Exov Altı nömrəli palata

– Mən ancaq bircə dəqiqə həyətdə gəzmək istəyirəm!

Anton Çexov alti nöMRƏLİ palata

tikililərinə məxsus kədərli və çox pis bir görünüşdə idi.

Əgər gicitkənin dalayıb yandırmasından qorxmusunuzsa, gəlin dar

cığırla gedib fligelin içərisinə tamaşa edək. Birinci qapını açıb dəhlizə

giririk. Burada divarın və peçin dibinə bir yığın xəstəxana tör-töküntüsü

atılmışdır. Döşəklər, köhnə cırıq xalatlar, heç nəyə yaramayan göy

zolaqlı köynəklər, yırtıq ayaqqabılar bir yerə tökülmüş, əzilmiş,

qarışdırılmışdır, bu şeylər çürüyür və ətrafa pis qoxu yayır.

Gözətçi Nikita, damağında çubuq, həmişə bu tör-töküntünün üstünə

uzanırdı; bu, istefaya çıxmış köhnə bir soldat idi, paltarına tikilmiş

baftaları belə saralmışdı. Üzü sərt və arıqdı, sallaq qaşları sifətini qoyun

itinə oxşadırdı, burnu pul kimi qırmızı idi; boyu alçaq, görünüşü arıqdı,

lakin gövdəsi zəhmli, yumruqları saz idi. O, dünyada qayda-qanunu hər

şeydən çox sevən və ona görə də bunları döyməyin zəruri olduğunu

inanan sadədil, icraçı və küt adamlar zümrəsinə mənsub idi. O,

adamların üzünə, döşünə, kürəyinə, hər yerinə vururdu və əmin idi ki,

bunsuz burada qayda ola bilməz.

downloaded from KitabYurdu.org

Sonra, dəhliz hesab edilməzsə, bütün fligeli tutan böyük, geniş bir otağa

girirsiniz. Otağın divarları çirkli abı rəngə boyanmış, tavanı his

çəkmişdir, yəqin qış vaxtı burada peçlər his verir və otaqda dəm olur.

İçəridən çəkilmiş barmaqlıqlar pəncərələri eybəcər bir şəklə salmışdır.

Döşəmə bozarmış və köhnəlmişdir. Otaqdan turş kələm, əsgi yanığı,

taxtabiti və ammonyak qoxusu gəlir, bu qoxu ilk dəqiqədə sizə elə təsir

bağışlayır ki, elə bil heyvanxanaya girmisiniz.

Otaqda döşəməyə vintlənmiş çarpayılar vardı. Bu çarpayılarda göy

xəstəxana xalatı geymiş və başlarına qədim modalı qalpaq qoymuş

adamlar oturur və yatırdılar. Bunlar dəli idilər.

Cəmisi beş nəfər idi. Bunlardan yalnız biri adlı-sanlı idi, qalanları isə adi

meşşanlar idi. Qapıdan birinci olan ucaboy, arıq, sarı bığları parıldayan,

ağlar gözlü meşşan, başını ovuclarına dayayıb, gözlərini bir nöqtəyə

zilləmişdi. Bu kişi gecə-gündüz dərdə-qüssəyə qapılır, başını yırğalayır,

ah çəkir və acı təbəssümlə gülümsəyirdi, söhbətdə az-az iştirak edir,

suallara adətən cavab vermirdi. Yeməyi-içməyi də qeyri-ixtiyari idi: nə

vaxt təklif etsələr; palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzişir və

yanaqlarındakı qırmızılıq onun vərəm xəstəliyinə tutulduğunu göstərirdi.

Onun o tayındakı çarpayıda alçaq boylu, zirək, xeyli oynaq bir qoca

uzanmışdı, onun keçi saqqalı, zənci saçları kimi qara, qıvırcıq saçları

vardı. Gündüzlər palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzinir, öz

yatağında bardaş qurub oturur, şaqraq quşu kimi fit çalır, yavaşca

oxuyur və hırıldayırdı. Gecələr Allaha daha yaxşı ibadət eləmək üçün,

yəni yumruqlarını döşünə döymək və barmaqları ilə qapını qurdalamaq

üçün duranda, uşaq kimi şən və qıvraq olurdu. Bu, yəhudi Moyseyko idi,

iyirmi il bundan əvvəl onun papaqçı dükanı yanan zaman başına hava

downloaded from KitabYurdu.org

6№-li palata sakinlərindən yalnız ona fligeldən və hətta xəstəxana

həyətindən küçəyə çıxmağa izn verilirdi. Xəstəxanada uzun müddət

qaldığına və dinc, zərərsiz bir dəli, bir şəhər təlxəyi olduğuna görə

çoxdan bəri bu imtiyazdan istifadə edirdi, onu daima şəhərin küçələrində

başına uşaqlar və itlər toplaşmış halda görməyə adət etmişdilər. Əynində

xalat, başında məzəli bir qalpaq və ayağına tuflu, bəzən də ayaqyalın və

hətta tumançaq küçələri dolaşır, darvaza və dükanların qarşısında durur

və dilənirdi. Bir yerdə ona kvas, başqa bir yerdə çörək, üçüncü bir yerdə

qayıdırdı.Gətirdiklərinin hamısını Nikita əlindən alırdı. Soldat bu

hərəkəti çox kobud və qəsdən edərək, yazığın ciblərini çevirir və Allaha

and içirdi ki, bundan sonra cuhudu bir daha küçəyə buraxmayacaqdır,

çünki qanunsuzluq ondan ötrü hər şeydən pisdir.

Moyseyka qulluq göstərməyi sevirdi. Yoldaşlarına su verir, yatdıqları

zaman üstlərini örtür, hərəsinə küçədən bir qəpik pul gətirməyi və təzə

tikdirməyi vəd edirdi, sol tərəfindəki iflic qonşusuna qaşıqla xörək

yedirirdi. Bütün bu xidmətləri yazığı gəldiyi üçün və ya insanpərvər

duyğular xatirinə deyil, yalnız sağ tərəfindəki qonşusu Qromovu təqlid

edərək qeyri-ixtiyari ona tabe olduğu üçün edirdi.

Otuz üç yaşlı İvan Dmitriç Qromov keçmişdə məhkəmə pristavı,

quberniya katibi olmuşdu, nəciblərdəndi, təqib olunma xəstəliyinə

tutulmuşdu. O, gah yumaq kimi yumurlayıd yataqda uzanır, gah da sanki

hərəkət etmək məqsədilə, otaqda o küncdən-bu küncə gəzinirdi. O,

həmişə məchul, anlaşılmaz bir intizarla həyəcanlı və gərgin bir

vəziyyətdə idi. Dəhlizdə azacıq bir xışıltı və ya həyətdə bir səs eşitdimi,

tez başını qaldırıb diqqətlə dinləməyə başlardı: onun dalınca gəlmişlər?

Onumu axtarırlar? Bu zaman sifətində böyük bir təşviş və ikrah hissi

downloaded from KitabYurdu.org

Onun mübarizədən və uzun müddət davam edən qorxudan əzab çəkmiş

ruhunu ayna kimi əks etdirən enli sümüklü, həmişə solğun və bədbəxt

ifadəli üzü mənim xoşuma gəlirdi. Üzündə qəribə və xəstə bir ifadə

vardı. Lakin çöhrəsində dərin və səmimi iztirabdan əmələ gələn incə

cizgilər ağıl və mərifətə dəlalət edirdi, gözlərində qaynar bir parıltı

vardı. O, mehriban və xidmət göstərən adam olduğu və Nikitadan başqa

hamı ilə gözəl rəftar etdiyi üçün mənim xoşuma gəlirdi. Xəstələrdən biri

yerə düymə, ya qaşıq salanda, cəld yerindən sıçrayır, yerə düşmüş şeyi

qaldırıb yiyəsinə verirdi. Hər səhər yoldaşlarına “sabahınız xeyir olsun”,

yatanda isə “gecəniz xeyrə qalsın” deyərdi.

Həmişə gərgin vəziyyətdə olmaqdan və üz-gözünü turşutmaqdan başqa,

onun dəliliyi bir də bundan ibarətdi: bəzən axşamlar öz xalatına bərk-

bərk bürünür, bütün bədəni ilə əsir, dişləri bir-birinə dəyir, çarpayıların

arası ilə o küncdən-bu küncə gəzinirdi. Bu zaman o, titrəmə-qızdırma

tutmuş adama oxşayırdı. Gəzərkən birdən-birə dayandığından və

yoldaşlarına baxdığından mühüm bir şey demək istədiyi anlaşılırdı, lakin

yəqin, onu dinləməyəcəklərini və ya anlamayacaqlarını fikirləşib,

səbirsizliklə başını yırğalayır və gəzinməsində davam edirdi. Amma

danışmaq arzusu tezliklə hər cür mülahizələrə qalib gəlirdi və iradəsini

toplayıb odlu-odlu danışmağa başlayırdı. O, sayıqlayan adam kimi

hərarətlə danışırdı, sözləri qarışıq və çox zaman anlaşılmaz olurdu, lakin

gözlərində də, səsində də son dərəcə gözəl bir ifadə duyulurdu. O,

danışanda onu bir dəli, bir insan kimi tanımağa başlayırsınız. Onun

dəlilərə məxsus qızğın nitqini kağızda əks etdirmək çətin işdir. O,

adamların alçaqlığından, haqqı tapdalayan zülmdən, bir zaman yer

üzündə bərpa olacaq gözəl həyatdan, hər dəqiqə ona zalımların

kütlüyünü və amansızlığını andıran pəncərə barmaqlıqlarından danışırdı.

Beləliklə, köhnə, lakin hələ oxunub qurtarmamış mahnılardan qarışıq,

pozuq bir popurri əmələ gəlirdi.

downloaded from KitabYurdu.org

On iki-on beş il bundan əvvəl şəhərin baş küçəsində tikilmiş öz evində

Qromov adlı ağır-səngin və varlı bir məmur yaşayırdı. Onun Sergey və

İvan adlı iki oğlu vardı. Sergey dördüncü kurs tələbəsi olduğu zaman

vərəm xəstəliyinə tutulub ölmüşdü; bu ölüm ailəsində birdən-birə dolu

kimi yağan bir sıra bədbəxtliklərin başlanğıcı oldu. Sergeyin dəfnindən

bir həftə sonra qoca atası saxtakarlıq və israf üstündə məhkəməyə verildi

və çox keçmədən həbsxana xəstəxanasında yatalaqdan öldü. Ev və bütün

əmlak müzaidə ilə satıldı və İvan Dmitriç ailəsi ilə bərabər evsiz

Qabaqlar, İvan Dmitriç atasının sağlığında Peterburq Universitetində

oxuyarkən atasından ayda altmış-yetmiş manat xərclik alardı. İndi isə öz

həyatını tamamilə dəyişməyə məcbur olmuşdu. Səhər tezdən gecə

yarısınadək az bir muzdla dərs verməli, ona-buna cürbəcür ərizə yazmalı

olduğu üçün yenə ac-yalavac dolanırdı, çünki qazandığının hamısını

anasına göndərirdi. Nəhayət, İvan Dmitriç belə ağır yaşayışa davam

gətirmədi: ruhdan düşüb xəstələndi və universiteti atıb evə qayıtdı.

Şəhərdə qəza məktəbinə müəllimliyə girdi, lakin yoldaşları ilə yola

getmədiyindən və şagirdlərin xoşuna gəlmədiyindən, tez bir zamanda

müəllimliyi buraxdı. Bir azdan sonra anası da öldü. İvan Dmitriç altı

ayadək işsiz qalıb yavan çörək və su ilə dolanmağa məcbur oldu, sonra

məhkəmə pristavı vəzifəsinə girdi. Xəstəliyinə görə qulluqdan

çıxarılanadək bu vəzifədə qaldı.

downloaded from KitabYurdu.org

O heç vaxt, hətta tələbəlik illərində belə sağlam adama oxşamırdı.

Həmişə rəngi sarı, bədəni arıq idi, tez-tez soyuqlayır, az yeyir, pis

yatırdı. Bircə qədəh çaxırdan başı gicəllənir və özündən gedirdi.

Adamlara böyük meyl göstərirdi, lakin xasiyyətinin tündlüyü və

vasvasılığı üzündən, heç kəslə isinişə bilmirdi, bu səbəbə görə özünə

dost qazanmamışdı. Şəhərlilərə həmişə həqarətlə baxardı, dediyinə görə,

onların kobud nadanlığı və heyvani yaşayışları ona alçaq və mənfur

görünürdü. Tenor səsi ilə ucadan və qızğın danışardı, səsində narazılıq

və qəzəb, yaxud da vəcd və heyrət duyulurdu. Onunla nə barədə

danışırsan-danış, tez söhbəti eyni şeyə çevirərdi: şəhər həyatı adamı

darıxdırır, cəmiyyət ali məqsədlər ardınca getmir, sönük, mənasız bir

həyat sürür, həyatı təcavüzlərlə, qaba əxlaqsızlıqla və ikiüzlülüklə

boyayır, alçaq adamlar tox və üst-başlı olduqları halda, namuslu

adamlarac-yalavac dolanırlar; yeni məktəblər açmaq, düzgün bir

istiqamət götürən yerli qəzet, teatr, qiraətxana və ziyalı qüvvələrin

birliyi lazımdır, cəmiyyət öz vəziyyətini düşünüb dəhşətə gəlməlidir.

İvan Dmitriçin insanlar haqqında mühakimələri çox kəskin və qəti idi; o

bütün bəşəriyyəti namuslu və alçaq adamlara bölürdü; ondan ötrü orta

bir pillə yox idi.

Qadın və məhəbbət haqqında həmişə ehtiras və vəcdlə danışardı, lakin

buna baxmayaraq ömründə bir dəfə də olsun birinə vurulmamışdı.

Mühakimələrinin kəskinliyinə və özünün əsəbiliyinə baxmayaraq,

şəhərdə onu sevir və öz aralarında onu mehribancasına Vanya

adlandırırdılar. Onun fitri nəzakəti, xidmətkarlığı, rəğbətliliyi, əxlaq

təmizliyi, köhnəlmiş sürtuku, xəstə görünüşü və ailə bədbəxtlikləri

adamda gözəl, səmimi və kədərli bir hiss oyadırdı, bir də o, yaxşı təhsil

almış və çox mütaliə etmişdi, şəhərlilərin rəyincə hər şeyi bilirdi və

şəhərdə bir növ səyyar lüğət hesab olunurdu.

downloaded from KitabYurdu.org

Mütaliəyə çox vaxt sərf edərdi. Bir də görürdün ki, klubda oturub

əsəbiliklə saqqalını didişdirir, jurnal və kitabları vərəqləyir. Üzündəki

ifadəsindən anlaşılırdı ki, o, bütün bunları sürətlə oxuyur və çeynəmədən

udur. Mütaliə onun xəstə vərdişlərindən biri idi, çünki əlinə keçən hər

şeyi, hətta keçənilki qəzet və təqvimləri də eyni acgözlüklə oxuyurdu.

Evdə həmişə uzanıb mütaliə edirdi.

Bir dəfə payız səhəri, İvan Dmitriç paltosunun yaxalığını qaldırıb,

palçığı şappıldada-şappıldada döngələrdən, həyətlərdən keçərək, icra

vərəqəsi ilə pul almaq üçün bir meşşanın evinə gedirdi. Hər səhər olduğu

kimi indi də ovqatı təlx idi. Döngələrdən birində dörd nəfərdən ibarət

silahlı konvoyla dövrəyə alınmış iki nəfər ayağı qandallı dustağa rast

gəldi. Qabaqlarda İvan Dmitriç dustaqlara tez-tez rast gələr və həmişə

onların halına yanardı, indi isə bu təsadüf ona xüsusi, qəribə bir təsir

bağışladı. Nədənsə, ona elə gəldi ki, birdən onu da bu dustaqlar kimi

qandallayıb, palçıqlı küçə ilə qazamata apara bilərlər. Meşşanın

yanından evə qayıdarkən, poçtun tinində tanış bir polis nəzarətçisinə rast

gəldi, nəzarətçi İvan Dmitriçlə salamlaşdı və küçə ilə bir neçə addım

onunla bərabər getdi, bu hal ona, nədənsə, şübhəli göründü. Evə

gəldikdə bütün günü dustaqlar və silahlı soldatlar fikrindən çıxmadı;

anlaşılmaz bir həyəcan kitab oxumasına və fikrini cəmləşdirməsinə

mane olurdu.Axşam lampa yandırmadı, gecə isə gözünə yuxu getmədi,

hey düşünürdü ki, onu da həmin dustaqlar kimi qandallayıb qazamata

sala bilərlər. Özünü heç bir şeydə müqəssir hesab etmirdi və gələcəkdə

downloaded from KitabYurdu.org

də heç bir kəsi öldürməyəcəyinə, yanğın törətməyəcəyinə, oğurluq

etməyəcəyinə əmin idi, lakin bilmədən, qeyri- ixtiyari cinayət etmək

çətindirmi, böhtan qurbanı olmaq və nəhayət, məhkəmədə səhv etmək

mümkün deyilmi? Qoy heç kəs deməsin ki, mən dilənçi olmayacağam,

ya həbsxanaya düşməyəcəyəm, bunu əsrlər boyu əldə edilmiş xalq

təcrübəsi göstərmişdir. İndi ki, mühakimə üsulunda məhkəmə səhvi

mümkün olan şeydir və bunda təəccüb ediləcək bir şey yoxdur. Özgənin

iztirabına rəsmi, işgüzar bir əlaqə bəsləyən hakim, polis nəfəri, həkim

kimi adamlar, zaman keçdikcə gördüklərinə o qədər adət edirlər ki, bu,

artıq adi vərdiş olur bə onlar istər- istəməz öz müştərilərinə rəsmi əlaqə

bəsləyirlər, həmin adamlar bu cəhətdən həyətarası qoyun və dana kəsən

və tökdükləri qanı görməyən mujikdən heç də fərqlənmirlər. Şəxsiyyətə

rəhmsiz, formal əlaqə bəsləyəndə günahsız adamı bütün əmlakından və

hüquqndan məhrum edərək, özünü katorqa cəzasına məhkum etmək

üçün hakimə yalnız bircə şey lazımdır: vaxt. Bir para formal cəhətlərə

riayət etmək üçün vaxt lazımdır ki, bunun üçün də hakimlərə maaş verib

saxlayırlar, bundan sonra isə hər şey bitdi, getdi. Sonra gəl dəmir yoldan

iki yüz vers uzaqda olan bu kiçik, palçıqlı şəhərdən ədalət və kömək

gözlə! Hər bir zorakılıq cəmiyyət tərəfindən əlverişli bir zərurət kimi

qarşılandıqda və hər bir mərhəmət, şəfqət aktı, məsələn, bəraət hökmü

cəmiyyətdə bir sıra narazılıq və intiqam hisslərinə səbəb olduqda, ədalət

haqqında düşünmək gülünc olmazdımı?

Səhər İvan Dmitriç yuxudan dəhşət içində ayıldı, alnını soyuq tər

basmışdı, artıq hər dəqiqə həbs edilə biləcəyinə əmin olduğu halda,

yerindən qalxdı. Dünənki ağır fikirlər indiyədək onu tərk etmirdisə,

demək, bunlarda azacıq da olsa həqiqət vardır, – deyə düşünürdü. Bu

fikirlər adamın beyninə səbəbsiz girməzdi ki!

Bir qaradovoy tələsmədən pəncərənin qabağından keçdi: bu əbəs

deyildi. Budur, iki nəfər adam da səssiz-səmirsiz evin yanında durdu.

Bunlar niyə danışmırlar?

downloaded from KitabYurdu.org

İvan Dmitriçdən ötrü əzablı gündüzlər və gecələr başlandı. Pəncərənin

qabağından keçən və həyətə girən adamların hamısı ona casus və polis

xəfiyyəsi kimi görünürdü. Günorta çağı adətən ispravnik öz qoşaatlı

faytonunda küçədən keçirdi; o, şəhəryanı malikanəsindən polis idarəsinə

gedirdi, lakin İvan Dmitriçə hər dəfə elə gəlirdi ki, o çox yeyin gedir və

üzündə də xüsusi bir ifadə var: yəqin şəhərdə mühüm bir caninin zühur

etdiyini bildirməyə tələsir.

İvan Dmitriç hər dəfə qapının zəngi çalınanda və ya darvaza döyüləndə

diksinir və sahibəsinin yanında təzə bir adam görəndə qorxudan rəngi

qaçırdı, polis nəfərinə və jandarmlara rast gələndə gülümsəyir və laqeyd

olduğunu göstərmək üçün fit çalırdı. O hər dəqiqə həbs edilə biləcəyini

gözünün altına aldığı üçün gecələr yatmırdı, lakin ev sahibəsinə özünü

yatmış göstərmək üçün ucadan xoruldayırdı və köksünü ötürürdü, axı

yatmamışsa, demək vicdan əzabı çəkir, bu isə şübhə oyada bilər! Faktlar

və sağlam məntiq onu inandırırdı ki, bütün bu qorxu sarsaqlıq və

dəlilikdir, həbs olunmaqda və qazamata düşməkdə isə dərindən baxsan,

mahiyyət etibarı ilə, heç bir qorxu yoxdur, təki insanın vicdanı təmiz

olsun; lakin o nə qədər ağılla və məntiqlə mühakimə edirdisə, qəlbindəki

təlaş daha şiddətli və daha iztirablı olurdu. Bu hal, insan ayağı

dəyməmiş meşədə guşənişin bir adamın ağacları qıraraq özünə məskən

düzəltmək istədiyinə oxşayır, o, baltasını nə qədər işlədirmişsə, ağaclar o

qədər sürətlə göyərib ətrafı bürüyürmüş. İvan Dmitriç, nəhayət bütün bu

təşəbbüslərinin əbəs olduğunu görüb, mühakimə etməkdən əl çəkdi və

bütünlüklə ümidsizliyə qapıldı, daimi bir qorxu içində yaşamağa başladı.

O, tənhalıq axtararaq adamlardan qaçmağa başladı. Əvvəllər qulluq

etməkdən zəhləsi getdiyi halda indi qulluq ondan ötrü lap dözülməz

olmuşdu. O qorxurdu ki, birdən onu aldadarlar, xəbəri olmadan cibinə

rüşvət qoyarlar, sonra da üstünü açarlar və ya bilmədən rəsmi idarə

kağızlarında saxtakarlığa bərabər olan bir səhv edər, ya da özgə pulunu

downloaded from KitabYurdu.org

itirər. Qəribə burasıdır ki, onun fikri heç bir zaman indiki kimi elastik və

yaradıcı olmamışdı, indi o azadlığının və namusunun ciddi təhlükə

altında olduğu təlqin etmək üçün hər gün min cür müxtəlif səbəblər

uydurub düzəldirdi. Lakin burası var ki, xarici aləmə, xüsusən kitablara

marağı xeyli azalmış, hafizəsi zəifləmişdi.

Yazda qar əriyəndən sonra dərədəki qəbiristanın yanında iki

yarıçürümüş meyit tapmışdılar, bunların biri qoca arvad, o biri oğlan

uşağı idi, meyitlərdə zorla öldürüldüklərini bildirən əlamətlər vardı.

Şəhərdə hey bu meyitlərdən və bunları öldürənlərdən danışırdılar. İvan

Dmitriç, ondan şübhələnməsinlər deyə, küçədə gülümsəyə-gülümsəyə

gəzərdi, tanışlarına rast gələndə isə bənizi ağarır rəng verib rəng alır və

inandırmağa başlayırdı ki, dünyada zəif və məzlum adamları

öldürməkdən daha alçaq bir cinayət ola bilməz. Lakin bu yalan çox

çəkmədən onu yordu və bir az fikirləşib bu qərara gəldi ki, onun

vəziyyətində olan bir adam üçün ən yaxşısı ev sahibəsinin ərzaq

anbarında gizlənməkdir. Anbarda bir gün, bir gecə və daha bir gün qaldı,

bərk dondu və havanın qaralmasını gözləyib, oğru kimi anbardan

yavaşca çıxıb öz otağına getdi. Səhər açılana kimi ətrafdakı səslərə

diqqətlə qulaq asaraq, qımıldanmadan otağın ortasında dayandı. Səhər

tezdən ev sahibəsinin yanına iki nəfər peçqayıran gəldi, İvan Dmitriç

bunların mətbəxdə peç qayırmaq üçün gəldiklərini bilirdi, lakin

qorxunun gücündən onları peçqayıran paltarı geymiş polis nəfərləri

hesab etdi. Yavaşca otağından sivişib, qorxu içərisində, başı açıq və

sürtuksuz küçə ilə qaçmağa başladı. İtlər onun dalınca düşüb hürüşürdü,

arxasınca bir mujik bağırırdı, hava qulaqlarında vıyıldayırdı. İvan

Dmitriçə elə gəlirdi ki, guya bu saat dünyanın bütün zor və zülmü bir

yerə toplaşıb onun dalınca qaçır, onu qovur.

İvan Dmitriçi tutub evə gətirdilər və ev sahibəsini həkim dalınca

göndərdilər. Haqqında irəlidə bəhs edəcəyimiz həkim Andrey Yefimıç,

xəstənin başına soyuq kompres qoyulmasını tapşırdı, dəfnəgilənar

downloaded from KitabYurdu.org

damcısı yazdı, qəmli-qəmli başını yırğaladı və gedərkən bir daha

gəlməyəcəyini bildirdi, çünki adamların dəli olmasına mane olmaq

lazım deyildir. Evdə yaşamağa və müalicəyə vəsait olmadığından , İvan

Dmitriçi tezliklə xəstəliklər palatasına yerləşdirdilər. O, gecələr

yatmayıb şıltaqlıq edir və xəstələrin rahatlığını pozurdu; bir azdan sonra

Andrey Yefimıçın əmrinə görə onu 6 №-li palataya köçürtdülər.

Bir ildən sonra şəhərdə artıq İvan Dmitriçi yaddan çıxartdılar, ev

sahibəsi tərəfindən talvar altındakı xizəyə atılmış kitablarını da xırda

uşaqlar daşıyıb apardılar.

İvan Dmitriçin sol tərəfindəki qonşusu qabaqda dediyim kimi, cuhud

Moyseyko idi, sağ tərəfindəki isə – piy bağlamış, yupyumru, küt və

büsbütün ləkəsiz çöhrəli bir mujik idi. Bu – düşünmək və hiss etmək

qabiliyyətini çoxdan itirmiş, hərəkətsiz, qarınqulu, murdar heyvan idi.

O, həmişə ətrafa tünd boğucu bir qoxu yayırdı.

Onun yan-yörəsini sil-süpür edən Nikita, yumruqlarına rəhmi gəlmədən,

var gücü ilə onu döyürdü, burada dəhşətli şey onun döyülməsi deyil,

downloaded from KitabYurdu.org

buna adət etmək olar, dəhşətli odur ki, bu kütləşmiş, duyğusunu itirmiş

heyvan, döyülməsinə nə bir səslə, nə bir hərəkətlə, nə də bir gözlərinin

ifadəsilə cavab verməyərək, yalnız ağır çəllək kimi yavaşca yırğalanırdı.

6 №-li palatanın beşinci və sonuncu sakini vaxtilə poçtda çeşidçi olan

xoş, lakin bir az hiyləgər sifətli, alçaq boylu, sarışın bir meşşandır.

Aydın və şən baxışlı, ağıllı və sakit gözlərindən ağlı başında olduğu və

çox mühüm, xoş bir sirr gizlətdiyi anlaşılırdı. Yatağının və döşəyinin

altında heç kəsə göstərmədiyi bir şeyi vardı, lakin bu şeyi heç kəsə

göstərməməsi – əlindən alarlar və ya oğurlarlar, deyə qorxduğundan

deyil, bəlkə utandığındandı. Bəzən, görürsən, pəncərəyə yanaşıb arxasını

yoldaşlarına çevirir, döşünə nə isə taxır və sonra başını əyərək baxırdı,

bu əsnada ona yanaşsaydın, pərt olar və döşündəki şeyi dartıb gizlədərdi.

Lakin onun sirrini tapmaq çətin deyildi. O, tez-tez İvan Dmitriçə deyirdi:

– Məni təbrik edin, ikinci dərəcə ulduzlu Stanislav nişanı ilə təltif etmək

istəyirlər, ikinci dərəcə Stanislav nişanı yalnız xaricilərə verirlər, lakin

məndən ötrü nədənsə istisna etmək istəyirlər. – O gülümsəyir və

çiyinlərini heyrətlə dartırdı. – Sözün düzü, mən heç bunu gözləməzdim!

İvan Dmitriç qəmli-qəmli dedi:

– Mən bundan heç nə anlamıram.

Keçmiş çeşidçi gözlərini hiyləgərcəsinə qıyaraq:

downloaded from KitabYurdu.org

– Lakin xəbəriniz varmı, mən gec-tez nəyə nail olmaq istəyirəm? – deyə

sözünə davam etdi. – Mütləq İsveç “Qütb ulduzu” əldə edəcəyəm. Bu

nişanı almaq üçün əlləşməyə dəyər. Ağ xaç və qara lent. Gözəl şeydir.

Yəqin ki, heç bir yerdə həyat fligendəki kimi yeksənəq deyildi. Səhər

xəstələr, iflic və yorğun mujikdən başqa, dəhlizdə iri çəlləkdə əl-üzlərini

yuyub və xalatlarının ətəyi ilə qurulanırdılar: sonra Nikitanın baş

korpusdan gətirdiyi çayı qalay krujkalarda içirdilər. Hər xəstəyə bir

krulka çay düşürdü. Günorta turş kələmdən bişirilmiş borş və daşma ilə

nahar edir, axşam isə nahardan qalmış daşmanı yeyirdilər. Boş vaxtlarda

yatır, pəncərədən baxır və otağı o küncdən-bu küncə gəzirdilər. Bu rejim

hər gün təkrar olunurdu. Hətta keçmiş çeşidçi də həmişə eyni

nişanlardan söhbət salırdı.

6 №-li palatada təzə adamlara çox gec-gec rast gəlmək olurdu. Başına

təzəcə hava gələn adamları həkim çoxdan bəri qəbul etmirdi,

dəlixanaları ziyarət edən həvəskarlar isə bu dünyada çox deyil. Dəllək

Semyon Lazarıç təqribən hər iki ayda bir dəfə fligelə gəlirdi. Onun

dəlilərin başını necə qırxmasından və Nikitanın bu işdə ona necə kömək

etməsindən, habelə gülümsəyən kefli dəllək gələn kimi xəstələr arasında

necə şuluqluq düşməsindən burada danışmayacağam.

Fligelə dəlləkdən başqa heç kəs gəlməzdi. Xəstələr hər gün yalnız

Nikitanı görməyə məhkum idilər.

Lakin bu yaxınlarda xəstəxana korpusuna qəribə bir şayiə yayıldı.

Şayiə buraxdılar ki, guya 6 №-li palatanı həkim ziyarət etməyə

downloaded from KitabYurdu.org

Qəribə bir şayiə!

Həkim Andrey Yefimıç Ragin özünə görə qəribə bir adamdı.Deyirdilər

ki, o, gəncliyində çox dindar imiş və özünü ruhani vəzifəsinə

hazırlayırmış.1863-cü ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra ruhani

akademiyaya gurmək fikrinə düşür, lakin təbabət doktoru və cərrah olan

atası onu özünə oğul hesab etməyəcəyini bildirir. Bu əhvalatın nə qədər

doğru olub-olmadığını bilmirəm, ancaq Andrey Yefimıç təbabət elminə

və ümumiyyətlə, xüsusi elmlərə rəğbət bəsləmədiyini dəfələrlə özü etiraf

Hər halda o, tibb fakültəsini bitirdikdən sonra keşişliyə getmədi. O,

dindarlıq əlamətləri göstərmirdi və həkimliyə təzə başlayan zamanlarda

da, indiki kimi, ruhaniyə çox az oxşayırdı.

Onun mujiklərə məxsus ağır və qaba görkəmi vardı; sifətindən,

saqqalından, yatıq saçlarından və yöndəmsiz möhkəm gövdəsindən

böyük yol ağzında olan kök, həyasız və kobud meyxanaçıya oxşayırdı.

downloaded from KitabYurdu.org

Üzü sərt, göy damarlarla örtülü, gözləri xırda, burnu qırmızı idi. Boyu

uca, kürəyi enli, qolları və qıçları nataraz idi; zorba yumruğu ilə bir dəfə

vursaydı adamın canı çıxardı. Amma yerişi sakit və ehtiyatlı idi; dar

dəhlizdə adama rast gəldikdə, həmişə yol vermək üçün kənara çəkilir və

gözlədiyin kimi yoğun səslə deyil, yumşaq tenor səsi ilə “bağışlayın!”

deyirdi. Boynunda balaca bir şiş vardı, bu şiş nişasta yaxalıq taxmasına

mane olurdu, ona görə həmişə yumşaq kətandan və ya çitdən köynək

geyərdi. Ümumiyyətlə o, həkim kimi geyinməzdi. Bir paltarı azından on

il geyərdi, cuhud dükanından aldığı təzə paltarı da əynində daim köhnə,

geyilmiş və əzik görünürdü, eyni sürtukda həm xəstələri qəbul edir, həm

nahar eləyir, həm də qonaq gedirdi; lakin bütün bunlar xəstəlikdən deyil,

öz üst-başına əsla fikir vermədiyindən irəli gəlirdi.

Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etmək üçün şəhərə gəldikdə, “xeyirxah

idarə” müdhiş bir halda idi. Palatalarda, dəhlizlərdə və xəstəxana

həyətində üfunətdən nəfəs almaq mümkün deyildi. Xəstəxana mujikləri,

xəstələrə baxanda və onların uşaqları xəstələrlə bərabər palatalarda

yatırdılar. Tarakan, taxtabiti və siçan əlindən dad çəkirdilər. Cərrahiyyə

şöbəsindən qızıl yel xəstəliyi əskik olmurdu. Bütün xəstəxanada iki dənə

cərrah bıçağı vardı, termometr isə kökündən yox idi, vannalara kartof

tökmüşdülər. Nəzarətçi, camaşırçı və feldşer xəstələri soyurdular.

Andrey Yefimıçdan qabaqkı həkim barəsində danışırdılar ki, guya

xəstəxana spirtini əlaltından satırmış və xəstəyə baxanlardan, xəstə

qadınlardan özünə tam bir hərəmxana düzəldibmiş. Şəhərdə bu

biabırçılıqları yaxşı bilirdilər və hətta mübaliğə ilə də danışırdılar, lakin

bu, camaatı heç də narahat etmirdi, bir para adamlar bu biabırçılıqları

safa çıxarırdılar, guya xəstəxanaya yalnız meşşanlar və mujiklər gedir

ki, onlar da narazı ola bilməzlər, çünki xəstəxanada onlar üçün öz

evlərindəkindən yaxşı keçir, daha onlara kəklik yedirtməyəcəklər ki!

Bəziləri də xəstəxana sahiblərinə haqq verməyə çalışaraq deyərdilər ki,

zemstvonun yardımı olmadan yaxşı xəstəxana saxlamaq çətindir; Allaha

şükür ki, heç olmasa xarab xəstəxana var. Cavan zemstvo isə nə

downloaded from KitabYurdu.org

şəhərlər, nə də şəhər ətrafında xəstəxana tikmək istəmirdi, şəhərin artıq

öz xəstəxanası var, deyirdi.

Andrey Yefimıç xəstəxananı gözdən keçirərək, bu qərara gəldi ki, bu

əxlaqsız bir idarədir və əhalinin sağlamlığı işinə son dərəcə zərərdir.

Onun zənnincə, xəstələri bayıra atıb, xəstəxananı bağlamaq ən ağıllı iş

idi. Lakin sonra Andrey Yefimıç düşündü ki, təkcə onun iradəsi kifayət

deyil, bundan fayda çıxmaz, fiziki və əqli murdarlıqları bir yerdən

qovduqda onlar başqa yerə köçür; murdarlığın öz-özünə yox olub

getməsini gözləmək lazımdır. Bir də əgər adamlar özlərinə xəstəxana

açmışlarsa və buna dözülərsə, demək, bu onlara lazımdır, mövhumat və

bütün bu məişət pozğunluqları, murdarlıqları lazımdır, çünki bunlar,

zaman keçdikcə, peyinin qaratorpağa çevrildiyi kimi, faydalı bir şeyə

çevrilirlər, dünyada heç bir yaxşı şey tapılmaz ki, onun ilk mənbəyində

Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etdikdən sonra bu biabırçılıqlara

baxdı. Yalnız xəstəxana mujiklərindən və xəstəxana

baxıcılarından xahiş etdi ki, palatalarda yatmasınlar və xəstəxanaya tibb

alətləri ilə dolu iki şkaf qoydu; nəzarətçi, camaşarçı, feldşer və qızıl yel

xəstəliyi tutmuş xəstələr isə öz yerlərində qaldılar.

Andrey Yefimıç ağıl və namusu son dərəcə sevirdi, lakin öz ətrafında

ağıllı və namuslu bir həyat qurmağa kirdarı yox idi və öz hüququna

inanmırdı. Əmr etməyi, qadağan etməyi və israf etməyi qətiyyən

bacarmırdı. Adama elə gəlirdi ki, o, səsini heç vaxt ucaltmamağa və

felin əmr formasını işlətməməyə söz vermişdir. “Ver” və ya “gətir”

sözlərini deməyə üzü gəlmirdi, yemək istəyəndə qətiyyətsizliklə

öskürərək, aşpaz qadına deyərdi: “Deyəsən, acmışam…” və ya “Çay

olsaydı, içərdim”. Nəzarətçiyə oğurluqdan əl çəkməsini söyləməyi və ya

onu qulluqdan çıxartmağı, ya da bu lazımsız, tüfeyli vəzifəsini büsbütün

downloaded from KitabYurdu.org

ləğv etməyi heç cür bacarmırdı. Andrey Yefimıçı aldatdıqda, ya ona

yaltaqlıq etdikdə, yaxud da açıq-aşkar saxta bir pul sənədini ona

imzalatmağa vardikdə, pul kimi qızarır, özünü taqsırlı bir adam kimi hiss

edirdi, amma bununla belə yenə də sənədi imzalayırdı; xəstələr aclıqdan

və ya kobud xəstə baxıcılarından ona şikayət etdikdə, o utanır və taqsırlı

bir adam kimi mızıldayırdı:

– Yaxşı, yaxşı, bu işə baxaram… Yəqin burada bir anlaşılmazlıq var…

Andrey Yefimıç ilk zamanlar çox səylə işləyirdi. Hər gün səhərdən

nahar vaxtınadək xəstələri qəbul edir, operasiya edir və hətta mamalıq

təcrübəsi ilə də məşğul olurdu. Qadınlar onun barəsində danışırdılar ki,

guya çox diqqətlidir və xəstəlikləri, xüsusən uşaq və qadın xəstəliklərini

çox gözəl bilir. Lakin zaman keçdikcə iş öz yeknəsəqliyi və açıq-aydın

görünən faydasızlığı iılə onu darıxdırmağa başladı. Bu gün otuz xəstə

qəbul etdiyin halda, sabah görürsən otuz beş nəfər oldu, birisigün isə

bunların sayı qırxa çatırdı, beləliklə gündən-günə, ildən-ilə xəstələrin

sayı şiddətlə artır, ölüm hadisələri də şəhərdə heç azalmırdı.

Xəstəxanaya gələn qırx xəstəyə səhərdən naharadək ciddi yardım

göstərməyə imkan yoxdur, demək, gündə qırx xəstəni aldatmalı olur.

Hesabat ili ərzində xəstəxanaya gələn min iki yüz xəstə qəbul edilmişdi,

demək, sadəcə olaraq min iki yüz adam aldadılmışdır. Ciddi xəstələri də

palatalara qoymaq və onlarla elmi qaydada məşğul olmaq mümkün

deyil, çünki qayda varsa da, elm yoxdur. Fəlsəfəni buraxıb, başqa

həkimlər kimi qaydalara xırdaçılıqla riayət etdikdə isə, bundan ötrü çirk

deyil, hər şeydən əvvəl təmizlik və ventilyasiya, iylənmiş turş kələmdən

bişirilən borş deyil, keyfiyyətli xörək lazımdır və oğrular deyil, yaxşı

Bir də ölüm hər kəsin normal və qanuni aqibətidirsə, adamların ölümünə

mane olmağın nə mənası? Bir alverçinin və ya bir məmurun beş-on il

downloaded from KitabYurdu.org

artıq yaşamasından nə çıxar? Təbabət elminin məqsədini dərmanların

insan əzablarını azaltmasında gördükdə isə, ortaya belə bir sual çıxır ki,

bu əzabı nə üçün azaltmalı? Əvvələn, deyirlər ki, əzab insanı kamala

çatdırır, ikincisi, bəşəriyyət, doğrudan da, öz iztirablarını cürbəcür həb

və damcı dərmanları ilə yüngülləşdirməyi öyrənsə, dini və fəlsəfəni

bilmərrə atmış olar. Halbuki insanlar bu vaxta qədər din və fəlsəfə

vasitəsilə nəinki özlərini hər cür fəlakətdən qorumuş, hətta onlarda

özlərinə xoşbəxtlik də tapmışlar. Puşkin ölərkən müdhiş əzablar çəkmiş,

zavallı Heyne bir neçə il iflic olub yorğan-döşəyə düşmüşdür, nə üçün

həyatları mənasız keçən və iztirab olmasaydı, amyöb kimi büsbütün boş

ömür sürən Andrey Yefimıç və ya Matryona savvişna kimiləri

Andrey Yefimıç bu cür mühakimələrə qərq olaraq ruhdan düşdü və

xəstəxanaya gəlməyə başladı.

Onun həyatı belə keçirdi. Adətən səhər saat səkkizə yaxın yuxudan

durub geyinir və çay içirdi. Sonra kabinetində oturub mütaliə ilə məşğul

olur və ya xəstəxanaya gedirdi. Xəstəxanada qaranlıq, dar dəhlizdə

ambulatoriya xəstələri oturub həkimin qəbulunu gözləyirdilər. Bunların

yanı ilə çəkmələrini kərpic döşəməyə döyəcləyən mujiklər və xəstə

baxıcıları, xalat geymiş arıq xəstələr keçir, çirkab qabları və s. aparırlar,

uşaqlar ağlayır, dəhlizdə aralıq küləyi əsir. Andrey Yefimıç bilirdi ki,

downloaded from KitabYurdu.org

titrətməli, vərəmli və ümumiyyətlə həssas xəstələrə belə şərait əziyyət

verir, lakin nə etməli? Qəbul otağında feldşer Sergey Sergeiç ona rast

gəldi, bu, alçaq boylu, dolu bir adam idi, kök, qırxıq üzü təmizcə

yuyulmuşdu, təzə gen- bol kostyumundan feldşerə deyil, əyana

oxşayırdı. Şəhərdə geniş praktika ilə məşğul idi, ağ qalstuk taxır və

özünü praktika ilə heç məşğul olmayan həkimlərdən məlumatlı hesab

edirdi. Qəbul otağının küncündə ağır qəndilli böyük bir ikona vardı;

divarlardan arxiereylərin şəkli, Svyatoqorsk monastırının görünüşü və

peyğəmbər çiçəyindən əklillər asılmışdı. Sergey Sergeiç dindar adamdı

və təmtərağı sevirdi. İkona onun xərci ilə qoyulmuşdu; bazr günləri

qəbul otağında xəstələrdən biri, onun əmrinə görə, minacat oxuyardı,

minacatdan sonra isə Sergey Sergeiç buxurdanla bütün palataları gəzir

və onlara kündür tüstüsü verərdi.

Xəstə çox, vaxt isə az idi, ona görə iş sual- cavabla və xəstələrə ötəri bir

sürtmə yağı və ya işlətmə dərmanı verməklə bitirdi. Andrey Yefimıç

yumruğunu yanağına dayamış halda oturub, xəstələrə dalğın- dalğın və

qeyri- ixtiyari suallar verirdi. Sergey Sergeiç də oturub əllərini

ovuşdurur və hərdənbir işə qarışırdı:

– Rəhmli Allaha yaxşı ibadət etmədiyimiz üzündən xəstələnir və min cür

məşəqqətlərə düçar oluruq, – deyirdi.

Andrey Yefimıç xəstələri qəbul edərkən heç bir operasiya etmirdi;

operasiyaları çoxdan yadırğamışdı, qan görəndə pis hala düşür, həyəcana

gəlirdi. Boğazına baxmaq üçün uşağın ağzını açmaq lazım gələndə, uşaq

isə ağlayaraq xırda əlləri ilə öz- özünü qoruyanda, uşağın çığırtısından

başı gicəllənir, gözləri yaşarırdı. O, dərman yazmağa tələsir və əllərini

havada yellədərək, qadına işarə edirdi ki, uşağı tez aparsın.

downloaded from KitabYurdu.org

Qəbul zamanı xəstələrin qorxaqlığı və kütlüyü, qəşəng Sergey Sergeiçin

yaxınlığı, divarlardakı şəkillər və iyirmi ildən artıq arası kəsilmədən

verdiyi eyni suallar tezliklə onu darıxdırırdı. Buna görə beş- altı xəstə

qəbul etdikdən sonra çıxıb gedirdi. Qalan xəstələri feldşer özü qəbul

Andrey Yefimıç çoxdan bəri xüsusi praktika ilə məşğul olmadığını və

buna görə ona heç kəsin mane olmayacağını düşünərək xoşhallıqla evə

gəlir, tez kabinetində stol başında oturur və mütaliəyə başlayırdı. O, çox

oxuyur və bundan ayrıca bir zövq alırdı. Maaşının yarısını kitab almağa

sərf edirdi, altı otaqdan ibarət olan mənzilinin üç otağı kitab və köhnə

jurnallarla dolu idi. Tarixə və fəlsəfəyə dair əsərləri hamısından çox

sevirdi; təbabət elmindən isə yalnız “Vraç” jurnalını alırdı, bu jurnalı da

həmişə axırından oxumağa başlardı. Mütaliəsi hər dəfə bir neçə saat

çəkdiyi halda heç də onu yormurdu. Kitabları İvan Dmitriç kimi tez- tez

və dəlicəsinə oxumayıb, ağır- ağır və mənasına fikir verə-verə oxuyardı,

çox zaman bəyəndiyi və ya anlaşılmayan yerlərdə dayanıb fikirləşərdi.

Kitabın yanında həmişə kiçik araq qrafini və boşqabsız- zadsız mahudun

üstündə duzlu xiyar, ya da alma olardı. Hər yarım saatdan bir gözlərini

kitabdan ayırmayaraq, bir qədəh araq töküb içirdi, sonra yenə baxmadan

əli ilə xiyarı tapar və dişlərdi.

Saat üçdə üsulluca mətbəx qapısına yanaşıb öskürər və deyərdi:

– Daryuşka, xörək yesəydim pis olmazdı…

Pis və xoşa gəlməyən nahardan sonra Andrey Yefimıç əllərini qoynuna

qoyub otaqları gəzir və düşünürdü. Saat dördü, dalınca da beşi vurur, o

isə hey gəzib düşünməsində davam edirdi. Hərdənbir mətbəx qapısının

cırıltısı eşidilir və Daryuşkanın qırmızı, yuxulu üzü görünürdü.

downloaded from KitabYurdu.org

– Andrey Yefimıç, pivə içmək vactınız deyilmi? – deyə qayğılı bir tərzdə

– Yox, hələ vaxt deyil, – deyə cavab verirdi.- Mən gözlərəm… Bir az

Axşamüstü adətən poçt müdiri Mixail Averyanıç onun yanına gəlirdi,

Andrey Yefimıç yalnız bu adama ünsiyyət bağlayır və məclisinə

dözürdü. Mixail Averyanıç vaxtilə xeyli dövlətli bir mülkədar olub,

kavaleriyada qulluq etmişdi, lakin sonradan müflis olub, qoca vaxtında

poçt idarəsinə qulluğa girmişdi. Bu, sağlam, gümrah görünüşlü, qəşəng

ağ bakenli, nəzakətli, xoş və uca səsli bir adamdı. Mərhəmətli və həssas

idisə də, xeyli ötkəmdi. Poçt idarəsinə gələnlərdən biri etiraz edəndə,

razı olmayanda və ya mühakimə yeritməyə başlayanda, Mixail

Averyanıç hirsindən pul kimi qızarır, bütün vücudu ilə titrəyir və

gurultulu səslə: “Sus!” deyə bağırırdı, buna görə də poçt artıq çoxdan

bəri qorxulu bir idarə kimi məşhur olmuşdu. Mixail Averyanıç Andrey

Yefimıçı, mərifətli və alicənab olduğuna görə sevir və ona hörmət

edirdi, başqa adamlara isə öz tabeliyindəkilər baxan kimi lovğalıqla

O, Andrey Yefimıçın kabinetinə girərkən:

downloaded from KitabYurdu.org

– Bu da mən! – deyirdi. – Xoş gördük, əzizim! Deyəsən, zəhlənizi

– Əksinə, çox şadam, – deyə cavab verirdi. – Sizin gəlişiniz həmişə

Dostlar kabinetdə divan üstə oturub, bir qədər dinməz- söyləməz papiros

– Daryuşka, pivə olsa, pis olmaz ha! – deyirdi.

Birinci butulkanı da dinməz – söyləməz içirdilər, doktor düşüncəyə

dalır, Mixail Averyanıç isə çox maraqlı bir şey nağıl edəcək adam kimi

nəşələnir və dirçəlirdi. Söhbəti həmişə doktor başlayırdı.

O, başını yırğalayaraq müsahibinin gözlərinə baxmadan yavaş- yavaş

danışırdı (o, heç vaxt adamın gözlərinə baxmazdı ).

– Çox təəssüf ki, Mixail Averyanıç, şəhərimizdə bir nəfər də olsun ağıllı

və maraqlı söhbət eləyən adam yoxdur. Bu bizdən ötrü böyük bir

məhrumiyyətdir. Hətta ziyalılarımız da bayağılığa üstün gələ bilmirlər,

downloaded from KitabYurdu.org

inandırıram sizi ki, onların inkişaf dərəcəsi aşağı silkdən heç də yüksək

– Lap doğru deyirsiniz. Sözlərinizə tamamilə şərikəm.

Doktor sakitcə və kəlmə- kəlmə sözünə davam etdi:

– Siz özünüz də gözəlcə bilirsiniz ki, bu dünyada insan zəkasının ülvi

mənəvi təzahürlərindən savayı, hər şey əhəmiyyətsiz və maraqsızdır.

Ağıl heyvanla insan arasına möhkəm bir sədd çəkir, insanın ilahi bir

vücud olmasına dəlalət edir və bir dərəcəyə qədər hətta onun üçün

ölməzliyi, yəni olmayan bir şeyi əvəz edir. Buradan belə bir nəticə çıxır

ki, insanın ağlı yeganə mümkün olan bir zövq mənbəyidir. Biz isə yan-

yörəmizdə ağlı nə görürük, nə də eşidirik, demək, zövqdən məhrumuq.

Əlbəttə, bizim kitablarımız vardır, lakin bu heç də canlı müsahibəni və

ünsiyyəti əvəz etmir. Əgər belə bir müvəffəqiyyətsiz müqayisəyə icazə

versəniz, cəsarətlə deyərəm ki, kitablar notdur, müsahibə isə mahnıdır.

– Lap doğru deyirsiniz.

Aralığa sükut çökdü. Daryuşka üzündə küt bir qüssə əlaməti olaraq

mətbəxdən çıxdı və yumruğunu yanağına dayayaraq, söhbəti dinləmək

üçün qapı ağzında durdu.

Mixail Averyanıç köksünü ötürərək dedi:

– Eh, siz də indiki adamlardan ağıl umursunuz!

downloaded from KitabYurdu.org

Sonra o, keçmişdəki həyatdan danışmağa başladı:

– O zamanlar adamın günü xoş və maraqlı keçirdi. Rus ziyalıları nə

qədər ağıllı, nə qədər zəkalı idilər, namus və dostluq məfhumlarını onlar

nə qədər əziz tuturdular! O vaxtlar vekselsiz nə qədər istəsən borc pul

ala bilərdin, ehtiyacı olan bir yoldaşına yardım əlini uzatmamaq əskiklik

hesab olunurdu. Necə hərbi səfərlər, sərgüzəştlər, vuruşmalar, necə

yoldaşlar, necə qadınlar vardı! Hələ Qafqaz- nə gözəl bir diyar! Bir

batalyon komandirinin arvadı zabit paltarı geyib axşamlar dağlara

gəzməyə gedərdi, bu qəribə qadın özü ilə bələdçi də götürməzdi.

Deyirdilər ki, aulda onun bir knyazla romantik əhvalatı varmış.

– Ah pərvərdigara… – deyə ah çəkdi.

– Hələ necə içirdilər! Necə yeyirdilər! Necə də diribaş liberallar vardı!

Andrey Yefimıç dinləyir, amma eşitmirdi; o nə isə düşünür və pivəni

ağır- ağır qurtuldadırdı. O, Mixail Averyanıçın sözünü kəsərək, birdən-

birə danışmağa başladı.

– Çox zaman mənim yuxuma ağıllı adamlar girir və onlarla söhbət

eləyirəm. Mən atamın sayəsində gözəl təhsil almışam, lakin altmışıncı

illərin ideyalarının təsiri altında atam məni həkimlik oxumağa məcbur

etdi. Mənə elə gəlir ki, o zaman atama qulaq asmasaydım, indi zehni

hərəkatın tam mərkəzində olardım. Ehtimal ki, bir fakültənin üzvü

downloaded from KitabYurdu.org

olardım. Əlbəttə, ağıl da daima deyil, keçib gedən müvəqqəti bir şeydir,

lakin mənim ağla nə üçün meyl göstərdiyimi siz artıq bilirsiniz. Həyat

insana qüssə verən bir tələdir. Mütəffəkir bir adam yaşa dolub kamala

çatdıqda özünü ixtiyarsız olaraq çıxılmaz bir tələdə hiss edir. Doğrudan

da, o öz iradəsinə zidd olaraq,hər hansı bir təsadüf nəticəsində heçlikdən

həyata keçirilmişdir… Nə üçün? Mütəfəkkir adam öz həyatının mənasını

və məqsədini bilmək istəyəndə, ona demirlər, ya da sarsaq şeylər

söyləyirlər, o, qapını döyür, amma açan olmur; ölüm də onun iradəsinə

zidd olaraq onu yaxalayır. Həbsxanada ümumi bədbəxtliklə bir- birinə

bağlı olan adamlar bir yerə toplanarkən özlərini yüngül hiss etdikləri

kimi, həyatda da analizə və ümumiləşdirməyə nail olan adamlar bir yerə

topanıb, vaxtlarını məğrur və azad ideya mübadiləsi ilə keçirdikdə,

tələdə olduğunu hiss etmirsən. Ağıl bu mənada əvəzedilməz bir zövqdür.

Andrey Yefimıç müsahibinin gözlərinə baxmadan sakitcə və ara verə-

verə ağıllı adamlar və onların söhbəti haqqında danışırdı, Mixail

Averyanıç isə onu diqqətlə dinləyir və ” tamamilə doğrudur ” deyə

Poçt müdiri birdən:

– Siz ruhun ölməz olmasına inanırsınızmı? – deyə soruşdu.

– Xeyr, möhtərəm Mixail Averyanıç, inanmıram və inanmağa da əsasım

downloaded from KitabYurdu.org

– Sözün düzü, mən də şübhələnirəm. Hərçənd məndə belə bir hiss vardır

ki, guya heç ölməyəcəyəm. Bu yandan da öz- özümə deyirəm: ay qoca

kaftar, vaxtındır, bu gün- sabah öləcəksən. Amma ürəyimdə bir səs

mənə deyir: inanma, ölməyəcəksən.

Mixail Averyanıç saat ona işləyəndə çıxıb getdi. Dəhlizdə kürkünü

geyinərkən içini çəkərək dedi:

– Amma tale bizi nə hicra bir guşəyə atıb! Hər şeydən çox adam buna

yanır ki, biz elə burada da öləcəyik. Eh.

Andrey Yefimıç dostunu yola salıb stol başına oturur və yenə kitab

oxumağa başlayır. Axşamın, sonra gecənin sükutu heç bir səslə

pozulmur, sanki vaxt dayanır və doktorla bərabər kitabın üzərində

donurdu, adama elə gəlirdi ki, bu saat dünyada bu kitabdan və yaşıl şarlı

lampadan başqa heç bir şey yoxdur. Doktorun müjiklərə məxsus kobud

sifəti insan zəkasının hərəkəti qarşısında yavaş- yavaş riqqət və vəch

təbəssümü ilə parlayırdı. “Ah, nə üçün insan ölməz deyil!- deyə o

düşünürdü.- Əgər hər şey torpağa gömülməyə məhkum isə və nəhayət,

Yer kürəsinin qabığı ilə bərabər soyuyacaqsa, sonra da milyonlarla il

mənasız və məqsədsiz bir halda günəşin ətrafına dolanacaqsa- əcəba,

beyin mərkəzləri və qırışıqları, görmə, danışma qabiliyyəti, xüsusi

downloaded from KitabYurdu.org

hisslər, düha nə üçünmüş? Soyumaq və sonradan günəş ətrafında

mənasızcasına hərlənmək üçün, yoxluqdan yüksək və bəlkə də ilahi ağla

malik insan yaratmaq, sonra da onu sanki lağa qoymaq üçün torpağa

çevirmək nəyə lazımmış?”.

Maddələr mübadiləsi! Lakin bu ölməzlik surroqatı ilə özünə təsəlli

vermək nə böyük bir qorxaqlıqdır! Təbiətdə baş verən şüursuz proseslər

insan səfehliyindən də alçaqdır, çünki səfehlikdə, necə olsa, şüur və

iradə var, proseslərdə isə heç nə yoxdur. Yalnız ölüm qarşısında

qorxaqlığı qürur və ləyaqətindən çox olan bir qorxaq özünə təsəlli verə

bilər ki, bir zaman onun bədəni otda, daşda, qurbağada yaşayacaqdır…

Öz ölməzliyini maddələr mübadiləsində görmək- qiymətli və əziz bir

skripka sındıqdan sonra, onun qabının parlaq gələcəyi olduğunu

qabaqcadan xəbər vermək kimi çox qəribə bir şeydir.

Saat zəng vuranda Andrey Yefimıç kresloya söykənib bir az düşünmək

üçün gözlərini yumur, sonra kitabdan oxuduğu gözəl fikirlərin təsiri

altında öz keçmişinə və hal- hazırına bir nəzər salırdı. Keçmiş iyrəncdir,

bunu yadına salmasan yaxşıdır. Lakin hazırda da hər şey keçmişdəki

kimidir. Andrey Yefimıç bilirdi ki, onun fikirləri, soyumuş yer kürəsi ilə

birlikdə günün ətrafında hərlənməkdə ikən, həkimin mənzili ilə yanaşı

olan böyük korpusda adamlar cürbəcür xəstəliklər və natəmizliklər

içərisində əzab çəkirlər; bəlkə bu saat bu adamlardan biri həşəratla

çarpışır, digəri qızıl yel xəstəliyinə tutulur və ya bərk sarınmış sarğının

əziyyətindən inləyir; bəlkə xəstələr xəstə baxıcıları ilə bir yerdə kart

oynayır, yaxud da araq içirlər.Hesabat ili ərzində min iki yüz adam

aldadılmışdır; xəstəxananın bütün işi, iyirmi il bundan qabaqkı kimi,

oğurluq, qeybət, dava- dalaş, qohumbazlıq,kobud şarlatanlıq üzərində

qurulmuşdur, ona görə xəstəxana yenə qabaqkı kimi əhalinin sağlamlığı

üçün son dərəcə zərərli bir müəssisədir. O bilirdi ki, 6 No- li palatada

Nikita xəstələri barmaqlıq arxasında kötəkləyir, Moyseyko da hər gün

şəhəri dolaşıb sədəqə yığır.

downloaded from KitabYurdu.org

Digər tərəfdən, ona gözəlcə məlum idi ki, son iyirmi beş il içərisində

təbabət elmində ağlasığmaz bir dəyişiklik əmələ gəlmişdir. Universitetdə

oxuyan zaman ona elə gəlirdi ki, təbabət elminin aqibəti də tezliklə

yalançı kimyanın və metafizikanın aqibətinə dönəcəkdir; indi isə gecələr

mütaliə edərkən təbabət elmi ona təsir edir, onda heyrət oyadır və hətta

onu vəcdə gətirərdi. Doğrudan da, nə gözlənilməz inkişaf, nə böyük bir

inqilab! Antiseptika sayəsindəelə operasiyalar edilir ki, böyük alim

Piroqov bunu hətta in sne qeyri-mümkün hesab edirdi. Adi zemstvo

həkimləri diz oynağının kəsilməsi əməliyyatına cəsarətlə girişirlər, mədə

operasiyasının yalnız yüzdə biri ölümlə nəticələnir, daş bağlama

xəstəliyi isə, o qədər bekara şey hesab olunur ki, hətta bu xüsusda heç

yazmırlar. Sifilisi olan xəstə tamamilə sağalır. Hələ irsiyyət nəzəriyyəsi,

hipnotizm, Pasterin və Koxun kəşfləri, statistika ilə gigiyena, hələ bizim

rus zemstvo təbabəti! Psixiatriya indiki xəstəliklər təsnifatı ilə, xəstəliyi

tanımaq və müalicə etmək metodları ilə bərabər qabaqkına nisbətən tam

bir Elbrusdur. İndi ağlını itirmiş adamların başına soyuq su tökmür və

əyinlərinə dəli köynəyi geyindirmirlər, başına hava gəlmiş adamların

indi insan kimi saxlayır və qəzetlərdə yazıldığı kimi, hətta onlar üçün

teatr tamaşaları və ballar da düzəldirlər. Andrey Yefimıç bilirdi ki, indiki

baxışları və zövqləri nəzərə aldıqda, 6 №-li palata kimi bir biabırçılıq

yalnız dəmir yolundan iki yüz verst uzaq olan bir yerdə mümkündür, bu,

yalnız bələdiyyə rəisi və bütün qlasnıları yarımsavadlı meşşan olan

şəhərdə ola bilər; çünki bu yarımsavadlı meşşanların nəzərində elə bir

kahindir ki, o, xəstənin boğazına qalay töksə belə, ona tənqidsiz-zadsız

inanması lazımdır! Başqa yerdə olsaydı, camaat və qəzetlər bu balaca

Bastiliyanı çoxdan darmadağın etmişdilər.

Andrey Yefimıç gözlərini açıb öz-özündən soruşdu: “Yaxşı, bəs nə

olsun? Bundan nə çıxsın? Antiseptika da var, Kox və Paster də var,

amma mahiyyət etibarilə, işlər heç dəyişməmişdir. Xəstəlik və ölüm

hadisələri eyni dərəcədədir. Dəlilər üçün ballar və tamaşalar düzəldirlər,

amma onları azadlığa buraxmırlar. Demək, bütün bunlar boş-boş

downloaded from KitabYurdu.org

şeylərdir, əbəs yerə əlləşib-vuruşmaqdır və gözəl Vyana klinikası ilə

mənim xəstəxanamın arasında, mahiyyət etibarilə, heç bir fərq yoxdur”.

Lakin kədər və paxıllığa oxşayan bir hiss onun laqeyd qalmasına mane

olurdu. Bu yəqin yorğunluqdan idi. Ağırlaşmış başı kitabın üstünə düşür,

yumşaq olsun deyə əllərini üzünün altına qoyub düşünürdü:

“Mən zərərli bir işə xidmət edirəm, aldatdığım adamlardan maaş alıram,

mən namuslu adam deyiləm. Ancaq öz-özlüyümdə mən axı bir heçəm,

yalnız zəruri ictimai bəlanın bir zərrəsiyəm: bütün qəza məmurları

pisdirlər, ziyalı adamdırlar və müftə maaş alırlar… İki yüz il bundan

sonra dünyaya gəlsəydim, başqa adam olardım”.

Saat üçü vuranda Andrey Yefimıç lampanı söndürüb yataq otağına getdi.

Lakin o yatmaq istəmirdi.

İki il bundan əvvəl zemstvo səxavətə gəlib, zemstvo xəstəxanası

açılanadək şəhər xəstəxanasında işləyən tibbi heyətin gücləndirilməsi

üçün ildə üç yüz manat buraxmağı qərara almışdı, qəza həkimi Yevgeni

Fyodorıç Xobotov Andrey Yefimıça köməkçi sifəti ilə göndərilmişdi.

Bu, hələ otuz yaşına dolmamış, qarayanız bir gənc idi, onun boyu uca,

downloaded from KitabYurdu.org

almacıq sümükləri enli, gözləri xırda idi; yəqin ki, ata-babası başqa

millətdənmiş. Şəhərə qəpiksiz gəlmişdi, yanında balaca bir çamadan və

gənc, lakin kifir bir qadın vardı, öz dediyinə görə, bu onun aşpazı idi.

Qadının südəmər bir uşağı vardı. Yevgeni Fyodorıç günlüklü şapka və

uzunboğaz çəkmə geyirdi, qışda isə yarımkürkdə gəzirdi. O, çox

çəkmədən feldşer Sergey Sergeyeviçlə və xəzinədarla dostlaşdı, qalan

məmurları isə nədənsə aristokrat adlandırır onlardan çəkinirdi.

Mənzilində vur-tut bir kitabı vardı. “Vyana klinikasının 1881-ci il üçün

ən yeni reseptləri”. O, xəstələrin yanına gələrkən həmişə bu kitabı özü

ilə götürərdi. Axşamlar klubda bilyard oynardı, kart oyununu isə heç

sevməzdi. Danışarkən: ganitel, sirkəli mantifoliya, indi isə basacaq gopa

və sair bu kimi sözləri həvəslə işlədərdi.

Xəstəxanaya həftədə iki dəfə gələr, palataları gəzər və xəstələri qəbul

edərdi. Antiseptikanın yoxluğu və həcəmət bankları onun xoşuna

gəlməzdi, lakin Andrey Yefimıçı haramzadə bir adam sayırdı, onun

böyük məbləğ sahibi olduğunu güman edir və ona həzəd aparırdı.

Mümkün olsaydı Andrey Yefimıçın yerini məmnuniyyətlə tutardı.

Bahar gecələrindən birində, martın axırlarında, qar tamam əriyərkən,

doktor öz dostu poçt müdirini qapıyadək ötürmək üçün həyətə çıxmışdı.

Bu dəmdə sədəqə yığmaqdan qayıdan cuhud Moyseyko həyətə girirdi.

downloaded from KitabYurdu.org

Onun başı açıqdı, yalın ayaqlarına dayaz qaloş geymişdi, əlində balaca

bir sədəqə torbası vardı.

O, soyuqdan əsə-əsə təbəssümlə doktora müraciət etdi:

Rədd etməyi bacarmayan Andrey Yefimıç ona bir dənə ikişahılıq verdi.

Doktor onun qırmızı, arıq topuqlu yalın ayaqlarına baxıb fikirləşdi:

“Belə də iş olar? Bu soyuqda ayaqyalın necə davam gətirir?”.

Doktor həm yazığı gəlməyə, həm də iyrənməyə oxşayan bir hisslə, gah

yəhudinin daz başına, gah qırmızı topuqlarına baxaraq, onun ardınca

fligelə getdi. İçəri girərkən Nikita cır-cındır üstündən qalxıb gərnəşməyə

Andrey Yefimıç yumşaq bir tərzdə dedi:

-Xoş gördük, Nikita. Bu yəhudiyə bir cüt çəkmə düzəltsəydik, pis

olmazdı, yoxsa soyuqlayacaqdır.

– Baş üstə, zati-aliləri! Buyurduğunuzu nəzarətçiyə çatdıraram.

– Zəhmət olmasa! Mənim dilimdən xahiş edərsən. De ki, doktor özü

downloaded from KitabYurdu.org

Dəhlizin palataya olan qapısı açıldı. İvan Dmitriç çarpayıda uzanmışdı.

O, özgə adamın səsini eşidib dirsəkləndi. Dinləməyə başladı və danışan

adamın doktor olduğunu anladı. Qəzəbindən bütün vücudu titrədi, acıqlı

üzü qızarmış, gözləri hədəqədən çıxmış bir halda yerindən sıçrayıb,

palatanın ortasına yüyürdü.

– Doktor gəldi! – deyə bağırdı və qəhqəhə çəkdi. – Axır ki, gəlib çıxdı!

Ağalar, təbrik edirəm, doktor sizi yad eləyib! Alçaq hərif! – deyə lap

özündən çıxmış bir halda çığırdı, palatada bu vaxta qədər onda belə hal

görməmişdilər, o, qəzəblə ayağını yerə döydü. – Bu əclafı öldürmək də

azdır! Ayaqyoluna salıb boğulmalıdır!

Bu sözləri eşidən Andrey Yefimıç dəhlizdən palataya baxdı və yumşaq

bir əda ilə dedi:

İvan Dmitriç hədəliyici bir görkəmlə ona yanaşdı və rəşə ilə xalata

– Nə üçün? Onun üçün ki, oğrusan! – dedi və tüpürmək istəyirmiş kimi

dodaqlarını nifrətlə büzdü. – Şarlatan! Cəllad!

Andrey Yefimıç taqsırını duyan bir adam kimi gülümsəyərək dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

– Sakit olun! İnandırıram sizi ki, mən ömrümdə bir dəfə də olsun

oğurluq eləməmişəm, qalan şeylərə gəldikdə siz çox mübaliğə edirsiniz.

Mənim əlimdən acıqlı olduğunuzu görürəm. Xahiş edirəm, sakit olun və

soyuqqanlıqla deyin: niyə mənim əlimdən acıqlısınız?

– Məni niyə burada saxlayırsınız?

– Xəstə olduğunuz üçün.

– Hə, xəstəyəm. Amma onlarla, yüzlərlə dəli azad gəzib dolaşır, çünki

siz nadan olduğunuz üçün onları sağlam adamlardan ayırd edə

bilmirsiniz. Nə üçün mən və bu yazıqlar hamının əvəzində bir günahkar

kimi burada qalmalıyıq? Nə üçün siz, feldşer, nəzarətçi və sizin kimi

xəstəxana rəzilləri, əxlaqca bizdən qat-qat aşağı olduğunuz halda,

özünüz burda yatmayıb, bizi yatırdırsınız? Bəs məntiq hanı?

– Əxlaqın və məntiqin buraya dəxli yoxdur. Hər şey təsadüfdən asılıdır.

Kimi tutub buraya salıblarsa, o burada qalır, kimi salmayıblarsa, özü

üçün gəzir, vəssalam. Mənim doktor, sənin isə ruhi xəstə olmağında nə

bir əxlaq var, nə də bir məntiq, bu yalnız boş bir təsadüfdür.

– İvan Dmitriç boğuq bir səslə:

– Mənim bu cəfəngiyatdan başım çıxmır… – deyib öz çarpayısına

downloaded from KitabYurdu.org

Nikita doktorun hüzurunda Moyseykanın ciblərini axtarmaqdan utandı;

Moyseyko yığmış olduğu çörək qırıqlarını, kağız və sür-sümükləri

yatağı üzərinə qoydu. O, soyuqdan hələ də titrəyə-titrəyə yəhudi dilində

nə isə avazla danışmağa başladı.Yəqin təsəvvür edirdi ki, özünə bir

İvan Dmitriç titrək bir səslə:

– Məni buraxın! – dedi.

– Axı nə üçün? Nə səbəbə?

– Ona görə ki, buna mənim ixtiyarım yoxdur. Özünüz fikirləşin, mən sizi

buraxsam, bundan sizə nə fayda? Gedin. Şəhər əhli və ya polis sizi tutub

yenə buraya salacaq.

– Hə, hə, düzdür… – dedi və alnının tərini sildi.

– Bu dəhşətdir. Bəs mən başıma nə kül töküm? Nə çarə qılım?

downloaded from KitabYurdu.org

İvan Dmitriçin səsi və onun xoş ifadəli gənc siması Andrey Yefimıçın

xoşuna gəldi. O, bu cavan oğlanı oxşamaq və sakit etmək istədi. Onun

yanında çarpayıya oturdu, bir qədərdüşünüb dedi:

– Siz soruşursunuz ki, başıma nə çarə qılım? Sizin indiki vəziyyətinizdən

yaxşı çarə – buradan qaçmaqdır. Lakin təəssüf ki, bundan bir fayda

çıxmaz. Sizi tutacaqlar. Cəmiyyət özünü canilərdən, ruhi xəstələrdən və

ümumiyyətlə, yaramaz adamlardan qoruduqda, ona batmaq olmaz. İndi

bircə çarəniz var, siz bu qənaətə gəlməlisiniz ki, burada qalmağınız

– Mənim burada qalmağım kimə lazımdır?!

– Madam ki, həbsxanalar və dəlixanalar var, demək, bunlarda bir adam

yatmalıdır, eləmi? Siz düşməsəniz, mən düşəcəyəm, mən düşməsəm, bir

başqası düşəcək. Səbr eləyin, bir vaxt gələcək ki, həbsxana və

dəlixanalar olmayacaq, o zaman nə pəncərələrdə barmqlıq olacaq, nə də

dəlilərə geyindirilən xalatlar. Əlbəttə, belə bir zaman gec-tez gəlib

İvan Dmitriç istehza ilə gülümsədi və gözlərini süzərək dedi:

– Siz zarafat edirsiniz. Siz və sizin köməkçiniz Nikita kimi ağalar

gələcəyin fikrini çəkmirsiniz, lakin, möhtərəm cənab, əmin ola bilərsiniz

ki, gözəl vaxtlar gəlib çatacaqdır. Qoy mənim sözlərim sizin xoşunuza

gəlməsin, bu sözlərə gülün, lakin yeni həyat şəfəqi parlayacaq, həqiqət

qalib gələcək və bizim küçədə də bayram olacaqdır! Mən bunu görə

bilməyəcəm, ölüb gedəcəyəm, ancaq kimin isə nəvəsi, nəticəsi o günü

downloaded from KitabYurdu.org

öz gözləri ilə görəcək. Onları səmimi qəlbdən təbrik edirəm və

xoşbəxtliklərinə sevinirəm! Allah köməyiniz olsun, dostlarım!

İvan Dmitriçin gözləri fərəhlə parladı, o ayağa qalxdı və əlini pəncərəyə

doğru uzadaraq həyəcanlı səsi ilə sözünə davam etdi:

– Bu barmaqlıqlar arxasından sizə xeyir-dua verirəm! Yaşasın həqiqət!

İvan Dmitriçin hərəkəti doktora bir qədər suni göründüsə də, yenə

– Burada sevinməyə bir səbəb görmürəm, – dedi. – Həbsxana və

dəlixanalar olmayacaq, siz buyurduğunuz kimi, həqiqət qalib gələcək,

lakin şeylərin mahiyyəti dəyişməyəcək , təbiət qanunları olduğu kimi

qalacaqdır. Adamlar indiki kimi xəstələnəcək, qocalacaq və öləcəklər.

Həyatınızı nə qədər gözəl bir şəfəq işıqlandırsa da, yenə axırda sizi

tabuta qoyub torpağa basdıracaqlar.

– Bəs ölməzlik, bəs əbədiyyət necə?

– Siz inanmırsınız, amma mən inanıram. Dostoyevskinin və ya Volterin

əsərlərində birisi deyir ki, əgər Allah olmasaydı, onu insanlar özü

uydurub yaradardılar. Mən qəti surətdə əminəm ki, ölməzlik – əbədiyyət

yoxdursa, böyük insan zəkası buna gec-tez nail olacaqdır.

downloaded from KitabYurdu.org

Andrey Yefimıç sevincindən gülümsəyərək dedi:

-Yaxşı sözdür. Sizin bu cür etiqadlı olmağınız yaxşıdır. Nelə bir

etiqadla, adamı lap divar arasına hörsələr belə, adam firavan yaşayar. Siz

bir yerdə təhsil almısınızmı?

– Bəli, universitetdə oxumuşam, ancaq qurtarmamışam.

– Siz düşüncəli və dərrakəli adamsınız. Siz hər bir şəraitdə öz-özünüzdən

təsəlli tapa bilərsiniz. Həyatı dərk etməyə çalışan azad və dərin təfəkkür

və dünyanın mənasız qayğılarına tam bir həqarətlə baxmaq – insan bu

iki nemətdən ən yüksək bir şey görməmişdir. Siz üç qat barmaqlıq

arxasında yaşamalı olsanız belə, bu nemətlərə nail ola bilərsiniz. Diogen

çəllək içində yaşadığı halda, bütün dünyadakı padşahlardan xoşbəxt

İvan Dmitriç qaşqabağını töküb:

– Sizin bu Diogeniniz sarsağın biri imiş, – dedi və birdən-birə

acıqlanaraq yerindən sıçradı, uca səslə danışmağa başladı, – Diogen və

ya nə bilim dərk etmək barəsində danışmaqdan nə çıxar! Mən həyatı

sevirəm, həm də ehtirasla sevirəm! Məndə təqib olunma xəstəliyi,

əzabverici daimi qorxu var, amma elə dəqiqələr də olur ki, yaşamaq

arzusu mənim bütün vücudumu qapayır, belə anlarda qorxuram dəli

olam. Ehtirasla, ağlagəlməz bir həvəslə yaşamaq istəyirəm!

O, həyəcan içində otaqda gəzindi və alçaq səslə dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

– Xəyala dalanda məni kabuslar narahat edir. Yanıma bir cür adamlar

gəlir, cürbəcür səslər, musiqilər eşidirəm, mənə elə gəlir ki, meşələrdə,

dəniz sahilində gəzirəm… İstəyirəm, yana-yana istəyirəm ki, mənim də

işim-gücüm, qayğılarım olsun… Bir deyin, görüm, orada yeni bir şey

varmı? – deyə İvan Dmitriç soruşdu. – Orada nə var?

– Siz şəhər barəsində bilmək istəyirsiniz, yoxsa ümumiyyətlə?

– Əvvəlcə mənə şəhər haqqında danışın, sonra ümumiyyətlə.

– Nə olar, deyim də. Şəhərdə qüssədən bərk darıxırsan. Bir adam

tapmırsan ki, dərdini ona açıb deyəsən, ya da birini dinləyəsən. Təzə

adam yoxdur. Amma bu yaxında şəhərə Xobotov adlı gənc bir həkim

– O hələ mənim vaxtımda gəlib. Yoxsa qanmazdır?

– Bəli, tərbiyəsiz adamdır. Qəribə işdir… Hər şeydən görünür ki, bizim

paytaxtımızda zehni durğunluq yoxdur, hərəkət var. Demək, orada

həqiqi adamlar da olmalıdır, amma nədənsə hər dəfə oradan bizə sarsaq

adamlar göndərirlər. Şəhərimiz nə bədbəxtdir”

İvan Dmitriç ah çəkdi və:

– Hə, bədbəxt şəhərdir! – deyə güldü. – Yaxşı, indi də ümumiyyətlə

danışın. Qəzetlərdə və jurnallarda nə yazırlar?

downloaded from KitabYurdu.org

Palata artıq qaranlıqdır. Doktor ayağa qalxıb, xarici ölkələrdə və Rusiya

mətbuatında nələr yazıldığını və ictimai fikrin hansı istiqamətə doğru

yönəldiyini nağıl etməyə başladı. İvan Dmitriç diqqətlə qulaq asır və

suallar verirdi, lakin birdən dəhşətli bir şey xatırlayan adam kimi əlləri

ilə başını qucaqladı və arxası doktora olaraq yatağa uzandı.

Andrey Yefimıç soruşdu:

– Bundan sonra siz məndən bir söz də eşitməyəcəksiniz! – deyə İvan

Dmitriç kobud cavab verdi: – Məni tək buraxın!

Andrey Yefimıç çiyinlərini dartdı, köksünü ötürüb bayıra çıxdı.

Dəhlizdən keçərkən dedi:

– Nikita, buranı sil-süpür eləsəydin, nə yaxşı olardı… Havası çox

– Baş üstə, zati-aliləri.

Andrey Yefimıç öz mənzilinə gedərkən düşünürdü: “Nə xoş gəncdir!

Burada yaşadığım müddət ərzində bu, gərək ki, söhbət eləməyə layiq

downloaded from KitabYurdu.org

olan birinci adamdır. O, mühakimə yürütməyi bacarır və məhz lazımlı

O, mütaliə edərkən və yatağında uzandığı zaman hey İvan Dmitriç

haqqında düşünürdü, səhər tezdən yuxudan oyandıqda isə dünən ağıllı

və maraqlı bir adamla tanış olduğunu xatırladı və mümkün olan kimi

onun yanına getməyi qərara aldı.

İvan Dmitriç dünənki vəziyyətdə uzanmış, başını əlləri arasına almış və

qıçlarını altına yığmışdı. Üzü görünmürdü.

– Xoş gördük, dostum, – deyə Andrey Yefimıç onunla salamlaşdı. –

İvan Dmitriç üzünü yastıqdan ayırmayaraq dedi:

– Əvvələn, mən sizə dost deyiləm, ikincisi, nahaq yerə zəhmət

çəkirsiniz: məndən bir kəlmə də söz ala bilməyəcəksiniz.

Andrey Yefimıç pərt olub mızıldandı:

downloaded from KitabYurdu.org

– Qəribə işdir… Dünən sizinlə mehribancasına söhbət edirdik, amma

nədənsə birdən-birə inciyib söhbəti qırdınız… Bəlkə mən söhbətimdə

kobud bir söz işlətmişəm, ya da bəlkə, sizin əqidənizə zidd bir fikir

İvan Dmitriç yerində dikələrək istehza və təşvişlə doktora baxdı. Gözləri

– Hə, siz dediniz; mən də inandım! – dedi. – Casusluq etmək və işgəncə

vermək üçün başqa yerə getməniz məsləhətdir, buradan sizə bir iş

çıxmaz. Mən sizin buraya nə üçün gəldiyinizi hələ dünən duymuşdum.

Doktor gülümsəyib dedi:

– Qəribə bir fantaziya! Demək, sizin zənninizcə, mən casusam?

– Bəli, mən belə güman edirəm… Yanına sınanmaq üçün qoyulduğum

adam casusdur, yoxsa doktor bunun məndən ötrü fərqi yoxdur.

– Amma, məni bağışlayın… Siz qəribə adamsınız!

Doktor, yatağın yanındakı kürsüdə əyləşib başını məzəmmətlə yırğaladı.

– Yaxşı, tutaq ki, siz haqlısınız, – dedi. – Fərz edək ki, mən sizi polisin

əlinə vermək üçün sizdən söz alıram. Bunun nəticəsində sizi həbs edib

downloaded from KitabYurdu.org

məhkəməyə verirlər. Lakin məhkəmədə və ya həbsxanada gününüz

buradakından pismi keçəcək? Sizi sürgün etsələr və hətta katorqaya

göndərsələr, bu fligeldə oturmaqdan pismi olar? Zənnimizcə, pis

olmaz… Bəs nədən qorxursunuz?

Bu sözlər, deyəsən, İvan Dmitriçə təsir etdi. O, sakitcə yatağa oturdu.

Axşam saat beşə işləyirdi. Andrey Yefimıç adətən bu vaxtlar öz

otaqlarında gəzinər və Daryuşka, pivə içmək vaxtı deyilmi, deyə ondan

soruşardı. Hava sakit və aydın idi.

– Nahardan sonra bir az gəzmək üçün evdən çıxmışam və gördüyünüz

kimi, sizin yanınıza gəlmişəm, – dedi. – Bayırda bahar havası var.

İvan Dmitriç soruşdu:

– İndi hansı aydır? Martdırmı?

– Bəli, martın axırıdır.

– Xeyr, bir qədər yox. Bağda artıq cığırlar açılıbdır.

downloaded from KitabYurdu.org

İvan Dmitriç yuxudan təzəcə durmuş adam kimi, qızarmış gözlərini

– Belə gündə adam faytona minib şəhər kənarına seyrə çıxaydı, sonra da

evə, ilıq havalı rahat kabinetə qayıdaydı… və başının ağrısını

qabiliyyətli bir həkimə müalicə etdirəydi… Çoxdan bəridir ki, mən

insana layiq bir həyat keçirmirəm. Bura isə çox murdar yerdir!

Dözülməz dərəcədə murdardır!

O dünənki həyəcanından sonra yorğun və əzgindi, həvəssiz danışırdı.

Barmaqları titrəyirdi, üzündən başının bərk ağrıdığı bəlli olurdu.

Andrey Yefimıç dedi:

– İlıq və rahat kabinetlə bu palata arasında heç bir fərq yoxdur. İnsanın

rahatlığı və firavanlığı onun xaricində deyil, daxilindədir.

– Adi bir adam yaxşı və ya pis bir şeyi xaricdən, yəni fayton və

kabinetdən gözləyir, zəkalı bir adam isə bunu özündə görür.

– Bu fəlsəfəni təbliğ etmək üçün Yunanıstana getməyiniz məsləhətdir,

ora ilıqdır və havası narınc qoxusu verir, bu fəlsəfə buranın iqliminə

uyğun gəlməz. Diogen haqqında mən kiminlə danışırdım? Sizinləmi?

downloaded from KitabYurdu.org

– Bəli, dünən mənimlə danışırdınız.

– Diogenin kabinetə və isti otağa ehtiyacı yox idi; ora onsuz da istidir.

Çəlləyin içində otur, zeytun və portağal yeyib ləzzət çək! Amma

Rusiyada yaşamaq ona qismət olsaydı, nəinki dekabrda, hətta may

ayında da evdən bayıra çıxmazdı. Soyuq ona bir toy tutardı ki…

– Xeyr. Soyuğu və ümumiyyətlə, hər bir ağrını hiss etməmək olar. Mark

Avreli deyib ki, “ağrı – ağrı haqqında canlı bir təsəvvürdür. Bu

təsəvvürü dəyişmək üçün iradənə güc ver, onu kənara at, şikayət eləmə –

ağrı öz-özünə yox olar”. Bu, doğru fikirdir. Filosof və ya sadəcə

təfəkkürlü, zəkalı bir adam məhz bununla fərqlənir ki, iztiraba həqarətlə

baxır. O, həmişə razıdır və heç bir şeyə heyrət etmir.

– Demək, mən əzab çəkdiyim, narazı olduğum və insan rəzalətinə heyrət

etdiyim üçün axmağam.

– Siz nahaq belə danışırsınız. Əgər siz dərindən düşünsəniz, bizi

həyəcana gətirən bütün xarici aləmin nə qədər boş, əhəmiyyətsiz

olduğunu duyarsınız. Həyatı dərk etməyə çalışmaq lazımdır. Həqiqi

nemət də məhz bu dərk etməkdir.

İvan Dmitriç üz-gözünü turşudub dedi:

– Dərk etmək… Xarici, daxili… Bağışlayın, mən bunları başa

düşmürəm. – O, ayağa qalxaraq acıqla doktora baxdı və: – Mən ancaq

onu bilirəm ki, Allah məni isti qandan və əsəblərdən ibarət olaraq

downloaded from KitabYurdu.org

yaratmışdır! – dedi. – Üzvi toxuma isə, yaşamaq qabiliyyətinə malik

olduqda, hər bir qıcıqlanmadan hərəkətə gəlməlidir. Mən özüm də

hərəkətə gəlirəm! Ağrıya çığırtı ilə və göz yaşı tökməklə, alçaqlığa –

qəzəblə, rəzilliyə – nifrətlə cavab verirəm. Məncə, bunun özü elə həyat

deməkdir. Orqanizm nə qədər alçaq olursa, o qədər az həssas olur və

qıcıqlanmaya daha zəif cavab verir; əksinə, orqanizm nə qədər yüksək

olursa, o qədər də həssas olur və həyata, mühitə qarşı münasibətini daha

qəti göstərir. Bunu bilməmək olarmı? Özünüz doktorsunuz, amma belə

boş şeylərdən xəbəriniz yoxdur! Əzab və əziyyətə nifrət etmək, həmişə

razı qalmaq və heç bir şeyə təəccüb etməmək üçün, bax, bu dərəcəyə

çatmaq lazımdır, – deyə İvan Dmitriç piy bağlamış kök mujikə işarə

etdi, – və ya gərək şiddətli iztirablara dözərək özünü elə möhkəmlədəsən

ki, hər cür həssaslığı itirəsən, yəni başqa sözlə, yaşamaqdan əl çəkəsən.

Bağışlayın, mən nə aliməm, nə filosof, – deyə İvan Dmitriç əsəbi halda

sözünə davam etdi, – və bunlardan heç başım çıxmır. Mühakimə etməyə

– Əksinə, çox gözəl mühakimə edirsiniz.

– Özünüzü bənzətdiyiniz stoistlər çox gözəl adamlardır, ancaq onların

nəzəriyyəsi hələ iki min il bundan qabaq donub qaldı, bir qarış belə

irəliləmədi və irəliləməyəcəkdir də, çünki bu nəzəriyyə əməli və həyati

deyildir. Bu, yalnız öz həyatını hər cür nəzəriyyələri təhlil və təshih

etməklə keçirən azlıq arasında müvəffəqiyyət qazana bildi, əksəriyyət

isə bunu anlamırdı. Sərvətə və həyat rahatlığına laqeydlik, iztirablara və

ölümə nifrət təbliğ edən nəzəriyyə isə böyük əksəriyyət üçün tamamilə

anlaşılmazdır, çünki bu əksəriyyət heç vaxt var-dövlət, həyat rahatlığı

görməmişdir; bu əksəriyyət üçün iztiraba nifrət etmək, həyatın özünə

nifrət etmək deməkdir, çünki insanın bütün varlığı aclığı, soyuğu,

həqarəti, itkini və ölüm qarşısında Hamlet qorxusunu hiss etməkdən

ibarətdir. Bütün həyat da bu hadisələr üzərində qurulmuşdur: həyatdan

usanmaq olar, ona nifrət etmək olar, lakin ona həqarətlə baxmaq

downloaded from KitabYurdu.org

yaramaz. Bəli, təkrar edirəm ki, stoist təliminin heç vaxt gələcəyi ola

bilməz, halbuki, gördüyünüz kimi, mübarizə, ağrıya qarşı həssaslıq və

qıcıqlanmaya cavab vermək qabiliyyəti əzəl vaxtdan indiyədək tərəqqi

İvan Dmitriç birdən fikrinin izini itirib dayandı və təəssüflə alnının tərini

– Mühüm bir şey deyəcəkdim, heyif ki, unutdum, – dedi. – Nə

deyəcəkdim? Aha, yadıma düşdü: stoistlərdən biri yaxın bir dostunu

azad etdirmək üçün, özünü bir qul kimi satmışdı. Görürsünüzmü,

demək, stoist də qıcıqlanmaya cavab verirmiş, çünki yaxın dostunun

yolunda canından keçmək kimi alicənab bir hərəkət üçün qəzəblənmiş

rəhmli bir qəlb lazımdır. Mən öyrəndiklərimin hamısını bu həbsxanada

unutmuşam, yoxsa yenə də bir şey xatırlardım. Həzrət İsanı götürək. İsa

həqiqi varlığa ağlamaq, gülümsəmək, kədərlənmək, acıqlanmaq, hətta

qüssələnməklə cavab verirdi; o, iztirabları təbəssümlə qarşılamır və

ölümə nifrət bəsləmir, o, bu fəlakətdən yaxa qurtarmaq üçün Gefsiman

bağında ibadət eləyirdi.

İvan Dmitriç gülüb oturdu.

– Tutaq ki, insanın rahatlığı və firavan dolanması xarici mühitdən deyil,

onun daxilindən asılıdır, – dedi. – Tutaq ki, iztiraba nifrət bəsləmək və

heç bir şeyə heyrət etməmək lazımdır. Lakin siz bunu nəyə əsasən təbliğ

edirsiniz? Siz alimsiniz? Filosofsunuz?

– Xeyr, mən filosof deyiləm, lakin bunu ağıllı fikir olduğu üçün hər kəs

downloaded from KitabYurdu.org

– Yox, mən bilmək istəyirəm ki, niyə siz dərk etmək, iztiraba nifrət

bəsləmək və sairədə özünüzü səlahiyyətli hesab edirsiniz? Məgər siz

ömrünüzdə iztirab çəkməmisiniz? İztirabın nə olduğunu bilirsiniz?

Bağışlayın, sizi heç uşaqlıqda qamçı ilə döyüblər?

– Xeyr, mənim ata-anam fiziki cəzaya nifrət edirdilər.

– Məni isə atam rəhmsizcəsinə döyərdi. Atam yorğun, əzgin və sərt

xasiyyətli bir məmur idi, burnu uzun, boynu sarı idi. Lakin gəlin sizin

barənizdə danışaq. Bütün ömrümüz boyu sizə heç kəs barmağının ucu

ilə belə toxunmamış, heç kəs sizi qorxutmamış, döyməmişdir, siz öküz

kimi sağlamsınız, atanızın qanadı altında böyümüş və onun hesabına

oxumuşsunuz, sonra birdən-birə işi az, maaşı çox olan qulluğa

girmisiniz. İyirmi ildən artıq yanacağı, işığı, qulluqçusu olan havayı

mənzildə yaşamısınız və istədiyiniz kimi, istədiyiniz qədər işləmək,

hətta heç işləməmək hüququna malik olmusunuz. Siz təbiətcə tənbəl, lırt

bir adamsınız, ona görə də həyatınızı elə qurmağa çalışıbsınız ki, sizi

heç bir şey narahat eləməsin və yerinizdən dəbərtməsin. İşlərinizi

feldşerə və ya başqa yaramaz adamlara təhvil verib, özünüz isti və sakit

bir yerdə oturmusunuz, vaxtınızı pul toplamaqla, kitab oxumaqla,

cürbəcür yüksək mənasızlıqları düşünməklə və (İvan Dmitriç doktorun

qırmızı burnuna baxdı) sərxoşluq sərxoşluq etməklə keçirmisiniz.

Xülasə, həyatı görməmisiniz, onu əsla tanımırsınız, həqiqətlə isə yalnız

nəzəri cəhətdən tanış olmusunuz. İztiraba nifrət bəsləməyinizin və heç

bir şeyə heyrətlənməmənizin səbəbi isə olduqca sadədir: mənasız fikirlər

və qayğılar, həyata, iztirablara və ölümə xaricən və daxilən nifrət

bəsləmək, həyatın mahiyyətini dərk etmək cəhdləri, həqiqi nemət –

bütün bu fəlsəfə Rusiya tənbəlləri üçün ən əlverişli bir şeydir. Məsələn,

siz bu mujikin öz arvadını döydüyünü görürsünüz. Niyə müdaxilə

edəsiniz? Qoy döysün, onsuz da hər ikisi gec-tez öləcəkdir; həm də

döyən adam öz şapalaqları ilə, döydüyü adamı yox, özünü təhqir edir.

downloaded from KitabYurdu.org

Sərxoşluq etmək axmaq, ədəbsiz bir hərəkətdir, lakin içsən də öləcəksən,

içməsən də. Görürsən, bir arvad gəlib diş ağrısından şikayət edir… Nə

olsun ki? Ağrı, ağrını təsəvvür etməkdir və bir də dünyada xəstəliksiz

yaşamaq olmaz, hamımız öləcəyik, ona görə də arvadı başından rədd

elə, o sənin düşünməyinə və araq içməyinə mane olur. Gənc bir oğlan nə

eləmək, nə cür yaşamağı öyrənmək üçün yanınıza məsləhətə gəlir;

başqası cavab verməzdən əvvəl bir az düşünərdi, sizin isə cavabınız

hazırdır: həyatı dərk etməyə və ya həqiqi neməti əldə etməyə çalış.

Əcəba, bu fantastik “həqiqi nemət nə olan şeydir? Əlbəttə, buna cavab

yoxdur. Bizi burada barmaqlıq arxasında saxlayır, canımızı çürüdür,

bizə əzab verirlərsə, bu çox gözəl və ağıllı işdir, çünki bu palata ilə isti,

rahat kabinet arasında heç bir fərq yoxdur. Əlverişli fəlsəfədir;

görüləcəkbir iş yox, vicdanın təmiz, özünü də bir alim kimi hiss

edirsən… Xeyr, cənab, buna fəlsəfə, təfəkkür, geniş baxış demək olmaz,

bu tənbəllik, sehrbazlıq, sayıqlamadır. Bəli!- deyə İvan Dmitriç yenə

acıqlandı. – İztiraba nifrət edirsiniz, amma barmağınız qapı arasında

qalsa elə bağırarsınız ki, boğazınız yırtılar!

Andrey Yefimıç həlimcəsinə gülümsəyərək dedi:

– Bəli, inandıq. Məsələn, sizi iflic vursa, ya, tutaq ki, axmaq və alçaq bir

adam, öz mövqeyindən və rütbəsindən istifadə edərək, sizi camaat

qarşısında təhqir etsə və siz ona cəza verilməyəcəyini bilsəniz, adamları

başından eləyib həyati idraka və həqiqi nemətə doğru yönəltmənin nə

Andrey Yefimıç zövqündən güldü və əllərini ovuşduraraq dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

– Bu çox maraqlıdır. Sizin ümumiləşdirməyə olan meyliniz məni heyrətə

salır, mənə indicə verdiyiniz xarakteristika misilsizdir. Etiraf etməliyəm

ki, sizinlə apardığım söhbət mənə böyük zövq verir. Mən sizi dinlədim,

indi də xahiş edirəm məni dinləyəsiniz.

Bu söhbət təqribən bir saat daha davam etdi və görünür, Andrey

Yefimıça dərin təsir bağışladı. Bundan sonra o hər gün fligelə gəlməyə

başladı. Oraya səhərlər və nahardan sonra gəlirdi və çox vaxt İvan

Dmitriçlə söhbəti qaranlıq düşənədək davam edirdi. İvan Dmitriç

əvvəllər ondan qaçır, onun gizli bir niyyətdə olduğundan şübhələnir və

ondan zəhləsi getdiyini açıq bildirirdi, sonra isə ona öyrəşib öz qaba

rəftarını təvazökar- kinayəli bir əlaqəyə çevirdi.

Bir azdan sonra bütün xəstəxanaya şayiə yayıldı ki, doktor Andrey

Yefimıç 6 №- li palataya gəlib- getməyə başlayıb. Heç kəs- nə feldşer,

nə Nikita, nə də xəstə baxıcıları doktorun oraya nə üçün getdiyini, nə

üçün orada saatlarla oturduğunu, nə barədə danışdığını və nə üçün resept

yazmadığını heç cür başa düşmürdü. Doktorun hərəkətləri adama qəribə

gəlirdi. Mixail Averyanıç çox vaxt onu evdə tapmırdı, halbuki qabaqlar

heç belə ittifaq düşməzdi. Daryuşkanın da ovqatı təlx idi; çünki dostları

pivəni daha vaxtında içmir və bəzən hətta nahara da gecikirdi.

downloaded from KitabYurdu.org

Bir dəfə iyunun axırlarında, doktor Xobotov bir iş üçün Andrey

Yefimıçın yanına gəlmişdi; onu evdə tapmadı, həyətə çıxıb axtarmağa

başladı; həyətdəkilər dedilər ki, doktor ruhi xəstələrin yanına gedib

Xobotov fligelə girib dəhlizdə durdu və belə bir söhbət eşitdi.

– Bizim əqidəmiz müxtəlifdir, siz məni öz məsləkinizə sarı cəlb edə

bilməzsiniz, – deyə İvan Dmitriç əsəbi halda danışırdı. – Siz həyatla

bilmərrə tanış deyilsiniz və ömrünüz uzunu heç vaxt iztirab

çəkməmisiniz, mən isə anadan olduğum gündən indiyədək arasıkəsilməz

əzab çəkmişəm, ona görə də açıq deyirəm: mən özümü sizdən yüksək və

hər bir cəhətcə məlumatlı hesab edirəm. Mənim başıma ağıl qoymayın.

Andrey Yefimıç dediklərinin anlaşılmadığını təəssüf edərək sakitcə

– Mən sizi heç də öz etiqadıma cəlb etmək iddiasında deyiləm. İş bunda

deyil, dostum. Məsələ onda deyil ki, siz iztirab çəkmisiniz, mən yox.

İztirab və sevinc keçicidir. Bunlardan əl çəkək. İş ondadır ki, siz və mən

fikirləşirik, bir-birimizdə düşünmək və mühakimə etmək qabiliyyəti

olduğunu görürük; bu hal, əqidələrimiz nə qədər müxtəlif olursa-olsun,

bizi həmrəy edir. Bilsəniz, dostum, ümumi səfihlik, korazehinlik, kütlük

zəhləmi nə qədər tökübdür və hər dəfə sizinlə söhbət eləməkdən nə

qədər xoşlanıram! Siz ağıllı adamsınız, mən sizdən zövq alıram.

Xobotov qapını bir verşok qədər aralayıb palataya baxdı; başında kalpak

olan İvan Dmitriçlə doktor Andrey Yefimıç yataqda yan-yana

oturmuşdular. Dəli üz-gözünü qırışdırır, diksinir və ya rəşə ilə xalatına

bürünürdü, doktor isə, başını aşağı dikib, sakitcə oturmuşdu, üzü

qırmızı, qüssəli idi, onda bir acizlik ifadəsi vardı. Xobotov çiyinlərini

qısıb gülümsündü və Nikitanın üzünə baxdı. Nikita da çiyinlərini çəkdi.

downloaded from KitabYurdu.org

Ertəsi gün Xobotov feldşerlə birlikdə fligelə gəldi. Hər ikisi dəhlizdə

durub içəridə gedən söhbəti dinləməyə başladı.

Xobotov fligeldən çıxarkən dedi:

– Bizim qoca, deyəsən, çox qorxub.

Sergey Sergeiç təmiz silinmiş çəkmələrin bulamasın deyə, gölməçələrin

kənarı ilə üsulluca keçərək:

– Pərvərdigara, biz günahkar bəndələrinin günahından keç! – deyə ah

çəkdi. – Sözün düzü, hörmətli Yevgeni Fyodorıç, mən bunu çoxdan

Bu əhvalatdan sonra Andrey Yefimıç hər tərəfində əsrarəngiz şeylər

müşahidə etməyə başladı. Mujiklər, xəstə baxıcıları və xəstələrona rast

gəldikdə sualedici nəzərlə ona baxır və sonra pıçıldaşırdı. Nəzarətçinin

qızı Maşaya xəstəxana həyətində rast gəlməyi sevən doktor, indi də,

qızın başını sığallamaq üçün təbəssümlə ona yaxınlaşdıqda, nədənsə qız

downloaded from KitabYurdu.org

ondan qaçırdı. Poçt müdiri Mixail Avreyanıç dinlərkən əvvəlki kimi

“Tamamilə doğrudur demir, anlaşılmaz bir pərtliklə “hə-hə” deyə

mızıldayır, dalğın-dalğın və kədərlə ona baxırdı, nədənsə o öz dostuna

araq və pivəni tərgitməyi məsləhət görməyə başlamışdı, lakin mərifətli

adam olduğundan, o bunu açıq söyləmirdi, eyhamla deyirdi: gah misilsiz

adam olan bir nəfər batalyon komandirindən, gah da yaxşı bir polk

keşişindən danışırdı, bunlar çox içməkdən xəstələnmişdilər, lakin içkini

tərgidən kimi tamamilə sağalmışdılar. İş yoldaşı Xobotov iki-üç dəfə

Andrey Yefimıçın yanına gəlmişdi; o da spirtli içkiləri tərgitməyi

məsləhət görürdü və heç bir bəhanə olmadan bromlu kalium içməyi

Avqust ayında Andrey Yefimıç bələdiyyə rəisindən bir məktub aldı.

Rəis çox mühüm bir məsələ üçün onun gəlməsini xahiş edirdi. Andrey

Yefimıç təyin olunmuş vaxtda bələdiyyə idarəsinə, orada qoşun rəisini,

qəza məktəbinin ştat nəzarətçisini, bələdiyyə idarəsi üzvünü, Xobotovu

və kök, sarışın bir cənab gördü, bu axırıncını Andrey Yefimıça həkim

sifətilə təqdim etdilər. Polyak familiyası çətin tələffüz edilən bu həkim

şəhərin otuz verstliyində olan at zavodunda yaşayırdı, indi yolüstü

– Burada sizin işinizə dair bir ərizə var, – deyə hamı bir-birilə görüşüb

stol başına oturduqdan sonra bələdiyyə idarəsinin rəisi, Andrey

Yefimıça müraciət etdi. – Yevgeni Fyodoriç deyir ki, baş korpusda

aptekin yeri darısqaldır, onu fligellərdən birinə köçürmək lazımdır.

Əlbəttə, bu, düzələn şeydir, ancaq əsas odur ki, fligeli təmir etmək lazım

Andrey Yefimıç bir az düşündükdən sonra dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

– Bəli, təmirsiz keçinmək mümkün olmayacaq. Məsələn, apteki

küncdəki fligelə köçürtsək, buna, məncə, azı beş yüz manat pul sərf

etmək lazımdır. Bu, səmərəsiz xərcdir.

Bir az susdular.

Andrey Yefimıç sakit səslə sözünə davam etdi:

– Mən hələ on il əvvəl rəsmi məlumat vermişdim ki, bu xəstəxana

hazırkı halında, şəhərin vəsaitini nəzərə aldıqda, onun üçün bəzəkdən

başqa bir şey deyil. Xəstəxana qırxıncı illərdə tikilmişdir, lakin o vaxtlar

vəsait imkanı bambaşqa idi. Şəhərimiz lazımsız tikililərə və artıq

vəzifələrə çox böyük məbləğlər sərf edir. Mənim zənnimcə, başqa qayda

olsaydı, bu pullara iki nümunəvi xəstəxana saxlamaq olardı.

Bələdiyyə idarəsinin rəisi cəld dedi:

– Nə olar, gəlin təzə qayda qoyaq!

– Bu xüsusda öz rəyini demək şərəfi mənə artıq nəsib olmuşdur: tibb

işlərinin zemstvo ixtiyarına verilməsini məsləhət görmüşəm.

– Bəli, bəd olmaz, pulları zemstvoya verin o da oğurlasın, – deyə güldü.

downloaded from KitabYurdu.org

Bələdiyyə idarəsinin üzvü də gülərək:

– O daha ümumi qaydadır, – deyə onunla razılaşdı.

Andrey Yefimıç əzgin və tutqun bir baxışla sarışın həkimə baxıb dedi:

– Ədalətli olmaq lazımdır.

Yenə susdular. Çay gəldi. Nədənsə bərk pərtləşmiş qoşun rəisi əlini

stolun üstündən Andrey Yefimıçın əlinə yavaşca toxundurub dedi:

– Bizi lap yaddan çıxarmısınız ha, doktor. Amma orası var ki, siz

rahibsiniz; kart oynamırsınız, qadınları xoşlamırsınız. Bizimlə oynamaq

Hamı qanacaqlı bir adam üçün bu şəhərdə yaşamağın nə qədər qüssəli

olduğundan danışmağa başladı. Nə ağıllı-başlı teatr var, nə musiqi var,

bir neçə gün bundan əvvəl klubda düzəldilmiş rəqs gecəsində iyirmi

nəfər xanım olduğu halda, yalnız ikicə kavaler vardı. Gənclər rəqs etmir,

ya bufetin ətrafında hərlənir, ya da kart oynayırdılar. Andrey Yefimıç

yavaşca, heç kəsə baxmadan, danışmağa başladı ki, təəssüf olsun,

şəhərlilər öz həyat energiyasını, öz qəlbini və ağlını kart oynamağa və

dedi-qoduya sərf edirlər, vaxtlarını maraqlı söhbətlə və mütaliə ilə

keçirtməyi bacarmır, ağlın verdiyi zövqdən istifadə etmək istəmirlər.

Yalnız ağıl maraqlı və gözəldir, qalan nə varsa xırda, əhəmiyyətsiz və

alçaq şeylərdir. Xobotov öz iş yoldaşlarına diqqətlə qulaq asırdı. Birdən

downloaded from KitabYurdu.org

– Andrey Yefimıç, bu gün ayın neçəsidir?

Cavab aldıqdan sonra, o sarışın həkim, öz bacarıqsızlığını duya-duya

imtahan edən adamlar kimi, Andrey Yefimıçdan bu günün adını , ildə

neçə gün olduğunu və 6 №-li palatada doğrudanmı qəribə bir peyğəmbər

yaşadığını soruşmağa başladı.

Sonuncu suala cavab verərkən Andrey Yefimıç qızarıb dedi:

– Bəli, o, xəstədir, ancaq çox maraqlı gəncdir.

Ona daha heç bir sual vermədilər.

Andrey Yefimıç dəhlizdə paltosunu geyərkən, qoşun rəisi əlini onun

çiyninə qoydu və köksünü ötürərək dedi:

– Biz qocaların istirahət etmək vaxtı çatıbdır.

Andrey Yefimıç bələdiyyə idarəsindən çıxarkən, bu adamların onun əqli

qabiliyyətini yoxlamaq üçün təyin edilmiş bir komissiya olduğunu

anladı. Ona verilən sualları xatırlayıb qızardı və nədənsə, ömründə ilk

dəfə təbabət elminə bərk yazığı gəldi. Həkimlərin indicə onu tədqiq

etdiklərini xatırlayıb düşündü: “Pərvərdigara, bunlar ki, hələ bu yaxında

psixiatriyanı keçib imtahan veriblər. Bəs bu cəhət, nadanlıq haradandır?

Bunlar ki, psixiatriyadan heç bir şey başa düşmürlər!”.

downloaded from KitabYurdu.org

O, ömründə ilk dəfə özünü təhqir olunmuş hesab etdi və acığı tutdu.

Mixail Averyanıç həmən günün axşamı onun yanına gəldi. Poçt müdiri

salamlaşmadan ona yanaşıb əllərindən tutdu və həyəcanlı bir səslə dedi:

– Əziz dostum, mənim sizə bəslədiyim səmimi hörmətə inandığınızı və

məni dost saydığınızı sübut edin… – O, Andrey Yefimıçın danışmasına

mane olaraq həyəcanla davam etdi: – Dostum! Mən sizi mərifətli və

alicənab olduğunuza görə sevirəm. Məni dinləyin, əzizim. Elmin

qaydaları həkimləri məcbur edir ki, həqiqət sizdən gizlətsinlər, lakin

mən həqiqi bir əsgər kimi açıq-aşkar deyirəm: siz xəstəsiniz. Məni

bağışlayın, dostum, amma bu həqiqətdir, bunu ətrafdakıların hamısı artıq

çoxdan müşahidə ediblər. Bu saat doktor Yevgeni Fyodorıç mənə dedi

ki, Andrey Yefimıç, öz sağlamlığını qorumaq üçün istirahət etmək və

əylənmək lazımdır. Tamamilə doğrudur! Gözəl təklifdir! Bu günlərdə

mən məzuniyyət alıb, havanı dəyişmək üçün başqa yerə gedəcəyəm.

Mənimlə dost olduğunuzu sübut edin, bir yerdə gedək! Keçmişləri,

cavanlığımızı yada salaq.

Andrey Yefimıç düşünərək dedi:

– Mən özümü tamamilə sağlam hesab edirəm. Gedə bilməyəcəyəm. İzin

verin, dostluğumu sizə başqa yolla sübut edim.

Bir səbəb olmadan, kitabsız, Daryuşkasız, pivəsiz başqa bir yerə getmək

iyirmi il ərzində qurulmuş bir qaydanı birdən-birə pozmaq, – belə bir

ideya ilk dəqiqədə ona vəhşi və fantastik göründü. Lakin bələdiyyə

idarəsindəki söhbəti və oradan evə qayıdarkən əhvalının pozulduğunu

downloaded from KitabYurdu.org

xatırladı və axmaq adamların onu dəli hesab etdikləri bir şəhərdən az bir

müddətə başqa bir yerə getmək fikri xoşuna gəldi.

– Siz axı hara getmək fikrindəsiniz? – deyə soruşdu.

– Moskvaya, Peterburqa, Varşavaya… Varşavada mən beş il yaşamışam.

Həyatımın ən xoşbəxt illərini orada keçirmişəm. Nə gözəl şəhərdir!

Gedək mənimlə, əzizim!

Bir həftədən sonra Andrey Yefimıça təklif etdilər ki, istirahətə getsin,

yəni istefa versin. Bu təklif ona çox da, təsir etmədi. Bir həftə də

keçdikdən sonra o, Mixail Averyanıçla bərabər poçt tarantasına minib ən

yaxında olan dəmiryol stansiyasına getdi. Günlər sərin və aydın keçirdi,

göy üzü mavi, üfüqlər şəffaf idi. Stansiyayadək iki yüz verstlik yolu iki

günə getdilər və yolda iki dəfə gecələdilər. Poçt stansiyalarında pis

yuyulmuş stəkanlarda çay verdikdə və ya atları gec qoşduqda, Mixail

Averyanıç hirsindən qızarır, bütün vücudu ilə əsir və “Sus! Çox

danışma!” deyə bağırırdı. Tarantasda oturarkən isə, bir dəqiqə belə

susmaq bilmədən, öz Qafqaz və Polşa səyahətindən nağıl edirdi. Nə

qədər başına macəralar gəlmiş, nə qədər xoş təsadüflər olmuşdu! O,

ucadan danışır və danışarkən gözlərində elə bir heyrət ifadəsi əmələ

gəlirdi ki, adam onun yalan danışdığını zənn edirdi. Bundan başqa, o,

downloaded from KitabYurdu.org

nağıl edərkən, nəfəsini Andrey Yefimıçın üzünə verir və qəhqəhə ilə

güləndə ağzını onun qulağına tuturdu. Bu, doktorun xoşuna gəlmir, onun

düşünməyinə və fikrini toplamağa mane olurdu.

Dəmir yolu ilə, qənaət üçün, üçüncü klasda, papiros çəkməyənlərə

məxsus vaqonda gedirdilər. Sərnişinlərin yarısı yuxarı təbəqədən olan

adamlar idi. Mixail Averyanıç çox çəkmədən sərnişinlərin hamısı ilə

tanış oldu. O, skamyadan-skamyaya keçərək, belə biabırçı yollarla

getməyə dəyməz, – deyə ucadan danışırdı. – Hər yerdə dələduzlar yuva

salıblar! At belində getmək bundan min dəfə yaxşıdır: bir gündə yüz

verst yol getdikdən sonra özünü sağlam və gümrah hiss edirsən. Qıtlığa

gələndə, qıylığın səbəbi odur ki, Pinsk bataqlıqlarını qurudublar.

Ümumiyyətlə, qayda-qanunsuzluq həddini aşıbdır. O özündən çıxır,

ucadan danışır və başqalarını danışmağa qoymurdu. Bu tükənməz

boşboğazlıq, uca qəhqəhələr və ifadəli hərəkətlər Andrey Yefimıçı

yorurdu. “Hansımız dəliyik?” – deyə təəssüflə düşünürdü. – Heç bir

şeylə sərnişinləri narahat etməməyə çalışan mənmi, yoxsa özünü

buradakıların hamısından ağıllı və yaraşıqlı sayan və buna görə də heç

kəsə dinclik verməyən bu xudpəsəndmi?

Moskvada Mixail Averyanıç paqonsuz zabit sürkutu və qırmızı qaytanlı

şalvar geydi. O, küçədə hərbi furajkada və şineldə gəzdiyi üçün soldatlar

ona təzim edirdilər. Andrey Yefimıça indi elə gəlirdi ki, bu, vaxtilə

malik olduğu ağalıq sifətlərindən yaxşılarını bilmərrə unutmuş və

xarabalarını mühafizə etmiş bir adamdır. O, heç lazım olmadığı halda

belə, ona xidmət göstərilməsini sevirdi. Kibrit qutusu stol üstə olduğu

halda, o özünü görməməzliyə vurub, lakeyə bağırır, kibrit gətirilməsini

əmr edirdi, qulluqçu qızın qabağında köynək-tumanda gəzməkdən

utanmırdı, lakeylərin hamısını, qocaları belə “sən” deyə çağırır,

acıqlananda onları axmaq və səfeh adlandırırdı. Bu cür rəftar Andrey

Yefimıça ağayana, lakin iyrənc görünürdü.

downloaded from KitabYurdu.org

Mixail Averyanıç öz dostunu əvvəlcə İverski kilsəsinə apardı. O,

ürəkdən dua edir, gözlərindən yaş axıdaraq səcdəyə düşürdü, duanı

oxuyub qurtardıqdan sonra isə dərin bir ah çəkib dedi:

– Adamın etiqadı olmasa da, dua eləyəndən sonra, nədənsə, təskinlik

tapır. Siz də dua eləyin, əzizim.

Andrey Yefimıç pərt oldu və əyilib təsviri öpdü. Mixail Averyanıç isə

dodaqlarını şişirtdi və başını yırğalayaraq, pıçıltı ilə dua oxudu, gözləri

yenə yaşardı. Sonra Kremlə gedib tras-puşkaya və tsar-kolokola tamaşa

etdilər və hətta əlləri ilə də onlara toxundular. Zamoskvoreçyenin

mənzərəsini seyr etdilər. Spasitel kilsəsini və Rumyantsev muzeyini

Naharı Testovun restoranında elədilər. Mixail Averyanıç saqqalını

tumarlayaraq xörəklərin adlarına xeyli baxdı və restoranlarda özünü öz

evindəki kimi sərbəst hiss edən bir qarınqulu kimi dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

Doktor gəzir, baxır, yeyir, içir, lakin bircə şey hiss edirdi: Mixail

Averyanıçın hərəkətləri onun zəhləsini tökmüşdü. Öz dostundan

qaçmaq, gizlənmək istəyirdi, dostu isə onu gözdən qoymamağa və

mümkün qədər çox əylənməyə çalışırdı. Tamaşa ediləcək bir şey

olmayanda onu öz söhbətləri ilə əyləndirirdi. Andrey Yefimıç iki gün

dözdü, üçüncü gün xəstə olduğunu və buna görə də bütün günü evdə

qalacağını bildirdi. Dostu da onun xatiri üçün evdə qalacağını söylədi.

Doğrudan da dincəlmək lazımdır, yoxsa bu qədər gəzməyə ayaq davam

gətirməz. Andrey Yefimıç divana uzanıb üzünü divanın söykənəcəyinə

çevirdi və canını dişinə tutub dostunun boşboğazlığını dinləməyə

başladı; dostu qızğın-qızğın danışaraq inandırırdı ki, Fransa gec-tez

Almaniyanı darmadağın eləyəcək, Moskvada dələduz adamlar çoxdur və

atın zahirindən onun yaxşı-yamanlığını təyin etmək olmaz. Doktorun

qulaqları səs salırdı, ürəyi şiddətlə döyünməyə başlamışdı, bununla belə

ədəb gözləyərək dostunun çıxıb getməsini və ya susmasını xahiş edə

bilmirdi. Xoşbəxtlikdən Mixail Averyanıç nömrədə oturmaqdan darıxdı

və nahardan sonra gəzməyə çıxdı.

Andrey Yefimıç tək qalıb istirahət hissinə daldı. Divanda

qımıldanmadan uzanmaq və otaqda tək-tənha olduğunu düşünmək nə

qədər xoşdur! Tənhalıq olmadan həqiqi səadət mümkün deyil. İblis,

yəqin, başqa mələklərin bilmədiyi təkliyi arzuladığı üçün, Allaha

xəyanət etmişdir. Andrey Yefimıçın son günlər ərzində gördüklərini və

eşitdiklərini düşünmək istəyirdi, lakin Mixail Averyanıç heç cür onun

“Axı o, dostluğundan, alicənablığından məzuniyyət götürüb buraya

gəlmişdir, – deyə doktor təəssüflə düşünürdü. – Bu dostluq

qəyyumluğundan daha pis şey yoxdur. Bunca xoşdil, səxavətli, nəşəli

olduğu halda yenə darıxdırıcı adamdır. Dözülməz dərəcədə cansıxıcıdır.

Həmişə ağıllı və gözəl sözlər danışan bunun kimi adamlara yaxından

baxdıqda küt olduqları anlaşılır”.

downloaded from KitabYurdu.org

Bundan sonrakı günlərdə Andrey Yefimıç özünü xəstəliyə vurub,

nömrədən bayıra çıxmırdı. Dostu onu öz söhbəti ilə əyləndirməyə

başlayanda o, üzünü divanın söykənəcəyinə tutub darıxırdı, dostu

olmayanda isə bu vəziyyətdə uzanıb istirahət edirdi. Buraya gəldiyi üçün

özünə və gündən-günə daha boşboğaz və şitəngi olan dostuna acığı

tuturdu, öz fikirlərini ciddi, yüksək bir tonda qurmağa heç cür nail ola

bilmirdi, o öz xırdaçılığına acıqlanaraq düşünürdü: “Məni, İvan Dmitriç

deyən kimi, həqiqət əlinə alır. Ancaq bu boş şeydir… Evə qayıdaram,

yenə hər şey köhnə qayda ilə gedər…”.

Peterburqda da eyni vəziyyət oldu: o, bütün günü nömrədən bayıra

çıxmayıb divanda uzanırdı, yalnız pivə içmək istəyəndə ayağa dururdu.

Mixail Averyanıç hey onu Varşavaya getməyə tələsdirirdi.

Andrey Yefimıç yalvarıcı bir səslə deyirdi:

– Əziz dostum, mənim orada nə işim var? Siz tək gedin, mənə isə, izn

verin evə gedim! Xahiş edirəm!

Mixail Averyanıç etiraz edərək dedi:

– Heç cür əl çəkən deyiləm! Varşava misilsiz bir şəhərdir. Orada mən

beş il bəxtiyar həyat keçirmişəm.

downloaded from KitabYurdu.org

Andrey Yefimıç dediyinə israr etmək iradəsi çatmadığından, canını

dişinə tutub Varşavaya getdi. Burada da nömrədən bayıra çıxmır,

divanda uzanır və özünə, dostuna və rusca başa düşmək istəyən

lakeylərə acığı tuturdu. Mixail Averyanıç isə, həmişəki kimi sağlam,

gümrah və nəşəli olub səhərdən axşama qədər şəhəri gəzir və köhnə

tanışlarını axtarırdı. Bir neçə dəfə o, hətta evdə də yatmamışdı. Bir dəfə

gecəni harada isə keçirdikdən sonra, səhər tezdən çox həyəcanlı bir

halda evə qayıtdı, rəngi bərk qızarmışdı, saçları dağınıqdı. Uzun zaman

otağı o küncdən-bu küncə gəzdi, nə isə dodaqaltı mızıldadı, sonra

birdən-birə dayanıb dedi:

– Namus hər şeydən vacibdir!

Bir qədər də gəzdikdən sonra ikiəlli başını qucaqladı və faciəli bir səslə

– Bəli, namus hər şeydən vacibdir! Bu Babil şəhərinə gəlmək fikrinə

düşdüyüm dəqiqəyə lənətlər olsun! Əziz dostum, – deyə doktora

müraciət etdi, – mənə nifrət edin! Pullarımın hamısını qumara

qoymuşam! Xahiş edirəm, mənə beş yüz manat borc verin!

Andrey Yefimıç beş yüz manat sayıb dinməz-söyləməz dostuna verdi.

Mixail Averyanıçın rəngi hələ də utandığından və qəzəbindən qırmızı

idi, ağızucu mənasız bir and içərək, şapkasını geydi və bayıra çıxdı. İki

saatdan sonra qayıdıb kresloya sərildi və ucadan bir ah çəkib dedi:

– Namus xilas edildi! Gedək, dostum, daha bu mənhus şəhərdə bir

dəqiqə belə qalmaq istəmirəm. Burada dələduzlar, Avstriya casusları

downloaded from KitabYurdu.org

Dostlar öz şəhərlərinə qayıtdıqda artıq noyabr ayı idi, küçələri qalın qar

örtmüşdü. Andrey Yefimıçın yerini doktor Xobotov tutmuşdu, o hələ

köhnə mənzilində olurdu, Andrey Yefimıçın gəlib xəstəxanadakı

mənzilini boşaldacağını gözləyirdi. Aşpaz qadın adlandırdığı kifir qadın

fligellərin birində yaşayırdı.

Şəhərə yeni bir xəstəxana dedi-qodusu yayılmışdı. Deyirdilər ki, həmin

kifir qadın nəzarətçi ilə savaşmışdır və nəzarətçi onun qabağında diz

çökərək üzr istəyir.

Andrey Yefimıç gələn kimi özünə yeni mənzil axtarmalı oldu.

Poçt müdiri ona qorxaqcasına dedi:

– Bağışlayın, soruşmağa cəsarət eləyirəm, dostum, vəsaitdən-zaddan

Andrey Yefimıç dinməz-söyləməz pullarını sayıb dedi:

– Səksən altı manat.

Mixail Averyanıç doktoru anlamayaraq pərt halda dedi:

– Mən o barədə soruşmuram. Mən bilmək istəyirəm ki, ümumiyyətlə nə

kimi bir vəsaitə maliksiniz?

downloaded from KitabYurdu.org

– Mən də sizə cavab verdim ki, səksən altı manat. Bundan başqa heç

Mixail Averyanıç doktoru namuslu və nəcabətli bir adam hesab edirdi,

bununla belə onun heç olmasa iyirmi minə qədər pulu güman edirdi. İndi

isə Andrey Yefimıçın çox yoxsul olduğu və yaşamağa heç mümkünü

olmasığını bilib, nədənsə, birdən-birə ağladı və dostunu qucaqladı.

Andrey Yefimıç meşşanın Belovanın üçpəncərəli evində yaşayırdı. Evin

mətbəxdən başqa üçcə otağı vardı, küçəyə pəncərəsi olan iki otağı

doktor tutmuşdu, üçüncü otaqda və mətbəxdə isə Daryuşka və üç uşağı

ilə bərabər Belova olurdu. Bəzən ev sahibəsinin yanına oynaşı gəlirdi,

bu, sərxoş bir mujik idi, gecələr səs-küy salır,uşaqları və Daryuşkanı

qorxudurdu. Bu mujik gələndə mətbəxdə oturub araq istəyir və hamının

yerini dar edirdi, ona görə doktor ağlayan uşaqlara yazığı gəlib, onları öz

yanına alır və döşəmə üstə yatırdırdı, bu hal ona böyük zövq verirdi.

Doktor qabaqkı kimi saat səkkizdə durur və çay içəndən sonra öz köhnə

kitab və jurnallarını oxuyurdu. Təzələrini almağa mümkün yox idi.

Kitablar köhnə olduğundanmı və ya bəlkə şərait dəyişdiyindənmi,

mütaliə əvvəlki kimi onu cəlb etmir və yorurdu. Vaxtı boş keçməsin

downloaded from KitabYurdu.org

deyə, kitabları üçün müfəssəl kataloq düzəltmişdi, onların kötüklərinə

nömrə yapışdırardı, bu mexaniki və zəhmətli iş ona mütaliədən maraqlı

gəlirdi. Yeknəsəq və zəhmətli iş onun fikirlərini anlaşılmaz bir surətdə

oxşayırdı, o heç bir şeyin fikrini çəkmirdi, vaxt da sürətlə gəlib

keçirdi.Hətta mətbəxdə oturub Daryuşka ilə kartof soymaq və ya darı

arırmaq ona maraqlı gəlirdi. Şənbə və bazar günləri kilsəyə gedirdi.

Divar dibində durub gözlərini süzür, nəğməyə qulaq asır və atası, ailəsi,

universitet, din haqqında düşünürdü; özünü sakit, kədərli hiss edirdi,

sonra kilsədən gedərkən ibadətin belə tez qurtardığına heyifsilənirdi.

O, söhbət etmək üçün iki dəfə xəstəxanaya, İvan Dmitriçin yanına

getmişdi. Lakin İvan Dmitriç hər dəfə onu çox həyəcanlı və qəzəbli

qarşılamışdı; Andrey Yefimıçdan ona rahat buraxmasını xahiş etmişdi,

çünki boçboğazlıq çoxdan bəri onun zəhləsini tökmüşdü, o deyirdi ki,

çəkdiyi olmazın əziyyətlər qarşısında bu əclaf və alçaq adamlardan

yalnız bircə mükafat istəyir – onu təkbaşına dama salsınlar. Olmaya

bunu da ona çox gördülər? Andrey Yefimıç hər iki dəfə onunla

xudahafizləşərkən gecəniz xeyrə qalsın deyəndə, o, donquldanıb

– İzalə ol başımdan!

İndi Andrey Yefimıç iki yol arasında qalmışdı; bilmirdi ki, bir də onun

yanına getsin, ya yox? Getməyi arzu edirdi.

Əvvəllər Andrey Yefimıç nahardan sonra otaqları gəzib düşünürdü, indi

isə nahar zamanından axşam çayınadək divanda üzü divara uzanaraq

xırda-xuruş fikirlərə dalırdı və bu fikirlərə heç cür qalib gələ bilmirdi.

İyirmi ildən artıq xidmət qarşısında ona nə bir təqaüd, nədə birdəfəlik

maddi yardım göstərmədikləri ona bərk təsir etmişdi. Əlbəttə, o,

namusla işləməmişdi, lakin təqaüdü, namuslu oldu-olmadı, hər bir

qulluqçu alır. Müasir ədalət məhz bundan ibarətdir ki, rütbə ilə, ordenlə

downloaded from KitabYurdu.org

və təqaüdlə insanın əxlaqi keyfiyyəti və qabiliyyəti deyil, ümumiyyətlə

hər cür xidmət təltif edilir. Bəs nə üçün təkcə o, istisna təşkil etsin? Pulu

heç yox idi. Dükanın qabağından keçməyə və ev sahibəsinin gözünə

görünməyə utanırdı. Pivə üçün artıq otuz iki manat borc yığılmışdı.

Meşşan Belovaya da borclu idilər. Daryuşka köhnə paltarlardan və

kitablardan satır və ev sahibəsinə yalan söyləyirdi ki, guya doktor bu

yaxınlarda böyük pul alacaqdır.

Yığmış olduğu min manatı səyahətə xərclədiyinə heyifsilənirdi. Bu min

manat belə gündə onun üçün böyük iş görərdi! Adamlar onu dinc

qoymurdular. Xobotov öz xəstə iş yoldaşını hərdənbir yoluxmağı özünə

borc bilirdi. Andrey Yefimıç onun hər şeyindən: tox sifətindən, pis,

danışığından, “iş yoldaşı” deməsindən, uzunboğaz

çəkmələrindən zəhləsi gedirdi, ən iyrənc şey də o idi ki, o Andrey

Yefimıçi müalicə etməyi özünə borc bilirdi və doğrudan da onu

sağaltmaqda olduğunu güman edirdi. Hər dəfə gələndə özü ilə bir şüşə

bromlu kalium və ravənd həbi gətirirdi.

Mixail Averyanıç da öz dostunu yoluxmağı və onu əyləndirməyi özünə

borc bilirdi. Hər dəfə Andrey Yefimıçın yanına gələndə saxta açıq-

saçıqlıqla danışır, zorla qəhqəhə çəkir və doktoru inandırmağa başlayırdı

ki, şükür Allaha, bu gün rəngi durudur, bundan sonra halı daha yaxşı

olacaq. Bundan belə nəticə çıxarmaq olardı ki, o öz dostunun halını

ümidsiz hesab edir. Varşavada aldığı borcu hələ qaytarmadığı üçün bərk

xəcalət çəkirdi, ona görə də özünü o yerə qoymayaraq, daha ucadan

qəhqəhə çəkir və gülməli söhbətlər edirdi. Danışdığı lətifələr və

hekayələr istər Andrey Yefimıça, istərsə də özünə indi tükənməz və

Andrey Yefimıç həmişə onun hüzurunda divana uzanıb üzünü divara

çevirir cə canını dişinə tutub dostunun boşboğazlığını dinləyirdi, qəlbi

downloaded from KitabYurdu.org

acıqla dolurdu və hər dəfə dostu gedəndən sonra bu acıq getdikcə artır

və sanki boğazını tıxayırdı.

Xırda fikirləri başından qovmaq üçün tez düşünməyə başlayırdı ki, o özü

də, Xobotov da, Mixail Averyanıç da gec-tez məhv olub gedəcək və

özlərindən sonra heç bir iz-əsər buraxmayacaqlar. – Əgər milyon il

bundan sonra fəzada yer kürəsi yanından bir ruh uçub keçsə, ehtimal ki,

yerdə gil və çılpaq qayalarından başqa heç bir şey görməyəcəkdir. Hər

şey – mədəniyyət də, əxlaq qanunu da – məhv olub gedəcək və hətta

yerində alaq otları da bitməyəcəkdir. Daha dükançıdan xəcalət çəkmək,

vecsiz Xobotovla, Mixail Averyanıçla dostluq etmək nə deməkdir?

Bütün bunlar boş və mənasız şeylərdir.

Lakin bu cür mühakimələr daha kömək etmirdi. Yer kürəsinin milyon il

sonrakı halını təsəvvürünə gətirən kimi, çılpaq qayalığın arxasından

uzunboğaz çəkməli Xobotov və ya gərgin bir surətdə qəhqəhə çəkən

Mixail Averyanıç görünür və hətta onun xəcalətli pıçıltısı da eşidilirdi:

“Varşavada aldığım borcu, əzizim, bu yaxında verəcəyəm… Arxayın

Bir dəfə Mixail Averyanıç nahardan sonra dostunun yanına gəldi;

Andrey Yefimıç divanda uzanmışdı. Elə bu zaman Xobotov da

downloaded from KitabYurdu.org

təsadüfən gəldi, özü ilə bromlu kalium gətirmişdi. Andrey Yefimıç

yerində ağır-ağır dikəldi və əllərini divana dayayaraq oturdu.

Mixail Averyanıç sözə başladı:

– Bu gün, dostum, rəngin dünənkinə nisbətən xeyli durulmuşdur. Qoçaq

adamsınız! Vallah, qoçaqsınız!

Xobotov əsnəyə-əsnəyə dedi:

– Əlbəttə, sağalmaq lazımdır. Söz yox ki, bu üzüntü sizi təngə gətiribdir.

Mixail Averyanıç nəşə ilə dedi:

– Sağalmağınıza söz ola bilməz. Hələ yüz il də yaşayacağıq! Bəs nə!

– Yüz il olmasa da, heç olmasa iyirmi il yaşayarıq, – deyə Xobotov

təsəlli verdi. – Eybi yoxdur, əzizim, ruhdan düşməyin… Bu qədər qüssə

– Biz hələ özümüzü göstərəcəyik – deyə qəhqəhə çəkdi. – Hələ özümüzü

göstərəcəyik! Gələn il, Allah qoysa, Qafqaza gedərik və oranı başdan-

başa at belində gəzərik – hop-hop! Hop! Qafqazdan qayıdanda da,

downloaded from KitabYurdu.org

ölməsək, sağ qalsaq, toy elərik. – Mixail Averyanıç hiyləgərcəsinə göz

vurdu. – Sizi, bizim əziz dostumuz, evləndirərik… Bəli evləndirərik…

Andrey Yefimıç birdən səbr kasasının dolduğunu hiss etdi; ürəyi bərk-

bərk döyünməyə başladı. Cəld yerindən durub pəncərəyə yanaşdı və:

– Bu bayağılıqdır! – dedi. – Məgər bayağı danışdığınızı anlamırsınız?

O, yumşaq və nəzakətlə danışmaq istəyirdi, lakin iradəsinə zidd olaraq

yumruqlarını düyünlədi və başından yuxarı qaldırıb rəşəli bir səslə

– Məni rahat buraxın! – Rəngi pul kimi qızarmışdı, bütün bədəni əsirdi. –

Rədd olun Buradan! İkiniz də rədd olun!

Mixail Averyanıç və Xobotov ayağa qalxdılar və əvvəlcə ona heyrətlə,

sonra isə qorxu ilə baxmağa başladılar. Andrey Yefimıç yenə bağırırdı:

– Hər ikiniz rədd olun! Kütün biri kütlər! Mənə sənin nə dostluğun

lazımdır, nə də dərmanın, kütün biri küt! Nə qədər bayağılıq! Nə qədər

Xobotov və Mixail Averyanıç karıxmış halda bir-birinə baxdılar, dal-

dalı çəkilib dəhlizə çıxdılar. Andrey Yefimıç bromlu kalium şüşəsini

qapıb onların dalınca tulladı, şüşə cingilti ilə kandara dəyib qırıldı. Sonra

omların dallarınca yüyürüb ağlar səslə bağırdı:

downloaded from KitabYurdu.org

– Rədd olun buradan! Cəhənnəm olun başımdan!

Qonaqlar çıxıb gedəndən sonra Andrey Yefimıç titrətmə-qızdırmalı

adam kimi əsərək, divana uzandı və uzun zaman:

– Küt adamlar! Axmaqlar! – deyə təkrar etdi

Hirsi soyuyandan sonra ilk əvvəl başına belə bir fikir gəldi ki, zavallı

Mixail Averyanıç indi yəqin bərk inciyib və ürəyi sınıbdır, nə qədər

dəhşətli bir hal! Əvvəllər heç vaxt belə şey olmazdı. Bəs mənim ağlım

və mərifətim hanı? Mənim idrakım və fəlsəfi laqeydliyim hanı?

Doktor xəcalətindən və təəssüfündən bütün gecə yata bilmədi, səhəri isə

saat ona yaxın poçt idarəsinə gedib müdirdən üzr istədi.

Bundan mütəəssir olmuş Mixail Averyanıç içini çəkərək:

– Gəlin, dünənki əhvalatı heç yada salmayaq, – dedi və onun əlini bərk

sıxdı. – Keçmişi yada salanın gözü çıxsın. Lyubovkin! – deyə ucadan elə

bağırdı ki, bütün poçtalyonlar və camaat diksindi. – Stul ver görək. Sən

gözlə! – deyə barmaqlıq arasından ona sifarişli məktub uzadan qadının

üstünə qışqırdı. – Görürsən ki, başım qarışıqdır! – Sonra üzünü Andrey

Yefimıça tutubnəzakətlə dedi: – Keçmişi yada salmasaq yaxşıdır.

Oturun, əzizim, xahiş edirəm.

O bir dəqiqəliyə dizlərini sığalladıqdan sonra dedi:

downloaded from KitabYurdu.org

– Sizdən incimək heç mənim fikrimə belə gəlməzdi. Xəstəliklə zarafat

olmaz, dostum. Sizin dünənki tutmanız doktorla məni qorxutdu, sonra

uzun-uzadı sizin haqqınızda danışdıq. Əziz dostum, niyə siz öz

xəstəliyinizlə ciddi məşğul olmursunuz? Heç bu yarayan işdir?

Dostluğumuza ərk eləyib açıq danışmağıma sizdən üzr istəyirəm, – deyə

Mixail Averyanıç pıçıldadı, – sizin yaşayışınız olduqca pis şəraitdə

keçir: darısqallıq, natəmizlik, qulluq edəniniz yox, müalicə üçün

vəsaitiniz yox… Əziz dostum, doktorla bərabər sizdə bir xahişimiz var,

məsləhətimizə əməl edin: xəstəxanada yatıb özünüzü müalicə etdirin!

Orada yemək də, qulluq da, müalicə də var. Söz yanınızda qalsın,

Yevgeni Fyodorıç ətiacı adam olsa da, məlumatlıdır, ona tamamilə bel

bağlamaq olar. Mənə söz verib ki, sizinlə məşğul olar.

Andrey Yefimıç poçt müdirinin səmimiliyindən və birdən-birə

yanaqlarında işıldayan göz yaşlarından mütəəssir olub, əlini döşünə

– Hörmətli dostum, buna inanmayın! – deyə pıçıldadı. – Onların sözünə

inanmayın! Yalan danışırlar! Mənim xəstəliyim yalnız bundan ibarətdir

ki, iyirmi il ərzində bu şəhərdə yalnız bircə ağıllı adam tapmışam, ancaq

o da dəlidir. Məndə heç bir xəstəlik yoxdur, ancaq mən çıxış yolu

olmayan bir tilsimə düşmüşəm. Fərqi yoxdur, mən hər bir şeyə hazıram.

– Xəstəxanada yatmağınız məsləhətdir, əziz dostum.

– Məndən ötrü heç fərqi yoxdur, istər lap qəbir olsun.

– Ancaq, dostum, xahişim budur, söz verəsiniz ki, Yevgeni Fyodorıçın

dediklərinə qulaq asacaqsınız.

downloaded from KitabYurdu.org

– Söz verirəm. Ancaq təkrar edirəm, hörmətli dostum, mən tilsimə

düşmüşəm. İndi hər şey, hətta dostlarımın səmimi müdaxiləsi belə, bircə

şeyə – mənim məhv olmağıma sövq edilibdir. Mən məhv oluram və

bunu mətanətlə etiraf edirəm.

– Fikir etməyin əzizim, sağalarsınız.

Andrey Yefimıç əsəbi halda dedi:

– Bu sözlərdən nə çıxar? Ömrünün axırında, mənim indi keçirdiyim

haləti keçirməyə adam tək-tək tapılar. Sizə desələr ki, məsələn,

böyrəkləriniz xarabdır və ürəyiniz şişibdir, özünüzü müalicə etdirməyə

başlarsınız və ya sizə dəli, yaxud da cani desələr, xülasə, adamların

diqqəti sizə cəlb olunsa, – bilin ki, çıxılmaz bir tilsimə düşmüsünüz. Bu

tilsimdən çıxmağa can atdıqda, yolunuzda daha da azacaqsınız. Bu cür

vəziyyətdə təslim olmaq lazımdır, çünki heç bir insan qüvvəsi sizi bu

fəlakətdən qurtara bilməyəcəkdir. Məncə belədir.

Barmaqlığın dalındakı adamlar getdikcə artırdı. Andrey Yefimıç müdirin

işinə mane olmasın deyə, ayağa qalxıb xudahafizləşməyə başladı. Mixail

Averyanıç, xəstəxanada yatacağına dair ondan bir daha söz aldı və onu

bayır qapıya qədər ötürdü.

Həmin gün axşama yaxın Xobotov gözlənilmədən Andrey Yefimıçın

yanına gəldi, əynində yarımkürk, ayağında da uzunboğaz çəkmə vardı, o

elə bir əda ilə danışmağa başladı ki, guya dünən heç bir şey olmayıbmış.

downloaded from KitabYurdu.org

– Sizin yanınıza bir iş üçün gəlmişəm, dostum. Sizi dəvət etmək

istəyirəm: mənimlə konsiliuma gəlmək istərsinizmi?

Andrey Yefimıç Xobotovun onu gəzinti ilə əyləndirmək və ya ona

doğrudan da pul qazanmaq üçün imkan vermək niyyətində olduğunu

güman edib, tez geyindi və onunla bərabər küçəyə çıxdı. O, dünənki

taqsırını ört-basdır etməyə və barışmağa can atırdı, dünənki əhvalat

haqqında dilinə bir kəlmə belə söz gətirməyən və ehtimal ki, ona yazığı

gələn Xobotova ürəkdən təşəkkür edirdi.

Andrey Yefimıç soruşdu:

– Mənim xəstəxanamda. Mən çoxdan bəri onu sizə göstərmək

istəyirdim… Çox maraqlı bir xəstəlikdir.

Xəstəxana həyətinə girdilər, baş korpusu ötüb, ruhi xəstələrin olduğu

fligelə yollandılar. Nədənsə buraya gələnəcən heç danışmadılar. Nikita

adəti üzrə yerindən sıçrayıb, ayaq üstə dik durdu.

Xobotov Andrey Yefimıçla palataya girərkən asta səslə dedi:

– Burada bir xəstənin ciyərində ağırlaşma əmələ gəlmişdir. Siz burada

gözləyin, mən bu saat gəlirəm. Stetoskop gətirəcəyəm.

downloaded from KitabYurdu.org

Xobotov bayıra çıxdı.

Hava qaralırdı. İvan Dmitriç üzünü yastığa tıxayıb öz yataöında

uzanmışdı; iflic xəstə hərəkətsiz oturub yavaşca ağlayır və dodaqlarını

titrədirdi. Kök mujik və keçmiş çeşidçi yatmışdılar. Sakitlikdi.

Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin çarpayısında oturub gözləyirdi. Yarım

saata qədər keçdi və palataya Xobotovun əvəzində Nikita girdi,

qucağında xalat, kimin isə köynək-tumanı və tuflisi vardı.

– Buyurun geyinin, zati-aliləri. – Yəqin, təzə gətirilmiş boş bir çarpayını

göstərərək əlavə etdi: – Yatağınız budur, buraya buyurun. Eybi yoxdur,

Allahın köməkliyi ilə sağalarsınız.

Andrey Yefimıç məsələni anladı. Dinməz-söyləməz durub Nikitanın

göstərdiyi çarpayıda oturdu; Nikitanın dayanıb gözlədiyini gördükdə, lüt

soyundu və soyunduğuna xəcalət çəkdi. Sonra xəstəxana paltarını geydi,

downloaded from KitabYurdu.org

tuman çox gödək idi, köynək uzun idi, xalat isə quru balıq qoxusu

– Allah qoysa, sağalarsınız, – deyə təkrar etdi və Andrey Yefimıçın

çıxartdığı paltarı qucağına alıb bayıra çıxdı və qapını bağladı.

Andrey Yefimıç utana-utana xalata bürünərək və öz təzə kostyumunda

dustağa oxşadığını hiss edərək düşünürdü: “Fərqi yoxdur… İstər frak

olsun, istər mundir olsun, istərsə də bu xalat olsun – heç fərqi

Bəs saat? Yan cibindəki yazı dəftərçəsi? Papiros? Nikita paltarı hara

apardı? İndi, deyəsən, ölənə kimi daha şalvar, jilet və çəkmə geymək

müyəssər olmayacaq. Bütün bunlar ilk zamanlar ona bir növ qəribə və

hətta anlaşılmaz görünürdü. Andrey Yefimıç indi də bu fikirdə idi ki,

meşşan Belovanın evi ilə 6 №-li palata arasında heç bir fərq yoxdur, bu

dünyada hər şey mənasız və qarmaqarışıqdır, bununla belə Andrey

Yefimıçın əlləri əsir, ayaqları soyuyurdu, bir azdan sonra İvan Dmitriçin

durub onu xalatda görəcəyi fikrindən qorxurdu. O, durub otaqda bir az

gəzdi və yenə oturdu.

Yarım saat, bir saat oturdu, bu cür boş-boşuna oturmaqdan bərk darıxdı;

əcəba, bu adamlar kimi burada günlərlə, həftələrlə və hətta illərlə

yaşamaq olarmı? Andrey Yefimıç darıxdığından oturur, gəzir, yenə də

otururdu; gedib pəncərədən bayıra baxmaq və otaqda var-gəl eləmək

olar. Bəs sonra? Büt kimi hey bu cür oturub düşünməkdən nə çıxar?

Yox, bu mümkün deyil.

downloaded from KitabYurdu.org

Andrey Yefimıç uzandı, lakin tez ayağa qalxdı, xalatının qolu ilə alnının

tərini sildi və üzü quru balıq qoxusu verdiyini hiss etdi. Yenə otaqda

gəzinməyə başladı. Qollarını heyrətlə açaraq dedi:

– Burada anlaşılmazlıq var… Məsələni aydınlaşdırmaq lazımdır, mütləq

Bu zaman İvan Dmitriç yuxudan oyandı. Çarpayısında oturub

yumruqlarını yanaqlarına dayadı. Tüpürdü. Sonra tənbəl-tənbəl doktora

baxdı və yəqin ki, ilk dəqiqə heç bir şey anlamadı; lakin az sonra onun

yuxulu üzü acıqlı və istehzalı bir şəkil aldı. Gözünün birini qıyaraq,

yuxulu səsi ilə xırıldadı:

– Aha, dostum, sizi də buraya basdılar! Çox şadam, vaxt var idi siz

adamların qanını içirdiniz, indi də sizinkini içəcəklər. Gözəl işdir!

Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin sözlərindən qorxaraq:

– Burada bir növ anlaşılmazlıq var, – dedi, çiyinlərini qısdı və: – Bir növ

anlaşılmazlıq var, – deyə təkrar etdi.

İvan Dmitriç yenə tüpürüb yerinə uzandı.

– Mənhus həyat! – deyə donquldandı. – Bu həyatın, çəkilən iztirablar

qarşısında mükafatla, opera apofeozu ilə deyil, ölümlə bitəcəyini

düşünmək nə qədər acı, nə qədər ağırdır! Ölən kimi mujiklər gəlib qol-

qıçından yapışacaq və səni zirzəmiyə atacaqlar. Uf! Zərər yoxdur… O

downloaded from KitabYurdu.org

dünyada da kefimiz kök olacaqdır. Mən o dünyadan kabus kimi buraya

gəlib bu əclafları qorxudacağam. Məni gördükdə qorxudan saçları,

Moyseyko qayıtdı və doktoru gördükdə əlini ona uzadıb dedi:

– Bir qəpik sədəqə ver!

Andrey Yefimıç pəncərəyə yanaşıb çölə baxdı. Hava qaralırdı, üfüqdə,

sağ tərəfdən soyuq və tünd qırmızı ay çıxmaqda idi. Xəstəxana barısının

təqribən yüz sajanlığında daş divarla hasarlanmış uca bir ev vardı. Bu,

“Bax, həqiqət budur!” – deyə Andrey Yefimıç düşündü və onu dəhşət

Ay da, həbsxana da, hasarın üstünə çalınmış mıxlar da, sümükyandıran

zavodun uzaq alovu da dəhşətli idi. Arxa tərəfdən iniltili səs eşidilirdi.

Andrey Yefimıç geri döndü, döşündə parlaq ulduzları və ordenləri olan

downloaded from KitabYurdu.org

bir adam gördü, bu adam gülümsəyir və hiyləgərcəsinə göz vururdu. Bu

da Andrey Yefimıça dəhşətli göründü.

Andrey Yefimıç öz-özünü inandırırdı ki, ayda da, həbsxanada da qəribə

bir şey yoxdur, ruhən sağlam olan adamlar da orden taxırlar və bütün

bunlar vaxtilə çürüyüb torpağa dönəcəklər, lakin birdən onu elə bir

ümidsizlik qapladı ki, hər iki əli ilə barmaqlıqdan yapışıb var gücü ilə

onu silkələdi. Möhkəm barmaqlıq heç qımıldanmadı da.

Sonra qorxusu artmasın deyə gedib İvan Dmitriçin yanında oturdu. O,

titrəyərək və alnının soyuq tərini silərək dedi:

– Ruhdan düşdüm, əzizim. Ruhdan düşdüm. İvan Dmitriç istehza ilə ona

– Siz hələ bir az da filosofluq eləyin.

– Aman Allah, aman Allah… Elədir, elədir… Siz, gərək, demişdiniz ki,

Rusiyada fəlsəfə yoxdur, amma hər kəs, hətta xırda-xuruş adamlar da

filosofluq edir. Axı bu cür adamların filosofluq etməsinin heç kəsə zərəri

yoxdur, – deyə Andrey Yefimıç ağlamaq istəyən və qarşısındakının

ürəyini yumşaltmağa çalışan bir adam kimi dilləndi. – Daha bu cür

istehzalı gülüş nəyə lazımmış? Bu xırda-xuruş adamlar təmin

olunduqları halda, necə filosofluq etməsinlər? Ağıllı, mərifətli, məğrur,

azadlıq sevən, Allah sifətli bir şəxs üçün çirkin, sarsaq bir şəhərə aralıq

hakimi getməkdən və ömrünü küpə qoymaq, zəli salmaq, qan aldırmaqla

keçirməkdən başqa çıxış yolu yoxdur. Bu qədər şarlatanlıq, məhdudluq,

bayağılıq olar? Ay Allah!

downloaded from KitabYurdu.org

– Siz axmaq söz danışırsınız. Aralıq həkimi olmağı bəyənmirdinizsə,

– Heç yerə, heç yerə mümkün deyil. Biz acizik, əzizim. Əvvəllər mən

laqeyd idim, sağlam və ağıllı mühakimələr yürüdürdüm, ancaq həyat

qaba bir surətdə mənə toxunan kimi ruhdan düşdüm… Bu, yorğunluq

nəticəsi idi… Biz zəifik, yaramazıq… Siz də beləsiniz, mənim əzizim.

Siz ağıllısınız, alicənabsınız, ana südü ilə birlikdə sizə gözəl hisslər

aşılanmışdır, lakin həyata qədəm qoyan kimi yorulub xəstələnmisiniz…

Qaranlıq çökəndə Andrey Yefimıçı, qorxu və inciklik hissindən başqa,

zəhlətökən bir şey də yormağa başladı. Nəhayət, o, başa düşdü ki, xətri

pivə və papiros istəyir.

– Mən buradan çıxacağam, əzizim, – dedi. – Deyəcəyəm buraya işıq

gətirsinlər… Dözə bilmirəm… qüvvəm çatmır…

Andrey Yefimıç gedib qapını açdı, lakin Nikita cəld yerindən sıçrayıb

– Hara gedirsiniz? Olmaz, olmaz! – dedi. – Yatmaq vaxtıdır!

Andrey yefimıç tələsik dedi:

– Mən ancaq bircə dəqiqə həyətdə gəzmək istəyirəm!

downloaded from KitabYurdu.org

– Olmaz, olmaz, buyruq yoxdur. Özünüz ki, yaxşı bilirsiniz.

Nikita qapını çırpdı və arxasını qapıya dayadı.

Andrey Yefimıç çiyinlərini qısaraq soruşdu:

– Mən buradan çıxsam, kimə zərər toxuna bilər? Başa düşə bilmirəm! –

Sonra titrək bir səslə dedi: – Nikita, mən çıxmalıyam! Mənə lazımdır!

Nikita öyüd tərzində dedi:

– Qayda-qanunu pozmayın, yaxşı deyil!

İvan Dmitriç birdən:

– Bu nə oyundur, belə də iş olar? – deyə bağırdı və yerindən sıçradı. –

Onun nə haqqı var buraxmasın? Onlar nə cəsarətlə bizi burada

saxlayırlar? Qanunda, gərək ki, aydın deyilir: heç kəs məhkəməsiz,

azadlıqdan məhrum edilə bilməz! Bu zorakılıqdır! Özbaşınalıqdır!

Andrey Yefimıç İvan Dmitriçin bağırmasından ürəklənərək dedi:

– Əlbəttə, özbaşınalıqdır! Mənə lazımdır, ona görə də çıxmalıyam! Onun

haqqı yoxdur! Burax, sənə deyirəm!

downloaded from KitabYurdu.org

İvan Dmitriç:

– Eşitmirsən, qanmaz heyvan? – deyə bağırdı və yumruğu ilə qapını

döydü. – Aç, yoxsa qapını sındıraram! Qaniçən!

Andrey Yefimıç bütün vücudu ilə əsərək çığırdı:

– Aç qapını! Mən tələb edirəm!

Nikita qapı dalından:

– Danış görək! – deyə cavab verdi. – Danış!

– Heç olmasa Yevgeni Fyodoriçi buraya çağır! De ki, səni Andrey

Yefimıç bir dəqiqəliyə yanına çağırır! – Sabah özü gələcəkdir.

İvan Dmitriç sözünə davam edərək dedi:

– Bizi heç vaxt buraxmayacaqlar! Burada çürüdəcəklər. Pərvərdigara,

doğrudanmı o dünyada cəhənnəm yoxdur və bu alçaq həriflər

bağışlanacaqlar! Bəs ədalət hanı? Aç qapını, yaramaz, bağrım çatladı! –

deyə o, cır səslə qışqırdı və qapıya təkan verdi. – Vurub başımı

Nikita tez qapını açdı, əlləri ilə, dizi ilə Andrey Yefimıçı kobud surətdə

itələdi, sonra qolaylanıb üzünə bir yumruq ilişdirdi. Andrey Yefimıça

downloaded from KitabYurdu.org

elə gəldi ki, guya başından böyük bir dalğa aşdı və onu çarpayıya doğru

sürüklədi; ağzı doğrudan da şor olmuşdu; ehtimal ki, dişləri qanamışdı.

Üzüb dalğanın üstünə çıxmaq istəyirmiş kimi, əllərini havada

yırğalamağa başladı və kimin isə çarpayısından yapışdı, bu zaman

Nikitanın iki dəfə kürəyinə vurduğunu hiss etdi.

İvan Dmitriç ucadan bağırdı, yəqin onu döyürdülər. Sonra hər şey

sakitləşdi. Ay işığı barmaqlıqdan keçərək döşəməyə tor kimi şəbəkəli

kölgə salmışdı. Adamı vahimə bürüyürdü. Andrey Yefimıç nəfəsini

gizlətmişdi: onu bir daha vuracaqlarını qorxu ilə gözləyirdi. Sanki bir

adam orağı qapıb onun sinəsinə və bağırsaqlarına saplamış və burmuşdu.

Ağrının gücündən yastığı dişləyirdi, dişlərini bərk-bərk qıcamışdı;

birdən bu hərc-mərclik içində başından dəhşətli, dözülməz bir fikir

keçdi: ayın işığında indi qara kilkələr kimi görünən bu adamlar da,

demək, illər boyu hər gün onun bu saat hiss etdiyi ağrıları, işgəncələri

keçirmişlər. Necə olmuşdur ki, o iyirmi il ərzində bu zavallıların çəkdiyi

əzab və iztirabdan xəbəri olmamış və bunu bilmək də istəməmişdir. O,

ağrının nə olduğunu bilmirdi, demək müqəssir deyildi, lakin Nikita kimi

lal və qaba olan vicdan onu təpədən dırnağa qədər soyumağa məcbur

etdi. Andrey Yefimıç yerindən dik atıldı, var gücü ilə bağırmaq,

Nikitanı, sonra Xobotovu, nəzarətçini və feldşeri, axırda da özünü

öldürmək üçün tez qaçmaq istədi, lakin sinəsindən heç bir səs çıxmadı,

ayaqları da ona tabe olmadı, o, hirsindən təngnəfəs olub əynindəki xalatı

və köynəyi parçaladı, döşəməyə sərələnib özündən getdi.

downloaded from KitabYurdu.org

Ertəsi gün səhər onun başı bərk ağrıyır, qulaqları uğuldayırdı, bütün

bədəni əzgin, taqətsiz idi. Dünənki zəifliyini xatırlayarkən, utanmır,

sıxılmırdı. Dünən o, qorxaqlıq göstərir, hətta aydan da qorxurdu,

qabaqlarda heç ağlına gətirmədiyi hissləri və fikirləri, məsələn,

filosofluq edən xırda-xuruş adamların təmin edilmədiyi fikrini

səmimiyyətlə ifadə edirdi. İndi isə ondan ötrü heç bir şeyin fərqi yox idi.

O, yemir, içmir, hərəkətsiz uzanır və qusurdu.

Ona sual verəndə: “Məndən ötrü fərqi yoxdur, – deyə düşünürdü. –

Cavab verməyəcəyəm… Məndən ötrü fərqi yoxdur”.

Nahardan sonra Mixail Averyanıç gəlib ona bir çetvər çay, bir girvənkə

də marmelad gətirdi. Daryuşka da gəldi, qüssəli-qüssəli düz bir saat

onun çarpayısının yanında hərəkətsiz dayandı. Doktor Xobotov da onu

ziyarət etdi. O bir şüşə bromlu kalium gətirmişdi. Nikitaya tapşırdı ki,

palataya dərman qoxusu versin.

Axşama yaxın Andrey Yefimıç apoplektik zərbədən öldü. Əvvəlcə

özündə sarsıdıcı bir üşütmə və ürəkbulanma hiss etdi; elə bil murdar bir

şey bütün bədənini, hətta barmaqlarını bürüyərək, mədəsindən başına

yayıldı, gözlərini və qulaqlarını qapladı. Gözlərində yaşıl işıltılar əmələ

gəldi. Andrey Yefimıç əcəlinin çatdığını anladı və İvan Dmitriçin,

Mixail Averyanıçla və milyonlarla adamların əbədiyyətə inandıqlarını

xatırladı. Bəlkə əbədiyyət var? Lakin o bu əbədiyyəti istəmirdi, bunu

yalnız bir anlığa düşünmüşdü – dünən kitabda oxuduğu fövqəladə gözəl

və zərif bir maral sürüsü gözünün önündən keçdi; sonra bir arvad ona

məktub uzatdı… Mixail Averyanıç nə isə bir söz dedi. Sonra hər şey yox

oldu və Andrey Yefimıç əbədi yuxuya getdi.

downloaded from KitabYurdu.org

Mujiklər gəlib onun qol-qıçından yapışdılar və ibadətxanaya apardılar,

stol üstünə uzatdılar. Andrey Yefimıçın gözləri açıq qalmşdı, ay işığı

üstünə düşmüşdü. Səhər Sergey Sergeiç gəlib çarmıxa çəkilmiş İsanın

təsviri qarşısında dua oxudu və keçmiş müdirinin gözlərini qapadı.

Ertəsi gün Andrey Yefimıçı dəfn etdilər. Dəfndə Mixail Averyanıçdan

və Daryuşkadan başqa heç kəs yox idi.

downloaded from KitabYurdu.org

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Çexov Altı nömrəli palata

Xəstəxana həyətində ayıpəncəsi, gicitkən və çətənə kolluqları ilə bürünmüş kiçik bir fligel vardı. Fligelin dəmir damı paslanmışdı; su novçası yarıyadək sınıb tökülmüşdü, artırmasının pillələri çürümüş və qıraq-bucağında ot bitmişdi, evin suvağından təkcə iz qalmışdı. Fligelin qabaq tərəfi xəstəxanaya, dal tərəfi isə çölə baxırdı. Fligeli çöldən, üstünə çoxlu mıx çalınmış xəstəxana hasarı ayırırdı. Bu, ucları yuxarı sancılmış mıxlar, hasarın və fligelin özü, yalnız xəstəxana və həbsxana tikililərinə məxsus kədərli və çox pis bir görünüşdə idi.

Əgər gicitkənin dalayıb yandırmasından qorxmusunuzsa, gəlin dar cığırla gedib fligelin içərisinə tamaşa edək. Birinci qapını açıb dəhlizə giririk. Burada divarın və peçin dibinə bir yığın xəstəxana tör-töküntüsü atılmışdır. Döşəklər, köhnə cırıq xalatlar, heç nəyə yaramayan göy zolaqlı köynəklər, yırtıq ayaqqabılar bir yerə tökülmüş, əzilmiş, qarışdırılmışdır, bu şeylər çürüyür və ətrafa pis qoxu yayır.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Anton çexov altı nömrəli palata

Xəstəxana həyətində ayıpəncəsi, gicitkən və çətənə kolluqları ilə bürünmüş kiçik bir fligel vardı. Fligelin dəmir damı paslanmışdı; su novçası yarıyadək sınıb tökülmüşdü, artırmasının pillələri çürümüş və qıraq-bucağında ot bitmişdi, evin suvağından təkcə iz qalmışdı. Fligelin qabaq tərəfi xəstəxanaya, dal tərəfi isə çölə baxırdı. Fligeli çöldən, üstünə çoxlu mıx çalınmış xəstəxana hasarı ayırırdı. Bu, ucları yuxarı sancılmış mıxlar, hasarın və fligelin özü, yalnız xəstəxana və həbsxana tikililərinə məxsus kədərli və çox pis bir görünüşdə idi.

Əgər gicitkənin dalayıb yandırmasından qorxmusunuzsa, gəlin dar cığırla gedib fligelin içərisinə tamaşa edək. Birinci qapını açıb dəhlizə giririk. Burada divarın və peçin dibinə bir yığın xəstəxana tör-töküntüsü atılmışdır. Döşəklər, köhnə cırıq xalatlar, heç nəyə yaramayan göy zolaqlı köynəklər, yırtıq ayaqqabılar bir yerə tökülmüş, əzilmiş, qarışdırılmışdır, bu şeylər çürüyür və ətrafa pis qoxu yayır.

Gözətçi Nikita, damağında çubuq, həmişə bu tör-töküntünün üstünə uzanırdı; bu, istefaya çıxmış köhnə bir soldat idi, paltarına tikilmiş baftaları belə saralmışdı. Üzü sərt və arıqdı, sallaq qaşları sifətini qoyun itinə oxşadırdı, burnu pul kimi qırmızı idi; boyu alçaq, görünüşü arıqdı, lakin gövdəsi zəhmli, yumruqları saz idi. O, dünyada qayda-qanunu hər şeydən çox sevən və ona görə də bunları döyməyin zəruri olduğunu inanan sadədil, icraçı və küt adamlar zümrəsinə mənsub idi. O, adamların üzünə, döşünə, kürəyinə, hər yerinə vururdu və əmin idi ki, bunsuz burada qayda ola bilməz.

Sonra, dəhliz hesab edilməzsə, bütün fligeli tutan böyük, geniş bir otağa girirsiniz. Otağın divarları çirkli abı rəngə boyanmış, tavanı his çəkmişdir, yəqin qış vaxtı burada peçlər his verir və otaqda dəm olur. İçəridən çəkilmiş barmaqlıqlar pəncərələri eybəcər bir şəklə salmışdır. Döşəmə bozarmış və köhnəlmişdir. Otaqdan turş kələm, əsgi yanığı, taxtabiti və ammonyak qoxusu gəlir, bu qoxu ilk dəqiqədə sizə elə təsir bağışlayır ki, elə bil heyvanxanaya girmisiniz.

Otaqda döşəməyə vintlənmiş çarpayılar vardı. Bu çarpayılarda göy xəstəxana xalatı geymiş və başlarına qədim modalı qalpaq qoymuş adamlar oturur və yatırdılar. Bunlar dəli idilər.

Cəmisi beş nəfər idi. Bunlardan yalnız biri adlı-sanlı idi, qalanları isə adi meşşanlar idi. Qapıdan birinci olan ucaboy, arıq, sarı bığları parıldayan, ağlar gözlü meşşan, başını ovuclarına dayayıb, gözlərini bir nöqtəyə zilləmişdi. Bu kişi gecə-gündüz dərdə-qüssəyə qapılır, başını yırğalayır, ah çəkir və acı təbəssümlə gülümsəyirdi, söhbətdə az-az iştirak edir, suallara adətən cavab vermirdi. Yeməyi-içməyi də qeyri-ixtiyari idi: nə vaxt təklif etsələr; palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzişir və yanaqlarındakı qırmızılıq onun vərəm xəstəliyinə tutulduğunu göstərirdi.

Onun o tayındakı çarpayıda alçaq boylu, zirək, xeyli oynaq bir qoca uzanmışdı, onun keçi saqqalı, zənci saçları kimi qara, qıvırcıq saçları vardı. Gündüzlər palatada bu pəncərədən o pəncərəyədək gəzinir, öz yatağında bardaş qurub oturur, şaqraq quşu kimi fit çalır, yavaşca oxuyur və hırıldayırdı. Gecələr Allaha daha yaxşı ibadət eləmək üçün, yəni yumruqlarını döşünə döymək və barmaqları ilə qapını qurdalamaq üçün duranda, uşaq kimi şən və qıvraq olurdu. Bu, yəhudi Moyseyko idi, iyirmi il bundan əvvəl onun papaqçı dükanı yanan zaman başına hava gəlmişdi.

6№-li palata sakinlərindən yalnız ona fligeldən və hətta xəstəxana həyətindən küçəyə çıxmağa izn verilirdi. Xəstəxanada uzun müddət qaldığına və dinc, zərərsiz bir dəli, bir şəhər təlxəyi olduğuna görə çoxdan bəri bu imtiyazdan istifadə edirdi, onu daima şəhərin küçələrində başına uşaqlar və itlər toplaşmış halda görməyə adət etmişdilər. Əynində xalat, başında məzəli bir qalpaq və ayağına tuflu, bəzən də ayaqyalın və hətta tumançaq küçələri dolaşır, darvaza və dükanların qarşısında durur və dilənirdi. Bir yerdə ona kvas, başqa bir yerdə çörək, üçüncü bir yerdə pul verirdilər, beləliklə, fligelə həmişə tox və pullu qayıdırdı.Gətirdiklərinin hamısını Nikita əlindən alırdı. Soldat bu hərəkəti çox kobud və qəsdən edərək, yazığın ciblərini çevirir və Allaha and içirdi ki, bundan sonra cuhudu bir daha küçəyə buraxmayacaqdır, çünki qanunsuzluq ondan ötrü hər şeydən pisdir.

Moyseyka qulluq göstərməyi sevirdi. Yoldaşlarına su verir, yatdıqları zaman üstlərini örtür, hərəsinə küçədən bir qəpik pul gətirməyi və təzə tikdirməyi vəd edirdi, sol tərəfindəki iflic qonşusuna qaşıqla xörək yedirirdi. Bütün bu xidmətləri yazığı gəldiyi üçün və ya insanpərvər duyğular xatirinə deyil, yalnız sağ tərəfindəki qonşusu Qromovu təqlid edərək qeyri-ixtiyari ona tabe olduğu üçün edirdi.

Otuz üç yaşlı İvan Dmitriç Qromov keçmişdə məhkəmə pristavı, quberniya katibi olmuşdu, nəciblərdəndi, təqib olunma xəstəliyinə tutulmuşdu. O, gah yumaq kimi yumurlayıd yataqda uzanır, gah da sanki hərəkət etmək məqsədilə, otaqda o küncdən-bu küncə gəzinirdi. O, həmişə məchul, anlaşılmaz bir intizarla həyəcanlı və gərgin bir vəziyyətdə idi. Dəhlizdə azacıq bir xışıltı və ya həyətdə bir səs eşitdimi, tez başını qaldırıb diqqətlə dinləməyə başlardı: onun dalınca gəlmişlər? Onumu axtarırlar? Bu zaman sifətində böyük bir təşviş və ikrah hissi oxunurdu.

Onun mübarizədən və uzun müddət davam edən qorxudan əzab çəkmiş ruhunu ayna kimi əks etdirən enli sümüklü, həmişə solğun və bədbəxt ifadəli üzü mənim xoşuma gəlirdi. Üzündə qəribə və xəstə bir ifadə vardı. Lakin çöhrəsində dərin və səmimi iztirabdan əmələ gələn incə cizgilər ağıl və mərifətə dəlalət edirdi, gözlərində qaynar bir parıltı vardı. O, mehriban və xidmət göstərən adam olduğu və Nikitadan başqa hamı ilə gözəl rəftar etdiyi üçün mənim xoşuma gəlirdi. Xəstələrdən biri yerə düymə, ya qaşıq salanda, cəld yerindən sıçrayır, yerə düşmüş şeyi qaldırıb yiyəsinə verirdi. Hər səhər yoldaşlarına “sabahınız xeyir olsun”, yatanda isə “gecəniz xeyrə qalsın” deyərdi.

Həmişə gərgin vəziyyətdə olmaqdan və üz-gözünü turşutmaqdan başqa, onun dəliliyi bir də bundan ibarətdi: bəzən axşamlar öz xalatına bərk-bərk bürünür, bütün bədəni ilə əsir, dişləri bir-birinə dəyir, çarpayıların arası ilə o küncdən-bu küncə gəzinirdi. Bu zaman o, titrəmə-qızdırma tutmuş adama oxşayırdı. Gəzərkən birdən-birə dayandığından və yoldaşlarına baxdığından mühüm bir şey demək istədiyi anlaşılırdı, lakin yəqin, onu dinləməyəcəklərini və ya anlamayacaqlarını fikirləşib, səbirsizliklə başını yırğalayır və gəzinməsində davam edirdi. Amma danışmaq arzusu tezliklə hər cür mülahizələrə qalib gəlirdi və iradəsini toplayıb odlu-odlu danışmağa başlayırdı. O, sayıqlayan adam kimi hərarətlə danışırdı, sözləri qarışıq və çox zaman anlaşılmaz olurdu, lakin gözlərində də, səsində də son dərəcə gözəl bir ifadə duyulurdu. O, danışanda onu bir dəli, bir insan kimi tanımağa başlayırsınız. Onun dəlilərə məxsus qızğın nitqini kağızda əks etdirmək çətin işdir. O, adamların alçaqlığından, haqqı tapdalayan zülmdən, bir zaman yer üzündə bərpa olacaq gözəl həyatdan, hər dəqiqə ona zalımların kütlüyünü və amansızlığını andıran pəncərə barmaqlıqlarından danışırdı. Beləliklə, köhnə, lakin hələ oxunub qurtarmamış mahnılardan qarışıq, pozuq bir popurri əmələ gəlirdi.

On iki-on beş il bundan əvvəl şəhərin baş küçəsində tikilmiş öz evində Qromov adlı ağır-səngin və varlı bir məmur yaşayırdı. Onun Sergey və İvan adlı iki oğlu vardı. Sergey dördüncü kurs tələbəsi olduğu zaman vərəm xəstəliyinə tutulub ölmüşdü; bu ölüm ailəsində birdən-birə dolu kimi yağan bir sıra bədbəxtliklərin başlanğıcı oldu. Sergeyin dəfnindən bir həftə sonra qoca atası saxtakarlıq və israf üstündə məhkəməyə verildi və çox keçmədən həbsxana xəstəxanasında yatalaqdan öldü. Ev və bütün əmlak müzaidə ilə satıldı və İvan Dmitriç ailəsi ilə bərabər evsiz qaldılar.

Qabaqlar, İvan Dmitriç atasının sağlığında Peterburq Universitetində oxuyarkən atasından ayda altmış-yetmiş manat xərclik alardı. İndi isə öz həyatını tamamilə dəyişməyə məcbur olmuşdu. Səhər tezdən gecə yarısınadək az bir muzdla dərs verməli, ona-buna cürbəcür ərizə yazmalı olduğu üçün yenə ac-yalavac dolanırdı, çünki qazandığının hamısını anasına göndərirdi. Nəhayət, İvan Dmitriç belə ağır yaşayışa davam gətirmədi: ruhdan düşüb xəstələndi və universiteti atıb evə qayıtdı. Şəhərdə qəza məktəbinə müəllimliyə girdi, lakin yoldaşları ilə yola getmədiyindən və şagirdlərin xoşuna gəlmədiyindən, tez bir zamanda müəllimliyi buraxdı. Bir azdan sonra anası da öldü. İvan Dmitriç altı ayadək işsiz qalıb yavan çörək və su ilə dolanmağa məcbur oldu, sonra məhkəmə pristavı vəzifəsinə girdi. Xəstəliyinə görə qulluqdan çıxarılanadək bu vəzifədə qaldı.

O heç vaxt, hətta tələbəlik illərində belə sağlam adama oxşamırdı. Həmişə rəngi sarı, bədəni arıq idi, tez-tez soyuqlayır, az yeyir, pis yatırdı. Bircə qədəh çaxırdan başı gicəllənir və özündən gedirdi. Adamlara böyük meyl göstərirdi, lakin xasiyyətinin tündlüyü və vasvasılığı üzündən, heç kəslə isinişə bilmirdi, bu səbəbə görə özünə dost qazanmamışdı. Şəhərlilərə həmişə həqarətlə baxardı, dediyinə görə, onların kobud nadanlığı və heyvani yaşayışları ona alçaq və mənfur görünürdü. Tenor səsi ilə ucadan və qızğın danışardı, səsində narazılıq və qəzəb, yaxud da vəcd və heyrət duyulurdu. Onunla nə barədə danışırsan-danış, tez söhbəti eyni şeyə çevirərdi: şəhər həyatı adamı darıxdırır, cəmiyyət ali məqsədlər ardınca getmir, sönük, mənasız bir həyat sürür, həyatı təcavüzlərlə, qaba əxlaqsızlıqla və ikiüzlülüklə boyayır, alçaq adamlar tox və üst-başlı olduqları halda, namuslu adamlarac-yalavac dolanırlar; yeni məktəblər açmaq, düzgün bir istiqamət götürən yerli qəzet, teatr, qiraətxana və ziyalı qüvvələrin birliyi lazımdır, cəmiyyət öz vəziyyətini düşünüb dəhşətə gəlməlidir. İvan Dmitriçin insanlar haqqında mühakimələri çox kəskin və qəti idi; o bütün bəşəriyyəti namuslu və alçaq adamlara bölürdü; ondan ötrü orta bir pillə yox idi.

Qadın və məhəbbət haqqında həmişə ehtiras və vəcdlə danışardı, lakin buna baxmayaraq ömründə bir dəfə də olsun birinə vurulmamışdı.

Mühakimələrinin kəskinliyinə və özünün əsəbiliyinə baxmayaraq, şəhərdə onu sevir və öz aralarında onu mehribancasına Vanya adlandırırdılar. Onun fitri nəzakəti, xidmətkarlığı, rəğbətliliyi, əxlaq təmizliyi, köhnəlmiş sürtuku, xəstə görünüşü və ailə bədbəxtlikləri adamda gözəl, səmimi və kədərli bir hiss oyadırdı, bir də o, yaxşı təhsil almış və çox mütaliə etmişdi, şəhərlilərin rəyincə hər şeyi bilirdi və şəhərdə bir növ səyyar lüğət hesab olunurdu.

Mütaliəyə çox vaxt sərf edərdi. Bir də görürdün ki, klubda oturub əsəbiliklə saqqalını didişdirir, jurnal və kitabları vərəqləyir. Üzündəki ifadəsindən anlaşılırdı ki, o, bütün bunları sürətlə oxuyur və çeynəmədən udur. Mütaliə onun xəstə vərdişlərindən biri idi, çünki əlinə keçən hər şeyi, hətta keçənilki qəzet və təqvimləri də eyni acgözlüklə oxuyurdu. Evdə həmişə uzanıb mütaliə edirdi.

Bir dəfə payız səhəri, İvan Dmitriç paltosunun yaxalığını qaldırıb, palçığı şappıldada-şappıldada döngələrdən, həyətlərdən keçərək, icra vərəqəsi ilə pul almaq üçün bir meşşanın evinə gedirdi. Hər səhər olduğu kimi indi də ovqatı təlx idi. Döngələrdən birində dörd nəfərdən ibarət silahlı konvoyla dövrəyə alınmış iki nəfər ayağı qandallı dustağa rast gəldi. Qabaqlarda İvan Dmitriç dustaqlara tez-tez rast gələr və həmişə onların halına yanardı, indi isə bu təsadüf ona xüsusi, qəribə bir təsir bağışladı. Nədənsə, ona elə gəldi ki, birdən onu da bu dustaqlar kimi qandallayıb, palçıqlı küçə ilə qazamata apara bilərlər. Meşşanın yanından evə qayıdarkən, poçtun tinində tanış bir polis nəzarətçisinə rast gəldi, nəzarətçi İvan Dmitriçlə salamlaşdı və küçə ilə bir neçə addım onunla bərabər getdi, bu hal ona, nədənsə, şübhəli göründü. Evə gəldikdə bütün günü dustaqlar və silahlı soldatlar fikrindən çıxmadı; anlaşılmaz bir həyəcan kitab oxumasına və fikrini cəmləşdirməsinə mane olurdu.Axşam lampa yandırmadı, gecə isə gözünə yuxu getmədi, hey düşünürdü ki, onu da həmin dustaqlar kimi qandallayıb qazamata sala bilərlər. Özünü heç bir şeydə müqəssir hesab etmirdi və gələcəkdə də heç bir kəsi öldürməyəcəyinə, yanğın törətməyəcəyinə, oğurluq etməyəcəyinə əmin idi, lakin bilmədən, qeyri- ixtiyari cinayət etmək çətindirmi, böhtan qurbanı olmaq və nəhayət, məhkəmədə səhv etmək mümkün deyilmi? Qoy heç kəs deməsin ki, mən dilənçi olmayacağam, ya həbsxanaya düşməyəcəyəm, bunu əsrlər boyu əldə edilmiş xalq təcrübəsi göstərmişdir. İndi ki, mühakimə üsulunda məhkəmə səhvi mümkün olan şeydir və bunda təəccüb ediləcək bir şey yoxdur. Özgənin iztirabına rəsmi, işgüzar bir əlaqə bəsləyən hakim, polis nəfəri, həkim kimi adamlar, zaman keçdikcə gördüklərinə o qədər adət edirlər ki, bu, artıq adi vərdiş olur bə onlar istər- istəməz öz müştərilərinə rəsmi əlaqə bəsləyirlər, həmin adamlar bu cəhətdən həyətarası qoyun və dana kəsən və tökdükləri qanı görməyən mujikdən heç də fərqlənmirlər. Şəxsiyyətə rəhmsiz, formal əlaqə bəsləyəndə günahsız adamı bütün əmlakından və hüquqndan məhrum edərək, özünü katorqa cəzasına məhkum etmək üçün hakimə yalnız bircə şey lazımdır: vaxt. Bir para formal cəhətlərə riayət etmək üçün vaxt lazımdır ki, bunun üçün də hakimlərə maaş verib saxlayırlar, bundan sonra isə hər şey bitdi, getdi. Sonra gəl dəmir yoldan iki yüz vers uzaqda olan bu kiçik, palçıqlı şəhərdən ədalət və kömək gözlə! Hər bir zorakılıq cəmiyyət tərəfindən əlverişli bir zərurət kimi qarşılandıqda və hər bir mərhəmət, şəfqət aktı, məsələn, bəraət hökmü cəmiyyətdə bir sıra narazılıq və intiqam hisslərinə səbəb olduqda, ədalət haqqında düşünmək gülünc olmazdımı?

Səhər İvan Dmitriç yuxudan dəhşət içində ayıldı, alnını soyuq tər basmışdı, artıq hər dəqiqə həbs edilə biləcəyinə əmin olduğu halda, yerindən qalxdı. Dünənki ağır fikirlər indiyədək onu tərk etmirdisə, demək, bunlarda azacıq da olsa həqiqət vardır, – deyə düşünürdü. Bu fikirlər adamın beyninə səbəbsiz girməzdi ki!

Bir qaradovoy tələsmədən pəncərənin qabağından keçdi: bu əbəs deyildi. Budur, iki nəfər adam da səssiz-səmirsiz evin yanında durdu. Bunlar niyə danışmırlar?

İvan Dmitriçdən ötrü əzablı gündüzlər və gecələr başlandı. Pəncərənin qabağından keçən və həyətə girən adamların hamısı ona casus və polis xəfiyyəsi kimi görünürdü. Günorta çağı adətən ispravnik öz qoşaatlı faytonunda küçədən keçirdi; o, şəhəryanı malikanəsindən polis idarəsinə gedirdi, lakin İvan Dmitriçə hər dəfə elə gəlirdi ki, o çox yeyin gedir və üzündə də xüsusi bir ifadə var: yəqin şəhərdə mühüm bir caninin zühur etdiyini bildirməyə tələsir.

İvan Dmitriç hər dəfə qapının zəngi çalınanda və ya darvaza döyüləndə diksinir və sahibəsinin yanında təzə bir adam görəndə qorxudan rəngi qaçırdı, polis nəfərinə və jandarmlara rast gələndə gülümsəyir və laqeyd olduğunu göstərmək üçün fit çalırdı. O hər dəqiqə həbs edilə biləcəyini gözünün altına aldığı üçün gecələr yatmırdı, lakin ev sahibəsinə özünü yatmış göstərmək üçün ucadan xoruldayırdı və köksünü ötürürdü, axı yatmamışsa, demək vicdan əzabı çəkir, bu isə şübhə oyada bilər! Faktlar və sağlam məntiq onu inandırırdı ki, bütün bu qorxu sarsaqlıq və dəlilikdir, həbs olunmaqda və qazamata düşməkdə isə dərindən baxsan, mahiyyət etibarı ilə, heç bir qorxu yoxdur, təki insanın vicdanı təmiz olsun; lakin o nə qədər ağılla və məntiqlə mühakimə edirdisə, qəlbindəki təlaş daha şiddətli və daha iztirablı olurdu. Bu hal, insan ayağı dəyməmiş meşədə guşənişin bir adamın ağacları qıraraq özünə məskən düzəltmək istədiyinə oxşayır, o, baltasını nə qədər işlədirmişsə, ağaclar o qədər sürətlə göyərib ətrafı bürüyürmüş. İvan Dmitriç, nəhayət bütün bu təşəbbüslərinin əbəs olduğunu görüb, mühakimə etməkdən əl çəkdi və bütünlüklə ümidsizliyə qapıldı, daimi bir qorxu içində yaşamağa başladı.

O, tənhalıq axtararaq adamlardan qaçmağa başladı. Əvvəllər qulluq etməkdən zəhləsi getdiyi halda indi qulluq ondan ötrü lap dözülməz olmuşdu. O qorxurdu ki, birdən onu aldadarlar, xəbəri olmadan cibinə rüşvət qoyarlar, sonra da üstünü açarlar və ya bilmədən rəsmi idarə kağızlarında saxtakarlığa bərabər olan bir səhv edər, ya da özgə pulunu itirər. Qəribə burasıdır ki, onun fikri heç bir zaman indiki kimi elastik və yaradıcı olmamışdı, indi o azadlığının və namusunun ciddi təhlükə altında olduğu təlqin etmək üçün hər gün min cür müxtəlif səbəblər uydurub düzəldirdi. Lakin burası var ki, xarici aləmə, xüsusən kitablara marağı xeyli azalmış, hafizəsi zəifləmişdi.

Yazda qar əriyəndən sonra dərədəki qəbiristanın yanında iki yarıçürümüş meyit tapmışdılar, bunların biri qoca arvad, o biri oğlan uşağı idi, meyitlərdə zorla öldürüldüklərini bildirən əlamətlər vardı. Şəhərdə hey bu meyitlərdən və bunları öldürənlərdən danışırdılar. İvan Dmitriç, ondan şübhələnməsinlər deyə, küçədə gülümsəyə-gülümsəyə gəzərdi, tanışlarına rast gələndə isə bənizi ağarır rəng verib rəng alır və inandırmağa başlayırdı ki, dünyada zəif və məzlum adamları öldürməkdən daha alçaq bir cinayət ola bilməz. Lakin bu yalan çox çəkmədən onu yordu və bir az fikirləşib bu qərara gəldi ki, onun vəziyyətində olan bir adam üçün ən yaxşısı ev sahibəsinin ərzaq anbarında gizlənməkdir. Anbarda bir gün, bir gecə və daha bir gün qaldı, bərk dondu və havanın qaralmasını gözləyib, oğru kimi anbardan yavaşca çıxıb öz otağına getdi. Səhər açılana kimi ətrafdakı səslərə diqqətlə qulaq asaraq, qımıldanmadan otağın ortasında dayandı. Səhər tezdən ev sahibəsinin yanına iki nəfər peçqayıran gəldi, İvan Dmitriç bunların mətbəxdə peç qayırmaq üçün gəldiklərini bilirdi, lakin qorxunun gücündən onları peçqayıran paltarı geymiş polis nəfərləri hesab etdi. Yavaşca otağından sivişib, qorxu içərisində, başı açıq və sürtuksuz küçə ilə qaçmağa başladı. İtlər onun dalınca düşüb hürüşürdü, arxasınca bir mujik bağırırdı, hava qulaqlarında vıyıldayırdı. İvan Dmitriçə elə gəlirdi ki, guya bu saat dünyanın bütün zor və zülmü bir yerə toplaşıb onun dalınca qaçır, onu qovur.

İvan Dmitriçi tutub evə gətirdilər və ev sahibəsini həkim dalınca göndərdilər. Haqqında irəlidə bəhs edəcəyimiz həkim Andrey Yefimıç, xəstənin başına soyuq kompres qoyulmasını tapşırdı, dəfnəgilənar damcısı yazdı, qəmli-qəmli başını yırğaladı və gedərkən bir daha gəlməyəcəyini bildirdi, çünki adamların dəli olmasına mane olmaq lazım deyildir. Evdə yaşamağa və müalicəyə vəsait olmadığından , İvan Dmitriçi tezliklə xəstəliklər palatasına yerləşdirdilər. O, gecələr yatmayıb şıltaqlıq edir və xəstələrin rahatlığını pozurdu; bir azdan sonra Andrey Yefimıçın əmrinə görə onu 6 №-li palataya köçürtdülər.

Bir ildən sonra şəhərdə artıq İvan Dmitriçi yaddan çıxartdılar, ev sahibəsi tərəfindən talvar altındakı xizəyə atılmış kitablarını da xırda uşaqlar daşıyıb apardılar.

İvan Dmitriçin sol tərəfindəki qonşusu qabaqda dediyim kimi, cuhud Moyseyko idi, sağ tərəfindəki isə – piy bağlamış, yupyumru, küt və büsbütün ləkəsiz çöhrəli bir mujik idi. Bu – düşünmək və hiss etmək qabiliyyətini çoxdan itirmiş, hərəkətsiz, qarınqulu, murdar heyvan idi. O, həmişə ətrafa tünd boğucu bir qoxu yayırdı.

Onun yan-yörəsini sil-süpür edən Nikita, yumruqlarına rəhmi gəlmədən, var gücü ilə onu döyürdü, burada dəhşətli şey onun döyülməsi deyil, buna adət etmək olar, dəhşətli odur ki, bu kütləşmiş, duyğusunu itirmiş heyvan, döyülməsinə nə bir səslə, nə bir hərəkətlə, nə də bir gözlərinin ifadəsilə cavab verməyərək, yalnız ağır çəllək kimi yavaşca yırğalanırdı.

6 №-li palatanın beşinci və sonuncu sakini vaxtilə poçtda çeşidçi olan xoş, lakin bir az hiyləgər sifətli, alçaq boylu, sarışın bir meşşandır. Aydın və şən baxışlı, ağıllı və sakit gözlərindən ağlı başında olduğu və çox mühüm, xoş bir sirr gizlətdiyi anlaşılırdı. Yatağının və döşəyinin altında heç kəsə göstərmədiyi bir şeyi vardı, lakin bu şeyi heç kəsə göstərməməsi – əlindən alarlar və ya oğurlarlar, deyə qorxduğundan deyil, bəlkə utandığındandı. Bəzən, görürsən, pəncərəyə yanaşıb arxasını yoldaşlarına çevirir, döşünə nə isə taxır və sonra başını əyərək baxırdı, bu əsnada ona yanaşsaydın, pərt olar və döşündəki şeyi dartıb gizlədərdi. Lakin onun sirrini tapmaq çətin deyildi. O, tez-tez İvan Dmitriçə deyirdi:

– Məni təbrik edin, ikinci dərəcə ulduzlu Stanislav nişanı ilə təltif etmək istəyirlər, ikinci dərəcə Stanislav nişanı yalnız xaricilərə verirlər, lakin məndən ötrü nədənsə istisna etmək istəyirlər. – O gülümsəyir və çiyinlərini heyrətlə dartırdı. – Sözün düzü, mən heç bunu gözləməzdim!

İvan Dmitriç qəmli-qəmli dedi:

– Mən bundan heç nə anlamıram.

Keçmiş çeşidçi gözlərini hiyləgərcəsinə qıyaraq:

– Lakin xəbəriniz varmı, mən gec-tez nəyə nail olmaq istəyirəm? – deyə sözünə davam etdi. – Mütləq İsveç “Qütb ulduzu” əldə edəcəyəm. Bu nişanı almaq üçün əlləşməyə dəyər. Ağ xaç və qara lent. Gözəl şeydir.

Yəqin ki, heç bir yerdə həyat fligendəki kimi yeksənəq deyildi. Səhər xəstələr, iflic və yorğun mujikdən başqa, dəhlizdə iri çəlləkdə əl-üzlərini yuyub və xalatlarının ətəyi ilə qurulanırdılar: sonra Nikitanın baş korpusdan gətirdiyi çayı qalay krujkalarda içirdilər. Hər xəstəyə bir krulka çay düşürdü. Günorta turş kələmdən bişirilmiş borş və daşma ilə nahar edir, axşam isə nahardan qalmış daşmanı yeyirdilər. Boş vaxtlarda yatır, pəncərədən baxır və otağı o küncdən-bu küncə gəzirdilər. Bu rejim hər gün təkrar olunurdu. Hətta keçmiş çeşidçi də həmişə eyni nişanlardan söhbət salırdı.

6 №-li palatada təzə adamlara çox gec-gec rast gəlmək olurdu. Başına təzəcə hava gələn adamları həkim çoxdan bəri qəbul etmirdi, dəlixanaları ziyarət edən həvəskarlar isə bu dünyada çox deyil. Dəllək Semyon Lazarıç təqribən hər iki ayda bir dəfə fligelə gəlirdi. Onun dəlilərin başını necə qırxmasından və Nikitanın bu işdə ona necə kömək etməsindən, habelə gülümsəyən kefli dəllək gələn kimi xəstələr arasında necə şuluqluq düşməsindən burada danışmayacağam.

Fligelə dəlləkdən başqa heç kəs gəlməzdi. Xəstələr hər gün yalnız Nikitanı görməyə məhkum idilər.

Lakin bu yaxınlarda xəstəxana korpusuna qəribə bir şayiə yayıldı.

Şayiə buraxdılar ki, guya 6 №-li palatanı həkim ziyarət etməyə başlamışdır.

Qəribə bir şayiə!

Həkim Andrey Yefimıç Ragin özünə görə qəribə bir adamdı.Deyirdilər ki, o, gəncliyində çox dindar imiş və özünü ruhani vəzifəsinə hazırlayırmış.1863-cü ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra ruhani akademiyaya gurmək fikrinə düşür, lakin təbabət doktoru və cərrah olan atası onu özünə oğul hesab etməyəcəyini bildirir. Bu əhvalatın nə qədər doğru olub-olmadığını bilmirəm, ancaq Andrey Yefimıç təbabət elminə və ümumiyyətlə, xüsusi elmlərə rəğbət bəsləmədiyini dəfələrlə özü etiraf etmişdi.

Hər halda o, tibb fakültəsini bitirdikdən sonra keşişliyə getmədi. O, dindarlıq əlamətləri göstərmirdi və həkimliyə təzə başlayan zamanlarda da, indiki kimi, ruhaniyə çox az oxşayırdı.

Onun mujiklərə məxsus ağır və qaba görkəmi vardı; sifətindən, saqqalından, yatıq saçlarından və yöndəmsiz möhkəm gövdəsindən böyük yol ağzında olan kök, həyasız və kobud meyxanaçıya oxşayırdı. Üzü sərt, göy damarlarla örtülü, gözləri xırda, burnu qırmızı idi. Boyu uca, kürəyi enli, qolları və qıçları nataraz idi; zorba yumruğu ilə bir dəfə vursaydı adamın canı çıxardı. Amma yerişi sakit və ehtiyatlı idi; dar dəhlizdə adama rast gəldikdə, həmişə yol vermək üçün kənara çəkilir və gözlədiyin kimi yoğun səslə deyil, yumşaq tenor səsi ilə “bağışlayın!” deyirdi. Boynunda balaca bir şiş vardı, bu şiş nişasta yaxalıq taxmasına mane olurdu, ona görə həmişə yumşaq kətandan və ya çitdən köynək geyərdi. Ümumiyyətlə o, həkim kimi geyinməzdi. Bir paltarı azından on il geyərdi, cuhud dükanından aldığı təzə paltarı da əynində daim köhnə, geyilmiş və əzik görünürdü, eyni sürtukda həm xəstələri qəbul edir, həm nahar eləyir, həm də qonaq gedirdi; lakin bütün bunlar xəstəlikdən deyil, öz üst-başına əsla fikir vermədiyindən irəli gəlirdi.

Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etmək üçün şəhərə gəldikdə, “xeyirxah idarə” müdhiş bir halda idi. Palatalarda, dəhlizlərdə və xəstəxana həyətində üfunətdən nəfəs almaq mümkün deyildi. Xəstəxana mujikləri, xəstələrə baxanda və onların uşaqları xəstələrlə bərabər palatalarda yatırdılar. Tarakan, taxtabiti və siçan əlindən dad çəkirdilər. Cərrahiyyə şöbəsindən qızıl yel xəstəliyi əskik olmurdu. Bütün xəstəxanada iki dənə cərrah bıçağı vardı, termometr isə kökündən yox idi, vannalara kartof tökmüşdülər. Nəzarətçi, camaşırçı və feldşer xəstələri soyurdular. Andrey Yefimıçdan qabaqkı həkim barəsində danışırdılar ki, guya xəstəxana spirtini əlaltından satırmış və xəstəyə baxanlardan, xəstə qadınlardan özünə tam bir hərəmxana düzəldibmiş. Şəhərdə bu biabırçılıqları yaxşı bilirdilər və hətta mübaliğə ilə də danışırdılar, lakin bu, camaatı heç də narahat etmirdi, bir para adamlar bu biabırçılıqları safa çıxarırdılar, guya xəstəxanaya yalnız meşşanlar və mujiklər gedir ki, onlar da narazı ola bilməzlər, çünki xəstəxanada onlar üçün öz evlərindəkindən yaxşı keçir, daha onlara kəklik yedirtməyəcəklər ki! Bəziləri də xəstəxana sahiblərinə haqq verməyə çalışaraq deyərdilər ki, zemstvonun yardımı olmadan yaxşı xəstəxana saxlamaq çətindir; Allaha şükür ki, heç olmasa xarab xəstəxana var. Cavan zemstvo isə nə şəhərlər, nə də şəhər ətrafında xəstəxana tikmək istəmirdi, şəhərin artıq öz xəstəxanası var, deyirdi.

Andrey Yefimıç xəstəxananı gözdən keçirərək, bu qərara gəldi ki, bu əxlaqsız bir idarədir və əhalinin sağlamlığı işinə son dərəcə zərərdir. Onun zənnincə, xəstələri bayıra atıb, xəstəxananı bağlamaq ən ağıllı iş idi. Lakin sonra Andrey Yefimıç düşündü ki, təkcə onun iradəsi kifayət deyil, bundan fayda çıxmaz, fiziki və əqli murdarlıqları bir yerdən qovduqda onlar başqa yerə köçür; murdarlığın öz-özünə yox olub getməsini gözləmək lazımdır. Bir də əgər adamlar özlərinə xəstəxana açmışlarsa və buna dözülərsə, demək, bu onlara lazımdır, mövhumat və bütün bu məişət pozğunluqları, murdarlıqları lazımdır, çünki bunlar, zaman keçdikcə, peyinin qaratorpağa çevrildiyi kimi, faydalı bir şeyə çevrilirlər, dünyada heç bir yaxşı şey tapılmaz ki, onun ilk mənbəyində murdarlıq olmasın.

Andrey Yefimıç vəzifəsini qəbul etdikdən sonra bu biabırçılıqlara laqeyd baxdı. Yalnız xəstəxana mujiklərindən və xəstəxana baxıcılarından xahiş etdi ki, palatalarda yatmasınlar və xəstəxanaya tibb alətləri ilə dolu iki şkaf qoydu; nəzarətçi, camaşarçı, feldşer və qızıl yel xəstəliyi tutmuş xəstələr isə öz yerlərində qaldılar.

Andrey Yefimıç ağıl və namusu son dərəcə sevirdi, lakin öz ətrafında ağıllı və namuslu bir həyat qurmağa kirdarı yox idi və öz hüququna inanmırdı. Əmr etməyi, qadağan etməyi və israf etməyi qətiyyən bacarmırdı. Adama elə gəlirdi ki, o, səsini heç vaxt ucaltmamağa və felin əmr formasını işlətməməyə söz vermişdir. “Ver” və ya “gətir” sözlərini deməyə üzü gəlmirdi, yemək istəyəndə qətiyyətsizliklə öskürərək, aşpaz qadına deyərdi: “Deyəsən, acmışam…” və ya “Çay olsaydı, içərdim”. Nəzarətçiyə oğurluqdan əl çəkməsini söyləməyi və ya onu qulluqdan çıxartmağı, ya da bu lazımsız, tüfeyli vəzifəsini büsbütün ləğv etməyi heç cür bacarmırdı. Andrey Yefimıçı aldatdıqda, ya ona yaltaqlıq etdikdə, yaxud da açıq-aşkar saxta bir pul sənədini ona imzalatmağa vardikdə, pul kimi qızarır, özünü taqsırlı bir adam kimi hiss edirdi, amma bununla belə yenə də sənədi imzalayırdı; xəstələr aclıqdan və ya kobud xəstə baxıcılarından ona şikayət etdikdə, o utanır və taqsırlı bir adam kimi mızıldayırdı:

– Yaxşı, yaxşı, bu işə baxaram… Yəqin burada bir anlaşılmazlıq var…

Andrey Yefimıç ilk zamanlar çox səylə işləyirdi. Hər gün səhərdən nahar vaxtınadək xəstələri qəbul edir, operasiya edir və hətta mamalıq təcrübəsi ilə də məşğul olurdu. Qadınlar onun barəsində danışırdılar ki, guya çox diqqətlidir və xəstəlikləri, xüsusən uşaq və qadın xəstəliklərini çox gözəl bilir. Lakin zaman keçdikcə iş öz yeknəsəqliyi və açıq-aydın görünən faydasızlığı iılə onu darıxdırmağa başladı. Bu gün otuz xəstə qəbul etdiyin halda, sabah görürsən otuz beş nəfər oldu, birisigün isə bunların sayı qırxa çatırdı, beləliklə gündən-günə, ildən-ilə xəstələrin sayı şiddətlə artır, ölüm hadisələri də şəhərdə heç azalmırdı. Xəstəxanaya gələn qırx xəstəyə səhərdən naharadək ciddi yardım göstərməyə imkan yoxdur, demək, gündə qırx xəstəni aldatmalı olur. Hesabat ili ərzində xəstəxanaya gələn min iki yüz xəstə qəbul edilmişdi, demək, sadəcə olaraq min iki yüz adam aldadılmışdır. Ciddi xəstələri də palatalara qoymaq və onlarla elmi qaydada məşğul olmaq mümkün deyil, çünki qayda varsa da, elm yoxdur. Fəlsəfəni buraxıb, başqa həkimlər kimi qaydalara xırdaçılıqla riayət etdikdə isə, bundan ötrü çirk deyil, hər şeydən əvvəl təmizlik və ventilyasiya, iylənmiş turş kələmdən bişirilən borş deyil, keyfiyyətli xörək lazımdır və oğrular deyil, yaxşı köməkçilər lazımdır.

Bir də ölüm hər kəsin normal və qanuni aqibətidirsə, adamların ölümünə mane olmağın nə mənası? Bir alverçinin və ya bir məmurun beş-on il artıq yaşamasından nə çıxar? Təbabət elminin məqsədini dərmanların insan əzablarını azaltmasında gördükdə isə, ortaya belə bir sual çıxır ki, bu əzabı nə üçün azaltmalı? Əvvələn, deyirlər ki, əzab insanı kamala çatdırır, ikincisi, bəşəriyyət, doğrudan da, öz iztirablarını cürbəcür həb və damcı dərmanları ilə yüngülləşdirməyi öyrənsə, dini və fəlsəfəni bilmərrə atmış olar. Halbuki insanlar bu vaxta qədər din və fəlsəfə vasitəsilə nəinki özlərini hər cür fəlakətdən qorumuş, hətta onlarda özlərinə xoşbəxtlik də tapmışlar. Puşkin ölərkən müdhiş əzablar çəkmiş, zavallı Heyne bir neçə il iflic olub yorğan-döşəyə düşmüşdür, nə üçün həyatları mənasız keçən və iztirab olmasaydı, amyöb kimi büsbütün boş ömür sürən Andrey Yefimıç və ya Matryona savvişna kimiləri xəstələnməsin?

Andrey Yefimıç bu cür mühakimələrə qərq olaraq ruhdan düşdü və xəstəxanaya gəlməyə başladı.

Onun həyatı belə keçirdi. Adətən səhər saat səkkizə yaxın yuxudan durub geyinir və çay içirdi. Sonra kabinetində oturub mütaliə ilə məşğul olur və ya xəstəxanaya gedirdi. Xəstəxanada qaranlıq, dar dəhlizdə ambulatoriya xəstələri oturub həkimin qəbulunu gözləyirdilər. Bunların yanı ilə çəkmələrini kərpic döşəməyə döyəcləyən mujiklər və xəstə baxıcıları, xalat geymiş arıq xəstələr keçir, çirkab qabları və s. aparırlar, uşaqlar ağlayır, dəhlizdə aralıq küləyi əsir. Andrey Yefimıç bilirdi ki, titrətməli, vərəmli və ümumiyyətlə həssas xəstələrə belə şərait əziyyət verir, lakin nə etməli? Qəbul otağında feldşer Sergey Sergeiç ona rast gəldi, bu, alçaq boylu, dolu bir adam idi, kök, qırxıq üzü təmizcə yuyulmuşdu, təzə gen- bol kostyumundan feldşerə deyil, əyana oxşayırdı. Şəhərdə geniş praktika ilə məşğul idi, ağ qalstuk taxır və özünü praktika ilə heç məşğul olmayan həkimlərdən məlumatlı hesab edirdi. Qəbul otağının küncündə ağır qəndilli böyük bir ikona vardı; divarlardan arxiereylərin şəkli, Svyatoqorsk monastırının görünüşü və peyğəmbər çiçəyindən əklillər asılmışdı. Sergey Sergeiç dindar adamdı və təmtərağı sevirdi. İkona onun xərci ilə qoyulmuşdu; bazr günləri qəbul otağında xəstələrdən biri, onun əmrinə görə, minacat oxuyardı, minacatdan sonra isə Sergey Sergeiç buxurdanla bütün palataları gəzir və onlara kündür tüstüsü verərdi.

Xəstə çox, vaxt isə az idi, ona görə iş sual- cavabla və xəstələrə ötəri bir sürtmə yağı və ya işlətmə dərmanı verməklə bitirdi. Andrey Yefimıç yumruğunu yanağına dayamış halda oturub, xəstələrə dalğın- dalğın və qeyri- ixtiyari suallar verirdi. Sergey Sergeiç də oturub əllərini ovuşdurur və hərdənbir işə qarışırdı:

– Rəhmli Allaha yaxşı ibadət etmədiyimiz üzündən xəstələnir və min cür məşəqqətlərə düçar oluruq, – deyirdi.

Andrey Yefimıç xəstələri qəbul edərkən heç bir operasiya etmirdi; operasiyaları çoxdan yadırğamışdı, qan görəndə pis hala düşür, həyəcana gəlirdi. Boğazına baxmaq üçün uşağın ağzını açmaq lazım gələndə, uşaq isə ağlayaraq xırda əlləri ilə öz- özünü qoruyanda, uşağın çığırtısından başı gicəllənir, gözləri yaşarırdı. O, dərman yazmağa tələsir və əllərini havada yellədərək, qadına işarə edirdi ki, uşağı tez aparsın.

Qəbul zamanı xəstələrin qorxaqlığı və kütlüyü, qəşəng Sergey Sergeiçin yaxınlığı, divarlardakı şəkillər və iyirmi ildən artıq arası kəsilmədən verdiyi eyni suallar tezliklə onu darıxdırırdı. Buna görə beş- altı xəstə qəbul etdikdən sonra çıxıb gedirdi. Qalan xəstələri feldşer özü qəbul edirdi.

Andrey Yefimıç çoxdan bəri xüsusi praktika ilə məşğul olmadığını və buna görə ona heç kəsin mane olmayacağını düşünərək xoşhallıqla evə gəlir, tez kabinetində stol başında oturur və mütaliəyə başlayırdı. O, çox oxuyur və bundan ayrıca bir zövq alırdı. Maaşının yarısını kitab almağa sərf edirdi, altı otaqdan ibarət olan mənzilinin üç otağı kitab və köhnə jurnallarla dolu idi. Tarixə və fəlsəfəyə dair əsərləri hamısından çox sevirdi; təbabət elmindən isə yalnız “Vraç” jurnalını alırdı, bu jurnalı da həmişə axırından oxumağa başlardı. Mütaliəsi hər dəfə bir neçə saat çəkdiyi halda heç də onu yormurdu. Kitabları İvan Dmitriç kimi tez- tez və dəlicəsinə oxumayıb, ağır- ağır və mənasına fikir verə-verə oxuyardı, çox zaman bəyəndiyi və ya anlaşılmayan yerlərdə dayanıb fikirləşərdi. Kitabın yanında həmişə kiçik araq qrafini və boşqabsız- zadsız mahudun üstündə duzlu xiyar, ya da alma olardı. Hər yarım saatdan bir gözlərini kitabdan ayırmayaraq, bir qədəh araq töküb içirdi, sonra yenə baxmadan əli ilə xiyarı tapar və dişlərdi.

Saat üçdə üsulluca mətbəx qapısına yanaşıb öskürər və deyərdi:

– Daryuşka, xörək yesəydim pis olmazdı…

Pis və xoşa gəlməyən nahardan sonra Andrey Yefimıç əllərini qoynuna qoyub otaqları gəzir və düşünürdü. Saat dördü, dalınca da beşi vurur, o isə hey gəzib düşünməsində davam edirdi. Hərdənbir mətbəx qapısının cırıltısı eşidilir və Daryuşkanın qırmızı, yuxulu üzü görünürdü.

– Andrey Yefimıç, pivə içmək vactınız deyilmi? – deyə qayğılı bir tərzdə xatırladırdı.

– Yox, hələ vaxt deyil, – deyə cavab verirdi.- Mən gözlərəm… Bir az gözlərəm.

Axşamüstü adətən poçt müdiri Mixail Averyanıç onun yanına gəlirdi, Andrey Yefimıç yalnız bu adama ünsiyyət bağlayır və məclisinə dözürdü. Mixail Averyanıç vaxtilə xeyli dövlətli bir mülkədar olub, kavaleriyada qulluq etmişdi, lakin sonradan müflis olub, qoca vaxtında poçt idarəsinə qulluğa girmişdi. Bu, sağlam, gümrah görünüşlü, qəşəng ağ bakenli, nəzakətli, xoş və uca səsli bir adamdı. Mərhəmətli və həssas idisə də, xeyli ötkəmdi. Poçt idarəsinə gələnlərdən biri etiraz edəndə, razı olmayanda və ya mühakimə yeritməyə başlayanda, Mixail Averyanıç hirsindən pul kimi qızarır, bütün vücudu ilə titrəyir və gurultulu səslə: “Sus!” deyə bağırırdı, buna görə də poçt artıq çoxdan bəri qorxulu bir idarə kimi məşhur olmuşdu. Mixail Averyanıç Andrey Yefimıçı, mərifətli və alicənab olduğuna görə sevir və ona hörmət edirdi, başqa adamlara isə öz tabeliyindəkilər baxan kimi lovğalıqla baxırdı.

O, Andrey Yefimıçın kabinetinə girərkən:

– Bu da mən! – deyirdi. – Xoş gördük, əzizim! Deyəsən, zəhlənizi tökmüşəm, hə?

– Əksinə, çox şadam, – deyə cavab verirdi. – Sizin gəlişiniz həmişə mənə xoşdur.

Dostlar kabinetdə divan üstə oturub, bir qədər dinməz- söyləməz papiros çəkirdilər.

– Daryuşka, pivə olsa, pis olmaz ha! – deyirdi.

Birinci butulkanı da dinməz – söyləməz içirdilər, doktor düşüncəyə dalır, Mixail Averyanıç isə çox maraqlı bir şey nağıl edəcək adam kimi nəşələnir və dirçəlirdi. Söhbəti həmişə doktor başlayırdı.

O, başını yırğalayaraq müsahibinin gözlərinə baxmadan yavaş- yavaş danışırdı (o, heç vaxt adamın gözlərinə baxmazdı ).

– Çox təəssüf ki, Mixail Averyanıç, şəhərimizdə bir nəfər də olsun ağıllı və maraqlı söhbət eləyən adam yoxdur. Bu bizdən ötrü böyük bir məhrumiyyətdir. Hətta ziyalılarımız da bayağılığa üstün gələ bilmirlər, inandırıram sizi ki, onların inkişaf dərəcəsi aşağı silkdən heç də yüksək deyil.

– Lap doğru deyirsiniz. Sözlərinizə tamamilə şərikəm.

Doktor sakitcə və kəlmə- kəlmə sözünə davam etdi:

– Siz özünüz də gözəlcə bilirsiniz ki, bu dünyada insan zəkasının ülvi mənəvi təzahürlərindən savayı, hər şey əhəmiyyətsiz və maraqsızdır. Ağıl heyvanla insan arasına möhkəm bir sədd çəkir, insanın ilahi bir vücud olmasına dəlalət edir və bir dərəcəyə qədər hətta onun üçün ölməzliyi, yəni olmayan bir şeyi əvəz edir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, insanın ağlı yeganə mümkün olan bir zövq mənbəyidir. Biz isə yan- yörəmizdə ağlı nə görürük, nə də eşidirik, demək, zövqdən məhrumuq. Əlbəttə, bizim kitablarımız vardır, lakin bu heç də canlı müsahibəni və ünsiyyəti əvəz etmir. Əgər belə bir müvəffəqiyyətsiz müqayisəyə icazə versəniz, cəsarətlə deyərəm ki, kitablar notdur, müsahibə isə mahnıdır.

– Lap doğru deyirsiniz.

Aralığa sükut çökdü. Daryuşka üzündə küt bir qüssə əlaməti olaraq mətbəxdən çıxdı və yumruğunu yanağına dayayaraq, söhbəti dinləmək üçün qapı ağzında durdu.

Mixail Averyanıç köksünü ötürərək dedi:

– Eh, siz də indiki adamlardan ağıl umursunuz!

Sonra o, keçmişdəki həyatdan danışmağa başladı:

– O zamanlar adamın günü xoş və maraqlı keçirdi. Rus ziyalıları nə qədər ağıllı, nə qədər zəkalı idilər, namus və dostluq məfhumlarını onlar nə qədər əziz tuturdular! O vaxtlar vekselsiz nə qədər istəsən borc pul ala bilərdin, ehtiyacı olan bir yoldaşına yardım əlini uzatmamaq əskiklik hesab olunurdu. Necə hərbi səfərlər, sərgüzəştlər, vuruşmalar, necə yoldaşlar, necə qadınlar vardı! Hələ Qafqaz- nə gözəl bir diyar! Bir batalyon komandirinin arvadı zabit paltarı geyib axşamlar dağlara gəzməyə gedərdi, bu qəribə qadın özü ilə bələdçi də götürməzdi. Deyirdilər ki, aulda onun bir knyazla romantik əhvalatı varmış.

– Ah pərvərdigara… – deyə ah çəkdi.

– Hələ necə içirdilər! Necə yeyirdilər! Necə də diribaş liberallar vardı!

Andrey Yefimıç dinləyir, amma eşitmirdi; o nə isə düşünür və pivəni ağır- ağır qurtuldadırdı. O, Mixail Averyanıçın sözünü kəsərək, birdən- birə danışmağa başladı.

– Çox zaman mənim yuxuma ağıllı adamlar girir və onlarla söhbət eləyirəm. Mən atamın sayəsində gözəl təhsil almışam, lakin altmışıncı illərin ideyalarının təsiri altında atam məni həkimlik oxumağa məcbur etdi. Mənə elə gəlir ki, o zaman atama qulaq asmasaydım, indi zehni hərəkatın tam mərkəzində olardım. Ehtimal ki, bir fakültənin üzvü olardım. Əlbəttə, ağıl da daima deyil, keçib gedən müvəqqəti bir şeydir, lakin mənim ağla nə üçün meyl göstərdiyimi siz artıq bilirsiniz. Həyat insana qüssə verən bir tələdir. Mütəffəkir bir adam yaşa dolub kamala çatdıqda özünü ixtiyarsız olaraq çıxılmaz bir tələdə hiss edir. Doğrudan da, o öz iradəsinə zidd olaraq,hər hansı bir təsadüf nəticəsində heçlikdən həyata keçirilmişdir… Nə üçün? Mütəfəkkir adam öz həyatının mənasını və məqsədini bilmək istəyəndə, ona demirlər, ya da sarsaq şeylər söyləyirlər, o, qapını döyür, amma açan olmur; ölüm də onun iradəsinə zidd olaraq onu yaxalayır. Həbsxanada ümumi bədbəxtliklə bir- birinə bağlı olan adamlar bir yerə toplanarkən özlərini yüngül hiss etdikləri kimi, həyatda da analizə və ümumiləşdirməyə nail olan adamlar bir yerə topanıb, vaxtlarını məğrur və azad ideya mübadiləsi ilə keçirdikdə, tələdə olduğunu hiss etmirsən. Ağıl bu mənada əvəzedilməz bir zövqdür.

Andrey Yefimıç müsahibinin gözlərinə baxmadan sakitcə və ara verə- verə ağıllı adamlar və onların söhbəti haqqında danışırdı, Mixail Averyanıç isə onu diqqətlə dinləyir və ” tamamilə doğrudur ” deyə onunla razılaşırdı.

Poçt müdiri birdən:

– Siz ruhun ölməz olmasına inanırsınızmı? – deyə soruşdu.

– Xeyr, möhtərəm Mixail Averyanıç, inanmıram və inanmağa da əsasım yoxdur.

– Sözün düzü, mən də şübhələnirəm. Hərçənd məndə belə bir hiss vardır ki, guya heç ölməyəcəyəm. Bu yandan da öz- özümə deyirəm: ay qoca kaftar, vaxtındır, bu gün- sabah öləcəksən. Amma ürəyimdə bir səs mənə deyir: inanma, ölməyəcəksən.

Mixail Averyanıç saat ona işləyəndə çıxıb getdi. Dəhlizdə kürkünü geyinərkən içini çəkərək dedi:

– Amma tale bizi nə hicra bir guşəyə atıb! Hər şeydən çox adam buna yanır ki, biz elə burada da öləcəyik. Eh.

Andrey Yefimıç dostunu yola salıb stol başına oturur və yenə kitab oxumağa başlayır. Axşamın, sonra gecənin sükutu heç bir səslə pozulmur, sanki vaxt dayanır və doktorla bərabər kitabın üzərində donurdu, adama elə gəlirdi ki, bu saat dünyada bu kitabdan və yaşıl şarlı lampadan başqa heç bir şey yoxdur. Doktorun müjiklərə məxsus kobud sifəti insan zəkasının hərəkəti qarşısında yavaş- yavaş riqqət və vəch təbəssümü ilə parlayırdı. “Ah, nə üçün insan ölməz deyil!- deyə o düşünürdü.- Əgər hər şey torpağa gömülməyə məhkum isə və nəhayət, Yer kürəsinin qabığı ilə bərabər soyuyacaqsa, sonra da milyonlarla il mənasız və məqsədsiz bir halda günəşin ətrafına dolanacaqsa- əcəba, beyin mərkəzləri və qırışıqları, görmə, danışma qabiliyyəti, xüsusi hisslər, düha nə üçünmüş? Soyumaq və sonradan günəş ətrafında mənasızcasına hərlənmək üçün, yoxluqdan yüksək və bəlkə də ilahi ağla malik insan yaratmaq, sonra da onu sanki lağa qoymaq üçün torpağa çevirmək nəyə lazımmış?”.

Maddələr mübadiləsi! Lakin bu ölməzlik surroqatı ilə özünə təsəlli vermək nə böyük bir qorxaqlıqdır! Təbiətdə baş verən şüursuz proseslər insan səfehliyindən də alçaqdır, çünki səfehlikdə, necə olsa, şüur və iradə var, proseslərdə isə heç nə yoxdur. Yalnız ölüm qarşısında qorxaqlığı qürur və ləyaqətindən çox olan bir qorxaq özünə təsəlli verə bilər ki, bir zaman onun bədəni otda, daşda, qurbağada yaşayacaqdır… Öz ölməzliyini maddələr mübadiləsində görmək- qiymətli və əziz bir skripka sındıqdan sonra, onun qabının parlaq gələcəyi olduğunu qabaqcadan xəbər vermək kimi çox qəribə bir şeydir.

Saat zəng vuranda Andrey Yefimıç kresloya söykənib bir az düşünmək üçün gözlərini yumur, sonra kitabdan oxuduğu gözəl fikirlərin təsiri altında öz keçmişinə və hal- hazırına bir nəzər salırdı. Keçmiş iyrəncdir, bunu yadına salmasan yaxşıdır. Lakin hazırda da hər şey keçmişdəki kimidir. Andrey Yefimıç bilirdi ki, onun fikirləri, soyumuş yer kürəsi ilə birlikdə günün ətrafında hərlənməkdə ikən, həkimin mənzili ilə yanaşı olan böyük korpusda adamlar cürbəcür xəstəliklər və natəmizliklər içərisində əzab çəkirlər; bəlkə bu saat bu adamlardan biri həşəratla çarpışır, digəri qızıl yel xəstəliyinə tutulur və ya bərk sarınmış sarğının əziyyətindən inləyir; bəlkə xəstələr xəstə baxıcıları ilə bir yerdə kart oynayır, yaxud da araq içirlər.Hesabat ili ərzində min iki yüz adam aldadılmışdır; xəstəxananın bütün işi, iyirmi il bundan qabaqkı kimi, oğurluq, qeybət, dava- dalaş, qohumbazlıq,kobud şarlatanlıq üzərində qurulmuşdur, ona görə xəstəxana yenə qabaqkı kimi əhalinin sağlamlığı üçün son dərəcə zərərli bir müəssisədir. O bilirdi ki, 6 No- li palatada Nikita xəstələri barmaqlıq arxasında kötəkləyir, Moyseyko da hər gün şəhəri dolaşıb sədəqə yığır.

Digər tərəfdən, ona gözəlcə məlum idi ki, son iyirmi beş il içərisində təbabət elmində ağlasığmaz bir dəyişiklik əmələ gəlmişdir. Universitetdə oxuyan zaman ona elə gəlirdi ki, təbabət elminin aqibəti də tezliklə yalançı kimyanın və metafizikanın aqibətinə dönəcəkdir; indi isə gecələr mütaliə edərkən təbabət elmi ona təsir edir, onda heyrət oyadır və hətta onu vəcdə gətirərdi. Doğrudan da, nə gözlənilməz inkişaf, nə böyük bir inqilab! Antiseptika sayəsindəelə operasiyalar edilir ki, böyük alim Piroqov bunu hətta in sne qeyri-mümkün hesab edirdi. Adi zemstvo həkimləri diz oynağının kəsilməsi əməliyyatına cəsarətlə girişirlər, mədə operasiyasının yalnız yüzdə biri ölümlə nəticələnir, daş bağlama xəstəliyi isə, o qədər bekara şey hesab olunur ki, hətta bu xüsusda heç yazmırlar. Sifilisi olan xəstə tamamilə sağalır. Hələ irsiyyət nəzəriyyəsi, hipnotizm, Pasterin və Koxun kəşfləri, statistika ilə gigiyena, hələ bizim rus zemstvo təbabəti! Psixiatriya indiki xəstəliklər təsnifatı ilə, xəstəliyi tanımaq və müalicə etmək metodları ilə bərabər qabaqkına nisbətən tam bir Elbrusdur. İndi ağlını itirmiş adamların başına soyuq su tökmür və əyinlərinə dəli köynəyi geyindirmirlər, başına hava gəlmiş adamların indi insan kimi saxlayır və qəzetlərdə yazıldığı kimi, hətta onlar üçün teatr tamaşaları və ballar da düzəldirlər. Andrey Yefimıç bilirdi ki, indiki baxışları və zövqləri nəzərə aldıqda, 6 №-li palata kimi bir biabırçılıq yalnız dəmir yolundan iki yüz verst uzaq olan bir yerdə mümkündür, bu, yalnız bələdiyyə rəisi və bütün qlasnıları yarımsavadlı meşşan olan şəhərdə ola bilər; çünki bu yarımsavadlı meşşanların nəzərində elə bir kahindir ki, o, xəstənin boğazına qalay töksə belə, ona tənqidsiz-zadsız inanması lazımdır! Başqa yerdə olsaydı, camaat və qəzetlər bu balaca Bastiliyanı çoxdan darmadağın etmişdilər.

Andrey Yefimıç gözlərini açıb öz-özündən soruşdu: “Yaxşı, bəs nə olsun? Bundan nə çıxsın? Antiseptika da var, Kox və Paster də var, amma mahiyyət etibarilə, işlər heç dəyişməmişdir. Xəstəlik və ölüm hadisələri eyni dərəcədədir. Dəlilər üçün ballar və tamaşalar düzəldirlər, amma onları azadlığa buraxmırlar. Demək, bütün bunlar boş-boş şeylərdir, əbəs yerə əlləşib-vuruşmaqdır və gözəl Vyana klinikası ilə mənim xəstəxanamın arasında, mahiyyət etibarilə, heç bir fərq yoxdur”.

Lakin kədər və paxıllığa oxşayan bir hiss onun laqeyd qalmasına mane olurdu. Bu yəqin yorğunluqdan idi. Ağırlaşmış başı kitabın üstünə düşür, yumşaq olsun deyə əllərini üzünün altına qoyub düşünürdü:

“Mən zərərli bir işə xidmət edirəm, aldatdığım adamlardan maaş alıram, mən namuslu adam deyiləm. Ancaq öz-özlüyümdə mən axı bir heçəm, yalnız zəruri ictimai bəlanın bir zərrəsiyəm: bütün qəza məmurları pisdirlər, ziyalı adamdırlar və müftə maaş alırlar… İki yüz il bundan sonra dünyaya gəlsəydim, başqa adam olardım”.

Saat üçü vuranda Andrey Yefimıç lampanı söndürüb yataq otağına getdi. Lakin o yatmaq istəmirdi.

İki il bundan əvvəl zemstvo səxavətə gəlib, zemstvo xəstəxanası açılanadək şəhər xəstəxanasında işləyən tibbi heyətin gücləndirilməsi üçün ildə üç yüz manat buraxmağı qərara almışdı, qəza həkimi Yevgeni Fyodorıç Xobotov Andrey Yefimıça köməkçi sifəti ilə göndərilmişdi. Bu, hələ otuz yaşına dolmamış, qarayanız bir gənc idi, onun boyu uca, almacıq sümükləri enli, gözləri xırda idi; yəqin ki, ata-babası başqa millətdənmiş. Şəhərə qəpiksiz gəlmişdi, yanında balaca bir çamadan və gənc, lakin kifir bir qadın vardı, öz dediyinə görə, bu onun aşpazı idi. Qadının südəmər bir uşağı vardı. Yevgeni Fyodorıç günlüklü şapka və uzunboğaz çəkmə geyirdi, qışda isə yarımkürkdə gəzirdi. O, çox çəkmədən feldşer Sergey Sergeyeviçlə və xəzinədarla dostlaşdı, qalan məmurları isə nədənsə aristokrat adlandırır onlardan çəkinirdi. Mənzilində vur-tut bir kitabı vardı. “Vyana klinikasının 1881-ci il üçün ən yeni reseptləri”. O, xəstələrin yanına gələrkən həmişə bu kitabı özü ilə götürərdi. Axşamlar klubda bilyard oynardı, kart oyununu isə heç sevməzdi. Danışarkən: ganitel, sirkəli mantifoliya, indi isə basacaq gopa və sair bu kimi sözləri həvəslə işlədərdi.

Xəstəxanaya həftədə iki dəfə gələr, palataları gəzər və xəstələri qəbul edərdi. Antiseptikanın yoxluğu və həcəmət bankları onun xoşuna gəlməzdi, lakin Andrey Yefimıçı haramzadə bir adam sayırdı, onun böyük məbləğ sahibi olduğunu güman edir və ona həzəd aparırdı. Mümkün olsaydı Andrey Yefimıçın yerini məmnuniyyətlə tutardı.

Bahar gecələrindən birində, martın axırlarında, qar tamam əriyərkən, doktor öz dostu poçt müdirini qapıyadək ötürmək üçün həyətə çıxmışdı. Bu dəmdə sədəqə yığmaqdan qayıdan cuhud Moyseyko həyətə girirdi. Onun başı açıqdı, yalın ayaqlarına dayaz qaloş geymişdi, əlində balaca bir sədəqə torbası vardı.

O, soyuqdan əsə-əsə təbəssümlə doktora müraciət etdi:

Rədd etməyi bacarmayan Andrey Yefimıç ona bir dənə ikişahılıq verdi. Doktor onun qırmızı, arıq topuqlu yalın ayaqlarına baxıb fikirləşdi:

“Belə də iş olar? Bu soyuqda ayaqyalın necə davam gətirir?”.

Doktor həm yazığı gəlməyə, həm də iyrənməyə oxşayan bir hisslə, gah yəhudinin daz başına, gah qırmızı topuqlarına baxaraq, onun ardınca fligelə getdi. İçəri girərkən Nikita cır-cındır üstündən qalxıb gərnəşməyə başladı.

Andrey Yefimıç yumşaq bir tərzdə dedi:

-Xoş gördük, Nikita. Bu yəhudiyə bir cüt çəkmə düzəltsəydik, pis olmazdı, yoxsa soyuqlayacaqdır.

– Baş üstə, zati-aliləri! Buyurduğunuzu nəzarətçiyə çatdıraram.

– Zəhmət olmasa! Mənim dilimdən xahiş edərsən. De ki, doktor özü təvəqqe elədi.

Dəhlizin palataya olan qapısı açıldı. İvan Dmitriç çarpayıda uzanmışdı. O, özgə adamın səsini eşidib dirsəkləndi. Dinləməyə başladı və danışan adamın doktor olduğunu anladı. Qəzəbindən bütün vücudu titrədi, acıqlı üzü qızarmış, gözləri hədəqədən çıxmış bir halda yerindən sıçrayıb, palatanın ortasına yüyürdü.

– Doktor gəldi! – deyə bağırdı və qəhqəhə çəkdi. – Axır ki, gəlib çıxdı! Ağalar, təbrik edirəm, doktor sizi yad eləyib! Alçaq hərif! – deyə lap özündən çıxmış bir halda çığırdı, palatada bu vaxta qədər onda belə hal görməmişdilər, o, qəzəblə ayağını yerə döydü. – Bu əclafı öldürmək də azdır! Ayaqyoluna salıb boğulmalıdır!

Bu sözləri eşidən Andrey Yefimıç dəhlizdən palataya baxdı və yumşaq bir əda ilə dedi:

İvan Dmitriç hədəliyici bir görkəmlə ona yanaşdı və rəşə ilə xalata bürünərək:

– Nə üçün? Onun üçün ki, oğrusan! – dedi və tüpürmək istəyirmiş kimi dodaqlarını nifrətlə büzdü. – Şarlatan! Cəllad!

Andrey Yefimıç taqsırını duyan bir adam kimi gülümsəyərək dedi:

– Sakit olun! İnandırıram sizi ki, mən ömrümdə bir dəfə də olsun oğurluq eləməmişəm, qalan şeylərə gəldikdə siz çox mübaliğə edirsiniz. Mənim əlimdən acıqlı olduğunuzu görürəm. Xahiş edirəm, sakit olun və soyuqqanlıqla deyin: niyə mənim əlimdən acıqlısınız?

– Məni niyə burada saxlayırsınız?

– Xəstə olduğunuz üçün.

– Hə, xəstəyəm. Amma onlarla, yüzlərlə dəli azad gəzib dolaşır, çünki siz nadan olduğunuz üçün onları sağlam adamlardan ayırd edə bilmirsiniz. Nə üçün mən və bu yazıqlar hamının əvəzində bir günahkar kimi burada qalmalıyıq? Nə üçün siz, feldşer, nəzarətçi və sizin kimi xəstəxana rəzilləri, əxlaqca bizdən qat-qat aşağı olduğunuz halda, özünüz burda yatmayıb, bizi yatırdırsınız? Bəs məntiq hanı?

– Əxlaqın və məntiqin buraya dəxli yoxdur. Hər şey təsadüfdən asılıdır. Kimi tutub buraya salıblarsa, o burada qalır, kimi salmayıblarsa, özü üçün gəzir, vəssalam. Mənim doktor, sənin isə ruhi xəstə olmağında nə bir əxlaq var, nə də bir məntiq, bu yalnız boş bir təsadüfdür.

– İvan Dmitriç boğuq bir səslə:

– Mənim bu cəfəngiyatdan başım çıxmır… – deyib öz çarpayısına əyləşdi.

Nikita doktorun hüzurunda Moyseykanın ciblərini axtarmaqdan utandı; Moyseyko yığmış olduğu çörək qırıqlarını, kağız və sür-sümükləri yatağı üzərinə qoydu. O, soyuqdan hələ də titrəyə-titrəyə yəhudi dilində nə isə avazla danışmağa başladı.Yəqin təsəvvür edirdi ki, özünə bir dükan açıbdır.

İvan Dmitriç titrək bir səslə:

– Məni buraxın! – dedi.

– Axı nə üçün? Nə səbəbə?

– Ona görə ki, buna mənim ixtiyarım yoxdur. Özünüz fikirləşin, mən sizi buraxsam, bundan sizə nə fayda? Gedin. Şəhər əhli və ya polis sizi tutub yenə buraya salacaq.

– Hə, hə, düzdür… – dedi və alnının tərini sildi.

– Bu dəhşətdir. Bəs mən başıma nə kül töküm? Nə çarə qılım?

İvan Dmitriçin səsi və onun xoş ifadəli gənc siması Andrey Yefimıçın xoşuna gəldi. O, bu cavan oğlanı oxşamaq və sakit etmək istədi. Onun yanında çarpayıya oturdu, bir qədərdüşünüb dedi:

– Siz soruşursunuz ki, başıma nə çarə qılım? Sizin indiki vəziyyətinizdən yaxşı çarə – buradan qaçmaqdır. Lakin təəssüf ki, bundan bir fayda çıxmaz. Sizi tutacaqlar. Cəmiyyət özünü canilərdən, ruhi xəstələrdən və ümumiyyətlə, yaramaz adamlardan qoruduqda, ona batmaq olmaz. İndi bircə çarəniz var, siz bu qənaətə gəlməlisiniz ki, burada qalmağınız vacibdir.