Rusya da Türk Dillerinin Araştırılması Tarihi – Andrey Nikolayeviç Kononov

Nikolayeviç Poppe (1897-1971) «Türk dillərinin altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu məsələsinin

RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ

1700`lü yıllarda ortaya çıkan Rus Doğubilimi ortaya çıktığı günden itibaren dünya ve Rus Türkolojisine önemli katkılarda bulunmuştur. Rusya`nın Moskova, Leningrad, Petersburg, Kazan, Harkov ve birçok şehir ve üniversitelerinde V. Radlov, V. V. Bartold, A. N. Kononov, V. F. Miller gibi Rus Türkologları tarafından yürütülen araştırmalar ve ortaya koyulan eserler, bilimde çok sayıda keşiflere yol açmış, tarihî sırların ve Türk yazıtlarının dilinin çözülmesini sağlamıştır. Esası Kâşgarlı Mahmut tarafından koyulan tarihî karşılaştırmalı metot, Türkolojide bir dizi eserlerin yazılması ile geniş hacimde işlenmeye başlandı. Yapılan çalışmalar arasında Türkoloji`nin bir kolu olan Rus Türkolojisi önemli yer tutmaktadır. Başlangıçta siyasi, tarihî ve kültürel ilişkilere dayanan Rus- Türk ilişkileri sonradan bilim dalına kadar ilerlemiş ve Doğu Dilleri içerisinde Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı olarak yaşamını sürdürmüştür. Yapılan bu çalışmalar içerisinde ünlü Doğubilimci Kononov`un emeğini öncelikle vurgulamak gereklidir. Onun 50 yıldan çok olan bilimsel çalışmaları Türk dünyasına, Türk lehçelerine, özellikle de Türkiye, Özbek, Türkmen Türkçesine ait yazdığı eserler Sovyet ülkelerinin yanı sıra Türkiye’de de Türk Dil Kurumu tarafından yüksek şekilde değerlendirilmiş ve Rus Türkolojisinde yeni ufuklar açmıştır. Ünlü Dilbilimci Rus Türkolojisine sadece yazdığı eserler ve araştırmaları ile değil, öğretmenlik faaliyeti ve kendinden sonra yetiştirdiği öğrencileri ile de değer katmıştır. Makalede Rusyalı Doğubilimci, Oryantalist, SSCB Bilimler Akademisi üyesi, Türkolog A.N.Kononov`un hayatı ve çalışmaları ile ilgili bilgiler verilmektedir. Ayrıca burada Kononov`un bilimsel çalışmalarının kapsadığı alan ve kullandığı ana yöntemleri belirtilmiş, incelenmiştir.

THE ROLE OF ANDREY NIKOLAEVICH KONONOV, ONE OF THE PIONEERS OF THE RUSSIAN TURKOLOGY, IN THE TURKISH SCIENCE

Since 1700’s, when the Russian Orientalism emerged, it has made significant contributions to the world and Russian Turkology.Researches and works carried out in the universities and many cities like, Moscow, Leningrad, Petersburg, Kazan, Kharkov by Russian Turkologists such as V. Radloff, V. V. Bartold, A. N. Kononov and V. F. Miller have led to numerous discoveries in science, It provided the resolution of the language of Turkish inscriptions.The historical comparative method put into place by Kashgarli Mahmut was started to be processed in a large volume by writing a series of works in Turkology. Russian Turkology, which is a branch of Turkology, has an important place in the studies. In the beginning, the Russian-Turkish relations based on political, historical and cultural relations advanced to the branch of science and continued to live as the Turkish Language and Literature Science Branch in Eastern Languages. Among these studies, it is necessary to emphasize firstly the education of the famous Doğubilimci Kononov. His many scientific studies more than 50 years of the Turkish world, Turkish dialects, especially related to Turkey, Uzbek, Turkmen Turkish, evaluated in a high manner by Turkish Language Society and has opened up new horizons for the Russian Turcology in Turkey as well as the Soviet countries. The famous linguist has added value not only to the works and researches he wrote, but also to the activities he has taught and the students he has trained afterwards. In this article, information about the life and work of the Russian Orientalist, Orientalist, member of the USSR Academy of Sciences, the Turkologist A.N. Kononov is given. In addition, the area covered by Kononov’s scientific studies and the main methods he uses are specified and examined

___

• Agayev E., Abilov İ. (2015); Rusyalı Doğubilimci ve Türkolog Boris Vsevolodoviç Miller, Cumhuriyet Tarihi Araştırmalar Dergisi, Yıl 11, Sayı 22.
• Akademiya Nauk SSSR. (1966); Tyurkologiçeskiy Sbornik. Nauk, Moskova.
• Akademiya Nauk SSSR. (1976, yanvar-fevral); Sovetskaya Tyurkologiya. Bakü.
• Akademiya Nauk SSSR. (1980, yanvar-fevral); Sovetskaya Tyurkologiya. Bakü.
• Akademiya Nauk SSSR.(1986); Turcologica. Nauk, Leningrad.
• Kolesnikov A., Kamalov İ. (2011); Avrasya Türkologları Sözlüğü. Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Kononov A.N. (1948); Grammatika Uzbekskogo Yazıka. UzSSR, Taşkent.
• Kononov A.N. (1956); Grammatika Sovremennogo Tureçkogo Literaturnogo Yazıka. Nauk, Leningrad.
• Kononov A.N. (1958); Rodoslovnaya Turkmen. Nauk, Leningrad- Moskova.
• Kononov A.N. (1968); Tyurkskaya Filologiya v SSSR. Nauk, Moskova.
• Kononov A.N. (1970); Türkiche Philologie. Universitario Orientale, Almanya.
• Kononov A.N. (1975); Sovyetler Birliği`nde Kaşgarlı Mahmut’un Divanı’nı Konu Alan Araştırmalar, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• Kononov A.N. (2006); Rusya’da Türk Dillerinin Araştırılması Tarihi, Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Musaoğlu M. (2002); Türkolojinin Çeşitli Sorunları Üzerine Makaleler-İncelemeler, Türk Kültür Bakanlığı, Ankara.

___

APA	TEMİZTÜREK F, KHALAFOVA S (2018). RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ. Turkish Studies (Elektronik), 13(5), 645 – 654. 10.7827/TurkishStudies.12640
Chicago	TEMİZTÜREK Fahri,KHALAFOVA Sahiba RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ. Turkish Studies (Elektronik) 13, no.5 (2018): 645 – 654. 10.7827/TurkishStudies.12640
MLA	TEMİZTÜREK Fahri,KHALAFOVA Sahiba RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ. Turkish Studies (Elektronik), vol.13, no.5, 2018, ss.645 – 654. 10.7827/TurkishStudies.12640
AMA	TEMİZTÜREK F,KHALAFOVA S RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ. Turkish Studies (Elektronik). 2018; 13(5): 645 – 654. 10.7827/TurkishStudies.12640
Vancouver	TEMİZTÜREK F,KHALAFOVA S RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ. Turkish Studies (Elektronik). 2018; 13(5): 645 – 654. 10.7827/TurkishStudies.12640
IEEE	TEMİZTÜREK F,KHALAFOVA S “RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ.” Turkish Studies (Elektronik), 13, ss.645 – 654, 2018. 10.7827/TurkishStudies.12640
ISNAD	TEMİZTÜREK, Fahri – KHALAFOVA, Sahiba. “RUSYA TÜRKOLOJİSİNİN ÖNCÜLERİNDEN ANDREY NİKOLAYEVİÇ KONONOV’UN TÜRKBİLİMİNDEKİ ROLÜ”. Turkish Studies (Elektronik) 13/5 (2018), 645-654.

Rusya’da Türk Dillerinin Araştırılması Tarihi – Andrey Nikolayeviç Kononov

Bumudur.com fiyat arama motorudur ve tüketiciler için ücretsiz bir bilgi servisidir. Bumudur.com’da yer alan bilgilerde eksiklik ve hatalar olabilir. Satın alınacak ürünle ilgili en doğru bilgi ilgili mağazanın web sitesinden alınmalıdır. Bumudur.com’da ki bu bilgilere dayanılarak yapılan işlemler sonucu meydana gelebilecek her türlü maddi ve manevi zararlardan ve her ne şekilde olursa olsun üçüncü kişilerin uğrayabileceği her türlü zararlardan dolayı bumudur.com sorumlu tutulamaz. Bumudur.com’da yer alan tüm marka, logo ve mağazaların hakları ilgili firmalara aittir. Page rendered in 0.4399 seconds. & Used memory is 12.47MB. & Page loaded in ms.

100% Güvenli
Üyelik gerektirmez.
En ucuzunu bulmayı hedefler!
Ödeme Yapmıyorsunuz!
Tüm hizmetler ücretsiz.
Tercih ettiğiniz için teşekkürler
100% Orijinal Ürünler
Tekil ürünler listelenir.
Akıllı alışverişin adresi.
© 2008 bumudur.com
2a09:bac5:593c:52d::84:86
❤ ile tasarlandı.

FİYATI DÜŞÜNCE HABER VERELİM

BuMudur.Com seçtiğiniz ürünün fiyatı düşünce size seçtiğiniz süre boyunca e-posta gönderecek. Gelen e-postadaki bağlantıları tıklayarak istediğiniz zaman alarmınızı kapatabilirsiniz.

I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

yapılacak her hizmet, insanlık ailesinin tüm fertlerine adil bir şekilde ulaşacak bir hizmettir” (4, s.

23). Muhsin Kadıoğlu türkçülük və turançılığın gələcəyinə inanan ideoloqlardandır. Əsərlərində də

həmin münasibət özünü göstərməkdədir. Təsadüfi deyil ki, fikirlərini davam etdirən Muhsin

Kadıoğlu 2014-cü ildə yayınlanmış “Turan yolunda. Macarıstan izlenimleri ve Turançılık” adlı

kitabında da yazırdı: “Huseynzade Ali Bey Turan, İsmail Gaspıralı, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura,

Hüseyin Nihal Atsız’dan Turan Yazgan’a ulaşan ve geleceğe akan Turançılık fikru yeniden en gür

şekliyle hayat buluyor. Turan Yazganın belirttiği kibi ırmaklar kavuşuyor” (3, s. 8).

“Küresel düşün, Ulusal davran” kitabının ön sözündə Muhsin Kadıoğlu “milli bünyemize

olumlu veya olumsuz tesir edebilecek iç ve dış olaylar karşısında toplumuzu bilgilendirmek

aydınların görevidir” (3, s. 15) deyə yazmışdır. Türk dünyasının dəyərli aydınlarından biri kimi

“Küresel düşün, ulusal davran” kitabında Muhsin Kadıoğlu da öz görəvini layiqincə həyata

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)

Ağaoğlu Ə.Seçilmiş əsərləri, Bakı: Şərq-Qərb, 2007.

Kadıoğlu M. Küresel düşün, Ulusal davran. İstanbul: Asır Yayınevi, 2010.

Kadıoğlu M. Turan yolunda. Macarıstan izlenimleri ve Turançılık, İstanbul: Türk Dünyası

Araştırmaları Vakfı, 2014.

Kadıoğlu M. 21. Yüzyıl Türkçülüğü. Yeni yaklaşımlar (e-pub), İstanbul, 2007.

Turkism Problems in Muhsin Kadioghlu’s Work “Think globally, act locally”

In today’s modern world Muhsin Kadioghlu is an esteemed person among the researchers

and writers who plays crucial role in developing Turkism ideology in a new path. M. Kadioghlu is

currently Ph.D of Istanbul Technical University being the author of a number of books, scientific

papers and literary works. The issues he successfully wrote up – “Turkism on The Internet”,

“Biological Diversity and Turkism”, “Turkism of The Future” had been quite new themes related to

Turkism in Turkey for the first time they were published. The writer, placing much value on the

intellectual aspect of Turkism in his scientific and literary works, zealously works on the serving and

formation of Turkism conception what he defines as “from romantic Turkism to rational Turkism”.

“Think globally, act locally” and some other works by Muhsin Kadioghlu are considerably

significant works particularly from national identity and its expression in global sphere perspective.

And what makes the work so weighty is mainly because that the author approaches and evaluates

Turkism concepts in the global valuescontext and from a new angle, clarifies numerous issues which

are important to the Turkish world.

Key words: Muhsin Kadioghlu, Turkism, global, writer

Э.С. Ганиева, к.ф.н., доц.

декан факультета истории, искусств, крымскотатарского языка и литературы

Крымский инженерно-педагогический университет

Н.С.Сейдаметова, к.ф.н., доц.

заведующая кафедрой крымскотатарского и турецкого языкознания

Крымский инженерно-педагогический университет

1-ЫЙ ВСЕСОЮЗНЫЙ ТЮРКОЛОГИЧЕСКИЙ СЪЕЗД И ЕГО ВЛИЯНИЕ НА

РАЗВИТИЕ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА

В истории языковой политики в Крыму 1-ый Всесоюзный Тюркологический съезд

занимает особое место. В докладах, прозвучавших на тюркологическом съезде, были

подняты различные вопросы теоретической и практической значимости: история тюркских

народов, родственные связи тюркских языков, проблемы орфографии и терминологии

тюркских языков, проблемы образования на родных языках и др. Главной проблемой, по

которой развернулась острая дискуссия, явилась проблема реформирования алфавита и

смена графики тюркских языков.

В 1920-е гг. центральные союзные власти принимали меры к расширению функций и

повышению статуса местных языков, что требовало реформирования письменной нормы для

местных языков. Смена графики повлекла за собой серьёзные изменения в самих языках:

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)

создание современных литературных языков и изменение лексического состава языков — из-

за введения большого количества неологизмов (советизмов, интернационализмов и др.) и

естественного либо принудительного превращения в архаизмы ранее широко

В Крыму сразу же после тюркологического съезда развернулась активная деятельность

по переводу письменности крымскотатарского языка на латинскую графику. Для

руководства всей работой по переводу письменности был создан специальный комитет. Для

ведения теоретической и практической разработки нового алфавита и решения вопросов

орфографиив сентябре 1927 г. была созвана конференция специалистов крымскотатарского

языка. После пленума был определен план введения нового алфавита в Крыму, увязывавший

работу педагогического персонала, в учебных заведениях, органов печати, делопроизводства.

Были учреждены специальные печатные органы в центре и на местах.

Итак, в истории языковой политики в Крыму латинизация занимает особое место.

Данный процесс ознаменован своейпоэтапностью. Первый этап – с 1922 по 1929 г., когда

перед «латинистами» стояла задача упрощения письменности тюркоязычных народов,

пользовавшихся арабским алфавитом, и создания новой письменности. Для него характерен

некоторый демократизм, о чем свидетельствуют многочисленные съезды и конференции,

обсуждавшие вопросы алфавитного строительства. Но постепенно латинизация переросла из

движения энтузиастов в государственную политику, подготавливая второй этап (1929–1938

гг.), когда уже ставилась задача унификации всех латинизированных алфавитов.

Переход на латиницу в Крыму в 1920-е гг. был не единственным актуальным вопросом

языковой политики. В числе насущных проблем выдвигаются вопросы языкового

строительства. Вследствие наличия нескольких диалектов крымскотатарского языка, еще не

был решен вопрос о едином литературном языке. Предстояло выбрать опорный диалект, на

основе которого строился бы крымскотатарский литературный язык. Ко времени

тюркологического съезда в Баку и начала перехода на латиницу лингвисты, писатели,

ведущие представители интеллигенции Крыма были сосредоточены на возведении «своего»

диалекта в ранг единого литературного языка. В первые годы языкового строительства

исследовательская работа была направлена на создание национальной письменности,

литературного языка и его грамматики, а также на изучение диалектов крымскотатарского

языка. В связи с открытием национальных школ и обучением в них на родном языке

появилась острая потребность в школьных учебниках и учебных пособиях по

Ağahüseyn Şükürov, fil.ü.f.d.

AMEA Rəyasət Heyətinin elmi katibi

BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAYIN QAZAXISTAN TƏMSİLÇİLƏRİ

Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində 1926-cı il 26 fevral – 6 martda keçirilmiş

Birinci Türkoloji qurultayın materialları (1) böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bakıdakı “İsmailiyyə”

binasında (hazırda AMEA Rəyasət Heyətinin binası – A.Ş.) keçirilən qurultay ümumtürk ədəbi dili,

əlifba, termin məsələləri, eləcə də tarix, arxeologiya və ədəbiyyat sahələrinin bir sıra istiqamətlərini

əhatə edən çox mühüm hadisə kimi tarixə düşmüşdür.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Birinci Türkoloji qurultayın 80 illiyi ilə bağlı 9

noyabr 2005-ci il tarixli sərəncamının (2) xüsusi əhəmiyyətini vurğulamaq yerinə düşür. Türkdilli

xalqların tarix və etnoqrafiyasının, dil və ədəbiyyatının aktual problemlərinin həllində mühüm rol

oynamış, bu xalqların mədəni inkişafında yeni bir mərhələnin təməlini qoymuş Türkoloji qurultayın

yubileyinin keçirilməsi haqqında ilk Prezident sərəncamı türk xalqları arasında möhkəm əlaqələrə,

beləliklə də türkologiya elminin inkişafına böyük təkan vermişdir.

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin “Birinci Türkoloji qurultayın 90 illik yubileyinin

keçirilməsi haqqında” 18 fevral 2016-cı il tarixli sərəncamı da (3) həmin qurultayın türk xalqlarının

həyatında necə böyük tarixi əhəmiyyət daşıdığını bir daha təsdiq edir. Sərəncamda qeyd olunduğu

kimi, “Qurultaydan bəri ötən dövr türkologiyaya dair araşdırmalar sahəsində yeni konsepsiyaların

formalaşdırılması, Azərbaycanın türkoloji araşdırmaların nüfuzlu mərkəzlərindən biri kimi

tanınması və türk xalqlarının mədəni-mənəvi birliyinin nəzəri-elmi bünövrəsinin yaradılması ilə

əlamətdardır.” (3) Dövlət başçısı tərəfindən imzalanmış hər iki sərəncam bu gün türkdilli

respublikalar arasında elmi-mədəni əlaqələrin inkişaf etdirilməsində mühüm əhəmiyyətə malik

Qeyd etmək lazımdır ki, 2016-cı ildə türkdilli respublikalarda Birinci Türkoloji Qurultayın

möhtəşəm yubiley mərasimləri keçirilir. 23-25 may Qazaxıstanın paytaxtı Astana şəhərində

keçirilmiş “Böyük Çöl” Birinci Beynəlxalq Humanitar Forumunu buna misal göstərmək olar. Belə

ki, bu tədbirdə türkdilli dövlətlərdən, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrindən rəsmi şəxslər,

beynəlxalq təşkilatların rəhbərləri, diplomatik nümayəndəliklərin təmsilçiləri, 20 ölkədən 200-dən

çox ekspert və alimlər iştirak etmişlər.

Tədbir çərçivəsində Azərbaycanın Qazaxıstandakı səfiri Rəşad Məmmədov “Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu”nu qazax xalqının böyük oğlu, müasir ədəbiyyatın

görkəmli nümayəndəsi və tanınmış ictimai xadim Oljas Süleymenova təqdim etmişdir. Qeyd edək

ki, 17 may 2016-cı il tarixdə dövlətimizin başçısı İlham Əliyev 80 illik yubileyi münasibətilə Oljas

Süleymenovun “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu” ilə təltif edilməsi haqqında

Forumda “Avrasiya məkanında elmi əməkdaşlıq və inteqrasiya: Müasir yanaşmaların

axtarışı”, “Türkologiya yeni mərhələdə: Metodoloji yanaşmalar, müasir texnologiyalar və

fənlərarası aspektlər”, “Türk irsi müasir etnik-mədəni inteqrasiya kontekstində”, “Böyük Çöl

sivilizasiyası: ümumi və xüsusi” mövzusunda panellərdə müzakirələr aparılmış, “Böyük Çöl”ün

mədəniyyəti, həmin sivilizasiyada insanın formalaşması kimi mövzular müzakirə olunmuşdur.

Məşhur alimlərin tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, folklor, ədəbiyyat və incəsənət, dil və

terminologiya elmlərinə və sahələrinə, latın əlifbası məsələlərinə dair mülahizələri maraqla

Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr edilmiş “Türkologiya yeni

mərhələdə: Metodoloji yanaşmalar, müasir texnologiyalar və fənlərarası aspektlər” mövzusunda

keçirilən panelin moderatoru akademik İsa Həbibbəyli olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti İlham Əliyevin Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyi münasibətilə imzaladığı sərəncamın

böyük əhəmiyyətini xüsusi vurğulayan akademik İsa Həbibbəyli yubileylə bağlı digər türkdilli

dövlətlərlə yanaşı ölkəmizdə də keçirilən tədbirlərdən ətraflı danışmışdır. “Türk dünyasında

inteqrasiya prosesləri: ədəbi-tarixi ənənələr və müasir dövr” adlı məruzə ilə çıxış edən akademik İsa

Həbibbəyli qurultayın tarixi və elmi əhəmiyyəti, müzakirə olunmuş məsələlər, təmsil olunmuş

ölkələr və Birinci Türkoloji Qurultayın nümayəndələri, onların sonrakı taleyi haqqında geniş

danışaraq Birinci Türkoloji Qurultayın 131 nəfərlik nümayəndə heyətinin ölkələr üzrə adlarını

bəyan edərək görkəmli türkoloq alimlərin xatirəsini minnətdarlıq hissi ilə yad etmişdir. Türkoloji

Qurultaya həsr edilmiş iclasda Seul Universitetinin professoru Yonq Sonq Li (Koreya), Əhməd

Baytursunov adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi Alimxan Junisbek (Qazaxıstan), Türk Dil

Qurumunun prezidenti Mustafa Kaçalin Miçiqan Universitetinin professoru Timur Kocaoğlu

(ABŞ), İstanbul Universitetinin professoru Osman Fikri Sərtqaya (Türkiyə) və Rusiya EA Sibir

Şöbəsi Filologiya İnstitutunun direktor müavini, professor Natalya Şirobokova (Rusiya) Altay

dilləri üzrə tədqiqatlar, ümumi türk əlifbası, türk ədəbi abidələri, türk dünyasının ümumi latın

əlifbasına keçid məsələləri, müasir türk dünyasının tarixi əlaqələri və sair mövzularda məruzələrlə

çıxış edərək dəyərli fikir və mülahizələrini bildirmişlər.

Beynəlxalq forum çərçivəsində Türk Dünyası Elmlər Akademiyaları Birliyinin də toplantısı

keçirilmişdir. Qurumun rəhbərliyində AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin də

təmsil olunduğu iclasda bir sıra məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparılmış, mühüm əhəmiyyətə

malik qərarlar qəbul olunmuşdur. Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyi ilə bağlı tədbirlər planından

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)

danışan akademik İsa Həbibbəyli türk dünyasında mütəşəkkilliklə keçiriləcək yubiley tədbirlərinin

koordinasiyası, əhatə dairəsi, mövzuları barədə ətraflı söhbət açaraq təkliflərini səsləndirmişdir.

Türkdilli respublikalarda qeyd olunacaq yubiley tədbirlərindən sonra akademik İsa Həbibbəylinin

təklifi ilə yekun beynəlxalq elmi konfransın bu ilin noyabr ayında Bakıda keçirilməsinin

planlaşdırıldığı və tədbirin elmi istiqamətləri barədə fikir mübadiləsi aparılmışdır. (8) Qeyd edək ki,

yubileylə bağlı tədbirlər 2016-cı il boyu davam etdiriləcəkdir.

Məlum olduğu kimi, Birinci Türkoloji qurultayda 131 nümayəndə iştirak etmişdir. Sonradan

120-yə yaxın iştirakçısının, seçmə alim və mütəfəkkirinin əksəriyyətinin həbsi və fiziki məhvi ilə

bitən bu qurultay türkologiya elminin müxtəlif istiqamətlər üzrə öyrənilməsi baxımından mühüm

mərhələ kimi dəyərləndirilir.

Tarixi qurultayda doqquz gün ərzində 17 iclas keçirilmiş, Türk dünyasının dilinə, tarixinə,

ədəbiyyat və mədəniyyətinə və s. həsr olunmuş 29 məruzə dinlənilmişdir.

İsmayıl Bəy Qaspıralı və V.Radlovun şərəfinə keçirilməsi qərarlaşdırılan qurultay, artıq

qeyd olunduğu kimi, türk xalqlarının ədəbi-mədəni həyatında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Dünya

türkologiya elminin məşhur simaları olan görkəmli şərqşünas-alimlərin tədbirdə iştirakı və

məruzələrlə çıxış etmələri Birinci türkoloji qurultayın elmi-tarixi mahiyyətini daha da artırmışdır.

Qurultayda görkəmli türkoloq alimlərdən Vasili Bartold (1869-1930) «Türk xalqlarının

tarixinin müasir vəziyyəti və öyrədilməsinin yaxın vəzifələri», Sergey Oldenburq (1863-1934)

«Türk xalqları arasında ölkəşünaslıq işlərinin metodları», A.A.Miller (1875—1935) «Türk

xalqlarının təsviri sənəti haqqında», Fuad Köprülüzadə (1890-1966) «Türk xalqlarının ədəbi

dillərinin inkişafı», Aleksandr Samoyloviç (1880-1938) «Türk dillərinin öyrənilməsinin müasir

vəziyyəti və yaxın vəzifələri», Bəkir Çobanzadə (1893-1938) «Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu

haqqında», eyni zamanda «Elmi terminologiya sistemi haqqında», Hənəfi Zeynallı (1895-1937)

«Türk dillərində elmi terminologiya sistemi haqqında», Artur Rudolfoviç Zifeldt-Simumyaqi

(1889-1938) «Türk dillərində elmi terminologiyanın yaranma prinsipləri məsələsi haqqında»,

Sergey Yefimoviç Malov (1880-1957) «Qədim türk dillərinin öyrənilməsinin müasir vəziyyəti və

perspektivləri», Fərhad Ağazadə (1880-1931) «Türk dillərində düzgün yazı», Nikolay Feofanoviç

Yakovlev (1892-1974) «Türk millətlərinin sosial və mədəni şəraitləri ilə bağlı əlifba sisteminin

qurulması problemləri», Cəmaləddin Məmmədzadə (1864-1911) «Türk xalqlarının əlifba sistemləri

haqqında», İzmail Lemanov (1871-1942) «Türk dillərinin tədris metodikasının əsasları», Nikolay

Nikolayeviç Poppe (1897-1971) «Türk dillərinin altay dillərinin qarşılıqlı qohumluğu məsələsinin

tarixi və müasir vəziyyəti», Qalimjan Şərif (1896-1950) «Ərəb və latın sistemli şriftlər və onların

türk-tatar xalqları üçün tətbiqi məsələləri», Teodor Menzel (1878-1939) «Balkan türkləri

ədəbiyyatının öyrənilməsinin yekunları və perspektivləri» mövzularında maraqlı elmi məruzələrlə

çıxış etmişlər. Görkəmli dilçi-alim fonetist Lev Vladimiroviç Şerbanın (1880-1944)

«Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və bunların sosial əhəmiyyəti» və «Ana dili tədrisinin

metodikasında ən yeni cərəyanlar» adlı məruzəsi elmi-nəzəri baxımdan diqqətəlayiq idi. Erməni

dilçisi Raçiya Akopoviç Açaryan (1876-1953) tərəfindən «Türk və erməni dillərinin qarşılıqlı

təsiri» mövzusunda edilən məruzə türk dilinin erməni dilinə tarix boyunca bütün dil səviyyələri üzrə

təsirinə həsr olunmuşdu. R.Açaryan öz məruzəsində qədim ermənicədən (qrabardan) yeni

ermənicəyə (aşqrabara) keçidin əsas səbəbi və dil stimulu türkcədir – ideyasını əsaslandırırdı.

Qazax xalqının nümayəndələrinin də fəal iştirak etdiyi Birinci Bakı Türkoloji Qurultayında

türkologiyanın çoxaspektli, geniş yaradıcılıq istiqamətlərinə malik mövzularını əhatə etmişdir.

Bunlar aşağıdakılardır: Əlifba məsələsi; İmla-orfoqrafiya problemi; Termin məsələsi; Tədris-

metodika məsələsi; Qohum və qonşu dillərin qarşılıqlı əlaqəsi və interferensiya problemləri; Türk

dillərinin ədəbi dil problemləri, o cümlədən ortaq ədəbi dil məsələsi; Ulu dil nəzəriyyəsi və türk

dillərinin tarixi problemləri. Müzakirəyə çıxarılan problemlər əsasən dil məsələlərinə aid olub, digər

filoloji problemləri əhatə etməmişdir. Bunun da əsas səbəbi sovet ideologiyası məsələləri idi ki,

bunun da səbəbləri aydındır. Sonrakı dövrdə – 1937-1940-cı illərdə İ.V.Stalinin yenidən türklərin

əlifbasını dəyişərək kiril-rus əlifbasına keçməsi, dilin adını dəyişdirməsi isə sovet repressiya

siyasətinin və ümumən, totalitar rejim ideologiyasının tərkib hissəsi kimi səciyyələndirilir.

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə)

Türkdilli xalqların qarşılıqlı ədəbi əlaqələrinin daha da genişləndirilməsinə stimul yaratmış

Birinci Türkoloji Qurultay türkologiya problemlərinin öyrənilməsində misilsiz əhəmiyyətə malik

olmuşdur. Belə ki, qurultaydan sonrakı uzun bir dövr ərzində türkdilli xalqların əlifbalarıın

poliqrafik və orfoqrafik əsasları, ədəbi dil, dilçilik xüsusiyyətləri, elmi terminologiya məsələləri,

ana dilində dərsliklərin yazılması, lüğətlərin yaradılması istiqamətlərində xeyli işlər görülmüşdür.

XX əsrin məşhur rus şərqşünas alimi, görkəmli dilçi və türkoloq Andrey Kononov “Qurultayın

qərarlarının elmi əhəmiyyətini bu gün də itirmədiyini” xüsusi qeyd etmişdir. (7, 14)

Qurultay türk tarixinin, türk etnoqrafiyasının, türk təsviri sənətinin öyrənilməsi ilə bağlı

məruzələr, çıxışlar elmi dəyəri və bu gün də əhəmiyyətini itirməyən elmi sanbalı ilə seçilir.

İndiyədək qurultayın məram və məqsədi, tarixi əhəmiyyəti, ayrı-ayrı türk xalqlarının filoloji

tarixinin öyrənilməsi və digər bir çox məsələlər barədə müxtəlif ədəbi-elmi qaynaqlarda, kütləvi

elmi tədbirlərdə ətraflı bəhs olunmuş, türkoloq dilçi və filoloq alimlərin elmi, elmi-nəzəri

müddəaları öz əksini tapmışdır.

Birinci Türkoloji qurultayın böyük coşqu və mütəşəkkilliklə davam edən əks-sədası böyük

bir coğrafiyanı əhatə edirdi. 1927-ci ildə Krımda, 1928-ci ildə Səmərqənddə, 1930-cu ildə Almatıda

imla konfransları, 1932-ci ildən başlayaraq keçirilən Türk Dili Konqresləri, 1976-cı ildə Almatıda,

1980-ci ildə Daşkənddə, 1988-ci ildə Aşqabadda keçirilən sovet türkoloji konqresləri Birinci

Türkoloji Qurultayın təsiri ilə keçirilmiş mühüm elmi tədbirlərdir. Bu tədbirlər türkologiyanın

müxtəlif istiqamətlər üzrə inkişafına böyük töhfələr vermişdir ki, bu inkişafda da bütün türkdilli

xalqların nümayəndələri kimi qazax xalqının görkəmli alimlərinin də xüsusi payı vardır.

Biz digər türkdilli xalqların nümayəndələri ilə yanaşı, qurultayda iştirak etmiş və müxtəlif

mövzularda çıxışlar etmiş Qazaxıstan nümayəndələri barədə söhbət açacağıq.

Birinci türkoloji qurultayda Qazaxıstan 4 nümayəndə ilə təmsil olunmuşdur. Nazir

Torekulov adlı daha bir qazax isə tədbirə Moskvadan dəvət edilmişdi. Beləliklə, qurultayda iştirak

edən 5 nəfər qazax – məşhur maarifçi, dilçi alimlər, öz ölkələrində yeni əlifba siyasətinin görkəmli

nümayəndələri Əhməd Baytursunov (1872-1937), Bilal Suleyev (1893-1937), İldes Omarov (1892-

1937), Əziz Bayseyidov (1893-1955) və Nazir Torekulov (1892-1937) olmuşlar.

Onlar kim idilər? Qazax xalqının tarixində misilsiz xidmətləri ilə iz salmış bu görkəmli

şəxsiyyətlərin keçdiyi həyat yoluna qısaca nəzər salaq.

1. İctimai-siyasi xadim, maarifçi, linqvist alim, ədəbiyyatşünas, türkoloq, tərcüməçi olan

Əhməd Baytursunov (5 sentyabr 1872-1937) parlaq ədəbiyyatşünas və pedaqoq kimi tanınmışdır.

Əhməd Baytursunov aul ilk təhsilini mollaxanada almış, burada əlaçı şagird kimi

tanınmışdır. Sonra Turqay ikisinifli rus-qazax məktəbində təhsil almışdır. Daha sonra Orenburqa

gedərək təhsilini davam etdirmək məqsədi ilə görkəmli maarifçi İbray Altınsarin tərəfindən əsası

qoyulmuş dördillik müəllimlər seminariyasına daxil olmuşdur. Əhməd Baytursunov olmazın əzab-

əziyyətinə, böyük maddi çətinliklərə baxmayaraq 1895-ci ildə məktəbi bitirmiş və o vaxtdan 1909-

cu ilədək Aktübinsk, Kustanay və Qarqaralı uyezdlərinin aul volost məktəblərində müəllimlik

etmişdir. Kustanay uyezdində işlədiyi zaman meşəbəyinin evində yaşayan Əhməd onun qızı

Aleksandra ilə evlənir. Müsəlman adətilə ailə quran cütlüyün xanımı ərinin soyadını götürüb adını

da dəyişərək Badrisəfa Məhəmmədsadıq qızı Baytursunova kimi tanınır. Kustanayda məskunlaşan

ailə sonradan Omska, daha sonra Qarqaralıya köçərək 1909-cu ilədək burada yaşayır. Əhməd