk saiti qısa tələffüz edilir.

I şəxs təkdə: -ım, -im, -um, -üm (samitlə bitənlərdə), -m (saitlə bitənlərdə); məs.: kitabım, qələmim, quşum, gözüm, anam, nənəm və s.

I şəxs cəmdə: -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz (samitlə bitənlərdə), -mız, -miz, -muz, -müz (saitlə bitənlərdə); məs.: atımız, işimiz, qolumuz, sözümüz, atamız, nənəmiz və s.

II şəxs təkdə: -ın, -in, -un, -ün (samitlə bitənlərdə), -n (saitlə bətənlərdə), məs.: başın, əlin, qollun, gözün, atan, məqalən və s.

II şəxs cəmdə: -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz (samitlə bitənlərdə), -nız, -niz, -nuz, -nüz (saitlə bitənlərdə); məs.: ayağınız, beliniz, yurdunuz, sözünüz, yazınız, nənəniz, yuxunuz, sürünüz və s.

III şəxs tək və cəmdə: -ı, -i, -u, -ü (samitlə bitənlərdə), -sı, -si, -su, -sü (saitlə bitənlərdə); məs.: papağı, işi, qolu, gözü, yazısı, nəvəsi, quzusu, ütüsü.

Xəbər şəkilçilərinin işlənməsində yazıdan fərqli olaraq tələffüzdə gözə çarpan xüsusiyyət II şəxs cəmdə -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz şəkilçilərnin əvəzinə -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçilərinin işlənməsidir.

I şəxs təkdə: -am, -əm (samitlə bitənlərdə), -yam, -yəm (saitlə bitənlərdə); məs.: qardaşam, ma:vinəm, yaxşıyam, mənəm, işçiyəm, tələbəyəm, tələbeyəm*, yazıram, kələcəyəm.

* Q e y d: Geniş damaq saitləri ilə (a, ə) bitən sözlərə I şəxs xəbərlik şəkilçiləri qoşulduqda sözün axırında olan a, ə səsləri y səsinin təsiri altında dar e səsinə keçir.

I şəxs cəmdə: -ığ, -iy, -uğ, -üy (samitlə bitənlərdə), -yığ, -yiy, -yuğ, -yüy (saitlə bitənlərdə); məs.: qardaşığ, ma:viniy, yaxşıyığ, ovçuyuğ, qaçırığ, görəriy, oxuyuruğ və s.

II şəxs təkdə: -san, -sən; məs.: qardaşsan, işçisən, yaxşısan, sənsən, tələbəsən və s.

II şəxs cəmdə: -sız, -siz, -suz, -süz; məs.: qardaşsız, almısız, tələbəsiz, ovçusuz, yorğunsuz, görmüsüz, qurursuz və s.

III şəxs tək və cəmdə: -dır, -dir, -dur, -dür; məs.: qardaşdır, tələbədir, qulluğçudur, alacaqdır, almışdır və s.

Xəbərlik kateqoriyasının inkarı deyil zərfi ilə ifadə olunur; məs.: tələbə deyiləm, deyilsən, deyildir, deyilik, deyilsiz.

Xəbərlik kateqoriyasının keçmişi tələffüzdə samitlə bitənlərdə -dı, -di, -du, -dü, -mış, -miş, -muş, -müş, saitlə bitənlərdə isə -ydı, -ydi, -ydu, -ydü, -ymış, -ymiş, -ymuş, -ymüş şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.: adamdı, məllimdi, turşudu, ateydı, nəveydi, qoruqçuydu, gözətçiydi, döyüşçüydü, qurtmuş, tələbeymiş, planmış, dəcəlmiş, savadlıymış, işgüzarmış, odunçuymuş, döyüşçüymüş və s.

Sıra say şəkilçiləri

Sıra say şəkilçiləri də tələffüzdə yazıda olduqu kimi -ıncı, -inci, -uncu, -üncü (samitlə bitənlərdə), -ncı, -nci (saitlə bitənlərdə) şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.: qırxıncı, birinci, onunçu, üçüncü, yeddinci.

Felin inkar şəkilçiləri

Ədəbi tələffüzdə də felin inkar şəkilçiləri yazıda olduqu kimi -m, -ma, -mə şəkilçiləri ilə ifadə olunur. Lakin bu şəkilçilərdən sonra y səsi ilə başlanan şəkilçilər gəldikdə y səsinin təsiri altında şəkilçinin a səsi ı səsi ilə, ə səsi isə i səsi ilə əvəz olunur; məs.: almır, gəlmir, yazmamış, gəlməmiş, yazmıyacağ, gəlmiyəcəy və s.

Felin zaman şəkilçiləri

Şühudi keçmiş: -dı, -di, -du, -dü: aldı, gəldi, oxudu, gördü.

Nəqli keçmiş: -mış, -miş, -muş, -müş; almış, gəlmiş, durmuş, döymüş və s.

Nəqli keçmişin II şəxs tək və cəmində tələffüzdə zaman şəkilçisinin sonunda gələn ş səsi düşür və zaman şəkilçiləri -mı, -mi, -mu, -mü ilə ifadə olunur; məs.: dözmüsən, yazmısız, demisiz, durmusuz, düşmüsüz və s.

Bundan əlavə, nəqli keçmiş (birinci şəxsdən başqa) -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçiləri ilə də ifadə olunur; məs.: alıbsan, gəlibsən, alıbsız, gəlibsiz, alıb, gəlib və s.

İndiki zaman: –ır,-ir,-ur, -ür (samitlə bitənlərdə); -yır, -yir, -yur, -yür (saitlə bitənlərdə); məs.: atır, deyir, durur, görür, oynuyur, gözdüyür, quruyur, durulur.

Qəti gələcək zaman: -acağ, -əcəy (samitlə bitənlərdə), -yacağ, -yəcəy (saitlə bitənlərdə); məs.: danışacağ, gəzəcəy, oxuyacağ, gözdiyəcəy, deyəcəy və s.

Qeyri-qəti gələcək zaman: -ar, -ər (samitlə bitənlərdə), -yar, -yər (saitlə bitənlərdə); məs.: yıxar, tikər, axar, içər, başdıyar, işdiyər, bürüyər, gözdiyər.

Xəbər formasının hekayəsinin şəkilçiləri

Xəbər formasının hekayəsi -dı, -di, -du, -dü şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.: danışırdı, almışdı, gedəcəydi, oxuyardı, görərdi və s.

Xəbər formasının rəvayəti -mış, -miş, -muş, -müş şəkilçiləri ilə ifadə olunur; məs.: yazırmış, getmişmiş, deyəcəymşi, oxuyarmış və s.

Felin forma şəkilçiləri

Əmr formasının şəkilçiləri

I şəxs təkdə: -ım, -im, -um, -üm (samitlə,bitənlərdə), -yım, -yim, -yum, -yüm (saitlə bitənlərdə); məs.: alım, gedim, qurum, görüm, başdıyım, işdiyim, oxuyum, bürünüm və s.

I şəxs cəmdə: -ağ, -əy (samitlə bitənlərdə), -yağ, -yəy (saitlə bitənlərdə); məs.: yayağ, gedəy, başdıyağ, işdiyəy və s.

II şəxs cəmdə: -ın, -in, -un, -ün (samitlə bitənlərdə) -yın, -yin, -yun, -yün (saitlə bitənlərdə); məs.: açın, tikin, durun, hörün, bağlıyın, işdiyin, qoruyun, bürüyün və s.

III şəxs tək və cəmdə: -sın, -sin, -sun, -sün; məs.: qalsın, getsin, uçsun, görsün, oxusun, düşünsün, başdasın, işdəsin və s.

Arzu formasının şəkilçiləri

Tələffüzdə arzu formasının keçmişinin işlənməsində gözə çarpan xüsusiyyət bupdan ibarətdir ki, burada yazıdan fərqli olaraq, forma şəkilçisi bir cür, yəni sözün ahənginə tabe olmayaraq -ey şəklində işlənir.

İndiki zamanda: -a, -ə (samitlə bitənlərdə), -ya, -yə (saitlə bitənlərdə); məs.: yaza, gələ, oxuya, sürüyə və s.

Keçmiş zamanda: -əydi, -aydı, -əymiş, -aymış, -yəydi, -yaydı; məs.: alaydı, gedəydi, yeriyəydi, oxuyaydı, görəydi, sürəydi, qaçaymış və s.

Şərt formasının şəkilçiləri

Tələffüzdə şərt formasının keçmişi –səy şəklində ifadə olunur.

İndiki zamanda: -sa, -sə; məs.: başdasa, görsə, oxusa, bürüsə və s.

Keçmiş zamanda: -səydi, -saydı, -səymiş, -saymış; məs.: alsaydı, getsəydi, oxusaydı, versəymiş, yazsaymış və s.

İndiki zamanda: -malı, -məli; məs.: almalı, gəlməli, oxumalı, görməli və s.

Keçmiş zamanda: -malıydı, -məliydi, -malıymış, -məliymiş; məs.: yazmalıydı, getməliydi, görməliymiş, qaçmalıymış və s.

Lazım formasının şəkilçiləri

İndiki zamanda: -ası, -əsi (samitlə bitənlərdə), -yası, -yəsi (saitlə bitənlərdə); məs.: qazası, verəsi, oxuyası, bürüyəsi və s.

Keçmiş zamanda: -asıydı, -əsiydi, -asıymış, -əsiymiş (samitlə bitənlərdə), -yasıydı, -yəsiydi, -yasıymış, -yəsiymiş (saitlə bitənlərdə); məs.: uçasıydı, gedəsiydi, oxuyasıydı, yeyəsiydi, oxuyasıymış, görəsiymiş və s.

Davam formasının şəkilçiləri

İndiki zamanda: -mağda, -məydə; məs.: yazmağda, getməydə və s.

Keçmiş zamanda: -mağdaydı,-məydəydi, -mağdaymış, -məydəymiş; məs.: qaçmağdaydı, görməydəydi, qalmağdaymış, kəzməydəymiş və s.

Sual şəkilçiləri: -mı, -mi, -mu, -mü; məs.: aldımı, getdimi, oxudumu, gördümü və s.

Feli bağlama şəkilçiləri

1. -ıb, -ib, -ub, -üb (samitlə bitənlərdə), -yıb, -yib, •yub, -yüb (saitlə bitənlərdə); feli bağlama şəkilçilərinin axırdakı b səsi bir qədər kar tələffüz edi- lir; mə s.: alıb, gəlib, oxuyub, bürüyüb, işdiyib və s.

2. -arağ, -ərəy (samitlə bitənlərdə), -yarağ, -yərəy (saitlə bitənlərdə); məs.: qaçarağ, deyərəy, başdıyarağ, işdiyərəy və s.

3. -anda, -əndə (samitlə bitənlərdə), -yanda, -yəndə (saitlə bitənlərdə); məs.: alanda, gələndə, oxuyanda, sürüyəndə və s.

4. -ınca, -incə, -unca, -üncə (samitlə bitənlərdə), -yınca, -yincə, -yunca, -yüncə (saitlə bitənlərdə); məs.: çıxınca, girincə, uçunca, üzüncə, oxuyunca, görüncə, bilincə, bürüyüncə və s.

5. -dığca, -diycə, -duğca, -düycə; məs.: danışdığca,

dediycə, oxuduğca, gördüycə və s.

6. -dığda, -diydə, -duğda, -düydə; məs.: axtardığda, bildiydə, qurduğda, sökdüydə və s.

7. -dığdan, -diydən, -duğdan, -duydən; məs.: axtardığdan, oxuduğdan, kördüydən və s.

8. -annan, -ənnən sonra; məs.: yazannan sonra, görənnən sonra və s.

9. -madan, -mədən; məs.: almadan, görmədən və s.

10. -mamış, -məmiş; məs.: almamış, getməmiş və s.

11. -arkan, -ərkən (samitlə bitənlərdə), -yarkən, yərkən (saitlə bitənlərdə); məs.: bağlıyarkan, birləşərkən, qaçarkən, yeyərkən və s.

12. -mışkən, -mişkən; məs.: aparmışkən, gətirmişkən və s.

13. -ar, -maz, -ər, -məz; məs.: yazar, yazmaz, kələr, kəlməz və s.

14. -alı, -əli (samitlə bitənlərdə), -yalı, -yəli (saitlə bitənlərdə); məs.: yazalı, gedəli, oxuyalı və s.

15. -anı, -əni; məs.: yazanı, gələni və s.

-mağ, -məy; məs.: yazmağ, görməy, oxumağ və s.

1. -ca, -cə; məs.: məncə, qabağca, rahatca və s.

2. -casına, -cəsinə; məs.: qəhrəmancasına, kommunistcəsinə və s.

3. -cadan, -cədən; məs.: yavaşcadan, öncədən və s.

4. -nən, -nan; məs.: tədricnən, asannığnan və s.

5. -dan, -dən; məs.: çoxdan, tezdən, bərkdən və s.

1. İlə -la, -lə qoşması yazılışından fərqli olaraq tələffüzdə -nan, -nən (samitlə bitənlərdə), -ynan, -ynən (saitlə bitənlərdə) şəklində işlənir. Sonu geniş damaq saitləri ilə bitən sözlərin axırıncı saiti -nan, -nən qoşmasından əvvəl ey kimi tələffüz olunur; məs.: nə ağılnan, kimnən, atnan, nəneynən, quzuynan, ütüynən və s.

2. Üçün qoşması tələffüzdə ahəngə tabe olaraq. -çın, -çin, -çun, -çün şəklində sözə bitişik halda işlənir; məs.: oxumağçın, işdəməyçin, onunçun, özümçün, səninçin və s.

Nə sual əvəzliyi üçün qoşması ilə bitişik deyildikdə ney şəklində tələffüz olunur; məs.: neyçün.

3. -can, -cən; məs.: otağacan, evəcən və s.

4. -dəy; məs.: alanadəy, səhərədəy, indiyədəy və s.

ALINMA SÖZLƏRİN TƏLƏFFÜZÜƏRƏB VƏ FARS MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1. Ərəbcə və farscada ğ ilə deyilən sözlər tələffüzdə q səsi ilə ifadə olunur; məs.: qalib, qeyrət, qərb, qüssə, qəflət, qəribə və s.

2. Təkhecalı sözlərin sonunda gələn qoşa samitlərdən biri tələffüz olunmur; məs.: zən, zid, rəd sir, tib, fən, xət, həd, həl, his və s.

Belə sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda sözün axırındakı qoşa səslər qalır; məs.: haqqında, ziddinə, xəttin və s.

3. Ərəbcədə sözlərin ortasında i ilə yazılan sözlər tələffüzdə yi ilə ifadə olunur; məs.: ayilə, bayis, dayim, dayirə, mayil, fayiz, xayin və s.

4. Bir qisim ərəbcə və farsca sözlər dilimizin ahənginə tabe edilərək tələffüz olunur, lakin bir qisim sözlər də vardır ki, əslində olduğu kimi, yəni ahənginə tabe edilməyərək tələffüz olunur.

a) ahənkə tabe olanlar; məs.: nahar, zaman, nağıl, naxış, rahat, davam, qadağan, babat, qala, xata, xırman, fağır, farağat, bəxt, bəxtəvər, vərəq, dənə, təqsir, tərəzi, xəmir, xətir və s.

b) ahəngə tabe olmayanlar; məs.: bərabər, qəbul, qərar, zəmanə, xatirə, istirahət, iştaha, səfa, kənar, macəra, güzəran, məhsul və s.

5. Ərəbcə və farsca sözlərin əsasən birinci hecasında gələn ə, i, ü səslərinin tələffüzü.

a) ə səsi ilə tələffüz olunur; məs.: qənaət, əmtəə, nəhayət, rəyasət, səyahət, cəhət və s.

b) i səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Vidadi, qiraət, nicat, rica, siyasət və s.

v) ü səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Füzuli, fürsət, hücum, şüar və s.

6. Sonu saitlə bitən sözlərə saitlə başlanan şəkilçilər qoşulduqda iki sait arasında n, y və s səsləri tələffüz olunur; məs.: sənayenin, sənayeyə, sənayesi, mənbəyi, mənşəyi, taleyi, ixtirası, misrası və s.

7. Əslində sifət şəkilçisi iyyə, məsdər şəkilçisi iyyət və bunların cəmi olan iyyat bir y ilə tələffüz olunur; məs.: maliyə, səviyə, əhəmiyət, cəmiyət, ziddiyət, kəmiyət, müvəffəqiyət, ictimaiyət, ədəbiyat, külliyat və s.

8. Farsca bi, na, həm kimi ön şəkilçilər sözlərə bitişərək olduğu kimi tələffüz edilir; məs.: bisavad, naxoş, namərd, həmcins və s.

9. Farsca sözün axırında gələn sifət şəkilçisi tələffüzdə də i (samitlə bitənlərdə), vi (saitlə bitənlərdə) ilə ifdə olunur; lazımi, təsadüfi, iqtisadi, Gəncəvi, kimyəvi və s.

10. Farsca yer bildirən -stan, -ıstan, -istən, -ustan, -üstan şəkilçiləri yazıldığı kimi də tələffüz edilir; məs.: Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan, Hindistan, Monqolustan, Kürdüstan və s.

11. Sözlərin axırına qoşulan farsca namə, xana sözləri yazıldığı kimi də tələffüz olunur; məs.: kitabxana, çayxana, şəhadətnamə, bəyannamə və s.

RUS VƏ AVROPL MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN TƏLƏFFÜZÜ

1. Ruscada sözün tərkibindəki q səsindən sonra e və i səsləri kələrsə, q səsi g səsi kimi tələffüz olunur; məs.: geologiya, biologiya, gimnastika, gitara, general, geodeziya, gerb və s.

2. Əslində h, ruscada isə bəzən q və bəzən də x ilə deyilən sözlər h səsi ilə tələffüz olunur; məs.: humanizm, himn, Hekel, harmoniya, hektar, Bethoven və-s.

3. Əslində c, rusçada isə dj ilə deyilən sözlər c ilə tələffüz olunur; məs.: caz, cemper, Caparidze, Cek London və s.

4. Sözlərin tərkibindəki ts səsi s ilə tələffüz olunur; məs.: sirk, sex, resept, dasent, kansert və s.

Q e y d: Xüsusi isimlərdə kələn ts səsi ts kimi tələffüz olunur; məs.: Tsetkin, Zaytsev, Kuznetsov, Motsart, Titse və s.

5. Sözlərib əvvəlində kələn tş səsi ş səsi ilə tələffüz olunur; məs.: Şerba, Şedrin, şotka və s.

6. Ruscada o səsi ilə yazılıb, a səsi ilə deyilən sözlər a səsi ilə də tələffüz olunur; məs.: praqram, prablem, Maskva, Adessa, Qançarov, Talstoy, mator, paravoz, samavar və s.

7. Sözlərin tərkibində ia səsləri iya kimi tələffüz olunur; məs.: diyalektika, imperiyalizm, materiya, materiyalizm sosiyalizm və s.

8. Sözün müxtəlif yerlərində gələn eynicinsli qoşa samitlərdən biri tələffüz olunmur; məs.: antena, aparat, masaj, pasaj, tunel, rejisor, sesiya, teleqram və s.

Qeyd: Bəzi sözlərdə isə qoşa səslər tələffüz olunur; məs.; kassa, vassal və s.

9. Ruscada sonu a ilə bitən sözlər tələffüzdə a-sız deyilir; məs.: qəzet, qrup, dram, pyes, planet, prablem və s.

Qeyd: Aşağıdakı sözlərdə sözün axırında a tələffüz edilir; məs.: forma, kassa, fabula, norma, diktatura, qrammatika, palata, respublika, taktika və s.

10. Ruscada sonu ik ilə bitən və sözün vurğusu bu şəkilçidən əvvəlki hecanın üzərinə düşən ixtisas və məşğuliyyət bildirən sözlər ruscada olduğu kimi tələffüz olunur; məs.: fizik, botanik, akademik, texnik.

Qeyd: Akademik sözü sifət bildirdikdə (akademiçeskiy) vurğu sözün axırıncı hecasına keçir; məs.: akademik saat, akademik borc və s.

Teqlər:
orfoepiya
, tələffüz qaydası
, necə oxunur
, hərfin oxunuşu
, Azərbaycan dili orfoepiyasının əsas prinsipləri

Nadġr abdullayev

Orfoqrafiyanın orfoepiya ilə əlaqəli tədrisi

Nadġr abdullayev

Orfoepiya Lüğəti (Azərbaycan dili orfoepiyasının əsas prinsipləri)

Related posts: