Mövzu: “Ağqoyunlu dövləti”

II. Ev tapşırığının yoxlanılması

Ağqoyunlu dövləti

Ağqoyunlular — 1284-1291-ci illər arasında, Xorasandan Anadoluya köçmüş oğuz türklərinin tayfa birliyi olub, Azərbaycan, Bayburt, Harput, Diyarbəkir, Bitlis bölgələrində məskunlaşmışlar. Səlcuqlar dövlətinin zəifləmıəsi, Anadoluda Elxanlilər sülaləsinin hökmranlığının sona çatması və bəyliklərin formalaşması dövründə Ağqoyunlu dövləti qurulmuşdur.
Ağqoyunlu dövlətinin yaranması
XIV əsrin sonunda Oğuz türkləri Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Bayandur tayfasından Pəhləvan bəy idi(1370-1388). Qara Yuluq Osman Bəy isə (1394-1435) mərkəzi Diyarbəkr olan Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoymuşdur və adına pul kəsdirmişdir. Ondan sonra bəyliyə onun övladları Cahangir Mirzə və 1453-cü ildə Həsən bəy (Uzun Həsən) Bayandur başçılıq etmişdir.
1467-ci ildə Muş döyüşündə Qaraqoyunlular*ın məğlub edilməsi ilə Bağdada qədər olan geniş ərazi Ağqoyunluların əlinə keçir. 1468-ci ildə Uzun Həsən Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoyur.

Dövlət quruluşu

Həsən bəy Bayandur (Uzun Həsən) Osmanlı və Teymuri hökmdarları kimi sultan titulunu qəbul etmişdir.Sonrakı Ağqoyunlu dövlət başçıları padişah titulunu daşıyırdılar. Dövlətdə baş komandan əmir-əl-üməra adlanır, padişahdan sonra ikinci şəxs sayılırdı. Sonrakı yeri mövlana adı daşıyan sədr-əzəm tuturdu.O, ruhanilərə, vəqflərə, mədrəsə, dini məsələlərə və məhkəmə işlərinə başçılıq edirdi. Sonra baş vəzir gəlirdi. O,daxili idarə vəxarici işlərə, maliyyə məsələlərinə nəzarət edirdi. Bü şəxs həm də padişahın möhürdarı və sahibi-divan idi.Orduda ali rütbəli şəxs əmir adlanırdı. Ölkə əyalət-vilayət, tümən və nahiyələrə bölünürdü. Dövlətin paytaxtı Təbriz şəhəri idi.

Xarici dövlətlərlə münasibət

Ağqoyunlu dövləti Avropa ilə geniş əlaqə yaratmışdı. Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə belə geniş əlaqə yaratmaqda məqsədi beynəlxalq ticarət əlaqələrini, ilk növbədə ipək ticarətini səhmana salmaq və ordunu müasir silahlarla təchiz etmək idi. Ağqoyunluların xarici siyasətində əsas istiqamət Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər təşkil edirdi. Sultan II Mehmet Fateh ipəyin daşındığı Avropa-Şərq ticarətində vasitəçiliyin Osmanlı dövlətinə keçməsinə çalışırdı.II Mehmet tərəfindən Kiçik Asiyanın şərqinin tutulması Ağqoyunlu dövləti üçün ciddi təhlükə törətdi.Münasibətlərin kəskinləşməsində Trabzon məsələsi də az rol oynamadı. Həsən bəy Bayandur Trabzon imperiyasının (1204-1461) imperatoru IV İohanın qızı Feodora (Dəspinə xatun) ilə evlənmişdi. Ağqoyunlular Trabzona öz mülkləri kimi baxırdı.Trabzon Ağqoyunlu tacirlərinin Qara dənizə yeganə çıxış yolu idi. II Mehmet Ağqoyunlu ilə müharibəyə Trabzon üzərinə hücumla başladı. Uzun Həsən Trabzonun müdafiəsinə qalxdı. 1461-ci ildə Trabzona hücuma keçən osmanlılarla ağqoyunlular arasında Qayluhisar adlanan yerdə ilk döyüş oldu. Osmanlı ordusuna ağır zərbə vuran Uzun Həsən anası Sara xatunu II Mehmetlə danışıqlara göndərdi.Onun bu danışıqda iki məqsədi vardı.
* II Mehmeti Ağqoyunlular üzərinə hücumdan daşındırmaq
* Trabzona hücum fikrindən döndərmək.

Sultan öz düşərgəsində Bolqar dağında Sara xatunu hörmətlə qarşıladı.Onlar bu danışıqlarda bir-birinə «Ana»-«oğul» deyə müraciət edirdilər.Sara xatun birinci vəzifənin öhdəsindən gəlsə də II Mehmet Trabzona hücum etmək fikrindən əl kəçmədi.1461-ci ildə 30 günlük mühasirədən sonra 1461-ci il avqustun 15-də trabzonu tutdu.1461-ci ildə bağlanmış Yassıçəmən sülhü Ağqoyunluların sarayında təzələndi.Trabzonun osmanlılar tərəfindən fəthi ilə Ağqoyunlular öz müttəfiqini və Qara dənizə yeganə çıxış yolunu itirdilər.Qara dəniz sahillərindəki Genuya tacirləri ilə əlaqə kəsildi.
Uzun Həsən Osmanlı dövlətinə zərbə endirmək üçün Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmağa başladı. Avropanın xristian dövlətləri Osmanlını zəiflətmək üçün Uzun Həsəndən istifadə edirdilər. Uzun Həsən Qaraman bəyliyi, Kipr, Rodos kimi xırda dövlətlərlə və Venesiya respublikası ilə ittifaqa girmişdir. 1472-ci ildə Venesiya respublikası və Ağqoyunlu dövləti arasında Osmanlı dövlətinə qarşı hərbi ittifaq bağlanmışdır. Venesiya ilə Ağqoyunlu arasında müqaviləyə etbar edərək 1472-ci ilin yazında Ağqoyunlular Osmanlı dövlətinə hücum etdi. Döyüşdə Osmanlı ordusuna qalib gələrək Aralıq dənizi sahillərinə çıxdı.Lakin Venesiyanın vəd etdiyi odlu silah və artilleriya mütəxəssislərini gətirəcək gəmilər gəlib çıxmadı. Venesiya bu zaman Osmanlıdan ticarət imtiyazları almaq üçün gizli danışıqlar apardı.Şahzadə Mustafanın başçılıq etdiyi 60 minlik Osmanlı ordusu Ağqoyunlu ordusunu Beyşehir yaxınlığında məğlubiyyətə uğratdı.1473-cüilin yazında Osmanlı ilə Ağqoyunlular arasında hərbi əməliyyatlar yenidən başladı.1473-cü ilavqustun 1-də Fərat çayı sahilində baş vermiş Malatya döyüşündə Uzun Həsən qalib gələrək Osmanlı sultanı II Mehmetin sülh təklifini rədd etdi. 1473-cü il avqustun 11-də Otluqbeli (Tərcan) döyüşündə Uzun Həsən odlu silahlarla təchiz olunmuş osmanlılar tərəfindən məğlub oldu. Bu döyüşdə Osmanlı yeniçəri alayları xüsusilə fərqləndilər.
1474-cü ildə Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmmədin Şirazda qaldırdığı qiyam yatırıldı. Uğurlu Məhəmməd İstanbula qaçdı və II Mehmet qızını ona ərə verdi. Onu Azərbaycan-Türkiyə sərhəddindəki Sivasa hakim təyin etdi. Uzun Həsən oğlunu ələ keçirib edam etdirdi. II Mehmet qızını və nəvəsi Əhmədi İstanbula apardı. Uzun Həsən Osmanlılara qarşı müharibədə Ağqoyunlulara kömək etmədiyinə görə 1474-1477-ci illərdə Gürcüstana yürüş edərək qalib gəldi. Bağlanan sülhə görə, Tiflis də daxil olmaqla Şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü. 1478-ci ildə Uzun Həsənin ölümündən sonra oğlu Yaqub taxta çıxdı. Atasının siyasətini davam etdirən sultan Yaqub Şirvanşahlarla daha da yaxınlaşıb qohum oldu. Ancaq eyni zamanda Ərdəbil hakimləri ilə münasibətlər pisləşdi.

Ağqoyunlu hökmdarları

• Pəhləvan Bəy
• Tur Ali Bəy — 1300 — 1360 (Pəhləvan Bəyin oğlu)
• Kutlu Bəy — 1360 — 1389 (Tur Ali Bəyin oğlu) məzarı indiki Bayburt Sinor (Çayıryolu) kənddindədir
• Əhməd Bəy — 1389-1403 (Kutlu Bəyin oğlu)
• Qara Yuluq Osman Bəy — 1403 — 1435 (Kutlu Bəyin oğlu)
• Cəlaləddin Əli Bəy (Qara Yuluq Osman Bəyin oğlu)
• Nurəddin Həmzə Bəy (Qara Yuluq Osman Bəyin oğlu)
• Cihangir Mirzə (Cəlaləddin Əli Bəyin oğlu)
• Uzun Həsən (Cəlaləddin Əli Bəyin oğlu)
• Xəlil Bəy (Uzun Həsənin oğlu)
• Yaqub Mirzə (Uzun Həsənin oğlu)
• Baysungur Bey (Yaqub Mirzənin oğlu)
• Rüstəm Bəy (Məqsud Bəyin oğlu-Uzun Həsənin oğlu)
• Əhməd Bəy (Uğurlu Məhəmməd Bəyin oğlu-Uzun Həsənin oğlu)
• Murad Bəy (Yaqub Mirzənin oğlu)—Ərəb iraqı, Kirman
• Məhəmməd Bəy (Yusif Mirzə oğlu-Uzun Həsənin oğlu) — Fars
• Abdul Müzəffər Nur Əlvənd Bəy (Yusif Mirzə oğlu-Uzun Həsənin oğlu)— Azərbaycan

• Teqlər:
• Ağqoyunlu
• , Azərbaycan tarixi
• , Agqoyunlu dovleti

Mövzu: “Ağqoyunlu dövləti”

Məqsəd: Şagirdləri mövzu haqqında açıq və sərbəst düşünməyə sövq etmək. Şagirdlərdə idrak fəallığını artırmaq, biliyin əldə edilməsi, xüsusilə tədqiqatlar aparmaq bacarığını formalaşdırmaq.

Üsul: İnteraktiv: Müsahibə xarakterli dərs. İşgüzar səs-küy.

İş formaları: Böyük və kiçik qruplarla iş.

İnteqrasiya: Coğrafiya, riyaziyyat.

Təchizat: Dərslik, xəritə, test, krossvordlar, kompyuter.

Dərsin planı.

Dərsin gedişi.

Zəng vurulduqdan sonra sinfə daxil olub, şagirdlərlə salamlaşır və əyləşmək icazəsi verirəm. Nizam-intizamı bərpa etdikdən sonra davamiyyəti yoxlayıb, jurnalda lazımi qeydlər aparıram.

II. Ev tapşırığının yoxlanılması

Şagirdlərin XV əsr memarlıq abidələri haqqında apardıqları tədqiqatların nəticələrini yoxlayıram.

Müəllim: Oğuz türkləri olan Qaraqoyunlulara hansı sülalə başçılıq edirdi?
Şagird: Baharlılar sülaləsi.
Müəllim: Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi kim olub?
Şagird: Bayram Xoca.
Müəllim: Çapaqçur döyüşü kimlər arasında olub?
Şagird: Qara Məhəmmədlə Əmir Teymur arasında.
Müəllim: XV əsrin əvvəllərində Teymurilərin Azərbaycandan qovulmasında kimlər həlledici rol oynayırdılar?
Şagird: Qaraqoyunlular.
Müəllim: 1394-cü il Bağdad yaxınlığındakı döyüş kimlər arasında baş verib?
Şagird: Qaraqoyunlu və Cəlairlərin birləşmiş qüvvələri ilə Teymurilər arasında.
Müəllim: Qaraqoyunlu dövləti neçənci ildə yaranıb?
Şagird: 1410-cu ildə.
Müəllim: 1410-cu il avqustun 30-da təbriz yaxınlığında Şənbi-Qazan adlı yerdə döyüş kimlərin arasında baş vermişdi?
Şagird: Qaraqoyunlularla Cəlairilər arasında.
Müəllim: Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah 1458-ci ildə haranı tutdu?
Şagird: Teymuri imperatorluğunun mərkəzi olan Heratı.
Müəllim: Şahruxun üçüncü dəfə Azərbaycana yürüşünün səbəbi nə idi?
Şagird: Xəlilullahın kömək üçün Şahruxa müraciət etməsi.
Müəllim: Cahanşah daxili siyasətdə kimlərə arxalanırdı?
Şagird: Oturaq əhaliyə və iri tacirlərə.
Müəllim: Hansı hadisədən sonra Cahanşah dövləti müstəqil idarə etməyə başladı?
Şagird: 1447-ci ildə Şahruxun ölümündən sonra.
Müəllim: Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxil olan ərazilər hansılardır?
Şagird: Şirvanşahlar dövləti istisna olmaqla bütün Azərbaycan torpaqları.
Müəllim: Sərdrud döyüşünün nəticəsi necə oldu?
Şagird: Teymurilərin Azərbaycandan qovulması.
Müəllim: Nə üçün Şirvanşah İbrahim Sultan Əhmədin İraqdan Azərbaycana yürüşünü qanuni hökmdarın dönüşü kimi qəbul etdi?
Şagird: Çünki o zaman Azərbaycan Cəlairilər dövlətinin tərkibində idi.
Müəllim: 1412-ci ildə baş verən Kür sahili döyüşünün nəticəsi necə oldu?
Şagird: Qarayusif və müttəfiqləri qalib gəldi.

IV. Keçmiş dərslə yeni dərs arasında əlaqə.
Uşaqlar, Qaraqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra ölkəni idarə etmək üçün yeni bir dövlətin yaranmasına ehtiyac var idimi?
Bəli, dövlətsiz ölkəni idarə etmək mümkün deyil.
Uşaqlar, mən də sizin fikriniz ilə razıyam. Ona görə də ölkəni idarə etmək üçün yeni bir dövlət yarandı. Bu Ağqoyunlular dövləti idi. Bu gün mən sizə belə bu dövlət haqqında ətraflı məlumat verəcəm.

V. Yeni dərsin izahı.
Ağqoyunlu dövləti

XIV əsrin sonunda Oğuz türkləri Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Bayandur tayfasından Pəhləvan bəy idi. (1370-1388). Qara Yuluq Osman Bəy isə (1394-1435) mərkəzi Diyarbakır olan Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoymuşdur və adına pul kəsdirmişdir. Ondan sonra bəyliyə onun övladları Cahangir Mirzə və 1453-cü ildə Həsən bəy (Uzun Həsən) Bayandur başçılıq etmişdir.

1467-ci ildə Muş döyüşündə qaraqoyunluların məğlub edilməsi ilə Bağdada qədər olan geniş ərazi Ağqoyunluların əlinə keçir. 1468-ci ildə Uzun Həsən Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoyur.

Ağqoyunlu dövləti Avropa ilə geniş əlaqə yaratmışdı. Ağqoyunlu dövlətinin Qərb ölkələri ilə belə geniş əlaqə yaratmaqda məqsədi beynəlxalq ticarət əlaqələrini, ilk növbədə ipək ticarətini səhmana salmaq və ordunu müasir silahlarla təchiz etmək idi. Ağqoyunluların xarici siyasətində əsas istiqaməti Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər təşkil edirdi.

Osmanlı ordusuna ağır zərbə vuran Uzun Həsən anası Sara xatunu II Mehmetlə danışıqlara göndərdi. Onun bu danışıqda iki məqsədi vardı.

– II Mehmeti Ağqoyunlular üzərinə hücumdan daşındırmaq.

Trabzona hücum fikrindən döndərmək.

Sultan öz düşərgəsində Bolqar dağında Sara xatunu hörmətlə qarşıladı. Onlar bu danışıqlarda bir-birinə “Ana”-“oğul” deyə müraciət edirdilər.

Uzun Həsən Osmanlı dövlətinə zərbə endirmək üçün Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmağa başladı. Avropanın xristian dövlətləri Osmanlını zəiflətmək üçün Uzun Həsəndən istifadə edirdilər.

1474-cü ildə Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmmədin Şirazda qaldırdığı qiyam yatırıldı. Uğurlu Məhəmməd İstanbula qaçdı və II Mehmet qızını ona ərə verdi. Onu Azərbaycan-Türkiyə sərhəddindəki Sivasa hakim təyin etdi. Uzun Həsən oğlunu ələ keçirib edam etdirdi.

Şagirdləri aşağıdakı qruplara bölür və tapşırıqlar verirəm.

1.Ağqoyunlu tayfa birliyinin erkən orta əsrlərdə məskunlaşdığı ərazini xəritədə göstərin.

2.Uzun Həsənin 1468-ci ildə müqavimətsiz tutduğu ərazilər.

3.Paytaxtı Təbriz olan hansı Azərbaycan dövlətlərini tanıyırsınız?

1.Ağqoyunlu dövləti hansı tarixi şəraitdə yarandı?

2.Tərkibinə daxil olan ərazilər.
3.Ağqoyunlu dövləti hansı dövlətlərlə diplomatik əlaqələr yaratmışdı?

1.Fateh II Mehmet Trabzon imperiyasının varlığına son qoymaqda məqsədi nə idi?

2.Yassıçəmən sülhünün şərtləri.
3.Uzun Həsənin Avropa dövlətləri ilə əlaqə yaratmaqda məqsədi.

1.Uzun Həsənin vergi islahatı keçirtməkdə məqsədi.

2.Şərqin ilk diplomat qadını.
3.Uzun Həsənlə Teymuri Əbu-Səyid arasında olan müharibənin səbəbi?

Aşağıdakı meyarlarla qrupları qiymətləndirirəm:
Ağqoyunlu dövləti ilə bağlı sadə xronoloji məsələni həll edir.
Ağqoyunlu dövləti haqqında yüksək biliklər nümayiş etdirir.
Azərbaycan tarixində Uzun Həsənin mühüm rol oynadığını müəyyənləşdirir.

Xəritədə Ağqoyunlu dövlətinin ərazisini və mühüm tarixi abidələrini müəyyənləşdirir.

Xalqın mənafeyinin qorunmasında Ağqoyunlu dövlətinin rolunu dəyərləndirir.

VIII. Ev tapşırığının verilməsi.

Ağqoyunlu dövləti haqqında internetdən, ensiklapediyadan və başqa mənbələrdən əlavə məlumat hazırlayın.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Ağqoyunlu dövləti

Ağqoyunlular və ya Bayandurilər Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycan dövlətçilik tarixində də əhəmiyyətli yer tutmuşlar.

Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı Bayandur tayfasından olan Pəhləvan bəy idi. Qara Yuluq Osman bəy isə isə mərkəzi Diyarbəkir olan Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoymuşdur və adına pul kəsdirmişdir. Qara Yuluq Osman bəy böyük yürüşlər edərək Şərqi Anadolunun çox hissəsini ələ keçirmişdi. Ondan sonra bəyliyə onun övladları Cahangir Mirzə və 1453-cü ildə Həsən bəy Bayandur başçılıq etmişdir. 1467-ci ildə Muş döyüşündə Qaraqoyunluların məğlub edilməsi ilə Bağdada qədər olan geniş ərazi Ağqoyunluların əlinə keçir. 1468-ci ildə Uzun Həsən Ağqoyunlu imperiyasının əsasını qoyur.

Uzun Həsənin hakimiyyəti illərində Ağqoyunlu imperiyası bütün Yaxın və Orta Şərqdə qüdrətli hərbi-siyasi amilə çevrildi. Uzun Həsən güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq siyasəti yeridirdi. O, bu məqsədlə xüsusi “Qanunnamə” hazırlatmışdı. Ağqoyunlu hökmdarları Uzun Həsən, Sultan Xəlil və Sultan Yaqubun dövründə Ağqoyunlu imperiyasında elm, incəsənətin inkişafının pik nöqtəsi idi. Hökmdarın şəxsi kitabxanasında 60-a qədər alim çalışırdı. Uzun Həsən sarayında dövrün görkəmli alimlərindən ibarət elmi məclis fəaliyyət göstərirdi. Böyük hökmdar Qurani-Kərimi Azərbaycan türkcəsinə çevirtmiş, dövrün görkəmli elm adamı Əbu Bəkr əl-Tehraniyə “Kitabi-Diyarbəkriyyə” adlı əsər yazdırmışdı.

Sultan Rüstəmin ölümündən sonra Ağqoyunlular daxili çəkişmələr nəticəsində tədricən tənəzzülə uğradılar. 1499-cu ildə Ağqoyunlu dövləti artıq iki hissəyə bölündü. 1501-ci ildə qızılbaşlara Şərur məğlubiyyətindən sonra Ağqoyunluların Azərbaycandakı hakimiyyətlərinə son qoyuldu. 1508-ci ildə qızılbaşlar tərəfindən İrandakı hakimiyyətlərinə də son verildikdən sonra Ağqoyunlular tamamilə süqut etdi və yerini İ Sah İsmayılın yaratdığı Səfəvi dövlətinə verdi.