Auditin yaranması və təşəkkül tapması
Auditin keçrilməsi haqqında təsərrüfat subyekti ilə müqavilə bağlandıqdan sonra auditin planaşdırılması mərhələsi başlanır.
Audit xidməti və onun təşkili
Mühasibat uçotu hər bir müəssisənin ən əs vacib biznes-proseslərindən biridir, və müəssisənin uğurlu olması o müəssisədə mühasibat uçotunun düzgün təşkilindən asılıdır.
Mühasibat uçotunun əsas məqsədləri: effektiv sənəd dövriyyəsinin təşkili, təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotunda davamlı və əlaqəli əks olunması, müəssisənin bütün bölmələrinin aktual məlumatlar ilə təmin edilməsi, vergi uçotunun aparılması, təsisçilərin və investorların müəssisənin maliyyə vəziyyəri barədə məlumat ilə təmin edilməsi.
Müəssisələrdə mühasibat uçotunun düzgün və effektiv təşkil edilməsi üçün mühasib mütəxəssislərinin mühasibat uçotunun normativ-hüquqi bazası üzrə, bundan başqa, hər bir təsərüfat fəaliyyəti növünün uçotunun metodikası və qaydaları üzrə dərin biliklərinin olmasını zəruridir. Burada ilk öncə AR Vergi Məcəlləsi, AR Mülki Məcəlləsi, AR Əmək Məcəlləsi, AR Gömrük Məcəlləsi, AR İnzibati Xətalar Məcəllələri, Mühasibat uçotunun tənzimləyən AR Qanunları, AR Nazirlər Kabinetinin müvafiq Qərarları və s. qanunvericilik aktlarını misal gətirmək olar. Eyni zamanda, mühasib çalışdığı müəssisənin fəaliyyət sahəsinə aid istehsal prosesinin metodika və qaydalarını da yaxşı bilməlidir.
Sizə təqdim edilən bu elektron vəsaitdə məlumatların rahat mənimsənilməsi üçün bütün materiallar mühasibat uçotunun əsas bölmələri üzrə qruplaşdırılmış, hər bir materialda əsas normativ-hüquqi sənədlər, metodiki tövsiyyələr, normativ-hüquqi sənədlərdən çıxarışlar, misallar, nümunəvi müxabirləşmələr və ilkin sənədlərin formaları verilibdir.
Normativ-hüquqi aktlar:
- MÜHASIBAT UÇOTU
- QEYRİ-MADDİ AKTİVLƏR
- Qeyri-maddi aktivlərin tərifi
- Qeyri-maddi aktivlərin qiymətləndirilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin daxil olması
- Qeyri-maddi aktivlərin ayrıca əldə edilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin daxili imkanlar hesabına yaradılması
- Qeyri-maddi aktivlərin təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına daxil olması
- Qeyri-maddi aktivlərin hökumət subsidiyası hesabına əldə edilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz alınması
- Qeyri-maddi aktivlərin aktivlərin mübadiləsi hesabına alınması
- Qeyri-maddi aktivlərdən istifadə hüququnun alınması
- Qeyri-maddi aktivlərin amortizasiyası
- Qeyri-maddi aktivlərin istifadə müddətinin təyin edilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin xaric olması
- Qeyri-maddi aktivlərin satılması
- Qeyri-maddi aktivlərin aktivlərin mübadiləsi ilə təqdim edilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin əvəzsiz verilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin başqa müəssisələrin nizamnamə kapitalına qoyulması
- Qeyri-maddi aktivlərə istifadə hüququnun verilməsi
- Qeyri-maddi aktivlərin silinməsi
- Torpaq, tikili və avadanlıqlar – tərifi
- Torpaq, tikili və avadanlıqların qiymətləndirilməsi
- Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması
- Torpaq, tikili və avadanlıqların daxil olması
- Təsisçilərdən pay qoyuluşu şəklində qəbul edilmə
- Digər müəssisə və şəxslərdən pulla alınma
- Təsərrüfat üsulu ilə tikili və avadanlıqların inşası (istehsalı)
- Başqa təşkilat və şəxslərdən əvəzsiz daxil olma
- Hökümət subsidiyaları hesabına alınma
- Uzumüddətli icarəyə götürülmə
- Digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə edilmə
- Torpaq, tikili və avadanlıqların xaric olması
- Ləğv edilib silinmə
- Satılma
- Əvəzsiz olaraq verilmə
- Digər müəssisələrə pay qoyuluşu şəklində verilmə
- Maliyyə icarəsinə verilmə (lizinq)
- Digər aktiv və ya xidmət ilə mübadilə
- Təbii fəlakət, invertarlaşma nəticəsində və başqa səbəblərdən əskik gəlmə
- Torpaq, tikili və avadanlıqların icarəsi
- Maliyyə icarəsi
- Əməliyyat icarəsi
- İcarəyə götürülmüş tikili və avadanlıqların təmiri
- Material ehtiyatları
- Mallar
- Hazır məhsul
- Ehtiyatların inventarizasiyası
- Əmək haqqı və onun ödənilməsi uçotunun təşkili
- İşçinin işə qəbul edilməsi
- İş vaxtının uçotu
- Əmək haqqının hesablanması
- Əmək haqqından tutulmalar
- Əmək haqqı və onun ödənilməsi
- Məzuniyyət
- Müavinətlər
- Təhtəlhesab şəxslər
- İşçinin işdən azad edilməsi
- Məsrəflər və xərclər
- Məsrəflər, xərclər və maya dəyəri
- Məsrəflərin və xərclərin təsnifatı
- İstehsalat məsrəfləri
- Əsas istehsalat məsrəflərinin mühasibat uçotu
- Birbaşa məsrəflər
- Dolayı məsrəflər
- İstehsalın idarəetmə məsrəfləri
- Köməkçi istehsalat məsrəfləri
- Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar
- İstehsalat məsrəflərinin vergi uçotu
- Maya dəyərinin kalkulyasiyası metodları
- Mərhələ metodu
- Satışdan olan gəlirlər
- Satışdan olan gəlirlərlərin uçotu
- Barter əməliyyatında gəlirlərlərin uçotu
- Kreditlə satış
- Malların qaytarılması
- Verilmiş güzəştlər (endirim)
- Kassa əməliyyatları
- Kassa əməliyyatlarının aparılma qaydaları
- Nəğd vəsaitlərin kassaya mədaxili
- Nəğd vəsaitlərin kassada saxlanılması
- Nəğd vəsaitlərin kassadan verilməsi
- Pul vəsaitlərinin ekvivalentləri
- Kassanın inventarizasiyası
- NKA alınması və qeydiyyatı
- NKA istifadəsi ilə nəğd hesablaşmalar
- Mədaxil qəbzləri ilə nəğd hesablaşmalar
- Ödəmə kartların istifadəsi ilə hesablaşmalar
- Bankda hesabın açılması
- Hesablaşma hesabı ilə əməliyyatlar
- Korporativ kartlar
- Хarici valyuta əməliyyatları
- Akkreditiv nədir?
- Akkreditiv üzrə əməliyyatlar
- Maliyyə nəticələri
- Maliyyə nəticələri
- Gəlirlərin və xərclərin təsnifatı
- Əsas əməliyyat gəlirləri və xərcləri
- Satışdan gəlirlərin uçotu
- Satışdan vergilərin hesablanması
- Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər və xərclər
- Royalti gəliri
- Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir
- Sair əməliyyat gəlirləri və xərcləri
- Torpaq, tikili, avadanlıqların və digər uzunmüddətli aktivlərin satışı
- Yenidən qiymətləndirilmədən gəlirlər və zərərlər
- Qiymətdən düşmə üzrə xərclər
- Əvəzsiz olaraq alınmış aktivlər
- Cərimələr və digər oxşar ödənişlər
- Keçmiş illər üzrə gəlirlər və xərclər
- Ümidsiz borclar üzrə gəlirlər və xərclər
- Silinmiş ehtiyatların bərpası
- Məzənnə fərqləri üzrə gəlirlər və xərclər
- Qiymətdən düşmə üzrə xərclər
- Sair gəlirlər və xərclər
- Fəaliyyətin dayandırılmasından yaranan gəlirlər və xərclər
- Maliyyə gəlirləri və xərcləri
- Fövqəladə gəlirlər və xərclər
- Xalis mənfəətin (zərərin) formalaşması
- Vergi cərimələri
- Mənfəət vergisi
- Hesabat ilinin sonuna əməliyyatlar
- Xalis mənfəətin (zərərin) istifadəsi
- Dividentlərin ödənilməsi
- Ehtiyat kapitalının formalaşması
- Keçmiş illərin zərərlərinin bağlanması
- Bölüşdürülməmiş mənfəət
- Nizamnamə kapitalının artırılması
- Zərərin bağlanması
- Ümumi tələblər
- Prinsiplər
- Maliyyə hesabatlarının keyfiyyət xüsusiyyətləri
- Maliyyə hesabatları elementlərinin qiymətləndirilməsi
- Mühаsibat balansı
- Mənfəət və zərər haqqında hesabat
- Kаpitalda dəyişikliklər hаqqındа hеsаbаt
- Pul vəsaitlərinin hərəkəti hаqqında hesаbаt
- Uçоt siyаsəti və izаhlı qеydlər
- Uçot siyasəti
- İlkin sənədlər
- Hesablar Planı
- Milli Mühasibat Uçotu Standartları
- Kommersiya təşkilatları üçün MMUS
- Büdcə təşkilatları üçün MMUS
- QHT üçün MMUS
- Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları (IAS)
- Maliyyə Hesabatlarının Beynəlxalq Standartları (IFRS)
- BMHŞK və Standartların Şərhlər Komitəsi (IFRIC & SIC)
- Kiçik və Orta Sahibkarlıq Subyektləri üçün BMHS (IFRS for SMEs)
- İctimai Sektor üçün Mühasibat Uçotunun Beynəlxalq Standartları
- İnventarizasiya haqqında anlayış və ona hazırlıq
- Aktiv və öhdəliklərin inventarizasiyası
- İnventarizasiya cədvəllərinin tərtib edilməsi
- İnventarizasiyanın nəticələrinin tənzimlənməsi və sənədləşdirilməsi
- İnventarizasiya nəticələrinin uçotda əks etdirilməsi
- Vergi orqanları tərəfindən keçirilən inventarizasiya
- Məsuliyyət növləri
- Cinayət məsuliyyəti
- İnzibati məsuliyyət
- Vergi Məsuliyyəti
- Maddi məsuliyyət
- Əmək intizamı məsuliyyəti
- Mülki-hüquq məsuliyyəti
- Hüquqi şəxsin qeydiyyatı
MUHASIB.AZ saytının əsas məqsədi mühasibat uçotu və maliyyə sahələrində çalışan və gələcəkdə çalışmaq istəyən mütəxəssisləri lazımi məlumatlar ilə təmin etməkdir. Sayt həm tədris, həm də informativ-analitik formatda təşkil edilib.
Saytda istənilən şəxs mühasibat uçotu, IFRS, vergilər, maliyyə, audit və saytın əhatə etdiyi digər sahələr üzrə məqalələr yerləşdirə bilər. Bunun üçün məqaləni admin@muhasib.az ünvanına göndərmək kifayətdir. Ətraflı
Auditin yaranması və təşəkkül tapması
Bazar iqtisadiyyatına keçilməsi bunlarla yanaşı iqtisadi subyektlərin fəaliyyəti haqqında informasiya təminatının və bu sahədə elmi texnoloji bazanın yaradılması mühasibat uçotunun günün tələblərinə uyğun səviyyədə qurulması,maliyyə,vergi qanunvericiliyi,bank,sığorta və sair bu kimi sahələrdə hesablaşmalar aparılmasında bir sıra problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur.Belə bir şəraitdə bu cür problemlərin ətraflı araşdırılmasına onları doğuran səbəblərin düzgün müəyyən edilib aradan qaldırılmasını təmin edə bilən təkliflərin verilməsinə böyük ehtiyac vardır.
Yüksək səviyyədə inkişaf etmiş,qabaqcıl dövlətlərin çoxillik təcrübəsi göstərir ki,qeyd etdiyimiz bu problemlərin müsbət həll olunması sahəsində ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət nəzarət sistemi ilə yanaşı həm də müstəqil maliyyə nəzarəti hesab edilən və bazar iqtisadiyyatının mühüm atributlarından biri olan auditor xidmətinin də məqsədyönlü fəaliyyətinə ciddi ehtiyac duyulur.
Respublikamızın son illərinin təcrübəsi göstərir ki, ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə bir sıra müəssisə və təşkilatların maliyyə vəziyyətinin ağırlaşmasına,onların xeyli hissəsinin müflisləşməsinə,iqtisadi subyektlərlə bank,maliyyə və vergi orqanları arasında bir sıra konfliktlərin yaranmasına auditor xidmətindən kifayət qədər istifadə olunmaması səbəb olmuşdur.
Bunları nəzərə alaraq demək olar ki,ölkəmizdə keyfiyyəcə yeni olan,yeni mütərəqqi iqtisadi prinsiplərə əsəsalanan,müstəqil audit xidmətinin yaradılması dövrün zərurətindən doğmuşdur.
Daha ətraflı desək auditor xidmətini zəruri edən cəhətlər aşağıdakılardır:
1)İqtisadi subyektin rəhbərliyi ilə informasiya istifadəçiləri olan investorlar,kreditorlar və s. Arasında müdriyyət tərəfindən qeyri-obyektiv informasiyanın verilməsi ehtimalı olduğuna görə narazılığın baş verə bilməsi;
2)Qəbul edilmiş qərarların nəticələrinin informasiyanın keyfiyyətindən asılı olması;
3)Verilmiş informasiyaların yoxlanması üçün xüsüsi bilik (ixtisas) sahiblərinin tələb olunması;
4)İnformasiya istifadəçilərinin onlara verilmiş informasiyaların doğruluğunu yoxlamaq üçün imkanların olmaması.
Yuxarıda qeyd olunan bütün ilkin şərtlər bu sahədə müvafiq hazırlığı,yüksək ixtisası, böyük təcrübəsi və auditor xidməti göstərməyə icazəsi olan, sərbəst auditorların xidmətlərinə ciddi ehtitac olmasına səbəb olmuşdur.
Bunlarla yanaşı,bəzən iqtisadi subyektin çoxsaylı uçot əməliyyatlarının qanunauyğunluğuna,dövri hesabatlarda əks etdirilən məlumatların düzgünlüyünə,kollektiv mülkiyyətçilər-səhmdarlar,payçılar,kreditorlar və s. müstəqil qaydada əmin ola bilmirlər(verilən məlumatların düzgünlüyünü müxtəlif səbəblər üzündən yoxlaya bilmirlər) və buna görə də onların auditorlar xidmətinə ehtitacı yaranır.
Auditor xidməti eyni zamanda dövlət orqanlarına,məhkəmələrə,istintaqla məşğul olanlara,onları maraqlandıran dövr üçün maliyyə hesabatının düzgünlüyünü təsdiq etmək üçün də lazım olur.Ona görə ki,bu informasiyanın düzgünlüyünü bilavasitə sərbəst,müstəqil,neytral və yüksək ixtisaslı auditorlar təsdiq edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, dəqiq və düzgün məlumatlar nəinki təkcə investorlara lazımdır,o eyni zamanda kreditorlara da lazımdır.Beləki iqtisadi subyekt haqqında dəqiq məlumatlar kreditorlara müəssisənin borcunu qaytarmaq və faizləri ödəyə bilmə qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün, mal satanlara isə ona borcu olan müəssisənin borcu qaldığı məbləği ödəyə bilib-bilməməsini öyrənmək və digər bu kimi məqsədlər üçün lazımdır.
Hər bir iqtisadi subyekt haqqında dürust məlumatlar əldə etməkdə dövlət orqanları da maraqlıdırlar.Dövlət orqanlarına bu məlumatlar vergi tədbirləri də daxil olmaqla dövlətin iqtisadi siyasətini işləyib hazırlamaqdan ötəri çox vacibdir
2.Auditin meydana gəlməsi və inkişafı.Audit peşəsinin qədim tarixi var.Hələ qədim misirlilər və romalılar arasında vəzifəsi vergi yığanların işini yoxlamaqdan ibarət olan adamlar vardı ki, bu da müasir auditorların funkisiyasını xatırladır.
Hazırda auditin yaranmasının tarixi haqqında tədqiqatçı(iqtisadçı) alimlər arasında ciddi fikir ayrılığı da mövcuddur.Belə ki,iqtisadçı alimlər “audit”in və “auditor”sözünün ilk dəfə İngiltərədə,bəziləri Misirdə,digərləri Çində və s meydana gəldiyini iddia edirlər.
Alimlər İngiltərə və Şotlandiya xəzinadarlığının 1130-cu il arxivini ingilisdilli ölkələrin uçot sənədlərinin və auditorlar barədə xatırlamaların ən dolğun mənbələrindən biri hesab edirlər;London Sitisində hələ 1200-cü illərdə audit keçirilmişdir.
1324-cü il martın 24-də İngiltərənin üç dövlət auditorunu şəxsən Kral II Eduard xüsusi fərman imzalayaraq təyin etmişdir.Bu fərmana əsasən yeni təyin olunmuş auditorlar Oksford Bergenxed,Saut Xempten,Uels,Sommersetişir və Dövlət əyalətlərində tətbiq olunan bütün hesabatları (hesbları)nəzərdən keçirməli və yoxlamaq üçün tələb etməli və onların qarşısında qoyulan bütün məsələləri (vəzifələri)yerinə yetirməli idilər.
Bir sıra tədqiqatçı alimlər auditor haqqında ilk yazılı mənbəyə XIV əsrdə təsadüf olunduğunu iddia edirlər.Bu alimlər qeyd edirlər ki,həmin dövrdə auditorlardan məhkəmələrdən sübut kimi istifadə olunmuşdur.
Həmin dövrdə mühasibat uçotunun nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş Luko Paçoli hesablar və qedlər haqqında “Traktat”adlı əsərində mühasibat uçotuna nəzarətin zəruriliyini xüsusi qeyd etmişdir.İllər keçdikcə belə bir nəzarətə böyük ehtiyac olduğu diqqəti cəlb etməyə başladı.Artıq bir çox ölkələrdə XVI əsrdə rəsmi qaydada uçot kitablarına hüquqi nəzarət təşəkkül tapmışdır.İngiltərədə həmin dövrdə uçot qeydlərini yoxlamaqla məşğul olan şəxslər fəaliyyət göstərmişlər ki, onlara da “Auditor”deyilirmiş.
Müasir anlayışda müstəqil auditin tarixi XVIII əsrə gedib çıxır.Lakin 1862-ci ildə Britaniya Şirkətləri haqqında qanun qəbul edilməsi auditor peşəsinin inkişafına xüsusi təkan verdi.Həmin qanunda şirkətlərin hesab və hesabatlarının mühasibat uçotu və maliyyə nəzarəti mütəxəsisləri tərəfindən ildə azı bir dəfə məcburi qaydada yoxlanılması tapşırılırdı.Məcburi audit barədə qanun Fransada 1867-ci ildə,ABŞ-da isə Böyük tənəzzüldən sonra 1937-ci ildə qəbul edilmişdir.
Rusiyada isə auditor rütbəsi I Pyotr tərəfindən təsis edilmişdir.Bu vəzifə özündə kargüzarlıq,katibçilik və prokurorluq kimi bir sıra vəzifələri birləşdirirdi.Auditorları bu zaman Rusiyada and içmiş mühasiblər adlandırırdılar.
Qeyd etmək lazımdır ki,ABŞ auditorları o zaman praktiki təhsillərini Böyük Britaniyada almışlar.ABŞ-da ilk dəfə olaraq 1837-ci ildə auditorlar assosiasiyası yanında qanunvericilik yolu ilə auditor fəaliyyəti tənzimlənmişdir.Bu qanuna görə auditor vəzifəsini Nyu-York universitetində müvəffəqiyyətlə imtahan qazanmış diplomlu mühasiblər tuta bilərdi.
Audit haqqında Qanun Böyük Britaniyada 1882-ci ildə,Fransada 1867-ci ildə,ABŞ-da 1937-ci ildə qəbul olunmuşdur.
Beləliklə 1919-1945-ci illərdə və ondan sonrakı dövrdə ümumilikdə dünya üzrə və eləcə də ayrılıqda götürülmüş hər hansı bir ölkədə iqtisadi fəaliyyətin auditsiz mövcud olmasının qeyri-mümkünlüyü qaçılmaz olmuşdur.Auditin sonrakı onilliklərdə də inkişafı diqqəti cəlb edir.Hələ 1948-ci ildə ABŞ-ın mühasiblər institutu “auditin hamı tərəfindən qəbul olunmuş standartları”nı təsdiq etdi və daxili təftişçilər isə “daxili təftişçilərin vəzifələri”adlı normativləri dərc etdi.
Hazırda ABŞ-da rəsmi surətdə 100000 nəfərdən çox müstəqil,diplomlu mühasib-auditorun olduğu qeydə alınmışdır.
1929-1933-cü illərədə dünyanı bürüyən iqtisadi böhran mühasib-auditorların xidmətlərinə tələbatı artırır.Bu dövrdə auditor yoxlamasının keyfiyyətinə və məcburiliyinə tələblər son dərəcə sərtləşdirilir,belə cür xidmətlərə bazarın tələbatı artır.Böhran qurtardıqdan sonra demək olar ki,bütün ölkələr illik hesabatlardakı informasiyanın həcminə ,həmin hesabatların və auditor rəylərinin dərc edilməsinin vacibliyinə dair məcburi tələblər tətbiq etməyə başlayırlar.Audit dələduzluğa qarşı güclü silaha çevrilir.
1932-ci ildə Almaniyada auditorlar institutu yaradıldı və əvvəllər fəaliyyət göstərmiş Təftiş və Himayəçilik funksiyaları ona verildi.İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Auditorlar adlandırıldı.Bu müddətdə Düsseldorf İnstitutu bütün Almaniya ərazisində peşə fəaliyyəti göstərərək,böyük nüfuz qazandı,bu isə ona ümumalmaniya təşkilatına çevrilmək imkanı verdi.
XX əsrdə dünya auditinin inkişafının birinci mərhələsi 40-cı illlərin sonunadək olan dövrü əhatə etmiş və əsasən,aparılan pul əməliyyatlarını təsdiq edən sənədləri və maliyyə hesabatlarında həmin əməliyyatların düzgün qruplaşdırılmasını yoxlamaqdan ibarət olmuşdur.Bu təsdiqedici audit idi.
Dünya auditin inkişafının ikinci mərhələsi 1949-cu ildən başlanır.Həmin vaxtdan müstəqil auditorlar şirkətlərdə daxili nəzarət məsələlərinə daha artıq diqqət etməyə başladılar,onlar hesab edirdilər ki,səmərəli daxili nəzarət sistemi şəraitində səhv etmə ehtimalı azlır və maliyyə məlumatları kifayət qədər dolğun və dəqiq olur.Auditor firmaları bilavasitə auditor yoxlamalarından daha çox məsləhət fəaliyyəti ilə məşğul olmağa başladılar.Belə audit sistemli-istiqamətverici audi t adlandırılırdı.
Auditin inkişafının üçüncü müasir mərhələsini 70-ci illərə aid etmək olar.Onun istiqaməti-yoxlamalar və ya məsləhətləşmələr zamanı risk ehtimalı,riskin qarşısının alınması və ona yol verilməməsi,audit zamanı sifarişçinin biznes şəraitini nəzərə almaqla,yoxlama seçmə qaydasında,əsasən səhvetmə və ya dələduzluq riskinin maksimum olduğu yerdə aparılır.70-ci illərin əvvələrində audit standartlarının hazırlanmasına başlanıldı.
Avropa Birliyi Şurası birliyin üzvü olan ölkələrdə mühasibat uçotunun,hesabatın və auditor işinin unifikasiyası üçün bir sıra direktivlər vermişdir.Onların arasında ilk növbədə,səkkizinci direktivi qeyd etmək lazımdır.1984-cü il aprelin 10-da qəbul edilmiş bu direktiv Avropa Birliyi çərçivəsində auditor fəaliyyətini uyğunlaşdırmaq vəzifəsini qarşısına məqsəd qoymuşdur.Direktivə əsasən mühasib-auditorların ixtisas səviyyəsinə vahid tələblər müəyyən edilməlidir ki,onların diplomları direktivi imzalamış ölkələrin hər hansı biri üçün eyni qüvvəyə malik olsun.
Hər bir ölkədə auditor xidmətlərinin sayı kifayət qədər çoxdur.Diplomlu İctimai Mühasiblər Firmalarının Beynəlxalq Assosiasiyası 147 ölkədə fəaliyyət göstərən 4,2 mindən çox auditor firmasını birləşdirir.BMT yanında Dövlət Maliyyə Nəzarəti Ali orqanlarının Beynəlxalq təşkilatı yaradılmışdır.
Bu təşkilat dünya iqtisadiyyatının,biznesin və ticarətin daha çox beynəlmiləlləşməsi meyli ilə,çoxmillətli kooperativ əməliyyatların genişlənməsi,pula səmərəli nəzarətə səy göstərilməli,milli dövlət nəzarətinin sərtləşdirilməsi ilə əlaqədər yaradılmışdır.
Bir çox dövlətlərdə transmilli auditor-məsləhət firmaları fəaliyyət göstərir,onların başqa ölkələrdə nümayəndəlikləri də vardır.Məsələn, “Prajs Yorterhaus Kupers”firmasının 110-dan çox ölkədə, “Artur Andersen”firmasının 100-dən çox ölkədə nümayəndəliyi işləyir.Onların hamısı öz işlərində beynəlxalq audit normalarından istifadə edirlər.
3.Azərbaycanda auditin yaranması və onun inkişafının müasir vəziyyəti.
Keçmiş SSRİ respublikalarında,o cümlədən Azərbaycanda nəzarət və təftiş işi on illər boyu inzibatı-amirlik sisteminin tərkib hissəsi idi.Sözün əsl mənasında sovet və Azərbaycan auditi yox idi.
Əlbəttə,obyektiv zərurətlə əlaqədar uçot,nəzarət və təhlil üzrə həmin fəaliyət sahəsinin ayrı-ayrı elementlərinə SSRİ-də və Azərbaycanda həmişə təsadüf edilmişdir.Belə elementlər əsasən pərakəndə halda fəaliyyət göstərmişlər və sistemləşdirilmiş bütöv bir qurum-bazar infrastrukturunun ayrılmaz elementi sayılan audit olmayıblar.Onlar audit də adlanmayıblar.
Rusiyada və o cümlədən də Azərbaycanda Auditor haqqında ilk anlayış XVI əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində meydana çıxmışdır.Həmin dövrlərdə auditor xidmətini yerinə yetirənlər hüqüqşunas adlandırılırdı.Öz xarakterinə görə auditorlar həm kargüzar,həm məhkəmə katibi,həm də prokurorluq orqanlarında işləyə bilərdi.1867-ci ildə Rusiyada hərbi-məhkəmə islahatı həyata keçirildikdən sonra auditor vəzifəsi ləğv olunmuşdu.
Daha sonra Rusiyada müstəqil maliyyə nəzarətinin həyata keçirmək üçün aşağıdakı,üç institutun yaradılmasına cəhd göstərilmişdi:
a)andlı mühasiblər institutu (1871-ci il);
b)mühasiblər insitutu(1909-cu il);
c)dövlət mühasiblər-ekspertləri institutu(1928-ci il).
Həmin cəhdlər auditor fəaliyyətinin hüquqi təminatının olmaması və siyasi-iqtisadi şəraitin dəyişilməsi üzündən iflasa uğradı.
1987- ildə ”Audit” Səhmdar Cəmiyyəti yaradıldı.O zaman həmin cəmiyyətin səhmdarları arasında SSRİ Maliyyə Nazirliyi,Dövlət Bankı və SSRİ-nin bəzi başqa bankları (o cümlədən xarici iqtisadi fəaliyyətdə yaxından iştirak edən banklar), bəzi nazirliklər xarici kapital cəlb etməklə əməliyyatlar aparan, iri müəssisələr və xarici iqtisadi sistemlər vardır.
1991 – ci il iyulun 31-də Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabeniti (ARNK)“Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi yaradılması haqqında” qərar qəbul etdi.
Qərarda qeyd olunurdu ki, təsərrüfat islahatının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq respublikada ixtisaslı auditor xidmətlərinə ehtiyacı olan çoxlu assosiasiyalar, konsernlər, səhmdar cəmiyyətləri, icarə kollektivləri və kooperativlər yaradılır. Həmçinin nazirliklərin və baş idarələrin tabeliyindən çıxmaq hüququ qazanan dövlət müəssisələrin lazım gəldikdə, onların nəzarət – təftiş aparatının xidmətlərindən istifadə etmək imkanı olmur.
Nəzarət – təftiş işini təkmilləşdirmək, bütün mülkiyyət formalarının qorunmasını təmin etmək, sui istifadə və rəqəmləri şişirmə faktlarının qarşısını almaq məqsədi ilə ARNK Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzinin yaradılması barədə nazirliyin təklifini qəbul etdi və Auditor Mərkəzi haqqında Əsasnaməni təsdiq etdi.
Əsasnaməyə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi nazirliklərin və baş idarələrin, müəssisə, idarə və təşkilatların, kooperativlərin sifarişləri əsasında, habelə hüquq mühafizə orqanların tələbi ilə, müqavilə üzrə haqqı ödənilməklə, təftiş və yoxlamalar keçirməli, təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsinə dair metodik və əməli yardım göstərməli idi.
Azərbaycan Respublikası ərazisində müxtəlif mülkiyyət formalarının inkişafının təmin edilməsi, auditor təşkilatlarının və auditorların fəaliyyət dairəsinin genişləndirilməsi məqsədi ilə ARNK –nin 1992 – ci il 27 mart tarixli 157 saylı qərarına əsasən Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyində Lisenziya Komissiyası yaradılmışdır.
1994 – 1996 – ci illərdə Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq meyara uyğun müstəqil audit sisteminin bərqərar olması istiqamətində mühüm əhəmiyyət kəsb edən normativ – hüquqi aktlar qəbul olundu. 1994 – cü ildə “Auditor Xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi.
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 1995 – ci ilin iyul ayının 20 – də “Auditor Xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikası qanununun qüvvəyə minməsi barədə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi özünün 1994 – cü il 16 sentyabr tarixli qərarının icrasını təmin etmək məqsədi ilə “Azərbaycan Respublikası Auditorlar palatasının təşkilinin təmin edilməsi barədə” qərar çıxardı. Bunun ardınca Milli Məclis özünün 1995 – ci il 19 sentyabr tarixli qərarı ilə “Azərbaycan Respublikası Auditorlar palatası haqqında” əsasnaməni təsdiq etdi. Yalnız bunlardan sonra 1996 – ci ilin aprel ayının 4 –də Azərbaycan Respublikası Auditorlar palatası rəsmi qaydada uğurlu fəaliyyətə başladı və öhdəsinə düşən sahədə xeyli uğurlar qazandı.
Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, 1996 – 2000 – ci illər ərzində həyata keçirilən auditor xidmətlərinin ümumi məbləğı müqayisə olunan dövrdə 3.3 milyard manatdan artaraq 15.6 milyard manata çatməşdır. Bu illər ərzində 160 nəfərdən çox mütəxəssis auditor adına layiq görülmüşdür və onlara müvafiq lisensiya verilmişdir və ilaxır.
“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department
I MÖVZU. AUDİTİN MAHİYYƏTİ, ƏHƏMİYYƏTİ VƏ TƏŞKİLİ Leave a comment
1.1. Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və vəzifələri
1.2. Azərbaycanda auditin yaranması və inkişafı
1.3. Auditin formaları
1.4. Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınması
ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT
- 1.V.Novruzov. «Azərbaycanda audit sisteminin islahatı konsepsiyası», «Maliyyə və uçot» jurnalı ,№ 3-4, 2000
- 2.İ.Abbasov «Auditin nəzəri məsələləri», Bakı Biznes Universiteti, 1997
- 3.Ə.Daşdəmirov «Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil maliyyə nəzarəti kimi auditin rolu», «Maliyyə və uçot» jurnalı, № 5-6, 1999
1.1. Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və vəzifələri
Auditor ixtisasının bir neçə yüz illərdən artıq inkişaf tarixi vardır. Hələ bizım eradan əvvəl, təxminən 200-cü ildə Rim imperiyasi dövründə maliyyə və məhkəmə işlərini aparan vəzifəIi şəxslər dövlət mühasiblərinin fəaliyyəti üzərində nəzarət edirdilər.
Nəzarət xidmətini yerinə yetirən vəzifəli şəxsiərin hesabatları Rimə göndərilıir və dinlənilirdi. Belə təcrübə ilə əlaqədar olaraq «auditor» termini yaranmışdır ki, bu da latinca «dinləyici» mənasını ifadə edir.
Amerikada auditor yoxlaması formasında ilk əməliyyat 1631-ci lidə Hollandiyadan ABŞ-ın Plimuta, Massaqusets ştatına mühasib göndərilmiş və ödənilməmiş borcların vəziyyəti yoxlanılmışdır, Lakin auditin qanunvericilik vətəni Böyük Britaniya hesab olunur ki, 1844-cü ildə şirkətlər haqqında bir sira qanunlar qəbul olunmuşdur. Həmin qanunlara görə şirkətlər ildə bir dəfədən az olmayaraq xüsusi mütəxəssislər – dəvət etməklə mühasibat əməliyyatlari üzrə yoxlamalar təşkil etməlı və onun nəticələrini xüsusi hesabatla səhmdarların yığıncağında müzakirə etməli idilər.
Bütün dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, təsərrüfatdaxili iqtisadi nəzarət yeni idaretmə sistemində mühüm vasitələrdən hesab olunur. Tarixi baxımdan iqtisadı əməliyyatların aparılmasında idarə etmədə nəzarətin böyük roluna həmişə diqqət verilmişdir. Tarixçilərin təsdiq etdiyinə görə insanlar hesabatın müxtəlif formaları ilə 6000 il bundan əvvəl tanış olmuşlar,
Bir sıra fundamental iqtisadi proseslərin həllində uçot və iqtisadi nəzarətin vacibliyi orta əsr alimləri tərəfindən qeyd olunmuşdur. Hətta belə fikirlərdə Platonun və Aristotelin adları çəkılır. O vaxtlar uçot və iqtisadi nəzarət haqqında müəyyən fikirlər olmasına baxmayaraq az yazılar dərc olunmuşdur.
Auditor haqqında ilk sənəd Avropanın digər məkanında müəyyən olunmuşdur. İngilisdilli ölkələr içərisində auditor fəaliyyətinə aid olan məlumatlar, alimlərin müəyyən etdiyinə görə 1130-cu ildə İngiltərə və Şotlandiyanin «Xəzinə» adlanan arxivində saxlanılan sənədlər içərisində aşkar edilmişdir.
Bununla əlaqədar olaraq qeyd olunmalıdır ki, 24 mart 1324-cü ildə İngiltərənin Kralı II Eduard özünün xüsusi fərmanı ilə üç şəxsi dövlət auditoru təyin etmişdir. Düzdür, o vaxtlar həmin şəxslər hazırda bizım düşündüyümüz auditor keyfiyyətinə malik olmamışlar. Lakin elan olunmuş Kral fərmanından müəyyən olunur ki, həmin şəxslər auditor vəzifələrini icra etmişlər.
Müasir dövrdə idarəetmə sistemində nəzarət elə bir sahədir ki, ondan geniş istifadə edilməsi əsasında ölkə iqtisadiyyatının hansı sahəsindən asılı olmayaraq, istər müəyyən müəssisə və şirkətin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə aid olsun, istərsə də dövlət quruluşu və iqtisadiyyatı ilə əlaqədar məsələlər olsun, ondan istifadə olunması ilə mövcud fakt və dəqiq vəziyyət araşdırıla və öyrənilə bilir, fəaliyyətin daha da inkişafı, təkmilləşməsinə dair düzgün, real qərarlar qəbul edilməsinə əsas verir.
Müasir şəraitdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında audit nəzarətinin xüsusi əhəmiyyəti və rolu qeyd olunmalıdır. Hazırda bütün dünya öikələrində audit xidməti geniş şəkildə inkişaf etmiş və iqtisadiyyatın bütün sahələrində özünün nəzarətedici mövqeyini əsaslı şəkildə möhkəmləndirmişdir. Qərb ölkələrində auditin 150-ildən artıq inkişaf tarixi vardır.
Ümumiyyətlə, dünya öikələrində audit fəaliyyətinin əsaslı inkişafı audit üzrə transmilli şirkət və firmaların yaradılmasına, onların fillallarının təşkilinə imkan vermişdir. Firmaların auditor xidmətləri çox yüksək səviyyədə qiymətləndirılır. Bunun nəticəsidir ki, 1988-ci ildə dünya ölkələrində olan auditor firmalarının gəliri 6,5 milyon ABŞ dolları həcmində olmuşdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, mühasib-auditorlar Böyük Brilaniyada XIX əsrin ortalarında fəaliyyətə başlamışdır. 1862-ci ildə İngiltərədə, 1867-ci ildə Fransada və 1937-ci ildə ABŞ-da auditin labüdlüyü haqqında qanun qəbul edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının hazırkı inkişaf mərhələsi nəzarət sisteminin daha da genişlənməsi və onun bütün imkanlarından tam istifadə edilməsini qarşıya qoyur. Respublikamızda ixtisaslaşdırılmış müstəqil nəzarət funksiyasını yerinə yetirən audit xidmətindən daha geniş və səmərəli istifadə olunmalıdır.
Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, audit üzrə Beynəlxalq Sıandartların müəyyən etdiyi qaydalara görə bütün dünya ölkələrində hər bir müəssisə və şirkətin illik mühasibat uçotu və hesabatı audit yoxlamasından keçdikdən, ona audit rəyi verildikdən sonra həmin hesabat ölkənin maliyyə vergi orqanları və kənar şəxsləri tərəfindən hesabat hüququnda qəbul olunur. Audit yoxlamasından keçməyən mühasibat hesabatı qanuni hesabat kimi qəbul oluna bilməz.
Auditor müəssisə təsərrüfat- maliyyə fəaliyyətini yoxlamaq və onun göstəricilərinin etibarlı olduğunu muəyyən etməklə yanaşı, xərclərin düzgün sərf olunması,mənfəətin artırılması və təsərrüfat fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün konkret tədbirlər planı tərtib edir. Auditi müəyyən mənada sahibkarlıq fəaliyyətinin ekspertizası adlandırmaq olar. Göstərilən vəzifənin həlli auditorun iqtisadi subyekt ilə bağladığı müqavilə əsasında yerinə yetirilir. Ona görə də auditor yüksək biliyə malik olan mütəxəssis olmaqla yanaşı, səriştəli və müstəqilliyini tə’min etmə xarakterinə malik olan şəxs olmalıdır.
Azərbaycan Respublikasında auditor fəaliyyətinin təşkili və onun həyata keçirilməsi respublikanın 16 sentyabr 1994-cü il tarixli «Auditor xidməti haqqında» Qanunun qəbul olunması ilə başlanmışdır. Həmin Qanuna əsasən Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası yaradılmışdır. Auditorlar Palatası respublikada auditor xidmətinin dövlət tənzimlənınəsini və inkişafını təşkil edən, mülkiyyətçilərin əmlak hüquqlarını, dövlətin və təsərrüfat sistemlərinin, auditorların mənafelərini müdafiə edən, sərbəst auditorların və auditorlar təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət edən müstəqil maliyyə orqanıdır.
Auditorlar Palatası haqqında qanunda deyildiyi kimi, «Audit əmtəə isıehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinə mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının mühasibat və maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanılmasıdır». Audit xidməti sahibkarlıq fəəliyyəti olmaqla, sifarişçiyə xidmət göstərilməsi, sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırilması vəzifələrini yerinə yetirir.
Audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və təkmilləşdirilməsi sahəsində keçən dövr ərzində müəyyən işlər görülmüşdür. 1999-cu ilin iyun ayında respublikamızda ABŞ-ın Daxili Auditorlar Institutunun «Audit-Azərbaycan» bölməsinin acılması da aparılan işlərin nəticəsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ-da fəaliyyət göstərən Daxili Auditorlar İnstitutu dünyanın hər yerində fəaliyyət göstərən auditorları təşkilatlandırır və bu peşəni daha da inkişaf etdirmək üçün köməkliklər göstərir.
ABŞ-da yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq imkanına malik olan daxili auditorlar təşkilatı 1941-ci ildə yaradılmış və Daxili Auditorlar İnstitutu adlanmışdır. İnstitut özünün beynəlxalq mərkəzini 1970-ci ilin əvvəllərindən Florida Ştatına köçürülmüşdür.
Hazırda İnstitut dünya ölkələrində fəaliyyətdə olan auditorlar təşkilatları içərisində özünün yüksək səviyyəli mütəxəssisliyi ilə fərqlənir. İnstitutun ABŞ-da bölmələrindən başqa həmin ixtisas profili üzrə Avstraliyada, KXR-da, Hindistanda, Izraildə, Yaponiyada, Malayziyada, Yeni Zellandiyada, Cənubi Amerikada, Böyük Britaniyada və Şımali İrlandiyada milli İnstitutlar vardır. İnstitut özünün fəal İşi ilə daxili auditorların fəaliyyətini əlaqələndirməklə, ümumi təhsilin genişləndirilməsi ilə yanaşı, auditor təcrübəsi ilə əlaqədar olan məsələlərə aid müəyyən normaların tərtib olunmasını həyata keçirir.
Bununla yanaşı, respublikamızda auditorlar fəaliyyətinin daha da genişlənməsinə ehtiyac vardır. Xüsusilə respublikamızda nazirlik, komitə və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarında mövcud olan nəzarət-təftiş qruplarının ləğv olunması auditor xidmətinin hərtərəfli genişlənməsi üçün şərait yaratmışdır, Audit xidmətindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrlə yanaşı, bütün idarə, müəssisələrdə və şirkətlərdə istifadə olunmalıdır. Respublikada audit xidmətinin daha da genişləndirilməsi məqsədilə «Audit xidməti haqqında» qanunda müəyyən əlavələr edilməsinə ehtiyac vardır.
Dünya ölkələrinin audit təcrübəsindən istifadə edərək və qəbul olunmuş Beynəlxalq Audit Slandartlarına uyğun olaraq respublikadakı sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin, şirkətlərin, dövlət müəssisələrinin audit yoxlamalarından keçmələri və onların illik maliyyə hesablarına auditor rəyinin verilməsinin labüdlüyünün həll olunması məqsədəuyğun olar və həmin müəssisələrin qarşılarında qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsində nəzarəti təmin etmiş olardı. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda bəzi dövlət müəssisələrində illik təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin təftişinin təğv olunması, onların fəaliyyətində ciddi çatışmazlıqların əmələ gəlməsi ilə nəticələnməsi məlum məsələlərdəndir.
Beləliklə, göstərilənlər belə nəticəyə əsas verir ki, bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində təsərrüfatdaxili nəzarət, audit nəzarəti və təsərrüfatın idarə olunması ilə əlaqədar olan digər nəzarət formaları hərtərəfli genişlənməli və təkmilləşdirilməlidir.
Nəzarət – idarəetmədə ən vacib vasitələrdən biridir. Heç bir idarəetmənin onun fəaliyyətinə aid olan qaununçuluğun düzgün yerinə yetirilməsinə nəzarət olmadan faydalı hesab etmək olmaz. Nəzarətsizliyin hərc-mərcliklə nəticələnməsini sübut etməyə ehtiyac yoxdur.
Auditor fəaliyyətinin əsas məqsədi iqtisadi subyektlərin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının düzgünlüyünü və onların apardıqları maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarının mövcud olan qanunvericiliyə və normativ aktlarda uyğunluğunu müəyyən etməkdir.
Beləliklə, audit yoxlamasının məqsədi maliyyə hesabatlarının yoxlanması ilə, hesabatların düzgünlüyünün təsdiqi və ya onların qeyri-düzgün olmasının müəyyən olunması, yoxlanılan dövrdə məsrəflərin, gəlirlərin və müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin uçotda və hesabatda tam, düzgün və dəqiq əks etdirilməsinin yoxlanılması, mühasibat uçotunun və hesabatlarının təşkili və tərtibi qaydalarını tənzımləyən qanunvericiliyə və normativ sənədlərə əməl olunmasına nəzarət və müəssisə əmlakının daha səmərəli istifadə imkanlarının müəyyən olunmasıdır.
Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamənin 13-cü maddəsində sərbəst auditorlar və auditor təşkilatlarının vəzifələrİ aşağıdakı qaydada müəyyən olunmuşdur.
• auditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyini tələblərinə hökmən rlayət etmək;
• auditor yoxlamalarını və digər xidmətlərini keyfiyyətli həyata keçirmək;
• yoxlanmalı müəssisədə şəxsi əmlak mənafeyi, yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyindən hər hansı, şəxslə birbaşa qohumluq əlaqəsi, müəssisənin təsisçisi, mülkiyyətçisi və ya səhmdar olduqda, müəssisədə bundan əvvəl öz peşə fəaliyyəti ilə bağlı xidmətlər göstərdikdə auditorlara həmin müəssisələrdə audit aparmaq qadağandır və bu barədə sifarişçiyə xəbər verilməlidir;
• sifarişçinin mühasibat uçotunun və hesabatının vəziyyətinin düzgünlüyünü, qüvvədə olan qanunlara və normativ aktlara uyğunluğunü yoxlamaq;
• auditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat uçotunun aparılması və hesabatların tərtibi llə bağlı pozuntular haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumat vermək;
- sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkəmə orqanlarının tələb etdiyi hallar olmaqla) məxvi saxlamaq;
- yoxlama gedişində alınmış və ya tərtib edilmiş sənədlərin qorunub saxanmasını təmin etmək.
1.2 Azərbaycanda auditin yaranması və inkişafı
Azərbaycan Respublikasında auditin yaranması bilavasitə respublikada suvereriliyin əldə edilməsi və bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar, iqtisadi subyektlərin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti üzərində iqtisadi nəzarət sisteminin yenidən qurulması ilə əlaqədar həll olunmuşdur.
Məlumudur ki, keçmiş SSRİ tərkibində olan ölkələrdə və o cümlədən Azərbaycan Respublikasında idarə və müəssisələrin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti üzərində iqtisadi nəzarət həmin dövrdə mövcud olan inzibati-amirlik sistemi tələbləri əsasında aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda ümumiyyətlə audit yox idi. Ölkə daxilində bütün iqtisadi nəzarət sistemi nazirliklərin, birliklərin tabeçiliyində təşkil olunmuş nəzarət – təftiş orqanları tərəfindən aparılırdı.
Rusiya iqtisadiyyatında auditor xidmətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq təşəbbüslər olsa da, onlar əsaslı şəkildə inkişaf etməmişdir. Bəzi məlumatlara görə Rusiyada auditor ixtisası I Pyotr tərəfindəh müəyyən olunmuşdur. Rusiyada auditoru andlı mühasib adlandırırdılar. Tarixən üç dəfə 1889, 1912 və 1928-ci illərdə auditor İnstitutunun yaradılmasına təşəbbüslər olmasına baxmayaraq, nəticəsiz olmuşdur.
Azərbaycan Respublikasında auditor fəaliyyətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq 1991-ci ilin iyulun 31-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti respublika Maliyyə Nazirliyi yanında «Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi»nin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir.
Həmin qərarın icrası ilə əlaqədar olaraq «Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi haqqında Əsasnamə» təsdiq olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyı yanında Təsərrüfat hesablı Auditor Mərkəzi nazirliklər və baş idarələrin, müəssisə, idarə və təşkilatların kooperativlərin sifarişləri əsasında, habelə hüquq mühafizə orqanlarının tələbi ilə müqavilə üzrə haqqı ödənilməklə, təftiş və yoxlamalar keçirilməli, təsərrüfat mexanizmini təkmilləşdirilməsinə dair metodiki və əməli yardım göstərilməsi müəyyən olunmuşdur.
Auditor Mərkəzinin işinin həcmi şəraiti və yoxlamalar keçirilməsi təsərrüfat mexanizminin təkmilləşdirilməsinə dair metodik və əməli yardım göstərilməsi üçün sifarişçilərlə başlanan müqavilələrin məbləği ilə müəyyən olunurdu.
Daha sonra 27 mart 1992-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə respublika Maliyyə Nazirliyində Lisenziya Komissiyası yaradılmışdı.
1994-1996-cı lilərdə Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq standartlara uyğun olan müstəqil auditor xidmətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq normativ – hüquqi aktlar qəbul edildi. 1994-cü ilin sentyabrın 16-da «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul olunmuşdur.
1995-ci ilin iyunun 20-də Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının təşkili ilə əlaqədar qərar qəbul olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1995-ci il 19 sentyabr tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə» qəbul olundu. Beləliklə, 1996-cı ilin aprelindən Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası öz fəaliyyətinə başlamışdır.
Auditorlar Palatasına Azərbaycan Respublikası ərazisində auditor xidmətinin dövlət tənzimlənməsini təşkil etmək, bu sahənin inkişafına, təkmilləşdirilməsinə yönəldılmış normativ aktlar, tədbirlər sistemi hazırlamaq, dövlətin, təsərrüfat subyektlərinin və auditorların mənafeyini müdafiəsini tə’min etmək, auditorların fəaliyyətinə nəzarət etmək vəzifəsinin yerinə yetirilməsi həvalə edilmişdir.
Auditorlar Palatası fəaliyyətə başlaqıqdan sonra xeyli işlər görülmüşdür. 1996-2000-ci illər ərzində Respublikada göstərilən auditor xidmətinin həcmi 3,3 milyard manatdan 15,6 milyard manata qədər, yəni 4,7 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə keçirilən imtahanlarda 203 nəfər Azərbaycan vətəndaşı auditor adı almaq üçün müvafiq qaydada imtahanlarda iştirak etmiş və onlardan 151 nəfərinə Lisenziya verilmişdir. Onların böyük bir hissəsi beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə keçirilən kurslarda öz İxtisaslarını artırımışlar.
Auditor Palatası yaranana qədər Azərbaycan Respublikası – Maliyyə Nazirliyİ yanında təşkil olunmuş «Azəri-audit» mərkəzi tərəfindən 15 avqusı 1995-ci ildə 24 nəfər imtahan vermiş və onlara da respublika Auditorlar Palatasının Lisenziyası verilmlişdir. 1996-2000-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasında 26 yerli və 6 xarici ölkə təşkilatına auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün Lisenziyalar verilmişdir
1.3. Auditin formaları
Auditor fəaliyyəti, sahibkarlıq fəaliyyəti olmaqla sifarişçi ilə bağlanmış müqavilə əsasında iqtisadi subyektin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini əhatə edən mühasibat (maliyyə) hesabatı göstəricilərini mühasibat sənədlərini vergi deklarasiyası, maliyyə öhdəçiliklərini yoxlamaq və digər xidmətlər göstərmək vəzifəsini yerinə yetirir. Audit iqtisadi subyektin maliyyə göstəricilərinin etibarlilığını yoxlamaqla yanaşı, onun təsərrüfat fəalyyətinin daha yüksək səviyyədə qurulması, idarə edilməsi və məsrəflərin məqsədəuyğun sərf olunması ilə mənfəətin yüksəldilməsinə dair optimal təkliflər hazırlayır. Bununla əlaqədar olaraq bir qayda olaraq auditi sahibkarlığın ekspertizası adlandırırlar.
Qərb ölkələrinin geniş şəkildə inkişaf etdiyi bazar iqtisadiyyatı ölkələrində Auditor nəzarəti daxili və kənar auditə ayrılır.
Daxili audit idarəetmə nəzarəti sisteminin ayrılmaz və mühüm elementi olmaqla müstəqil, təminatverici və məşvərəqətçi fəaliyyətidir. Daxili audit müəssisədə şəffaf informasiya mühili yaratmaqla, onun fəaliyyətinin daha dərin və əsaslı təhlilinə, daha səmərəli fəaliyyət sistemi yaratmağa şərait yaradır. Dünyanın bir sıra ölkələrində daxili audit ölkə iqtisadiyyatı üçün məcburi hesab olunaraq bütün tabeçiliyində müəssisə olan birliklərdə təşkil olunur.
Daxili audit müəssisə tərkibində müstəqil struktur bölməsi və ştat vahidi kimi fəaliyyət göstərir və daxilı nəzarət orqanı olmaqla, yalnız müəssisənin rəhbərinə və ya direktorlar şurasına tabedir, onun müəyyən etdiyi məsələlərı araşdıraraq nəticələri haqqında yalnız ona hesabat və informasiya verir.
Daxili auditin təfəb olunan şəkildə təşkil olunması müəssisənin tərkibində fəaliyyət göstərən digər bölmə və şöbələri, maddi-məsul şəxslərin öz xidməti vəzifələrinin yerinə yetirilməsi məsuliyyətini artırmağa, təsərrüfat əməliyyatlarının icrasında neqativ halların qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı daxili audit audit üçün bir sıra əsaslı məsələlərdə informasiya mənbəi olmaqla, mövcud qanunçuluğun gözlənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır.
Kənar audittəsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun və mühasibat (maliyyə) hesabatının düzgünlüyünü obyektiv qiymətləndirmək məqsədi ilə aparılır.
Kənar audit müstəqil, sərbəst auditorlar və ya auditor firmaları tərəfindən qarşılıqlı bağlanmış müqavilə (sifariş) əsasında icra olunur. Kənar auditi fərqləndirən xüsusi cəhət ondadır ki, auditor yoxlaması aparan auditorlar həmin müəssisədə heç bir maraqları olmur. Başqa sözlə deyilərsə onlar həmin müəssisənin təsisçiləri, mülkiyyət sahibləri, səhmdarların və ya mühasibat (maliyyə) hesabatı, mühasibat uçotu fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslər, müəssisə rəhbərliyi ilə xidməti, qohumluq əlaqələri olmayan şəxslərdir.
Mövcud olan qanunçuluğa görə iqtisadi subyektə müəyyən komersiya və digər şəxsi əlaqələri olan auditor firmalarının auditorları həmin müəssisədə auditor yoxlaması apara bilməzlər. Belə hallar müəyyən olunduqda auditor aparan şəxslərin auditorluq hüquqi ilə əlaqədar lisenziya ləğv oluna bilər.
Kənar auditin əsas məqsədi aşağıdakılardır:
• Müəssisə maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan mühasibat uçotu, hesabatı göstəricilərinin tam, etibarlı və düzgün olunmasının yoxlaması;
• Uçot, hesabatın aparılması, müəssisə aktivinin öhdəçiliyinin və özünəməxsus kapitalının tənzimlənməsini müəyyən edən qanunvericilik və normativ aktların düzgün icrasına nəzarət;
• Özünəməxsus əsas və dövriyyə vəsaitlərin, maliyyə ehtiyatlarının və kənar mənbələrdən cəlb etməklə istifadə olunması imkarnlarını müəyyənləşdirmək;
• Vergi ödənişi uzrə hesablamaların düzgünlüyü və müəssisə maliyyə vəziyyətinin yüksəidilməsi ilə əlaqədar optimal təkliftərin hazırlanması;
• Müəssisə mühasibat balansının, mənfəət və zərərlər, əsas kapitalın hərəkəti və illik mühasibat (maliyyə) hesabatına əlavə olunmuş izahatlı arayışda əks olunmuş göstəricilərin düzgünlüyünün yoxlanılması və s.
Kənar auditin nəticələri ilə əlaqədar olaraq auditorlar və ya auditor firması tərəfindən yoxlanılan müəssisədə mühasibat uçotu, hesabatının daxili nəzarəti vəziyyətinə və illik hesabatın düzgünlüyü haqqında yazılı rəy tərtib olunur. Sifarişçi ilə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq kənar auditor sifarişçi üçün müxtəlif layihələr, biznes-planı, arayışlar da tərtib etməklə onu müəssisə rəhbərliyinə təqdim edə bilərlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisə auditoru yoxlama aparmaq üçün sərbəst özü seçir.
Azərbaycan Respublikasının «Auditor xidməti» haqqında qanunda müəyyən olunmuşdur ki, audit yoxlaması məcburi və ya könüllü (təsərrüfat subyektini öz təşəbbüsü ilə) ola bilər. Qanunvericiliyə görə öz maliyyə hesabatlarını dərc etdirməli olan təsərrüfat subyektləri üçün, habelə qanunvericilik aktları liə bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli dövlət orqanlarının müvafiq qərarına əsasən (sifarişçi ilə) həyata keçirilən audit məcburi, digər hallarda isə könüllüdür.
Mövcud qanunvericiliyə görə səhmdar cəmiyyətləri, xarici invesıisiyalı müəssisələr, banklar və digər kredit təşkilatları, məhdud məsuliyyətli müəssisələr, invesıisiya fondları, maliyyə-sənaye qrupları üzrə audit məcburidir.
Könüllü audit iqtisadi subyektin qərarı üzrə auditor firması və ya auditorla bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirılır. Belə yoxlamanın xüsusiyyətinin ümumi həcmini və göstəricilərinin miqyasını sifarişçi müəyyən edir.
1.4. Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınması
Müəssisələrdə auditor fəaliyyətinin başlanması və təşkilində ilk mərhələ sifarişçinin seçilməsidir. Hər bir müəssisədə aparılmış auditor fəaliyyəti ilk növbədə seçilən müəssisənin xüsusiyyətlərindən, onların iş həcmindən və auditin keçirilmə vaxtından xeyli asılıdır.
Məlumdur ki, auditor fəaliyyəti mövsümi fəaliyyət daşıyır, yə’nı audit bir qayda olaraq hər bir müəssisədə ilin yekunu ilə əlaqədar olaraq aparılır. Lakin auditor firmaları sahibkar olmaqla, daimi fəaliyyət göstərməli və mənfəət əldə etməlidirlər. Ona görə də auditor firmaları ilin yekunu ilə əlaqədar olaraq auditor. yoxlaması aparmaqla yanaşı, digər nəzarət formaları ilə də məşğul olmalıdırlar.
Bununla əlaqədar olaraq auditor firmaları və sərbəst auditorlar öz sifarişçilərində mühasibat uçotunun səhmana salınması, mühasibat (maliyyə) hesabatının tərtib olunması, onlarda təhlil əməliyyatlarının aparılması, məsləhətlər verilməsi və sair məsələlərlə məşğul olmalıdırlar.
Auditor xidmətinin vacib məsələlərindən biri yoxlamanın yüksək səviyyədə keçirilməsidir. Bu isə, ilk növbədə firmanın auditor kadrlarının keyfiyyəti, onların ixtisas təcrübəsi, auditor prinsipləri və slandartlarının düzgün tətbiq olunması, nəzarətin mövcud olan metodoloji prinsiplərinin öyrənilıb təcrübədə istifadə olunması və sair göstərtcilərdən asılıdır.
Bu da gizli deyil ki, sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə ölkədə neqativ halların genişlənməsi müşahidə olunur. Xüsusilə mövcud olan əmlakın və pul vəsaitinin mənimsənilməsi, saxtakarlıq, korrupsiya və iqtisadi cinsiyyət əməliyyatları xeyli artmışdır.
Belə bir şəraitdə hər bir auditor təşkilatının sifarişçini seçməsi çox ciddi və vacib məsələdir, Bu xüsusilə ona görə lazımdır ki, auditor firması qazandığı imicini itirməsin.
Mövcud olan qanunvericiliyə görə auditor xidməti hər hansı iqtisadi subyektin təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, göstərilə bilər. Bunun əsasında iqtisadi subyekt sərbəst auditoru və auditor firmasını özü sərbəst seçir.
Sifariçi müəssisə auditor xidməti göstərilməsinə dair auditor təşkilatına şifahi və yazılı müraciət etməklə, auditor xidməti göstərilməsini məqsədini və audit prosesində yoxlanılması olan zəruri məsələləri, audit yoxlamasının həcmini göstərir. Auditor firması qarşıya qoyulan məsələ ilə əlaqədar olaraq, sifarişçiyə razilığa dair cavab verir.
Sifarişçiyə cavab verməzdən əvvəl auditor işin həcmini müəyyən etmək məqsədilə, zəruri hallarda audit aparılacaq obyektdə sifarişçi müəssisənin təsərrüfat maliyyə göstəricilərinin öyrənilməsi ilə əlaqədar olaraq müəyyən tədqiqat apara bilər.
Bütün bu göstəricilər Azəraycan respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 1999-cu il 7 dekabr tarixli qərarı ilə təsdiq olunmuş «Audit aparılmasının şərtləri» (məktuböh-dəçilik) milli audit standartında öz əksini tapmışdır.
Məktub öhdəçilikdə audit aparılmasının şərtləri üzrə zəruri məlumatlar, auditorun öhdəlikləri, təsərrüfat subyektçinin öhdəlikləri göstərilməlidir. Bunun əsasında ilkin razılıq əldə edilir və auditor xidməti göstərilməsinə dair müqavilə bağlanır.
Müqavilənin tərtib olunması və rəsmiləşdirilməsi qaydası Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 7 oktyabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Auditin aparılmasına dair müqavilə» mifli audit standartında müəyyənləşdirilmişdir.
Tərtib olunmuş müqavilə icrası və sifarişçi tərəfindən imza olunmaqla, 2 nüsxədən ibarət olmalıdır.
Auditin keçrilməsi haqqında təsərrüfat subyekti ilə müqavilə bağlandıqdan sonra auditin planaşdırılması mərhələsi başlanır.
Planlaşdırma mərhələsində auditin həcmi, yoxlanılan işlər və onların növləri, icra müddətləri müəyyən olunmaqla, təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının audit nəticələri ilə əlaqədar rəyin hazırlanması üçün lazım olan auditor əməliyyatlarının həcmini və növünün ardıcıllıqla göstərən audit proqramı hazırlanır.
Auditor planaşdırılması əsasən aşağıdakı mərhələlərə ayrılır:
a) Auditin ilkin planaşdırllması;
b) Auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;
c) Audit proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən audit təşkilatlarının audit aparmaları fəaliyyətini planaşdırmaq üçün mövcud olan qanunvericilik tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası «Auditin planaşdırılması» milli audit standartında hazırlanınış və Şuranın 1999-cu il 24 mart tarixli qərarı ilə təsdiq etmişdir.
Qəbul olunmuş həmin slandartla auditin keçrilməsi ilə əlaqədar olan bütün əməliyyatlar müəyyənləşdirilir və müəyyən olunmuş prinsiplərə uyğun olaraq auditin icrası başlanılır.
Yoxlama dövründə auditor nəticə əldə etmək və sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatına dair etibarlı rəy tərtib olunması üçün vacib olan subutlar toplanmalıdır. Hə-min toplanan subutlar lazımi səviyyədə sənədləşdirilməlidir.
Auditor sənədləşdirilməsi auditin planaşdırılmasına dair sənədlər, müəssisənin təşkilatı-hüquqi formasına aid olan məlumatlar, uçot sisteminin öyrərilməsi, mühasibat (maliyyə) hesabat göstəriciləri, mühasibat uçotu hesabları üzrə qalıqlar və sair informasiyalar aiddir.
Audit qurtardıqdan sonra iş sənədləri auditorun mülkiyyəti olmaqla, onda qalır.
Azərbaycan Respublikasında auditorun iş sənədlərinin formasını, məzmununu və mahiyyətini müəyyənləşdirmək və auditin yekununu rəsmiləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası 1996-cı il 13 noyabr tarixli qərarı ilə «Auditin iş sənədləri Milli sıandartını» və 1997-ci il 4 fevral tarixli qərarı ilə «Auditorun yekun səndləri» milli sıandartlarını hazırlamış və təsdiq etmişdir.
Auditorun yekun səndləri aparılan yoxlama nəticəsində auditorun hazırladığı və sifalrşçiyə təqdim etdiyi audit aktından, auditor rəyindən və yekun sənədlərindən ibarətdir. Audit aktı və auditor rəyi yekun sənədlərinin tərtib hissəsidir.
Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun müəyyən etdiyi mühüm faktları, nöqsanı və çalışmamazlıqları, onların aradan qaidırılmasına dair təklifləri və nəticələri müəyyən edən sənədlər sistemidir.
Auditor yoxlama nəticəsi ilə əlaqədar olan yekun sənədlərini təhvil aktı ilə sifarişçi müəssisənin rəhbərinə təhvil verməlidir.
Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınmasında mühüm mərhələ aparılan audit yoxlamasının nəticələrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib olunmasıdır.
«Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun 8-ci maddəsində «Auditor rəyi auditorun (auditor təşkilatının) ınınzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun mühüm vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir».
Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən keçirilmiş yoxlamanın nəticələrini əks etdirən auditor rəyi Azərbaycan Respublikası prosessual qanunvericiliyinə uyğun olaraq tə’yin edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.
Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən auditorlar təşkilatı və auditorlar fəaliyyətini tənzimlənınəsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən 1996-cı il 26 dekabr tarixli qərarla «Auditor rəyləri» milli sıandarlı qəbul olunmuşdur. Qəbul olunmuş auditor rəyində, onun tərtib olunması qaydaları, əks olunacaq əsas göstəricilər müəyyən olunmuşdur.
Auditor rəyinin formaları aşağıdakılardır:
- Şərtsiz müsbət rəy;
- Şərti müsbət rəy
- Mənfi rəy və rəy vermədən imtina etməklə, öz nəticələrini başqa formada ifadə etmək;
Şərtsiz müsbət rəyauditorun və ya auditor təşkilatının iqtisadi subyektləri mühasibat uçotu və mühasibat (maliyyə) hesabatının doğru və etibarlı olmasına dair fikri göstərməklə, bildirilir ki, maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qəbul olunmuş mühasibat uçotu prinsiplərinə əsasən tərtib edilmiş və bu qaydalar Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu, hesabatı və digər hüquqi aktların təbəqələrinə uyğundur.
Beləliklə, auditor iqtisadi subyektə şərtsiz müsbət rəyi o zaman verir ki, əgər aparılan yoxlama nəticəsində auditor qəti müəyyən etmişdir ki, sifarişçinin maliyyə hesabatı, mühasibat uçotunun dövrü düzgün olan göstəriciləri əsasında tərtib olunmuş, iqtisadi subyektdə mühasibat uçotunun təşkili və aparılması müəyyən olunan prinsiplərə, tələblərə və qəbul olunmuş uçot siyasətinə cavab verir, büdcəyə və digər fondlara ödəmələr vaxtında və düzgün hesablanıb icra olunmuşdur, daxili nəzarət etibarlıdır və mühasibat (maliyyə) hesabatı bütün təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini əhatə edir.
Şərti müsbət rəy-məhdudiyyəti olan rəydir. Şərti müsbət rəy formasında auditor (auditor təşkilatı) təqdim etdiyi rəydə müəyyən əməliyyatların düzgün icra olunmadığını qeyd etməklə göstərir ki, hesabat dövrü ərzində müəssisənin bütün aktiv, pasivlərinin və təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin uçot və hesabat göstəriciləri Azərbaycan Respublikası qanunculuğunun tələblərinə uyğundur. Bununla yanaşı ayrı-ayrı uçot əməliyyatlarında buraxılmiş səhvləri, amartizasiya hesabatlarındakı yanlış əməliyyatların olmasını, bəzi təsərrüfat əməliyyatlarının uçotda düzgün müxabirləşmə verilməməsinə və sair nöqsanlara görə audit yoxlaması nəticəsi şərti müsbət rəylə rəsmiləşdirılır.
Auditorhesabatlara dair rəy verməkdən İmtina edərsə, o təqdim etdiyi arqumentlər əsasında yoxlama nəticəsi haqqında rəy hazırlanmanın mümkün olmadığını göstərir. Auditor yaranmış şəraitlə əlaqədar olaraq göstərir ki, müəssisədə aparılan mühasibat uçotu və hesabatı əməliyyatları onun hesabat dövründə aktiv və passivinin maliyyə-təsərrüfat nəticəsində düzgün əks olunmasını tə’min etmir.
Auditor rəy verməkdən imtina etdikdə, bunu lazımi səviyyədə əsaslandırmalı və müəyyən olunmuş ciddi nöqsan, çatışmamazlıqları göstərməklə, təqdim olunmuş hesabatın etibarlı olmadığını müəyyənləşdirir. Auditor rəy verməkdən imtina edərkən göstərir ki, auditin aparılması zamanı faktların yoxlamasının qeyri-mümkünlüyü müəyyən olunmuşdur.
Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib olunur, onlardan biri təsərrüfat subyektinin rəhbərinə, digəri isə auditor təşkilatında qalır.
- 1.Audit fəaliyyəti özündə nə əks etdirir?
- 2.Auditlə təştif və nəzarətin əsas fərqlərini izah edin?
- 3.Audit yoxlamasına dair müqavilənin tərkibi və məzmununu izah edin?
- 4.Auditorun müştəri qarşısındakı məktub-öhdəliyinin tərkibi və məzmununun mahiyyətini səciyyələndirin?
- 5.Auditn hansı formaları mövcuddur?
Auditor yoxlamasının planlaşdırılmasına hansı mərhələlər daxildir
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.