Arxaizm kitabı

Qeyd: Bu sözlərdən «becid» bu gün Bakı dialektində, qalan sözlər isə Qazax-Borçalı bölgəsində fəal işlənir.

Köhnəlmiş sözlər

Dilin lüğət tərkibində xalqın tarixi əks olunur. Sözlər elmdə, texnikada, mədəniyyətdə baş verən dəyişikliklərin, tarixi hadisələrin canlı şahidləridir. Zaman keçdikcə bəzi məfhumlar dəyişir, yox olur və belə məfhumları bildirən sözlər də köhnəlir, öz ümumişlək xüsusiyyətini itirir. Belə sözlər köhnəlmiş sözlər adlanır. Məsələn:

dərviş, vəzir, töycü, çarıq, cindar, sarban, xış, girvənkə, darülfünun, pristav, qorodovoy, konka, dəbilqə, qalxan, xurcun və s.

Dövlət quruluşlar, ictimai-siyasi funksiyalar dəyişdikcə, bir-birini əvəz etdikcə onlarla bağlı sözlər də köhnəlir və sıradan çıxır. Məsələn: darğa, töycü, dinar, koxa, kətxuda, dirhərn, katta, şahı və s.
İnsanların həyat və yaşayışları dəyişdikcə sözlər dəl köhnəlir və sıradan çıxır. Məsələn: arxalıq, təhnə, daqqal batman, çuxa, börk, əba, çarıq, xurcun və s.
Elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq sözlər köhnəlir və sıradan çıxır. Məsələn: xış, mirab, mac, vəl, cu var, hodaq, qazalaq və s.
Dilin özünün inkişaf etməsi və zənginləşməsi ilə əlaqədar sözlər köhnəlir. Məsələn: sayru (xəstə), güz (payız), gəz (dəfə), ün (səs), pitik (yazı), əsrük (sərxoş), uçmat (cənnət), ayıtmaq (demək, söyləmək), alp (cəsur), suç (gü nah), tanıq (şahid), yağmalamaq (talamaq), yazı (çöl, düz) görklü (gözəl), us (ağıl), damu (cəhənnəm) və s.

Köhnəlmiş sözlər iki yerə bölünür: arxaizmlər, tarixizmlər.

Arxaizm deyəndə bu gün işlənməyən sözlər nəzərdə tutulur. Söz özü dildən çıxmış, həmin sözlərin əvəzinə onların mənasını verən sözlər yaranmışdır. Yəni anlayış qalır, onu ifadə edən söz dəyişir. Məsələn:

ayıtmaq (demək), əsən (sağ, salamat), uçmaq (cənnət), ayaq (qədəh), nəsnə (əşya), us (ağıl) və s.

Dövlət quruluşunun dəyişməsi, əmək prosesinin təkmilləşməsi ilə əlaqədar sözlər tarixizmlər adlamr. Tarixizmlərdə anlayış da, onu ifadə edən söz də köhnəlir. Məsələn:

xan, töycü, sovet, mülkədar, qlava, hampa, bolşevik, katta, menşevik, darğa, dinar və s.

Köhnəlmiş sözlərin bəziləri bu gün dialektlərdə də işlənir. Belə sözlər vaxtilə ədəbi dildə işlənib sonra dildən çıxdığına görə həm köhnəlmiş sözlər, indi ədəbi dildə yox, ayrı-ayrı dialektlərdə yaşadığına görə həm də dialekt sözlər adlanır. Məsələn:

hancarı (necə), duş (yuxu), əsrük (sərxoş), anarı (o tərəf), becid (tez-tələsik) və s.

Qeyd: Bu sözlərdən «becid» bu gün Bakı dialektində, qalan sözlər isə Qazax-Borçalı bölgəsində fəal işlənir.

Əgər mətndə orfoqrafik səhv aşkar etmisinizsə, o zaman Ctrl+Enter düymələrini sıxaraq bizə göndərin.

Arxaizmlar

Arxaizmlar ko’pincha matnlarni bezash uchun ishlatiladi, ammo ularni suiiste’mol qilish tavsiya etilmaydi, chunki ular tushunishni qiyinlashtirishi mumkin.

Sizga xizmat qilishi mumkin:

Lokalizmlar (turli mamlakatlardan)
Neologizmlar

Arxaizmlarning turlari

Arxaizmlarning ikki turi mavjud:

Mutlaq arxaizm. Bu so’zni to’liq va barcha ma’nolari bilan ishlatilishi (bitta so’z turli xil kontekstga ko’ra bir nechta narsani anglatishi mumkin). Masalan: qasddan (qasddan, ataylab).
Nisbiy arxaizm. Bu faqat ma’lum bir tilda ishlatiladigan narsadir. Misol: rouge (qizarib ketgan, mis rangli ixcham kukun), egar sumkasi (sumka yoki sumka).

Arxaizmlarga misollar

O’sish (qorong’ida)
Bulge (tartibsizlik, tartibsizlik)
Aberruntar (bashorat qilish)
Achchiq (ishonchli)
Agora (hozir)
Aguaytar (tomosha)
Men kutaman (Kutmoq)
Javon (oshxona anjomlari saqlanadigan joy yoki shkaf)
Suzish xavzasi (hovuz)
Albuznak (o’qimagan, qo’pol odam)
Yoqmoq (yengil)
Fint (tahdid qilish)
Chalkashlik (chigal)
Xursand bo’ling (g’azablanishga yoki xafa bo’lishga)
Ko’zoynak (linzalar yoki ko’zoynaklar)
Avvalgi kun (Avvalgi kun)
Aquesto (bu)
Qovurilgan (jigar va tarsaklar)
Asaz (juda)
Rob (ikki sevishgan o’rtasida o’pish uchun)
Winnow (biron narsani tashlash)
Jahannam (qish)
Paqir (suyuqlik o’tkazish uchun ikkita tutqichli keng idish)
Baltra (qorin, qorin yoki qorin)
Bilba (beret yoki shapka)
Bolindre (marmar)
Kabas (portfel)
Yog ‘chiroq (yog ‘yoqadigan narsa)
Kastrat (kastrat)
Paqir (kostryulkalar)
Sing (tutun)
Fluke (omad)
Cincho (kamar )
Muqova (adyol)
Sotib oling (xaridor)
Maslahat (hikoya)
Taklif qiling (taklif qilish)
Kvazi (deyarli)
Kengaytiring (kechiktirish yoki kechiktirish uchun)
Demoq (go’yo)
Unga qaerga aytasan, men endi sen bilan gaplashmayman (siz unga aytganingizda, men endi siz bilan gaplashmayman)
Ammo (lekin)
Flail (ingichka pastga)
Ikkalamizni ham kiriting (ikkalasi ham)
Tozalash (hidlash)
Spular (teri)
Farina (un)
Fato (aniq bir narsa uchun ishlatiladigan kiyim)
Fidalgo (janob)
temir (temir)
Doimiy (o’g’il)
Pechka (olov tayyorlanadigan joy)
Nopok (cho’chqa go’shti)
Yalqov (noaniq)
Harbar (biron narsani o’ylamasdan, shoshilib qilish)
Hortal (bog ‘)
Engil (yengil)
Apron (fartuk)
Manguer (qaramay)
Chalkashlik (tuzoq)
Juda kecha (juda tunda)
Orage (atrof-muhit harorati)
Havo (quritish yoki shamollash uchun)
Osculus (o’pish)
To’xta (turish)
Gapir (suhbatlashish)
Qattiq (qorong’i)
Qonli (Yomon odam)
Qirib tashlamoq (qochib ketish)
Qabul qiling (bitirmoq)
Yoritilgan (devorda ochilish)
Sho’rva (tarsaki)
Jadval (kiyimni yuvish uchun to’lqin shaklidagi yog’och)
Yuz niqobi (sharf)
Tabular (yolg’on)
Truje (kostyum)
Spanking (urish)
Veto (ma’lum bir hayvonning naslidan sutdan ajratish)
Oqshom (tungi funktsiya)
Videolavha (qarang)
Yantar (yemoq)
Dans (noqulay odam)

Quyidagilar bilan kuzatib boring:

Amerikaizm	Galitsizmlar	Lotinlashtirish
Anglikizmlar	Germanizmlar	Lusizmlar
Arabizmlar	Ellinizmlar	Meksikaliklar
Arxaizmlar	Mahalliy aholi	Quechuismlar
Vahshiylik	Italizm	Vaskismos

İMADƏDDİN NƏSİMİNİN DİVANINDA QRAMMATİK ARXAİZMLƏR

Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması dövrünün ilk mərhələsini (XIV-XV) Nəsiminin yaradıcılığı tamamlayır. Nəsiminin dili XIV-XV əsr Azərbaycanədəbi dilinin parlaq bir nümunəsidir. Nəsimin dilindəərəb-fars sözləri işlənsə də ana dili elementləri daha çox üstünlük təşkil edir. Şairin dilini səciyyələndirən ən məqbul və milli baxımdan ən vacib məsələ dilində hər bir sözün, qrammatik formanın poetikləşdirilməsidir. Bu əsrlərdə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi üçün xarakterik əlamətlərdən biri leksik paralellikdən ibarətdir. Ə. Dəmirçizadə bu barədə qeyd etmişdir “Nəsimi əsərlərində ərəbcə, farsca, azərbaycanca həmməna sözlərin müvazi işlənməsi daha çox bədii üslubun müəyyən xüsusiyyətləti ilə vəzn, qafiyə, təşbeh silsiləsi və s. ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Bəzən isə Nəsimi bir misra və ya bir beyt daxilində azərbaycanca, ərəbcə və ya farsca həmməna sözləri yanaşı işlətmişdir ki, bununla da o, bir sözün,xüsusən məcazi mənasını ikincihəmməna sözlə düzgün anlatmaq istəmişdir. Bu cür eyni mənalı sözlərin bəziləri biri digərinə nisbətən daha güclu işlənmiş və zəif işlənmiş söz tədricən ekivivalenti tərəfindən sıxışdırılaraq dildən çıxarılmışdır.

Nəsimi öz poeziyasında özünəməxsus ahəngə, pafosa, təkrarsız emasionallığa malik olmaq üçün Azərbaycan dilinin bir neçə vasitələrindən istifadə etmişdir. Bunlara ilk növbədə nidaları eləcə də şairin üslubunda ekspressiv – emosional məna kəsb edərək nidalaşmış ayrı – ayrı leksik vahidləri, törəmə niaları, ədatları və vokativ sözləri aid etmək olar. Müasir Azərbaycan dilinə əsaslandıqda hər hansı sözün, qrammatik formanın köhnəldiyini, bütövlükdə dil üçün fəaliyyətdən qaldığını görürük. Haqqında danışılan mərhələdə köməkçi sözlərin sonrakı mərhələdə arxaikləşmiş bir sıra formaları işlənmişdir. Cılayın, ucundan, qarşu, birlə, vəli, netəkim, gərçi, dəxi, üştə, hərgiz bu formalar dövrün qrammatik normasını müəyyən edir.

Nəsiminin divanında müxtəlif nidalar işlənmişdir. Vey nidası istisna olaraq Nəsiminin divanında işlənmiş bütün nidalar Azərbaycan işlək olmuşdur. Ey nidasının ekvivalenti kimi mürəkkəb qruluşa malik vey nidası Nəsiminin divanında ən fəal nitq faktı kimi özünü göstərir. Vey nidası xitabların əvvəlində gələrək əksər hallarda ey nidası ilə bir beyt daxilində işlənmişdir.

Vey rüxündür süfati – rəhmani.

Ciləyin qoşması XIV əsr abidələrinin dilində kimi qoşmasının sinonimi kimi işlənmişdir.

Bir mənciləyin aşiqi – bərdar kimin var?

Müasir Azərbaycan dilindəki ilə qoşması müxtəlif fonetik və fono – morfoloji variantlarda işlədilmişdir.Bu qoşma bəzi mənbələrdə ilən Nəsiminin dilində isə birlə formasında işlənmişdir.

Nəzar səcdə qılır tuti birlə qəndü nəbat.

Nəsiminin dilində işlənmiş Birlə qoşması iki tərkib hissədən əmələ gəlmişdir.Yəni say bildirən bir sözünün fel düzəldən -lə şəkilçisi və qədim feli bağlama şəkilçisi n ünsürü ilə birləşməsindən düzəlmişdir. Vaxtilə birlikdə, vəhdətdə deməkimiş. Lakin sonralar tədricən inkişaf edərək, müstəqil bir sözdən köməkçi bir sözə keçib, qoşma məzmunu kəsb etmişdir. Əvvəlki mənasından əlavə ikinci bir məna almışdır. Başqa sözlə desək, birlən, birlə, bilə qoşmaları iki əşyanın birlikdə alınmasnı, ya da müəyyən bir işin, hərəkətin müəyyən bir əşya vasitəsilə icra edildiyini və müşayiət olunduğunu bildirir. Bir sözü türk dillərində polisemantik mənaya malikdir və müxtəlif şəkilçilərlə müxtəlif mənalar ifadə edir. Ehtimal ki, bir sözü say mənasnı ifadə etməkdən əlavə qədim dövrlərdə türk qəbilələrinin dilində komitativlik mənası da ifadə etmişdir. Bu məna, məsələn, qırğız dilindəki bir qelaş birgələş, birqələ birləşdir, bitik birləş sözlərində, Azərbaycan dilindəki birgə, bitləşmə, birlik, birik, birlikdəvə s. sözlərdə indidə özünü göstərir. Əvvəllər birlən, birlə qoşması yalnız komitativ məna ifadə etmişdir. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində bu həmin qoşmanın ifadə etdiyi yeganə mənadır. Digər mənaların (alət, səbəb, zaman, məkan mənalarının yaranması sonrakı dövrlərin məhsuludur. Güman etmək olar ki, birlə qoşmasında işlənən –lə şəkilçisi müstəqil feldənyaranmışdır. Bu felyabol «ol» sözü, ya da elə sözü ola bilər; bunu nəzərə aldıqda, birlə qoşmasının inkişaf yolunu belə təsəvvür etmək olar. Birelə> birelə> birlə Bu qoşma qədim türk yazılı abidələrinin dilində artıq birlə şəklində işlənir; məsələn: İnim Kültigin birlə sözləşdimiz “Kiçik qardaşım Kültigin ilə məsləhətləşdim” Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl əgüz Şantul yazıka təgi sülədimiz (KT). «Əmim xaqan ilə şərqə Yaşıl çay Şandun düzünə təki qoşun çəkdik. H. Həsənov bu qoşmanı leksik – fonetik arxaizimlərə daxil edir.

Müasir Azərbaycan dilində ancaq sözünün sinonimi olan leyk bağlayıcısı ərəb dilindən alınmış lakin sözünün tərkib hissəsidir.

Leyk mənidə bir haman oldu.

Müasir dilimizdə ancaqbağlayıcısının məna vəzifəsini ifadə edən fars dilindən alınmış vəli bağlayıcısı XIV əsrdən bəri dildə işlək olmuş və qarşılaşdırma bağlayıcısı vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bu bağlayıcı İmadəddin Nəsiminin və həmin dövrün başqa şairlərinin dilində də işlənmişdir. Klassik şeir üslubunda ancaq məhdudlaşdırıcı ədatının sinonimi kimi də çıxış edir. Vəli bağlayıcısı müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir.

Cəhd edərəm ki, alinə könlümü verməyən, vəli

Həm bilirəm ki, aqibət alinə könlüm alına.

Nəsiminin dilində işlənmiş və XVI əsrin yazı dilində arxaikləşməkdə olan əgər-əgər bağlayıcısına Xətai şeirlərində təsadüf olunur. Fars dilindən dilimizə keçmiş bu bağlayıcı şərt budaq cümlələrində iştirak edərək, həm istər bağlayıcısının sinonimi kimi, həm də şərt mənasında işlənir. Bu bağlayıcı həm yazıda, həm də şifahi nitqdə geniş işlənmişdir.

Əgər müşkül, əgər asan gərəkməz.

Zaman bildirən qaçan ki bağlayıcısı Nəsiminin divanında işlək olmuşdur.

Vəslində hər qaçan ki, Nəsimi açar ağız,

Fars dilindən alınmış güzəşt bidirən gərçe, əgərçe bağlayıcıları XIV əsrdən dilimizdə işlənməyə başlamış, XVIII əsrdən sonra öz işləkliyini itirmişdir.

Kəsilməz gərçi vəslindən Nəsimi,

Müasir dilimizdəki artıq sözünün sinonimi olan oş, uş, iştə, uştə ədatları XIV-XVI əsrlərin bədii dilində işlənmişdir.

Məndən ayrılmaz bu surət, uş əyalı məndədir.

Lacərəm –yəqin, sözsüz mənasında olan ərəb dilindən alınmış modal sözdür.

Lacərəm bu sifət əyan oldu.

Bu söz müasir dilimiz üçün arxaikləşmiş, istifadədən qalmışdır, lakin abidələrin dilində, xüsusən, Məhəmməd Füzulinin, İmadəddin Nəsiminin dilində fəal işlənmişdir.

Tarixən də köməkçi nitq hissələri eyni vəzifəni yerinə yetirmiş və fəal işləklik dairəsinə malik olmuşlar. Vaxtı ilə müstəqil nitq hissəsi kimi işlənən bu sözlərin tədricən köməkçi funksiyası qazanmış, bəzən də onların həmin sözlərin şəkilçiləşməyə doğru inkişaf etdiyini də müşahidə etmək olur. Dildə mövcud olan köməkçi nitq hissələrinin müstəqil lüğəvi mənası yoxdur. Onlar ancaq söz birləşməsi və cümlə daxilində müəyyən qrammatik məna qazanaraq sözlər arasında müxtəlif tipli əlaqələri (və məna çalarlığı) yaradır. Bu prosesi izləmək ana dilinin bugününü aydın dərk etməyə, onun sabahını proqnozlaşdırmağa yardımçı ola bilər.

Azərbaycan ədəbi dili tarixi 4 cilddə I cild. Bakı 2008.
Ə. Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi.I hissə.
H. Həsənov Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı 1988
İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri I cild. Bakı 2004.
İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri II cild. Bakı 2004.
N. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ankara 1997.

Çap olunub: Bakı Mühəndislik Universiteti Gənc Tədqiqatçıların I beynəlxalq elmi konfransı. Bakı. 06.05.2017. s601