Adil məHƏMMƏD oğlu babayev

F.Veysəlli qeyd etdi ki, kitab 20 fəsildən ibarətdir, hər bölmənin sonunda ədəbiyyat siyahısı və yoxlayıcı suallar verilib.
Tədbirdə professor Qulu Məhərrəmli, dosent Cəmil Babayev, şair Zakir Fəxri və başqaları çıxış edərək müəllifin yeni kitabı haqqında düşüncələrini söylədilər. Çıxışçılar professor F.Veysəllinin kitablarının təkcə elmi yox, həm də populyar dildə yazıldığını vurğuladılar, alimin dilçilyimizin irəli getməsində göstərdiyi işlərdən söz açdılar.

Üslubi fiqurlar

Nitq mədəniyyəti müstəqil fənn kimi çox qədim tarixə malikdir. Nitq mədəniyyəti — Ritorika qədim Yunanıstanda, Romada, Ərəbistanda, Çində geniş yayılmışdı (Bu haqda irəlidə bəhs ediləcək). Azərbaycanda isə nitq mədəniyyətinin -ritorikanın bu və ya digər elementi dağınıq halda min ildən bəridir ki, mövcuddur. Azərbaycanın şair və mütəfəkkirləri nitqin gözəlliyi, ekspressivliyi, təmizliyi, konkretliyi və s. cəhətləri haqqında çox bəhs etmişlər. Lakin bir müstəqil sahə olaraq nitq mədəniyyəti Azərbaycanda XX əsrin ortalarında diqqəti cəlb etmiş, Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutu nəzdində nitq mədəniyyəti şöbəsi açılmış, 80-ci illərdən başlayaraq bəzi ali məktəblərdə tədris planına salınmışdır. 1969-cu ildən başlayaraq Azərbaycan dilinə diqqət artdığı kimi, nitq mədəniyyəti məsələlərinə də diqqət artırılmışdır. Müstəqillik illəri dilimizin, sosial həyatımızın bütün sahələrində işlənməsi ilə əlamətdar olduğu kimi, dilçiliyimizin də inkişafına gündəlik dövlət qayğısının göstərilməsi ilə əlamətdardır. Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 iyun 2001-ci il tarixli fərmanında Azərbaycan dilinin indiyədək misli görünməmiş səviyyədə yüksək qiymətləndirilməsi ilə yanaşı, onun demək olar ki, bütün problemləri şərh edilir. Eyni zamanda qarşıda duran elmi və təşkilati problemlər göstərilir. Orada deyilir: «Çox qəribə görünsə də, Azərbaycan dilçiliyinin sovet dövründə əldə edilmiş sürətli inkişaf tempi son illərdə aşağı düşmüşdür və bu sahədə bir durğunluq müşahidə olunur. Azərbaycan nitq mədəniyyəti məsələlərinin tədqiqinə və nizamlanmasına kəskin ehtiyac duyulur».
Bu fərman dilçiliyimizin bütün sahələri qarşısında geniş inkişaf perspektivləri açdığı kimi, Azərbaycan nitq mədəniyyəti problemlərinə yanaşmanı da kökündən yaxşılaşdırmağı tələb edir. Buna görə də bir fənn olaraq nitq mədəniyyəti təhsil sistemininən aktual problemlərindən biri olmalıdır. ADU-da Azərbaycan nitq mədəniyyəti müstəqil fənn kimi tədris edilmir (Azərbaycan filologiyası bölməsi istisna edilir).
Buna görə də Azərbaycan dilinin hər hansı bir bölməsini tədris edərkən həmin sahənin nitq mədəniyyəti problemləri ilə əlaqəli öyrənilməsi lazım gəlir.

RİTORİKANIN BAŞQA ELMLƏRLƏ ƏLAQƏSİ

Məlumdur ki, heç bir elm təkcə öz qanunları əsasında, təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edə bilməz. Bu, bütün təbiət və cəmiyyət hadisələrinə aiddir. Hər bir fərd cəmiyyətin üzvü kimi yaşayır və inkişaf edir. Cəmiyyətin başqa üzvləri ilə əlaqəsini itirmiş adam sosial həyatın fəal üzvü ola bilməz. Beləliklə, cəmiyyətin struktur sistemindən çıxmış olar. Amma bu, o demək deyil ki, hər bir adam bütün insanlarla əlaqədə və münasibətdə olmalıdır. İnsan yalnız yaxın adamlarla təşkil olunmuş cəmiyyətin fəal üzvü olub, dünyanın bütün adamları ilə əlaqə və münasibət qura bilər. Elm də belədir. Hər bir elm öz obyekt və predmetini və sərhədlərini müəyyən etdikdən sonra başqa elmlərin elmi uğurlarından istifadə etməklə daha da inkişaf edir. Burada da hər bir elmin özünə yaxın — uyğun olan elmlərlə əlaqəsi daha möhkəm, başqa elmlərlə əlaqəsi isə nisbətən zəif olur.

Ritorika da humanitar elm sahəsi olduğu üçün ilk öncə bu elmlərlə əlaqədardır:
1) Dilçilik;
2) Ədəbiyyat — Ədəbiyyatşünaslıq;
3) Üslubiyyat;
6) Estetika;
7) Psixologiya;
8) Pedaqogika;
9) Fiziologiya;
10) məntiq və s.
Ritorika və dilçilik.

Nitq fəaliyyəti tamamilə dilə əsaslanır. Dil nitqin bazası, nitq isə dilin ifadə formasıdır. Dil nitqi formalaşdırdığı kimi nitq də dili yaşadır. Bu, o deməkdir ki, bilmədiyin dildə danışa bilməzsən. Dil də nitq şəklində fəaliyyət göstərməsə, ölər. Nitq özü tamamilə dil bazasında yarandığı kimi, bəlağətli nitq (ritorika) da dil normaları əsasında yaranır. Dil normalarından kənarda heç bir ritorik akt yarana bilməz. Dil normalarını tənzimləyən, onları ümumiləşdirən elm dilçilik olduğu üçün tamamilə dil qanunlarına əsaslanan ritorika dilçiliyin bir bölməsi hesab edilir. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya, frazeologiya, morfologiya bölmələri ritorikanı da əhatə edir. Belə ki, Azərbaycan dilinin fonetik qanun və vasitələri nitqin ekspressivliyini artırdığı üçün hər bir ritor bu prosodik vasitələrdən bacarıqla istifadə edə bilməlidirr. Eləcə də dilimizin leksik tərkibini mükəmməl surətdə mənimsəmiş, geniş söz ehtiyatına malik olan adam lüğəvi vahidlərdən yerində və bacarıqla istifadə edə bilər. Sözlərin seçilməsi, onların nominativ və məcazi mənalarından mahir ritor bacarıqla istifadə edir. Bu, onun nitqinin bütün ritorik tələblərini təmin edir. Əksinə, leksik normalardan kənara çıxan (loru, jarqon, vulqar sözlər işlədən) adam dərhal dinləyicinin marağının sönməsinə səbəb olur. Eyni sözləri frazeoloji vahidlərdən istifadə edə bilmək qabiliyyəti haqqında da demək olar. Məlumdur ki, paremioloji vahidlər nitqin effektini artırır. Məsələn,

Yoruldum — əldən düşdüm.
İnanmıram — Gözüm su içmir.
Gizli saxla — bir daş altda, bir daş üstdə və s.

Çox asanlıqla inanmaq olar ki, birinci-nominativ mənada işlənən sözlərdən istifadə edən adi, ikincilərdən istifadə edən isə ritor (əsl natiq) hesab olunur.

Dilin morfoloji normaları da belədir. Qrammatik forma və kateqoriya şəklində sabitləşmiş qrammatik məna ifadəçiləri normativ sistem təşkil edir. Bu normativ sistemi mənimsəmək, onları nitqdə yerli yerində işlətmək ritorikanı dilin formal sistemi ilə əlaqələndirir. Dilin sintaktik səviyyəsini, oradakı müxtəlif dil xüsusiyyətlərini (fonosintaktik cəhətləri, aktual üzvlənməni, fonetik-ritmik qruplara ayırmanı dərindən bilmək ritorun ən başlıca vəzifəsidir. Beləliklə, aydın olur ki, ritorika tamamilə dilçilik çərçivəsində fəaliyyət göstərir.

Ritorika və ədəbiyyat — ədəbiyyatşünaslıq.
Ritor — əslində danışdığı dildə yaranmış olan ədəbiyyatla yanaşı, ədəbiyyatşünaslığı da bilməlidir. Ədəbi janrların poeziya, nəsr, dram janrlarının əsas xüsusiyyətlərini bilməyən bir natiq nə şeirin poetik siqlətini, nə nəsrin fikir axarını, nə dramın dialoji çoxcəhətliliyini dinləyiciyə yüksək səviyyədə çatdıra bilər. Xüsusilə əruz vəznində yazılmış şeirləri oxumaq, dinləyiciyə çatdırmaq üçün natiqdən — ritordan bu sahəni yaxşı bilmək tələb olunur. İstər heca vəznində, istər sərbəst vəzndə yazılmış şeir olsun, onu ifadəli şəkildə düzgün oxumasan, əsərin dəyərini, düşündüyün kimi, dinləyicini də razı sala bilməzsən. Nəsr və dram əsərlərinin xüsusiyyətlərini də dərindən mənimsəmək lazımdır. Nağil ilə oçerki eyni tonda, eyni ahəngdə oxumaq olmaz. Eləcə də dramatik əsərlə komik əsəri eyni formada oxumaq natiq üçün qüsurdur.

QOŞMA (Q.B.Zakir).

Badi-səba mənim dərdi-dilimi,
Ol Büti-zibayə dedin, nə dedi?
Ahu-naləm asimanə yetdiyin,
Gərdəni minayə dedin, nədedi?
Düşüb ayağına sən o zalımın,
Söylədinmi necəliyin halımın?
Onun Həsrətindən rəngi-alımın,
Döndüyün heyvayə dedin, nə dedi?
Görsə idin varmı məni-bimarə,

Nüsxeyi-hüsnündə onun bir çarə;
Dildə iztirab, təkdə buxarə,
Şərimdə sevdayə dedin, nə dedi?

Qəm əlindən payı-bəstə olduğum,
Hali pərişan, dil şikəstə olduğum,
Bəstəri möhnətdə xəstə olduğum,
Gözləri səhlayə dedin, nə dedi?

Sərasər fələyin şəmsü-mahına,
Tamam yer üzünün qibləgahına,
Zakirin əhvalın xublar şahına,

Ağlaya-ağlaya dedin, nə dedi?

Ritorika və tarix.
Ritorikanın tarixlə əlaqəsini ritorika tarixi ilə eyniləşdirmək olmaz. Bunlar nə qədər yaxın olsalar da, bir-birinin eyni deyil. Ritorikanın tarix elmi ilə əlaqəsi dedikdə ritorun tarix elmini yaxşı bilməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycanın sovet dövrü tarixindən danışan bir natiq bu dövrün hadisələrini yaxşı bilməkdən əlavə, həmin hadisələrin görünməyən tərəflərini də bilməli və milli mövqedən çıxış etməyi bacarmalıdır. Əgər, ritor tarixi hadisələri — onların səbəblərini, gedişini, nəticələrini yaxşı bilməsə, onun nitqi inandırıcı olmayacaq, inamsız danışacaq, dinləyicini özünə cəlb edə bilməyəcək. Məsələn, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulması tarixini götürək. Neçə il bundan əvvəl natiqlər bolşevik platformasından yazılan tarixi hadisələri zövq və şövqlə danışırdı. İndi isə həmin hadisə haqqında milli dövlətçiliyimizin məhv edilməsi, xalqımızın milli müstəqilliyinin, azadlığının əlindən alınması kimi danışmaq lazım gələcək. Bu hadisəni yüksək pafosla, zövq və şövqlə nəql etmək olarmı? Şübhəsiz, natiq bu zaman təəssüf hissi ilə, aramla, astadan, pauzalarla danışmalı olacaqdır.

Ritorika və etika.
Etika fəlsəfi termin olub, yunanca etos — əxlaq, xarakter. Adət deməkdir.40 Natiq nitqində etik problemlərin hamısına əməl etməlidir. Xüsusilə sözseçimi ritorun ən başlıca vəzifəsidir. Ritor çıxış etdiyi bütün auditoriya qarşısında öz ləyaqətini saxlamaq üçün bütün etik normalara riayət etməlidir. Ritor unutmamalıdır ki, onun geyimi, xarici görkəmi, əl-qolunu yerli-yersiz, mənalı və mənasız qaldırıb salması onun nüfuzunu müəyyən edir. Ritorun işlətdiyi bircə ədəbsiz söz onun daxili aləminin puç olduğunu sübut edər və ona heç kəs qulaq asmaz. Məlumdur ki, vulqar sözlər poetik sözlərə nisbətən daha ekspressiv olur. Nə qədər yüksək səviyyədə banışırsa-danışsm, hansı hadisəni necə gözəl şərh edirsə etsin, sonda bircə ədəbsiz ifadə işlətsə, ritorun bütün nitqi mənasızlığa yuvarlanar, dəyərdən düşər. Vulqar sözlər bədii ədəbiyyatda personajın daxili aləmini açmaq, onun kobud və ədəbsiz olduğunu göstərmək üçün işlədilir. Müəllifin və ritorun dilində belə sözlər işlətmək olmaz. Ritorun auditoriyaya — dinləyicilərə münasibəti də əsas etik problemlərdəndir. Dinləyicilərlə ritor arasında vəzifəcə nə qədər böyük fərq olursa-olsun, ikinci birincilərə hörmətlə yanaşmalı və hətta tənqidi məqamlarda belə etik normalardan kənara çıxmamalıdır. Ritorun nitq zamanı hərəkətləri də etik normalar çərçivəsindən kənara çıxmamalıdır. O, heykəl kimi dayanıb, yeknəsək ahənglə, sürətli danışığı ilə dinləyicini bezikdirməməlidir. Eyni zamanda yerli-yersiz saçını sığallamamalı, qalstukunu, pencəyini düzəltməməlidir. Təsəvvür edin ki, bir adlı-sanlı natiq üzü tüklü, köynəy çirkli və yaxalığı əzik şəkildə, rəngləri müxtəlif olan paltar və ayaqqabıda auditoriya qarşısında çıxış edir, əlindəki kitabı, karandaşı, təbaşiri tez-tez ya stola çırpır, ya da göyə qaldıraraq diqqəti onlara cəlb edir. Belə bir çıxış nə qədər zəngin olsa da, heç kəsdə müsbət təsir buraxmaz.

Ritorika və estetika.
Estetika termini də mənşəcə yunan dilinə aid olub -aisthetikos sözündəndir.Mənası hiss edilən, həssas deməkdir. XVII əsrdən başlayaraq müstəqil fəlsəfi anlayış kimi işlənməkdədir. XX əsrdə estetika sözü öz ilkin mənasından əlavə zövq, gözəllik, səliqəlilik kimi mənalarda işlənmişdir. Hətta texniki estetika termin birləşməsi də işlənməkdədir ki, bu da istehsalatda səliqəlilik, dəqiqlik, hər şeyin öz yerində olmasını tələb edir. İnsanın estetik tərbiyəsi dedikdə isə onun xarici formasından tutmuş daxili aləminə qədər zövqlü, gözəl və biçimli olması nəzərdə tutulur. Natiqlik sənətində isə estetika etika ilə vəhdətdə götürülür. Əgər ritor etik normaların hamısına cavab verən bir şəkildə çıxış edirsə, deməli, estetika da onun içərisində əks olunmuşdur. Çünki estetika təkcə zahiri görkəmi nəzərdə tutmur, habelə, dilin gözəlliklərini məharətlə dinləyiciyə çatdırmağı nəzərdə tutur. Estetika geniş mənada gözəllik aləmi deməkdir. Əgər, ritorun nitqi bütün cəhətlərdən gözəldirsə, deməli, estetik kateqoriyalar gözlənilmişdir.

Ritorika və psixologiya.
«Dilçiliyə giriş» fənnindən məlumdur ki, dilçiliklə (dillə) psixologiya bir-biri ilə sıx əlaqədədir. Psixologiya insanların səciyyəvi xüsusiyyətlərini öyrənir. Bu elm insanların (hətta heyvanların) fəaliyyətini və davranışını öyrənir. Qədim zamanlarda psixologiya ruh haqqında elm kimi dəyərləndirilirdi. XIX əsrdə artıq müstəqil elm kimi formalaşdı.
İnsan nitqi (dili) bilavasitə təfəkkür ilə bağlı olduğu üçün psixologiya ilə də bağlıdır. Təfəkkür insanın dili ilə psixologiyasının birləşdiyi nöqtədir. İnsan düşünəndə və danışanda onun bütün beyin qabığı fəaliyyətdə olur. Bu prosesdə nitq mərkəzi xüsusi fəaliyyətdə olmalıdır ki, səs siqnallarını analiz edərək onu mənalandıra bilsin. Bu proses həm dinləmə, həm də danışma zamanı fəal surətdə davam edir. İnsanın danışıq zamanı hansı psixi prosesin təsiri altında olması həlledici rola malikdir. Əgər ritor müsbət emosiyaların təsiri altmdadırsa, onda onun psixolinqvistik mexanizmi açıq olur, nəticədə nitqi gözəl olur. Əksinə, mənfi emosiyaların təsiri altında olduqda psixolinqvistik mexanizm sanki bağlı olur. Bu vaxt hər bir adam bildiyini də danışa bilmir. Bunu hər bir adam öz şəxsi həyatında dəfələrlə sınaqdan çıxarmışdır ki, bildiyini danışa bilmir. Məsələn, başına bədbəxt hadisə gəlmiş heç bir natiq, heç bir mövzunu sövqlə danışa bilməz. Və yaxud, ritorun çıxışınınən yaxşı məqamında bir qeyri-adi hadisə baş versə, o nitqini əvvəlki kimi davam etdirə bilməyəcək.
Bundan əlavə, ritor qarşısında çıxış etdiyi auditoriyanın psixologiyasını da bilməlidir (nəzərə almalıdır) .

Ritorika və pedaqogika.
Pedaqogika deddikdə, hər şeydən əvvəl, təlim prosesi nəzərdə tutulur. Yunan dilindən götürülmüş bu terminin mənası insanı tərbiyələndirmək deməkdir. Pedaqogika tərbiyənin mahiyyətini, məqsədini, vəzifələrini və qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Pedaqogika habelə təlim və təhsil prosesində və həyatda şəxsiyyətin rolunu müəyyənləşdirir. Pedaqogika cəmiyyət üçün çox lazımlı bir sənətdir. Buna görə də o, qədim Yunanıstanda e.ə. V-IV əsrlərdə meydana gəlmişdir. Müasir dövrdə təlim və təhsil sistemini pedaqoji atributsuz təsəvvür etmək çətindir. Bu gün pedaqogika təkcə təlim və tərbiyə məsələləri ilə məhdudlaşmır. Cəmiyyətdə hər bir üzvün tərbiyəsi, əxlaqi davranışı, o cümlədən başqaları ilə mədəni rəftarı kimi vacib məsələləri öyrənir. Tədris prosesində müəllimin nitqinin gözəlliyi tələbəni (şagirdi) cəlb etmək, elmi sevdirmək üçün əsas cəhətdir. Böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinski nahaq deməmişdir ki, müəllim şəxsiyyəti tərbiyədə hər şeydir. Müəllim öz bəlağətli nitqi ilə tədris etdiyi fənninin incəliklərini tələbə və şagirdlərinə sevdirdiyi kimi, bir şəxsiyyət kimi özünə hörmət və nüfuz da qazanır.
Yeni yetişən nəslin və gənc mütəxəssislərin nitq mədəniyyəti, əsasən, ali və orta məktəb müəllimlərinin fəaliyyətindən asılıdır. Ali məktəb tələbələri ədəbi dilin bütün normalarını bilməli və ona əməl etməlidir. Bu vəzifənin təməli orta məktəbdə qoyulmalı, ali məktəbdə isə bu iş tamamlanmalıdır. Bu işdə bütün fənn müəllimləri iştirak etməlidir. Tələbələrin əksəriyyəti burjua, sosial, demokrat və s. kimi sözlərin vurğusunu düzgün tələffüz etmirlər. Bu sözlər daha çox tarix dərslərində işlədilir. Əlbəttə, tarix müəllimi buna biganə qala bilməz.
Məlumdur ki, hər bir adamın nitqi onun keçirdiyi psixoloji proseslərdən və emosiyalardan asılıdır. Məsələn, mənfi emosiyaların təsiri altında olan tələbənin nitqinin psixo-linqvistik mexanizmi sanki bağlı olur. O, istədiyi fikri ifadə edə bilmir. Bu onun səsinin ahəngində, intonasiyasının pozulmasında, sözləri təhrif etməsində, dil vahidlərini bəzən düzgün seçə bilməməsində hiss olunur. Müəllim bu vaxt tələbinin səhvlərini düzəltməli, onun dil xətalarını təshih etməlidir.

Nitq mədəniyyəti problemi daha çox dil və bununla bağlı elmlər (ümumi dilçilik, dil tarixi, müasir dil və s.) və ədəbiyyatşünaslıqla bağlıdır.
Dil qanunlarını öyrənmək birinci növbədə dilçiliyin vəzifəsidir. Dilçilikdən dərs deyən müəllim ilk növbədə tələbənin nitqindəki dialektizmlərlə mübarizə aparmalıdır.
Ədəbi tələffüz, yüksək nitq mədəniyyəti normaları ədəbiyyat dərslərində daha böyük zərurət kəsb edir. Bədii sözün estetik duyumu, onun ekspressiv siqləti, induktiv təsiri məhz onu yüksək ədəbi dillə çatdırmağı tələb edir.
Klassik ədəbiyyatımızdakı əruzun bütün bəhrlərini təfılələri üzrə düzgün mənimsəmədən klassik şeiri nə demək, nə də tədris etmək olar.
Şeirin xüsusiyyətlərindən, daxili məzmunundan, onun hansı auditoriyada deyilməsindən çox şey asılıdır. Burada şablondan istifadə etmək olmaz.
Müəllim özü tələbənin nitq mədəniyyətinin formalaşmasında nümunə olmalıdır. Müəllim nitqi mühazirə ilə seminarda, birinci kursla beşinci kursda, milli auditoriya ilə qeyri-milli auditoriyada eyni ola bilməz.

Ritorika və fiziologiya.
Məlumdur ki, şifahi nitq səsli dildir. Burada səsin böyük rolu vardır. Ritorun səs telləri (bütövlükdə səs cihazı) sağlam olmalıdır. Nə qədər gözəl sözlər işlədirsə işlətsin, səsi xırıltılı, dili pəltək olan natiq heç bir uğur qazana bilməz. Fizioloji qüsur olaraq kəkələmək də nitqin eybəcərliyinə gətirib çıxarır.
Danışıq səslərinin düzgün tələffüzü, orfoepiya qaydalarına riayət etmək nitqi gözəlləşdirən amillərdən biridir. Bəzən elə adamlara rast gəlmək olur ki, nitq axını prosesində sanki ilişmələr baş verir. Buna görə də istər-istəməz danışanın nitqi qırılır. Bu, həm onun özünə, həm də dinləyiciyə pis təsir edir. Nitqin fizioloji qüsurlarını aradan qaldırmaq üçün Loqopediya adlanan elm sahəsi mövcuddur (loqos — yunanca söz, pediya -təlim deməkdir). Əgər nitqi qüsurlu uşağın eşitmə qabiliyyəti varsa, onun nitq qüsurlarını aradan qaldırmaq mümkündür. Eşitmə qabiliyyəti də nitqin bəlağətli alınmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Əgər, ritorun özü zəif eşidirsə, o, qışqıra-qışqıra danışacaq. Onda bəlağətli nitqin keyfiyyətlərindən biri aradan çıxmış olacaqdır. Belə nitqə heç kəs qulaq asmaz.

Ritorika və məntiq.
Məntiq sözü ərəbcə nitq sözündəndir. Ritorun nitqinin effekti onun məntiqiliyindən asılıdır. Ritor öz nitqini elə qurmlıdır ki, məntiqin heç bir qanunu pozulmasın. Məntiqin dillə əlaqəsi o qədər möhkəmdir ki, XIX əsrdə Avropa dilçiliyində məntiqizm cərəyanı yaranmışdı. Onlar dil qanunlarını məntiqlə eyniləşdirirdilər. Halbuki onları eyniləşdirmək olmaz. Ritorikanın məntiqlə əlaqəsinə gəldikdə göstərmək lazımdır ki, məntiqə əsaslanmayan heç bir cümlə obyektiv gerçəkliyi əks etdirə bilməz. Başqa sözlə desək, qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuş söz birləşməsi (qarpız kababı, günəş küftəsi və s.) və cümlə (Sumqayıt günəşin anasına şikayət etdi ki, əlimə su tökməyib) obyektiv gerçəkliyi əks etdirmir. Yəni məntiqi cəhətdən düzgün deyil, insan təfəkkürünə sığmır.

Hər bir ritor məntiqi cəhətdən cümləsini düzgün qurmalı olduğu kimi, sübutlardan faktlardan düzgün və yerində istifadə edə bilməlidir. Onun mülahizə və mühakimələri düzgün və konkret olmalı, əqli ümumiləşdirməsi dinləyicini razı salmalıdır.
Ritor məntiqi sillogizmlərdən öz nitqində geniş istifadə edə bilməli, onları dinləyiciyə çtdırmağı bacarmalıdır. Habelə hökmün silloqistik ifadələrindən düzgün istifadə edə bilməlidir. Onlar aşağıdakılardır:

1) Barbara — Ümumi iqrarı hökm — Bütün tələbələr insandır.
2) Selarent — Xüsusi iqrarı hökm — Bəzi tələbələr əlaçıdır. Yasəmən bəzi tələbələrdəndir.

Deməli, Yasəmən əlaçıdır, əlaçı olduğu üçün tələbədir, tələbə olduğu üçün insandır.
Belə silloqistik hökmlərin nəticələri həmişə düzgün olur.

Təfəkkürün bütün (eyniyyət, ziddiyyət, kafi əsas, üçüncünü istisna) qanunları dildə öz əksini tapdığı üçün ritor bunlardan istifadə edə bilməli və ya onları nəzərə almalıdır. Məqsəddən uzaq düşməmək üçün kafi əsas qanununun nitqdə roluna baxaq. Bu qanun tələb edir ki, fikrini sübut üçün kafi əsas olduqda onu əlavə dəlillərlə yükləmək olmaz. Bu haqda A.Bakıxanov deyirdi:

Müddəanı sübut üçün eldə belə məsəl var,
Artıq sözlər küfrə dönər, məsələni gəl qutar.

Bir qədim rəvayət də bu haqda dəyərli material kimi verilir. Orada deyilir:

Bir nəfər öz dostu — hökmdarın evinə qonaq gedəndə həmişə böyük təntənə ilə qarşılanırmış. Bir dəfə də dostu gilə gedəndə onu heç kəs qarşılamır. İçəri ginib bunun səbəbini soruşduqda dostunun arvadı deyir: Ərimin sizi təntənə ilə qarşılamamağmm düz 86 səbəbi var. Qoy onları sayım:

Birinci — ərim artıq ölmüşdür.

Dostu təəssüflə deyir:
— Daha 85 səbəb lazım deyil.

Əgər müəllim ən yaxşı ritor olsa belə, «isim» bəhsini keçəndə bütün adları sadalasa, üç günə qurtarmaz. Onda ona heç kəs qulaq asmaz.

Müəllif: Adil Babayev
Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti (ali məktəblər üçün dərslik). “Gənclik” nəşriyyatı, Bakı,2015. 572 səh.

• Teqlər:
• azərbaycan dili
• , nitq mədəniyyəti
• , müasir Azərbaycan dili
• , ritor məntiqi
• , ritorika
• , pedaqogika
• , ümumi dilçilik
• , psixologiya
• , məntiq

Adil məHƏMMƏD oğlu babayev

1938-ci il mayın 23-də Naxçıvan MR Ordubad rayonu Dırnıs kəndində anadan olub.

1957-1962-ci illərdə ADU-nun Filologiya fakütəsinin bakalavr pilləsində “Azərbaycan dili və

ədəbiyyatı” ixtisası üzrrə təhsil alıb və universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra leytenant

rütbəsinə layiq görülüb.

Ailəlidir, 5 övladı var

ELMİ DƏRƏCƏ VƏ ELMİ ADLARI

1969-cu ildə “Azərbaycan sovet dilçilyinin inkişafında professor Bəkir Çobanzadənin rolu“

mövzusunda dissertasiya müdafiə edib və filologiya elmləri namizdə elmi dərəcəsi alıb.

1974-cü ildə dosent elmi adını alıb.

1996-cı ildə “Azərbaycan dilçilyinin inkişafı yolları“ dissertasiya müdafiə edib və filologiya elmləri

doktoru elmi dərəcəsi alıb.

1997-ci ildə professor elmi adını alıb.

ƏMƏK FƏALİYYƏTİ

1962-ci ildən Azərbaycan Dillər Universitetində işləyir.

1996-2012-ci illərdə Azərbaycan Dillər Universitetinin Azərbaycan dilçilyi kafedrasının müdiri olub.

2006-2016-cı illərdə BDU-nun „Dədə-Qorqud“ ETL-in aparıcı elmi işçisi.

2016-cı ildən BDU-nun „Dədə-Qorqud“ ETL-in baş elmi işçisi.

2017-ci ildən Azərbaycan Dillər Universitetinin Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri.

TƏDRİS ETDİYİ FƏNLƏR

Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti,

Müasir Azərbaycan dili

TƏDQİQAT SAHƏSİ

Müasir Azərbaycan dilinin bütün sahələri

“Dədə Qorqud”un dili

İŞTİRAK ETDİYİ KONFRANSLAR, KURSLAR, TRENİNQLƏR

2010-cu il 10 oktyabr „Dədə Qorquda həsr edilmiş uluslar arası konfrans “.

2013- cü il „Dədə Qorqud dastanında feüili bağlamalar“ Eski şeherde.

2013-cü il 6 noyabr, Eski şeherde“Türk halqlarının milli dəyərləri və Dədə Qorqud“konfransında

Hər il Bakıda Beynəlxalq və Uluslar arası konfrasda iştirak edir.

ÇAP OLUNMUŞ ƏSƏRLƏRİ

1997, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı. B., Azərbaycan dili ( ali məktəblərin rus bölmələri üçün dərslik).

B., 2000. (Rəy K.Babayeva “ Yeni Azərbaycan dili” fil. məs. dair №1-2, 2001 сi il).

1998, Bəkir Çobanzadə. B., Şərq-Qərb..

1998, Professor Adil Bababayev -70 (özüm-özüm haqqında). Biblioqrafiyası B.,Mütərcim.

1996-1997, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. B., 1996 (Rəy. Nizami Cəfərov Azərbaycan dilçiliyinin

tarixi. B., 1996; “Xalq qəzeti” 25 iyun).

1999,Azərbaycan dili(Türkiyəli tələbələr üçün). B..

“Dilçiliyə giriş”. B., 1992. (Rəylər: a) Qasımov M., Kərimov Y., Faydalı vəsait. “Bilik” qəzeti 1993,

№3; b) Vilayət Əliyev. Tələbələrə yeni töhfə “Axtarış” qəzeti. 1993, №8; c) İsmayıl Məmmədov.

Orjinal dərslik “Xalq” qəzeti. 1993, №5; ç) Əbülfəz Rəcəbov. “Dilçiliyə giriş”. “Azərbaycan müəllimi”

1994, №17; d) Qara Məşədiyev və İsmayıl Kazımov. Dərsliklərimizi təzələyək “İki sahil”qəzeti. 1994,

№10; e) Zərnişan Əhmədova, Nərgiz Ağayeva, İlqar Həmzəyev. Sadə və sanballı dərslik. “El qəzeti”

2000, Azərbaycan Dili (Türkiyəli tələbələr üçün). Bakı, Mütərcim.

2002, Müasir Azərbaycan dilinin funksional üslubları B.

2003, 17-23 yanvar Dilçiliyimizin məbədi. BDU nəşri 2002. ( Rəy Ə.Ə.Rəcəbli: ensiklopedik kitab

“İqtisadiyyat” qəzeti №3)

2003, Elimizin və elmimizin soyqırımı BDU nəşri B.,)

2004, Azərbaycan dili (ali məktəblər üçün dərslik). Nurlan, B.

2007Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, “Təhsil”, 622səh.

2007,Türklərin birlik səsi. Monoqrafiya. B., Təhsil, İtirdiklərimdən tapdıqlarım. Bakı “Təhsil”

2010, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı. B.

2012,Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı (ingiliscə). B.

2012,Dilçiliyə giriş (Əlavələr edilmiş yeni nəşr), B., Nurlan.

2014, Pyeslər (4 pyes). B.

2014,Pyeslər(4 pyes) B. MSV Nəşri, 200 s.

2015,Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti(Ali məktəblər üçün dərslik) B.Gənclik, 522 səhifə

2015,Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. I C.B Mütərcim 338 s.

2015,Azərbaycan dilçiliyinin tarixi II C.B Mütərcim. 338 s.

2016,Siyasi düşüncəmdə Heydər Əliyev fenomeni. B.Gənclik B. 156 s.

2016, Birinci Türkoloji Qurultay və Azərbaycanda Türkologiya B.Elm, 335 s.

2016, Koroğlunun Çənlibelə qayıdışı(ingiliscə) Tərcümə T.Quliyev. B. “Elm və təhsil” səh. 36-93.

2016, Möhtəşəm 18 il Naxçıvan MR-nın 1995-2013-cü illərdəki inkişafı haqqında B. 343 s.

Metodik göstəriş və proqramlar

1966, B.V. Çobanzadənin ədəbi görüşləri. APDİ-nin elmi konfrans materialları., səh124-127 (tezis)

1969, Azərbaycan Sovet Dilçilik elminin inkişafında B.Çobanzadənin rolu. B.(avtoreferat)

1969, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf yolları. B. (ADD) .(avtoreferat)

1969, B.V. Çobanzadənin Azərbaycan Sovet Dilçilik elminin inkişafında rolu. APDİ-nin elmi konfrans

materialları. B., səh. 37-38.(avtoreferat)

1989, Ümumi dilçilik üzrə proqram. B.

1989, Программа по общему языкознанию. Б.

1996, Dilçiliyə giriş üzrə proqram. B,.(K.Abdullayev)

1996, Введение в языкознание. Б., (K.Abdullayev)

1998, Azərbaycan dili proqramı. B.

1998, Azərbaycan dili proqramı(Türkiyəli tələbələr üçün) dərslik. B.

2001, “Dilçiliyə giriş) proqram B.

2001, Введение в языкознание. Б.

2001, Müasir Azərbaycan dilinin funksional üslubları B., İşıq.

2004, Dilşünaslığın tarixi və etimologiyası. B.

2005, Tərcümə-psixolinqvist və etnolinqvistik amillər. Beynəlxalq konfrans materialları. B., ADU nəşri

2007, Azərbaycan nitq mədəniyyəti : dünən, bugün və sabah. ADU, Beynəlxalq konfrans materialları.

(Bakı, iyun). (tezis)

2007,Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, “Təhsil”, 20 səh.

2007, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı, “Təhsil”.

2009, Azərbaycan dili (Rus bölmələri bakalavr). ADU, Bakalavr təhsil pilləsi üçün proqram. Bakı.

2009, Əski Azərbaycan əlifbası. ADU bakalavr təhsil pilləsi üçün proqram. B.

2009, Azərbaycan dilinin üslubiyyatı və mətnin şərhi. Bakı.

2011, Dilə sayğısızlıq yol verilməzdir. “Nitq mədəniyyəti və terminologiyanın aktual problemləri”

Respublika elmi konfransının materialları

2012, Azərbaycan dilinin tədrisini dünya standartları səviyyəsinə qaldıraq. Konfrans materialları. ADU, səh.

2012,Azərbaycan dili haqqıında Prezident Sərəncamı əsas sosialinqvistik faktordur. Beynəlxalq konfrans

materialı. Tətbiqi dilçiliyin aktual problemi. ADU nəşri , səh. 225-227 (tezis)

2013,Azərbaycan XKS və məktəbdə Azərbaycan dili tədrisi. Respulika elmi konfrans materialları. AU, səh.

2013,H. Əliyevin dövlətçilik təlimində dil siyasəti. Konfrans materialları. Naxçıvan Dövlət Universiteti,.

2013, Milli təfəkkür və dil modelləri. ADU, B., səh. 237-240 (tezis)

2014, “Ümumi dilçilik” (ADU, Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

2014, “Dilçiliyə giriş”(ADU, Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

2014, “Müasir Azərbaycan dili”(ADU Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

2014, “Azərbaycan ədəbiyyatı”(ADU Əlavə Təhsil fakültəsi üçün). ADU, B.

2015, Azərbaycan dilçiliyinin tarixi B.

2015, Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. B.

1966, Azərbaycan qrafikasının Azərbaycan dilinin fonetik sistemi ilə uyğunluğu məsələsi və yeni əlifba

ideyası. M.F. Axundov adına APDİ-nin elmi əsərləri. XII seriya., № 3, səh. 113-125.

1971,Toponimika nədir? “Şərq qapısı” № 84.

1972, Araz sözü necə yaranmışdır. “Şərq qapısı” № 204

1973,Təlim və toponimika. “Azərbaycan müəllimi” № 51.

1973, Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi (A. Axundovun eyni adlı əsərinə rəy). “Azərbaycan müəllimi”

1973.İstedadlı alim ( L.Hüseynzadə haqqında). “Azərbaycan müəllimi” № 52/ 2504/ 18-04-

1973, 8 iyun Qeyri- adi müdafiə (M. Hüseynzadənin doktorluq dissertasiyası müdafiəsi hqqında).

“Azərbaycan müəllimi” № 46, Səməd Vurğun və musiqi. “Azərbaycan müəllimi” № 53, 1976.

1977, B.Çobanzadənin universitet fəaliyyət. ADU elmi əsərləri. № 56, səh. 45-48.

1983, Təlim və toponimika. Ali məktəbdə dilin kompleks tədrisinin linqvistik əsasları. Dərgi. B., səh.58-

1983,Формантный метод в топонимике. Проблемы конфронтотивной лингвистики. Сборник. Б.

1983,Tələbələrin nitq mədəniyyətinin yüksəldilməsində fənlərin rolu. Azərbaycan nitq mədəniyyəti

problemləri. Dərgi. B., səh.54-55.

1985, Tələbələrin şəxsiyyətinin və dünyagörüşünün formalaşmasında tədris edilən fənlərin rolu. “Müəllim

şəxsiyyətinin formalaşmasının şərtləri və formaları”. Dərgi, B., səh. 37-43.

1988, Mətnin linqvistikası. “Bilik” qəzeti № 18.

1988, Mətnin linqvistikası. “Bilik” qəzeti № 19.

1994,Qiymətli dərslik. A. Axundovun “Ümumi dilçilik” kitabı haqqında rəy. “Xalq qəzeti” 07.10. № 62.

1996, Gənc yaradıcılara yaşıl işıq yandırmalı. (P. Hadinin “Qaranquş yuvası” kitabına ön söz). B.

1996, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf yolları.B. (DDA).

1998, B. Çobanzadə . Şərq-Qərb. B.

1999, Afaq Qurbanovun Ümumi dilçilik konsepsiyası. “A. Qurbanov-70” kitabında. B., səh. 17-22.

1999, I Türkoloji qurultay və sonrakı repressiya “Dədə Qorqud- 1300” toplusu. B., səh. 156-163.

1999,Oruc Musayevin Ümumi dilçilik konsepsiyası. “Oruc Musayev-70” Oruc Musayev-70 toplusu. B., səh

1999, 13 iyul Əsrin faciəsi və ya xalqın düşmənləri. “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. “Haqq yolu” qəzeti. №

1999, 14-21 iyul Əsrin faciəsi Naxçıvanda “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №9.

1999, 21-27 iyul Əsrin faciəsi “Bandit”hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №10.

1999, 28 iyul-3 avqust Əsrin faciəsi “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti №11.

1999, 4-10 avqust Əsrin faciəsi Naxçıvanda “Bandit” hərəkatı haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №13.

1999, 11-17 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu”qəzeti. №13.

1999, 18-24 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №14.

1999, 25-31 avqust Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdullayev Mirəhməd Mirfəttah

oğlu haqqında “Haqq yolu” qəzeti №15, 1999.

1999, 1-7 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Abdulla Məhəmməd Tağızadə

haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №16.

1999, 8-14 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №17.

1999, 15-21 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri” ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №18.

1999, 22-28 sentyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Xalid Səid Xocayev haqqında

“Haqq yolu” qəzeti. №19.

1999, 29 sentyabr-5 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn

oğlu Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti №20.

1999, 6-12 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №21.

1999, 13-19 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №22.

1999, 20-26 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №23.

1999, 27 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu Xuluflu

haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №24.

1999, 6-12 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №21.

1999, 13-19 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №22.

1999, 20-26 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məhəmmədhüseyn oğlu

Xuluflu haqqında “Haqq yolu” qəzeti. №23.

1999, “Azərbaycan dilində köməkçi nitq hissələri”nə ön söz (K.Hacıyevin eyni adlı əsərinə ön söz). Bakı,

1999, Xalqn düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edirlər. Mübariz gənc qəzeti.

1999, “Əbdüləzəl Məmməd oğlu Dəmirçizadə”. “Filologiya məsələlərinə dair tematik toplu”. №3, APU

nəşri, səh. 119-130.

1999, 27 oktyabr Xalqın düşmənləri “Xalq düşmənləri”ni məhv edir. Vəli Məmmədhüseyn oğlu Xuluflu

haqqında “Haqq yolu” qəzeti № 24.

2000, Afad Qurbanov. Afad Qurbanov (məqalələr toplusu). B.

2000, Azərbayxan dili (ali məktəblərin rus bölmələri üçün). Bakı, Mütərcim. Birinci Türkoloji qurultay və

türkçülük. Konfrans materialları. B.

2001, Azərbaycan dilinin Dövlət Statusu Konfrans materialları. B

2001, Zaman irəli getməyi tələb edir. “Azad Azərbaycan” qəzeti № 52

2001, 6 mart Poliqlot və poliqlotluq nədir. “Poliqlot” qəzeti , № 3.

2001, 18 oktyabr Ana dilimizə qayğı diqqət mərkəzindədir. “Poliqlot”qəzeti,. №12.

2001, Göz açanda gördüyüm, ayaq tutub gəzdiyim kənd. Dırnıs və dırnılılar kitabına ön söz. B., “Araz”

2002, Xoşbəxt adam. Vasim Məmmədəliyev haqqında. “V. Məmmədəliyev zirvəsi” kitabı.B., səh. 157-

2005, 27 may Dilçiliyə giriş (ali məktəblər üçün dərslik). B., 2004. (Rəy: “Dilçiliyə Giriş”haqqında

“Azərbaycan müəllimi” № 21(8130) Nurlan, B.

2002, Ön söz S.M.Əliyevanın “Azərbaycan dilində Aviasiya terminləri”. B.

2002, Şərqşünaslığın banisi “Mirzə Kazımbəy-200” Bakı.

2002, Redaktordan H.H.Baxşiyevin sabit söz birləşmələri və izahlı frazeoloji lüğətlərin tərtibi prinsipləri B.,

İqtisad Universiteti. Nəşr. Coşqun Zəkinin “Müqəddəs and”. B., “Araz”.

2002, 1-8 avqust Böyük vətəndaş alim (B.Çobanzadə haqqında) İqtisadiyyat qəzeti, №30.

2002, Dünya, başın sağ olsun (H.Əliyevin həyat fəaliyyəti və vəfatı haqqında). “Müdriklik zirvəsi” dərgisi

siyasi partiyaların məşvərət məclisinin nəşri. BXoşbəxt adam. Vasim Məmmədəliyev haqqında

V.Məmmədəliyev zirvəsi kitabı. B., səh.157-160.

2003, Doğma dünya ekskursiya İqt. Un. Nəşr B., Tufanlarda yanan çıraq “Yeni əsr yeni nəsil” dərgisi.№1.

2003, 28-iyul Milli qutuluş günü. “Poliqlot” qəzeti, №11(47).

2003, Rektordan ön söz. L.Qurbanovanın “Dilin leksik sistemində termilərin yeri”. BDU nəşri B., Dünya,

başın sağ olsun (H.Əliyevin vəfatı münasibətilə). “Təhsil” qəzeti 20.XII.03, №17.

Dünya, başın sağ olsun (H.Əliyevin vəfatı münasibətilə). “Təhsil” qəzeti 19.XII.03, №36.

2004, Hər dil şeir deməz. Y.Anabatlının “Bu dünyada” kitabına ön söz. B.

2004, Ən uca zirvədə H.Əliyev dururdu. “Cəmiyyət və lider” dərgisi, №1.

2004, Redaktordan S.A. Qafarovanın “M. Hüseynzadə”. Müqəddimə. B.

2004, Redaktordan “S. Ə. Rüstəmovanın “Azərbaycan dilçiliyində qrammatika konsepsiyasının

formalaşması”. Müqəddimə. B., Elm.

2004, Canlı ensiklopediya (germanşünas C. Cəfərov) 100 il (C.Cəfərov) Mütərcim. B.

2004, 27. oktyabr Hiss və təfəkkürün məhsulu K.Bayramın “Nənəli, nəvəli, atasız dünyam” “İki sahil”

2005, 27 Frazeologiya lüğəti (N. Seyidbəylinin eyni adlı kitabına rəy). “Respublika “ qəzeti. № 46 (2286).

2005, 21 may Heydər Əliyev və ana dili “Poliqlot” qəzeti, № 2 (80).

2005,Ümumi dilçilik problemlərinin tədqiqi və təbliği sahəsində Afat Qurbanovun fəaliyyəti. “Dilçi Afat

Qurbanov” kitabı B.

2005, 10 oktyabr Ziyarətgaha çevrilən guşə. Heydər Əliyev muzey lektoriyası. “Poliqlot”.

2006, 15 noyabr Yeni əlifba məsələsi. “Poliqlot”qəzeti № 5-6.

2006, Türkoloji qurultay və türkçülük (qurultayın gğrünməyən tərəfləri). I türkoloji qurultayın 80 illik

yubileyinə həsr edilmiş beynəlxalq elmi konfransda məruzə materialları.. B., səh. 105-112

2006, Birinci türkoloji qurultayda türkçülük. “Türkologiya”özəl buraxılış. B., səh.103-110

2006, Qurultaydan sonra qurultayın yolu ilə. I Türkoloji qurultayın 80 illik yubileyinə həsr edilmiş

respublika elmi nəzəri konfrans materialları. B., ADU.

2006, 12 dekabr Dilimizi kim qoruyacaq. “Respublika”qəzeti, № 270.

2006, Müstəqillik müstəvisi. ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı, səh.66-82.

2007, 12 dekabr Qloballaşma səmasında Azərbaycan ulduzu. “Respublika”qəzeti.

2007,Gözəl alim, özəl şəxsiyyət. “Azərbaycanda Xarici Dillər”jurnal

2007, “Gənclik mifik təfəkkürümüzdə və indi. ADU, “ Dil və ədəbiyyat” jurnalı, №3, səh113-126.

2008, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının dünəni və bu günü. ADU, “Poliqlot”, Bakı, № 3(111).

2008, Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələri genişlənir. ADU, “Poliqlot”qəzeti, Bakı, № 2.

2008, Düşüncə dəryadan dərin olurmuş. “İ. Seyid Qəraninin “Rübailər” kitabına ön söz . Bakı, səh 5-18. (ön

2008, Mir Cəlalın insanlıq fəlsəfəsi kitabında insanlıq fəlsəfəsi. “Dil və ədəbiyyat”jurnalı, ADU nəşri, Bakı,

2008, Azərbaycan dilinin tədrisində kredit sisteminin tətbiqi. Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi. Bakı, №

2009,Televiziya və reklamlar dilimizi məhv edir. “Təzadlar”qəzetinə müsahibə, birinci müsahibə. Bakı,

2009, Televiziya və reklamlar dilimizi məhv edir. “Təzadlar”qəzetinə müsahibə, birinci müsahibə. Bakı,

2009, Qərbi Azərbaycandakı izlərimizin bir metrini və sözlərimizin bir kəlməsini unutmayaq (Tacir

Səmiminin “Gülsehran”. Bakı, AMEA folklor institutu nəşri kitabına ön söz). B., səh3-9.

2009, Ön söz. Təranə Eynalovanın “Pəncərəmi döyən qəm” adlı povestinə ön söz. Bakı, Yazıçı, səh 3-9.

2009, Xarici dillər institutundan Dillər Universitetinə. Respublika gəncləri, Bakı, № 5(294).

2009, Xarici dillər institutundan Dillər Universitetinə. Respublika gəncləri, Bakı, № 6(295).

2009, Dünya türkologiyanın ilk korifeyi (birinci məqalə). M.Kaşqarini 1000 illik yubileyi münasibətilə.

ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı. Bakı, №1(9),səh.11-20.

2009, Naxçıvanlı “Arşınmalçı” Bakıda. Naxçıvan Dövlət Universiteti opera studiyasının hazırladığı “Arşın

mal alan” tamaşısının Bakıda göstərilməsi münasiətilə. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı, №12.

2009, Qərbi Azərbaycanda Azərbaycan dili və dilçiliyi. ADU, “Dil və ədəbiyyat” jurnalı, Bakı, №2, səh.18-

2009, Hər ürəkdən şeir gəlməz. ADU, “Poliqlot” qəzeti, Bakı, №109 (1397).

2009, Qəlbə hakim, dərdə dərman bir həkim (Azadə İsayeva haqqında). “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,

2009,Gəncliyin sağlam düşüncəsi. Aynur Səbuhinin “Dənizin göz yaşları” kitabına ön söz. Bakı, “Təhsil”,

2009, Dil millətin tək nişanıdır. “Respublika gəncləri” qəzeti,Bakı, №37(328).

2009,Dil millətin tək nişanıdır. “Respublika gəncləri” qəzeti,Bakı, №38(329).

2009,Gərgin əməyin böyük bəhrəsi. M.Kaşqarinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi(A.Əsgərin monoqrafiyasına

rəy). ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,№3.

2009, Mahmud Kaşqari və ümumi dilçilik məsələləri(II məqalə)ADU, “Dilo və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,

2010,Şair ola bilməzsən, anan doğmasa şair. Vaif Qurbanzadənin “Fanar nəğmələri” şeirlər toplusu(kitabı)

haqqında. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,№12 .

2010, Divani-lüğət-it-türk və Azərbaycan paremiologiyası (III məqalə). ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı,

2010, Bəkir Çobanzadənin nəsri. 155-193, eyni adlı ön söz məqalə 155-162. 6 hekayə 163-193. ADU, “Dil

və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,№1(12).

2010,Dünya səndən kimlər keçdi (Hüsnü Qubadov haqqında). “Respublika gəncləri”, Bakı, №18.

2010,Yusif Seyidovun siyasi anlamında Heydər Əliyev fenomeni. ADU, “Dil və ədəbiyyatı” jurnalı, Bakı,

2010, Pilotluq məsuliyyəti. “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı, №32(363).

2010, B.Çobanzadənin bir məqaləsi haqqında. “Dədə Qorqud” Dünyası dərgisi. I cild, BDU nəşri.

2011, La pensee peut etre plus profonde qu’une mer…. (fransızca) Düşüncə dəryadan dərin olurmuş.

(İsmayıl Seyid Qəraninin fransızca 101 rübai kitabına ön söz) . “Elm və təhsil”, Bakı, (ön söz).

2011, Qəlbimizdə yaşayacaq (dos.K.Hacıyev haqqında). “Ədəbiyyat” qəzeti, Bakı, №6

2011, Fenomental idrak sahibi, Unikal şəxsiyyət (K.Abdulla haqqında). “Respublika gəncləri” qəzeti, Bakı,

2011, Azərbaycan qadınının mentol mücəssiməsi (Salatın Əhmədi haqqında). “Məhsəti” jurnalı,Bakı.

2011, Qorqudşünaslıqda yeni səhifə. ADU, Elmi əsərləri “Dil və ədəbiyyat” seriyası, Bakı,№3, səh.120-

2011, Dilimizin və milli mənəviyyatımızın böyük qayğıkeşi (M.İbrahimov haqqında). “Respublika

2011, “Bir dərginin özəllikləri” Burada “Dədə Qorqud”un almancadan tərcüməsi verilmişdir. Bakı Slavyan

Universiteti, Bakı, №47 (376).

2011, Bəkir Çobanzadə və “Dədə Qorqud” dastanaları. “Dede Korkud və keçmişten gelecege türk dastanları

uluslararası simpoziumu” Bildiriler kitabı, Kipr.

2012,Ümumilli lider Heydər Əliyev: öz dilini bilməyən, sevməyən adam öz tarixini də yaxşı bilməz.

“Poliqlot” qəzeti, №2.

2012, Dilçiliyimizin novator ağsaqqalı (A.A.Axundov haqqında). Dilçilik İnstitunun əsərləri.№1, səh 15-22.

2012, 18-25 sentyabr Psixoloji poetika, ya poetik psixologiya (S.Seyidovun “Психология в стихак”) kiabı

haqqında. Respublika gəncləri, №75.

2012, B. Çobanzadə və yeni tipli tədris sistemi. “Dədə Qorqud dünyası”, II kitab.

2012, Milli varlığımız milli dilimizdən asılıdır. BDU nəşri, B.

2012, Yeni dövrün yeni tədqiqatları. (Aypara Behbudovanın kitabı). M., Mütərcim.

2013, Dilimizin etnomental layını araşdıran faydalı monoqrafiya (İ.C. Süleymanovanın “Frazeologiyanın

üslubi imkanları” kitabına). B., Elm,.səh.3-7.

2013, B. Çobanzadənin zindan həyatı. Respublika elmi konfrans materialları. BDU, Poliqlotun ana dili

(prof. F.Y. Veysəllinin 70 illiyi münasibətilə). Böyük alim, böyük şəxsiyyət kitabı.

2013, Milli mənəvi dəyərlərdə obsolyutizmə yol verməyək. Bakı beynəlxalq humanitar forumu konfransının

2013, Dədə Qorqudun feili bağlamaları bu günki türk və Azərbaycan dillərində. Türkiyə, Əski şəhər, 2013,

Türk dünyası kültürel degerleri uluslararası simpoziumu. Türkiyə, Əski şəhər, Səh53-57.

2013, 6-7 may Azərbaycan xalq komissarları soveti və məktəblərdə Azərbaycan dilinin ikinci dil kimi

tədrisinin problemləri. “Xarici dillərin tədrisinin aktual problemləri” beynəlxalq konfransın materialları” B.

2013, B. Çobanzadənin zindan həyatı. “Bəkir Çobanzadə və türkologiyanın müasir problemləri” elmi

konfransın materialları. B., ADU nəşri səh.16-17.

2013, Poliqlotun ana dili. Prof. F.Y. Veysəlli haqqında (Böyük alim, böyük şəxsiyyət)Mütərcim, Səh.102-

2013, H. Əliyevin dövlətçilik təlimindəAzərbaycan dili siyasəti. Naxçıvan Dövlət Universiteti “Heydər

Əliyev dövlətçilik ideyaları və müasir dövr” elmi konfrans(29-30 may 2013). Naxçıvan NDU.

2013, Milli mənəvi dəyərlərdə obsolyutizmə yol vermək olmaz. Bakı beynəlxalq humanitar forumu. 31

oktyabr-1 noyabr. “Posmodern döründə milli özünüdərk” bölməsinin materialları. Səh.4-7. B.

2013, 10-11 dekabr Milli təfəkkür və dil modelləri. “Tətbiqi dilçiliyin müasir problemləri” Respublika elmi

-praktik konfransı. (B. ADU. )səh. 238-239.

2013,Lirik duyğuların epik tərənnümü. Əzimə Ağalarovanın “Gecələrdə gizli qaldım” romanına ön söz. B.

2014, 22 fevral İstedad çərçivəyə sığmaz (həkim N. Zamanovun “H.Əliyev və Azərbaycan nitq

mədəniyyəti” kitabı haqqında rəy). Respublika gəncləri, №4.

2014, Qədim dövr dilimiz və etnogenezimizin təkamülünü izləyən əsər (F. Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin

etnogenezi haqqında” kitabına ön söz). Naxçıvan, Səh8-11.

2014, “Kitabi Dədə Qorqud” və dilimizin digər yazıya qədərki abidələrində feili sifət. ADU nəşri.

2014, Böyük axtarışların ilkin notları (İ. Süleymanovanın “Elm və sənət dünyasına baxış bucağı”kitabına).

2014, 22 fevral İstedad çərçivəyə sığmaz (həkim N. Zamanovun “H.Əliyev və Azərbaycan nitq

mədəniyyəti” kitabına rəy). “Respublika gəncləri” qəzeti, №4.

2014, Qədim dövr dilimiz və etnogenezimizin təkamülünü izləyən əsər (F. Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin

etnogenezi haqqında” kitabına ön söz). Naxçıvan.Səh. 8-11.

2014, “Kitabi-Dədə Qorqud” və dilimizin digər yazıya qədərki abidələrində feili sifət:”Xarici dillərin

tədrisinin aktual problemləri” Respublika elmi-praktik konfransın materialları. B.ADU Nəşri. Səh-135-137.

2014,“Böyük axtarışların ilkin növləri”. İ.Süleymanovanın “Elm və sənət dünyasına baxış bucağı” kitabına

ön söz. B.Gənclik. səh.3-7.

2015, 19 fevral Ali məktəblərimizdə “Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti” “Respublika gəncləri” qəzeti.

2015, “Milli varlığıımızın ilkin təməli ana dilimiz”. “Təhsil” dərgisi №2, səh 32-34.

2015, 29 aprel Dərdə əlac təkcə dərman deyil. “Respublika gəncləri” qəzeti. №14 (593).

2015, M.Kaşqaridən-Dədə-Qorquda-Dədə Qorquddan bu günə(frazeologiya)” Azərbaycan dili və

ədəbiyyatı tədrisi” dərgisi. №1. Səh.14-24.

2015, 1 may Nitqə dair həkim resepi. “Kredo” qəzeti, №18 (826).

2016, 15 iyun Mifopoetikaya dair dəyərli araşdırma (P.İsayevanın kitabı haqqında rəy) “Respublika

gəncləri”qəzeti №75. Türk xalqları tarixində ən parlaq hadisə. “Azərbaycan məktəbi dərgisi” №2. 2016.

2016, 2 iyul “Poeziya ziyasının fokus nöqtəsi”: Qurban Musayevin poeziyası haqqında) “Respublika

gəncləri” qəzeti.. № 79. Səh. 4-5.

2016,“Eşq duaları”. ( Vahid Əli oğlunun “Ürəyimlə neyləyim” şeirlər kitabına ön söz.) B., Səh3-7.

2016, “Cənubi Azərbaycan şairlərinin dil uğrunda mübarizəsi” Azərbaycan dili və ədəbiyyatı jurnalı №4.

2016, 8 noyabr Rəsmi dairələrin I Türkoloji qurultaya münasibətinin açıq və gizli tərəfləri. “Azərbaycan”

2016, 14-15 noyabr “Rəsmi dairələrin I Türkoloji qurultaya münasibətinin açıq və gizli tərəfləri”.

Türkoloji qurultayın 90 illiyinə həsr edilmiş beynəlxalq elmi-nəzəri konfransın materialları. B. I cild, səh

2016, El şairinin bədii düşüncələri. Hacı Yusif Anabatlının “Qəlbimdən qələmə süzülən sözlər” şeirlər

kitabına ön söz. B., Səh3-7.

2016, “ M.Ö II –I minillik xalqımızın etnogenezi və dilinin ifadə imkanlarına dair monoqrafiya” (F.

Rzayevin “Naxçıvan əhalisinin etnogenezi haqqında” II cild Naxçıvan -səh. 3-7) monoqrafiyasına ön söz.

ELMİ-PEDAQOJİ NAİLİYYƏTLƏRİ, TƏLTİFLƏRİ, MÜKAFATLARI, FƏXRİ ADLARI

1992-ci ildə Krım mədəniyyət fondunun Bəkir Çobanzadə adına diplomun laureatı olmuşam

2008-cu ildə „Qabaqçı təhsil işçisi» nişanı ilə təltif olunub.

2008-ci ildə BDU-da «İlin alimi» Fəxri adına layiq görülüb.

2014-cü ildə BDU-da «Universitetdaxili 50+50» qrant müsabiqəsinin qalibi olub.

2004- ci il Beynəlxalq Elmi Mərkəzi „XXI əsr Azərbaycan ziyalısı“Yadına layiq görülmüşdür

2008-ci il 21 may „Azərbaycan Jurnalistlər birliyinin qızıl gələm “ mükafatına layiq görülüb

2012-ci il Azərbaycan Respublika Təhsil Nazirliyi tərəfindən fəxri fərman ilə təltif olnub

2014-cü ildə Əsrin ziyalisi və İlin alimi adina layiq görülmüşdür.

2017- cil 13 noyabr Yeni Azərbayca Partiyasının Nəsimi Rayon təşkilatının təşəkkürünə layiq

İCTİMAİ FƏALİYYƏTİ

2002-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və Jurnalistlər birliyinin üzvü

2003-2013-cü illərdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Dissertasiya şurasının üzvü olub.

2013- cü ildən AMEA-nın Orfoqrafiya komissiyasının üzvüdür.

2013-cü ildən AAK-ın Ekspret komissiyasının şurasının üzvüdür

2017- ci ildən Azərbaycan Prezidenti yanında Dövlət Dil Komissiyasının üzv

Adil babayev dilçiliyə giriş

Filologiya elmləri doktoru, professor

Məşhur ailmin “Dilçiliyə giriş” kitabı təqdim edildi

Oktyabrın 26-da Azərbaycan Dillər Universitetinin (ADU) Ümumi dilçilik kafedrasının professoru, Eksperimental fonetika və tətbiqi dilçilik elmi-tədqiqat laboratoriyasının müdiri Fəxrəddin Veysəllinin “Dilçiliyə giriş” kitabının təqdimat mərasimi keçirildi.
Tədbiri Ümumi dilçilik kafedrasının müdiri, professor Azad Məmmədov açaraq “Dilçiliyə giriş” fənni ilə bağlı dilçilərimiz tərəfindən bir sıra kitablar yazıldığını bildirdi. Qeyd etdi ki, növbəti belə bir kitabı görkəmli dilçi Fəxrəddin Veysəlli yazıb. Sonra söz kitabın müəllifinə verildi.

Professor F.Veysəlli müəllifi olduğu dərs vəsaitinin özəlliklərindən, kitabda əhatə edilən mövzulardan danışdı. Dilçinin fikrincə, indiyə kimi bu adla bir neçə kitab yazılsa da, onların çoxusu ilkin qaynaqlara əsaslanmayıb, daha çox rus dilçiliyinin təsiri ilə yazılıb: “Mən kitabı haradasa 8 ilə yazmışam, gərək olan bütün fikirləri müxtəlif dillərdəki ilk qaynaqlardan oxumuşam. Məqsədim dünya dilçilik ənənələrini Azərbaycana gətirmək, müəllim və tələbələri elmin yeni uğurları ilə tanış etmək, nəzəriyyə ilə təcrübəni bir-birilə bağlamaqdır.”

F.Veysəlli qeyd etdi ki, kitab 20 fəsildən ibarətdir, hər bölmənin sonunda ədəbiyyat siyahısı və yoxlayıcı suallar verilib.
Tədbirdə professor Qulu Məhərrəmli, dosent Cəmil Babayev, şair Zakir Fəxri və başqaları çıxış edərək müəllifin yeni kitabı haqqında düşüncələrini söylədilər. Çıxışçılar professor F.Veysəllinin kitablarının təkcə elmi yox, həm də populyar dildə yazıldığını vurğuladılar, alimin dilçilyimizin irəli getməsində göstərdiyi işlərdən söz açdılar.

Bildirildi ki, “Dilçiliyə giriş” kitabı dilin və dilçiliyin yaranması, strukturu və sistemi, dilçiliyin şöbələri və başqa elmlərlə əlaqəsi məsələlərini, bu elmin obyekt və predmetini, onun tədqiqat metodlarını işıqlandırır, dilin daxili quruluşunu açır, söz və cümlə semantikasını çağdaş nəzəriyyələr baxımından şərh edir.
Qeyd edək ki, bu il görkəmli alimin Almaniyada iki kitabı çap olunub. Onlardan biri rus – “Лингвистические основы азербайджанской письменности” (“Azərbaycan yazısının linqvistik əsasları”), o birisi isə alman – “Einführung in die Phonologie” (“Fonologiyaya giriş”) dilindəddir.