Avropada orta əsrlər coğrafiyası

1499-1501 yillarda Portugaliya ekspeditsiyasida qatnashgan, yangi qit’aning Janubini kashf qilish shuxratini Amerigo Vesipuchchi (1454-1512yy)ga nasib etdi. Lotareniyalik materikshunos va geograf Valdzemyuller 1507 yilda Amerigo Vespuchchining ma’lumotlarini e’lon qilib, yangi topilgan quruqlik (materik)ni «Amerigo» yoki «Amerika» deb atash fikri bilan chiqadi. Kartograflar 1569 yildan boshlab, kashf qilingan yangi Yerni «Amerika» deb atay boshlaydilar. Bu geografiya fani tarixidagi kashfiyotlardan eng yirigi edi.

Orta əsrlər coğrafiyası

Erkən orta əsrlərdə Avropada elm və mədəniyyət dinin təsiri altında durğunluğa uğradı. Quldarlıq dövrünün mütərəqqi elmi fikirləri yaddan çıxırdı. Hər cür təbii proseslər və hadisələrin baş verməsi maddi varlıqların yaranması haqqındakı fikirlər Allahın iradəsi ilə bağlanır, dini əfsanələr ilə əlaqələndirilirdi.

Erkən orta əsrlərdə Avropada elm və mədəniyyət dinin təsiri altında durğunluğa uğradı. Quldarlıq dövrünün mütərəqqi elmi fikirləri yaddan çıxırdı. Hər cür təbii proseslər və hadisələrin baş verməsi maddi varlıqların yaranması haqqındakı fikirlər Allahın iradəsi ilə bağlanır, dini əfsanələr ilə əlaqələndirilirdi. Həmin dövrdə coğrafi təsəvvürlər Bibliya ehkamları və antik elmin bütpərəstlikdən təmizlənmiş bəzi nəticələri əsasında yaranırdı. Bu zaman Avropada coğrafiya elminin ən görkəmli nümayəndəsi (VI əsr) bizanslı Kosma İndikoplo idi. O, «Xristian topoqrafiyası» əsərində Avropa kosmologiyasını Ptolemey sistemindən uzaqlaşdırmış və bununla da orta əsrlər astronomiyasında və coğrafiyasında Yerin kürə formasında olması ideyasının əleyhinə çıxan sxolastik təsəvvürlərin yaradılmasında böyük rol oynamışdı. O, məskunlaşmış dünyanı uzunsov, düzbucaqlı şəklində təsəvvür edirdi. Bu düzbucaqlı okeanla və ikiqat qübbə formasında olan asimanın divarları ilə əhatə olunmuş, ondan yuxarıda «Allahın səltənəti» yerləşmişdir. Yer səthinin şimal hissəsində konusabənzər yüksək təpə var. Günəş bu təpənin ətrafında hərlənir, gecə-gündüz bir-birini əvəz edir. K.İndikoplonun əsərinin müəyyən elmi əhəmiyyəti də var idi. Bu əsər o zamanlar Avropada, Ərəbistan dənizi sahillərində yerləşən limanlar, Seylon, Hindistan, İran, Ərəbistan və Şərqi Afrikada aparılan ticarət haqqında yeganə məlumat mənbəyi idi. Kosma bu ölkələri ya tacir kimi şəxsən gəzib görməsilə, ya da ki, sorğu-sual vasitəsilə əldə etdiyi məlumatlar əsasında təsvir etmişdir. Ümumiyyətlə, bu dövrdə Avropa ölkələrində coğrafiya inkişafdan geri qalmışdı. Ərəb coğrafiyası Avropa ölkələrindən fərqli olaraq ərəb ölkələrində, Yaxın Şərqin və Orta Asiyanın digər ölkələrində antik Yunan və Roma coğrafiyasının irsi hifz edilib saxlanılır, onun ən yaxşı nümunələri ərəb dilinə tərcümə edilirdi. Ərəb coğrafiyaçıları Eratosfenin, Aristotelin, Strabonun, Ptolemeyin və b. əsərlərindən istifadə edirdilər. Bu zaman Şərqin feodal ölkələrində elm nisbətən daha çox inkişaf etmişdi. Çinlilər, ərəblər, farslar və Orta Asiya xalqları bir çox dünya əhəmiyyətli diyarşünaslıq əsərləri yaratdılar, riyazi coğrafiya və xəritələr tərtibi işi xeyli inkişaf etdirilirdi. Ərəbistan yarımadasında yaşayan ərəblər b.e. VII əsrindən başlayaraq islam dinini, ərəb dili və mədəniyyətini və biliklərini böyük ərazilərdə sürətlə yaymağa girişirlər. Ərəblər Şimali Afrikanı, bütövlükdə Kiçik Asiyanı, Qafqazı, İranı və Orta Asiyanı istila etdilər. Və beləliklə onlar Aralıq dənizini Hindistan və Çinlə birləşdirən bütün boğazları, körfəzləri, bərələri və Böyük İpək yolunun qərb hissəsini ələ keçirirlər. Bunun sayəsində ərəblər Çinlə, Avropa və Cənubi-Qərbi Asiya arasında aparılan ticarət şərikçisinə çevrilirlər. Hind qozu ağacının gövdəsi və qabığından hazırlanmış yastıdibli və yelkənli yüngül ərəb qayıqları sahil dəniz və körfəzlərdə şütüyürdülər. Ərəb tacirləri şimalda Rusiya, cənubi-şərqdə Malaya və hətta Mikroneziya adalarına qədər gedib çıxmışlar. Mozambik sahillərinə qədər gələn ərəblər artıq musson küləklərindən məharətlə istifadə edərək Hindistan sahillərinə qədər gedən dəniz yolunda bələdçilik edir və qızğın ticarətlə məşğul olurdular. Ərəblərin İran körfəzindən Bağdada və yaxud Qırmızı dənizlə Süveyş bərzəxi və Aralıq dənizinə göndərdiyi əsas Asiya ticarət malları – bahalı parçalar, fil dişi sümüyü, qiymətli daş-qaş, mirvari, qızıl, müxtəlif ədviyyat və qara qullar idi. Onlar həmçinin şimalın xəz-dərisi və cənubun ədviyyatının qarşılıqlı alış-verişinə eyni dərəcədə maraqlı idilər. Avropalıları ən çox Hindistandan gətirilən müxtəlif ədviyyatlar maraqlandırırdı. Belə ki, Avropada payızın son aylarında otlaq mövsümü başa çatdıqdan sonra mal-qaranın kütləvi kəsilməsi və ətinin qışa hazırlanması əməliyyatı aparılırdı. Duzlanmış ətin keyfiyyətini saxlamaq üçün ədviyyatdan geniş istifadə olunurdu. Və ona görə də Avropa bazarlarında ədviyyat qızıla bərabər tutulurdu. Tropik bitki ədviyyatlar o zamanlar yalnız cənubi və Cənub-şərqi Asiyada yetişdirilirdi. Ticarətdə birinci yeri Asiyanın tropik bölgələrində yayılmış istiot ədviyyatı tuturdu. Onun əkinləri ən çox Malabar (Qərbi Hindistanda) sahillərində yayılmışdır, oradan həmdə zəncəfil və hil ədviyyatları göndərilirdi. İndoneziya mixək, muskat qozu, Şri-Lanka darçın yola salırdı. Və özü də Hindistanın Avropa ilə olan ticarətini ərəblər inhisara götürmüşdülər. Qədimdən sivilizasiya mərkəzləri olan geniş ərazilərin ərəblərin nəzarəti altına keçməsi ərəb coğrafiyasının formalaşmasına güclü təkan vermişdir. Ərəblərin riyazi coğrafiya, xəritələşdirmə, diyarşünaslıq məlumatlarının yüksək səviyyədə olması göstərirdi ki, onlarda coğrafi təfəkkür xristian dünyası ilə müqayisədə daha dərin olmuşdur.Ərəb xilafəti ölkələrində VIII-IX əsrlər mədəniyyətin və elmin görünməmiş çiçəklənməsi dövrü olmuşdur. Xilafətin paytaxtı və ən böyük mədəniyyət mərkəzi olan Bağdada çoxlu var-dövlətlə yanaşı həm də müxtəlif xalqların qiymətli kitab və əlyazmaları toplanırdı. Bağdadda elmin və mədəniyyətin mərkəzi olan Müdriklər evi yaradılır, buraya çoxlu xarici ədəbiyyat toplanır və görkəmli alimlər dəvət olunurlar və həmçinin rəsədxanalar tikilir. O dövrün böyük Orta Asiya alimi Əl-Xarəzmi Müdriklər evinə dəvət olunmuşdur. Onun əsərlərində ərəb coğrafiyasında ilk dəfə olaraq astronomiya və coğrafiyanın qovşağında inkişaf edən riyazi-coğrafiyanın əsası qoyulmuşdur. Bütün coğrafiya və astronomiya əsərlərində qısa nəzəri icmaldan sonra mütləq riyazi məlumatlar və cədvəllər verilməli idi. Belə cədvəllərdə yeni kəşf olunmuş ölkələrin, şəhərlərin və digər coğrafi obyektlərin koordinatları haqqında məlumatlar verilirdi. Ərəb coğrafiya ədəbiyyatı çox zəngin və mövzuca geniş idi. Bu kitablarda tacirlərin, zəvvarların müfəssəl marşrutların və görməli yerlərin təsvirləri verilirdi. Onuncu əsrin birinci yarısında yaşamış Əl-Balxın «Yerin qurşaqları» adlı fundamental əsəri bir çox digər kəşflərin başlanğıcını qoymuşdur. Ərəb coğrafları təkcə naməlum torpaqları kəşf etmək və onların geniş təsvirini verməklə məhdudlaşmırdılar. Doğma ölkələrinin təsvirinin verilməsini ən mühüm vəzifə hesab edirdilər. Yəmən şairi və alimi Əl-Həmadəninin (X əsr) «Ərəbistanın təsviri» əsəri belələrindəndir. O, qəsəbələr, bazar və məscidlər, möhkəmləndirilmiş qalalar və gözətçi qüllələri, həmçinin su nohurları, kənd təsərrüfatı bitkiləri, müxtəlif heyvan növləri haqqında geniş məlumat vermişdir. Səkkizinci əsrdən başlayaraq Ərəbistanda xəritələr tərtib olunur. Ərəblərin tərtib etdiyi xəritələr, atlaslar özünün dəqiqliyi və zəngin məlumatlılığı ilə Ptolemey xəritələrindən daha mükəmməl görünürdü. Bağdadın Müdriklər evində o zamanlar məlum olan yaşayış məntəqələrinin koordinatları əsasında hazırlanmış dünyanın xəritəsi («Mamukovanın xəritəsi») özünün böyük dəqiqliyi ilə fərqlənirdi. Xüsusilə, Əl-İdrisinintərtib etdiyi xəritə və atlasların yüksək səviyyəsini qeyd etmək lazımdır. İdrisi çəkisi 91 kq. olan böyük gümüş nimçənin içərisində dünyanın xəritəsini düzəltmişdir. Məzmununa görə Ptolemeyin coğrafiyası ilə müqayisədə İdrisinin xəritəsi irəliyə doğru bir addım idi. Orijinalda şimal aşağıda, cənub isə yuxarıda verilmişdir. Xəritədə dərəcə toru verilməyib. Məşhur xəritə tərtibçisi Əl-Balx ilk izahatlı atlas düzəltmişdir. Şərqi Avropa haqqında ilk dürüst məlumatları ərəb müəllifləri vermişlər. Əslən isfahanlı olan fars mənşəli İbn Rusta ( X əsrin əvvəlləri) tərtib etdiyi «Nəfis daş-qaşlar kitabında» Volqa bulqarları, xəzərlilər, ruslar və digər slavyan xalqları yaşadıqları ərazilərin təbii şəraiti, təsərrüfatı, ticarət əlaqələri, xüsusilə qiymətli xəz-dərilərlə aparılan alver və s. haqqında məlumatlar verir. Əhməd ibn Fədlan ( X əsrdə) ərəb xilafəti nümayəndəliyi tərkibində müsəlman Volqa-Kama Bulqariyası ərazisində olması haqqında qiymətli məlumatlar toplanmışdır. Nümayəndəlik 921-ci ildə Bağdaddan yola çıxaraq İran yaylasından, Orta Asiyadan, Üstyurd yaylasından keçərək bu ölkəyə gəlir, onun paytaxtı Bulqar şəhərində olur. Çap etdirdiyi «Qeydlər» kitabında o, Volqaboyu, Zavoljye və Orta Asiyanın xalqlarının orta əsr tarixinə, Xəzərsahili ovalığı kəsib keçən çayların dəqiq adlarına dair məlumatlar vermişdir. Bağdadlı Əl-Məsudi (956) bir sıra ölkələri (Suriya, Mərkəzi Asiya, Şərqi Avropa, Şərqi Afrika, Madaqaskar, Misir, Çin) gəzmiş və öz səyahətləri ilə bağlı «Zamanın xəbərləri» adlı əsərini qələmə almışdır. Kitablarında o, getdiyi ölkələrin təbiəti, tarixi və etnoqrafiyası haqqında geniş məlumat vermişdir. İbn-Xaukal(ibn-Havkəl) (943-967-ci illər) İrana, Mesopotamiyaya və Hindistana səyahət etmiş, bu haqda «Yollar və məmləkətlər» adlı kitab yazmışdır. Əl-İdrisi (1100-1165) XI əsrin tanınmış coğrafiyaşünaslarından biridir. O, Suetada (Mərakeş) anadan olmuş, təhsilini Kordovada (İspaniya) almışdır. Coğrafi yeniliklərlə çox maraqlanan Siciliya kralı Rodjerin (1130-1154-cü illər) dəvəti ilə onun sarayında yaşayan Əl-İdrisi «Ölkələri gəzməkdən yorulmuşun əyləncəsi» əsərini yazır. Əsərində Yerin kürə şəklində olmasından bəhs edir, iqlimlərin, dənizlərin, körfəzlərin təsvirini verir. Əl-İdrisi Yeri yeddi iqlimə, hər iqlimi isə qərbdən-şərqə doğru uzanan on hissəyə bölür və bunların ayrı-ayrılıqda təsvirini verir. Hər təsvirə aid xəritələr, cəmi 70 xəritə düzəldir. Əl-İdrisi dövrünə görə böyük ustalıqla Qərbi Avropa (İspaniya, İtaliya, Siciliya, Fransa, Almaniya, Şotlandiya, İrlandiya, Şimal və Baltik dənizi sahilləri) və Şimali Afrikanın təsvirini vermişdir. Onun cənubdakı Balkan yarımadası və Rumıniya haqqındakı məlumatları da maraqlı və orijinaldır. Orta əsrlərin ən böyük səyyahlarından sayılan Mərakeşli İbn-Bətutə (1304-1377) Mərkəzi Ərəbistan yaylasına, Şimali Afrikaya, Kiçik Asiyaya, Cənubi Rusiyaya, Orta Asiyaya, Qərbi Hindistana, Seylona, Sumatraya, Çinə, Böyük Səhranı keçməklə Niger çayı sahillərinə və s. səyahətlər etmiş, bu yerlər haqqında ətraflı məlumat toplaşmış və bir necə kitab yazmışdır.İbn Bətutəni Magellana qədər olan bütün dövrlərin ən böyük səyyahı hesab edirlər. Ömrünün 29 ilini səyahətdə keçirmiş, quru və dənizlə 120 min km yol qət etmiş, 31-dən çox şəhərin adını qeyd etmişdir. O, yeni ölkələr və şəhərlər kəşf etməsə də, olduğu ölkələrin təsvirini verilmiş kitabları, o cümlədən «İbn-Bətutənin səyahətləri» kitabı orta əsrin ən qiymətli coğrafiya əsərlərindən hesab olunur. Əhməd İbn-Məcid məşhur ərəb dəniz səyyahı və losmanı olmuşdur. O, 1498-ci ildə Vasko de Qamaya bələdçilik etmiş, onun gəmilərini musson küləklərindən istifadə edərək Şərqi Afrika sahillərindən Hindistana gətirib çıxarmışdır. İbn-Xordadbehin (820-913) əsərlərində («Yollar və məmləkətlər haqqında») Bağdaddan şimala olan Orta Asiyaya və cənuba olan Hindistana gedən ticarət yolları, bu yollar üstündəki şəhərlər, kəndlər və ölkələrin iqtisadiyyatı və kənd təsərrüfatı, siyasi quruluşu, vergi sistemi haqqında maraqlı və zəngin məlumatlar vardır. Sonralar dünyada İslam mədəniyyəti adı altında birləşən Yaxın Şərq ölkələrində qeyri-ərəb xalqlarından olan görkəmli alimlərin də qiymətli elmi əsərləri meydana gəldi. Məşhur təcik filosofu İbn-Sinanın (980-1037) bir sıra əsərlərində ətraf mühitin insanlara təsiri məsələlərindən danışılırdı. Beləliklə, orta əsr Ərəb dünyasında çox zəngin coğrafi biliklər toplanmış, lakin bu biliklərin bir qismi unudulmuş ən mühüm digər hissələri isə hər halda Qərbi Avropa elmi ənənələrinə daxil edilmişdir. Orta əsrlərdə ərəblərlə yanaşı, Çin coğrafiyaçıları və səyyahları Çini, Hindistanı və Cənub-Şərqi Asiyanı öyrənməklə böyük rol oynamışlar. Məsələn görkəmli Çin səyyahı Fa-Syanyu (399-414), ərəb coğrafiyaçılarından xeyli əvvəl qiymətli əsərlər yazmışdır. Beləliklə, orta əsrlərdə Şərqdə nəşr olunan bir sıra qiymətli elmi əsərlər Avropa dillərinə tərcümə olunmuş və qitədə elmin inkişafına xeyli kömək etmişdir. Mənbə Coğrafiya tarixi Müəllif Tapdıq Həsənov,Əbdürrəhim Hacızadə

Əzizağa Əhmədov

Avropada orta əsrlər coğrafiyası

• coğrafiya tarixi – atlantik okeanı – xəzər dənizi – orta asiyaRoma imperiyasının dağılmasından sonra Aralıq dənizi sahillərində yerləşən Avropa ölkələrində durğunluq dövrü başlandı. Italiyanın cənub-qərbdən olan (Anvitan) Eterinin Misir, Sinay yarımadası, Suriya, Mesopotomiya, Kiçik Asiyaya səyahəti coğrafiya elminə elə bir yenilik gətirməsə də, nisbətən əhəmiyyətli sayıla bilər.
  547-ci ildə yazılmış «Xristian topoqrafiyası» əsərinin müəllifi Kosmo Indikoplo VI əsrdə böyük şöhrət qazanmışdır. Bu ad ona Hindistana üzməsilə əlaqədar olaraq verilmiş, mənası dünyada Hindistana üzən deməkdir. Kosmo Indikoplo bibliyaya əsaslanaraq yer kürəsinin hamar, Yerusəlimin isə onun mərkəzi olmasını sübut etməyə çalışır. Ona görə yer kürəsi ikiqat qübbə şəklində asimanın divarları ilə əhatə olunub və bu qübbələr köhnə yeri yenisindən ayırır. Əfsanəvi fikirlərinə baxmayaraq Kosmo Misirdə Nil çayı sahillərində, Ərəbistan yarımadasında, hətta Hindistanda olmuşdur. Lakin dini inamı onun dünya görüşünün formalaşmasında geniş rol oynamışdır.
  Şimal xalqlarından Avropanın öyrənilməsində Norveçlilərin də mühüm rolu olmuşdur. Ölkələrin xristianlaşması nəticəsində sıxışdırılan bu xalqlar cavab olaraq Siciliya adasına qədər hərəkət etməyə məcbur olmuşlar. Şərq istiqamətində Ağ dənizə, cənub və cənub-qərb istiqamətində Qərbi Dvina, Dnepr, Qara dəniz, Kiçik Asiya, 914-cü ildə isə Xəzər dənizinə çatmışdılar. Atlantik okeanı ilə qərb istiqamətində üzmələri isə nəticə etibarı ilə normanların Amerika qitəsinə çatmasına səbəb olmuşdur.
  Atlantik okeanı ilə normanların qərbə gedən yolu Islandiya və Qrenlandiyadan keçdiyindən bu adaların kifayət qədər yaxşı öyrənilməsi tələb olunurdu. 795-ci ildə Irlandiya monarxı tərəfindən aşkar olunmuş İslandiyaya (islandiya «Buz torpaq» deməkdir) 867-ci ildə normanlar gələ bilmişlər. 874-cü ildən başlayaraq bu adada məskunlaşma başlayır.
  Qrenlandiya 982-ci ildən Erik Raudan (Kürən Erik) tərəfindən kəşf olundu. Amerikanın kəşfi isə 1000-ci ildə Erik Raudanın oğlu Seyf Eriksonu adı ilə bağlıdır. Aşkar olunmuş torpaqlar Vinland (Üzümlüklər ölkəsi), Markland (Meşəliklər ölkəsi), Xelluland (Hamar Daşlar ölkəsi) adlandırılmışdır. Bəzi tədqiqatlara görə normanlar Florida yarımadasına qədər cənuba enə bilmişlər. Digər tədqiqatçılar materikin kəşfini 986-cı ilə aid etməklə onu Byarninin adı ilə bağlıyırlar. Bütün bu deyilənlər 1440-cı ildə tərtib olunmuş xəritənin tapılması ilə aşkar olunmuşdur. Ona görə də hər il 9 oktyabr Yeni dünyanı kəşf edən Seyf Erikson günü bayram kimi qanunlaşdırılmışdır.
  Normanların kəşfindən sonra avropalıların xaç yürüşü başlanır (XII-XIII). Beləliklə, onlar Atlantik okeanında Kanar adalarını, Afrika ölkələrini, Şotlandiya və Farrear adalarını sürətlə öyrənməyə başladılar.
  XIII əsrin əvvəllərində monqolların Şərqi Avropaya daxil olmaları avropalıların şərqə hərəkatının qarşısını aldı. Bu maneəni aradan qaldırmaq məqsədilə Monqolustana səfir sifətilə Fransadan italiyan mənşəli Plano Karpini (16.IV.1245) və Hilem de Rubruk (1252-ci ilin yazında) göndərildi. Avropalılar belə hesab edirdilər ki, bu hərəkətlə onlar monqolların xristianlaşmasının başlanğıcını qoyacaq, həmçinin müsəlman türklərə qarşı qoya biləcəklər.
  Rubruk Monqolustana gedərkən Xəzər dənizi haqqında yazdığı maraqlı bir fikir nəzəri cəlb edir. O, yazır: «Bu dəniz üç tərəfdən dağlarla əhatə olunmuşdur, şimalda düzənlikdən ibarətdir. Dəniz ətrafında dörd aya dövrə vurmaq olar, Isidor onun körfəz olduğunu düz demir» (Isidor VII əsrin ensiklopedik yazıçısı idi). Xəzər Heredot tərəfindən göl kimi göstərilsə də, Strabon dövründə səhv olaraq körfəz kimi göstərilirdi. Bu səhvi Ptolomey düzəltmişdir.
  Səfir adı ilə Monqolustana göndərilmiş hər iki səyyah Orta Asiya və Monqolustan haqqında geniş məlumatlar verirlər. Rubruk Monqolustandan cənubda Çin dövlətinin yerləşdiyini bildirir, deyilənlərə əsaslanaraq Benqal körəzini arxasında başqa bir torpağın yerləşdiyini isə ilk dəfə olaraq Ponponiy Mela adlı qədim dövrlərdən yazan Avropalı yazıçı olmuşdur.
  Qeyd olunanlara baxmayaraq, avropalılar hələ də Asiya haqqında kifayət qədər məlumatlara malik deyildilər. Şərqdə hazırlanmış mallar ərəblərlə əlaqə saxlayan Venesiya və Genuya vasitəsi ilə əldə edilirdi. XIII əsrdə artıq avropalıların Asiya haqqında yazdıqları məlumatlar işıq üzü görməyə başladı. Belə məlumatlardan biri də Marko Poloya məxusdur (1254-1324). 1271-ci ildə 17 yaşlı Marko Polo atası və əmisi ilə Fələstinin Akra limanından Asiya ölkələrinə yola düşür. Səyyahlar Zaqafqaziya ərazisindən keçərək Türkiyənin Van gölünə, buradan isə Təbrizdə olmaqla Dəclə çayının vadisi, Bağdad və Iran körfəzinə çatırlar. Körfəzdən gəmi vasitəsilə Hörmüz boğazına, sonra karvanla Mərkəzi Asiya ölkələrinə, Pamir və Kunlun dağlarına, Lob-Nor gölünə, Xuanxe çayı sahili ilə Pekinə (Konbala) yollanırlar. Monqolustan xanının sarayında xidmət etməklə Çinin bir sıra şəhərlərində olur. Hörmüz limanında olmaqla onu müxtəlif dövlətlər üçün zəngin ticarət mərkəzi olması haqqında ətraflı məlumat verir. Çindən geri dəniz yolu ilə qayıdan səyyahlar Malakka boğazından keçərək Hindistanın cənub sahillərindən üzməklə Iran körfəzinə daxil olurlar. Quru ilə keçərək Aralıq dənizi sahillərinə, daha sonra gəmi ilə qayıdırlar. 25 il vətəndən kənarda həyat tərzi keçirən Marko Polo Venesiya ilə Genuya arasında gedən dəniz döyüşündə əsir düşür. Əsirlikdə həbs yoldaşı Rustiçanoya diktə ilə yazdırdığı əsərlə avropalılara Mərkəzi Asiya, Pamir, Qobi səhrası, Çin, Hindistan, Yava, Summatra, Seylon, Madaqaskar adaları haqqında geniş məlumat verir. Əsər I.Minayov tərəfindən «Tatar və başqa ölkələrə səyahət» başlığı altında tərcümə edilmişdir.
  Beləliklə, Marko Poloya kimi heç bir avropalı bu uzunluqda yol getməmiş, Kosmo Indikoplodan sonra (əgər düzdürsə) Hind okeanında üzən ikinci səyyahdır. O, özündən əvvəlki səyyahlardan Mərkəzi Asiyadan Çinə gedən karvan yolunu dəqiqliyi ilə təsvir etməsinə görə xüsusilə fərqlənir. Ölkəni idarə etmək üçün yaradılan sistem, yəni yollarda göstəricilərin qoyulması və 400 atdan ibarət stansiyaların yaradılması məharətlə təsvir edilir.
  Marko Polo Çində mənzilləri qızdırmaq üçün qara daşlardan istifadə olunduğu haqda ilk dəfə olaraq məlumat verir. Bu münasibətlə o, yazır: «Çində qara daşlar var. Filiz kimi onlar dağlardan çıxarılır və odun kimi yandırılır. Onun istiliyi odunun istiliyindən daha çoxdur. Axşam yaxşı qalanarsa səhərə kimi yanır. Odun onlarda çox olmasına baxmayaraq, ucuz olduğuna və ağacları qorumaq üçün qara daşlar yandırılır.»
  Bir çox məsələlərdə avropalıların onu başa düşə bilməyəcəklərindən çəkinərək yan keçir. Kitab çap edilməsini misal gətirmək olar.
  Hindistanın təbiətini Avropa ilə müqayisə edərək yazır: «Bütün Hindistanda vəhşi heyvanlar və quşlar bizimkilərə oxşamır.» Marko Polo bu yazılarla şərq ölkələrinin bəzi sahələrdə avropalıları çox geridə qoymasını və təbiətinin zənginliyini bəlkə də özü də bilmədən təsdiq etmişdir. Marko Polo özgələrin fikirlərinə əsaslanmaqla Yaponiya, Indoneziya, Şərqi Avropa haqqında da qiymətli məlumatlar verir.
  Həyatın mənasını səyahətdə görən Marko Polo «Çin və ora yol», «Cənab Marko Polonun kitabı» əsərləri ilə coğrafiya tarixində silinməz iz buraxmışdır. Əfsanəvi görsənən Polonun yazıları 200 ildən sonra Kolumb tərəfindən istifadə olunur.
  Marko Polodan sonra Covanni Monte-Korvinonun Hindistan haqqında məlumatları coğrafi baxımdan xüsusi maraq kəsb edir. O, Hindistanın iqlimini və burada yaşayan xalqlar haqqında məlumat verməklə dənizçilərə mussonların əhəmiyyətini izah etməklə yazır: «Hindistana ildə bir dəfə üzmək mümkündür, çünki apreldən oktyabra qədər külək şərqə, oktyabrdan marta qədər isə əks istiqamətdə əsir.»
  Coğrafiya tarixinə nəzər salmaqla belə məlum olur ki, Marko Polonun səyahətindən sonra avropalıların da qəbul etdiyi kimi Şərqə Xaç yürüşü başlayır.
  Afanasi Nikitin (?-1472)- Hindistanda ilk dəfə olmuş rus səyyahıdır. XV əsrin I yarısında artıq bir sıra şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələri yaratmışdılar. 1466-cı ildə Tverdən Xəzər dənizi arxasındakı ölkələrlə ticarət aparmaq üçün yollanmış tacirlər əvvəllər uzaq ölkələrdə olmuş, qərarı və savadı ilə seçilən Afanasi Nikitini karvanbaşı seçirlər. Həmin dövrdə Volqa aşağı axında tatarlar tərəfindən tutulduğundan tacirlər Novqorodda birləşməklə qüvvələrini səfərbər etdilər. Buna baxmayaraq Həştərxan yaxınlığında tatar xanı Qasımın adamları tərəfindən yaralanaraq qarət edilirlər. Şamaxı səfirinin gəmisində olan Afanasi Nikitin xilas olur. O, Bakıya yola düşür və bir müddətdən sonra Iranın ən qədim şəhərlərindən biri olan Rey şəhərinə çatır. 1469-cu ildə Irana məxsus Hörmüz limanında müvəqqəti məskunlaşan A.Nikitin yazır: «Burada dünyanın hər yerindən adamlar var, Hörmüzdə nə istəsən tapmaq mümkündür.» Hörmüzdə bir ay qalmaqla aparılan ticarətlə yaxından tanış olan A.Nikitin Hindistanda atlara yüksək qiymət verildiyini öyrənərək bir neçə at almaqla bu ölkəyə üzür. Bir ay yarım üzməklə o, Bombey şəhərindən cənubda Çayl limanında Hindistana qədəm basır. Ölkə haqqında kifayət qədər məlumatı olmayan A.Nikitin təəccüblə yazır: «Burada insanlar ayaqyalın gəzir, baş və döşlər açıq, saçlar bir hörüklüdür. Uşaqları çoxdur, kişi və qadınlar qaradır. Mən hara gedirəmsə arxamca adam doludur, çünki ağ adama təəccüblənirlər.» Çaylı limanından ölkənin daxili hissələrini öyrənməyə çalışır. Cüney xanı tərəfindən atı alınan A.Nikitinə müsəlman dinini qəbul etmək təklif olunur. Təhlükə qarşısında qalan səyyah Iranlı tanışı Xoca Məhəmməd tərəfindən xilas olur. Şəhərin təbiəti, iqlimi, əhalinin məşğuliyyəti və etiqadı haqqında qeydlərindən sonra, Bidar şəhərinə yola düşür və qeydlərini davam etdirir. Üç il Hindistanda yaşadıqdan sonra Dabuldan Hind okeanı ilə yenidən Hörmüzə üzür. Lakin fırtına onların çox da böyük olmayan gəmilərini Afrika sahillərinə yönəldir. Buradan Ərəbistan sahillərinə yan almaqla təkrar Hörmüzə qayıdırlar. Tacir karvanına birləşməklə A.Nikitin Türkiyənin Qara dəniz sahilində yerləşən Trabzon şəhərinə gəlir. Buradan vətəninə yola düşən səyyah yolda Smolenski şəhəri yaxınlığında 1472-ci ildə vəfat edir. Yoldaşları «Üç dəniz arxasında» əsərinin əlyazmalarını Moskvaya çatdırırlar. Afanasi Nikitin ruslara əfsanəvi ölkə sayılan Hindistan haqqında ilk dəfə olaraq ən dəqiq məlumatları çatdırır. Bu baxımdan «Üç dəniz arxasında» əsəri Hindistan haqqında dövrünə qədərki bütün təsvirlərdən daha qiymətlidir. Xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə Volqa çayı sahilində, Kalinin şəhərində heykəli qoyulmuşdur.

Mənbə: «COĞRAFİ KƏŞFLƏRİN TARİXİ VƏ SƏYYAHLAR»
Müəlliflər: Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent Əliyev Mustafa Cahan oğlu və coğrafiya elmləri namizədi Həsənli Fərrux Ağayar oğlu

#19.10.2013 00:12 0 0 0

Mavzu: Ilk o‘rta asrlar Yevropada fan

O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Mavzu: Ilk o‘rta asrlar Yevropada fan

1. O‘rta asrlar haqida umumiy tushuncha.

2. Ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada fan.

3. O‘rta asrlarda Sharq dunyosida fan va texnika.

4. Rivojlangan o‘rta asrlar davri fani va G‘arbiy Yevropa uyg‘onishi.
1.O‘rta asrlar haqida umumiy tushuncha.

Eramizning IV asri oxirida imperator Feadosiy (379-395yy.) vafotidan so‘ng Rim imperiyasi uzil-kesil ikkiga (395y.) bo‘linib ketdi. 375-568 yillar davomida ro‘y bergan german qabilalarining ko‘chishi oqibatida G‘arbiy Rim imperiyasining qulashiga olib keldi va Antik davr tugab, O‘rta asrlar davri boshlandi.

«O‘rta asrlar» atamasi – «medium awum» Antik («qadimgi») davr bilan Renesans (antik madaniyatning «tiklanishi») o‘rtasidagi vaqt oralig‘ini Jaholat davri sifatida ko‘zdan kechirganlar tomonidan retrospektiv (o‘tmishga qaratilgan) tarzda berilgan.

«O‘rta asrlar» atamasi deyarli yangi termin bo‘lib, XVI-XVII asrlarda o‘tgan tarixchilar tomonidan kiritilgan. Tarixchilar esa, til va adabiyot mutaxassislarining lotin tilini qadimgi, o‘rta va yangi (Renesans yoki Uygonish davri – yangi davr deb atalgan) til deb olgan tushunchalari asosida tarixiy davr qilib olganlar. Bu atama tarix sahifalarida XVIII asrda uzil- kesil qaror topgan.

O‘rta tarix yoki o‘rta asrlar tarixi deb atalgan tarixning vaqt chegaralari fanda tarixchilar tomonidan turli vaqtlarda turlicha belgilanib kelingan. Masalan, ayrim tarixchilar o‘rta asrlar tarixini Buyuk Konstantin podshoxlik qilgan (306-337 yy.) IV asr boshlaridan boshlanib, 1453 yildagi Konstantinopolning qulashi bilan tamomlaydilar. Ba’zi tarixchilar, ya’ni XIX asr tarixchilari o‘rta asrlar tarixini chegaralashda 476 yildan, ya’ni G‘arbiy Rim imperiyasining qulashidan boshlab, 1492 yilda Amerika qi’tasini kashf qilingan yilni oxirgi chegara deb hisoblaydilar.

Hozirgi Siz bilan biz o‘rganayotgan o‘rta asrlar tarixi o‘zigacha o‘tgan davrlarga nisbatan ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga qarab ajratilgan. V asr oxirlaridan boshlanib XV asr oxirlarigacha qadar davom etadi.

O‘rta asrlar o‘zidan oldingi ijtimoiy taraqqiyot darajasi jihatidan, ya’ni siyosiy boshqarish tizimida, mulkchilik shakllarida, ishlab chiqarish usullari va kuchlarining bilim darajasida, hayotning madaniy saviyasida, fan-texnika taraqqiyotida va fanning rivojlanishi va yo‘nalishlarida tubdan farq qiladi.

O‘rta asrlar tarixining davlat, jamiyat va madaniy taraqqiyotida ikki asosiy bosqichni sezish mumkin, ular ilk o‘rta asrlar,(V asr oxirlaridan – XI o‘rtalariga qadar) o‘rta asrlarning ravnaq topgan davri (XI asr o‘rtalaridan – XV asr oxiriga qadar)dan iboratdir. Ana shu bosqichlarda fan ham o‘ziga xos iz qoldirgan, ijtimoiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan va keyingi bosqichlar rivojiga salmoqli hissa qo‘shgaq davr sanaladi.

Ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada fan.

Ilk o‘rta asrlar davri V asr oxirlaridan XI asr oxirlarigacha bo‘lgan bu davr feodal tuzumning tashkil topishi, feodal jamiyatning asosiy iqtisodiy hujayrasi-feodal pomestie (yer-mulk egasi)larining vujudga kelishi; feodal tabaqalari va feodal ierarxiyasi deb atalgan boshqarish tizimining shakllanganligi, feodal Yevropada asosiy g‘oyaviy kuch bo‘lgan katolik cherkovining ta’siri butun Yevropaga yoyilganligi bilan alohida ajralib turadi. Turli ko‘rinishlardagi to‘siqlarga qaramasdan fan bu davrda o‘zidan oldingi davrlarga nisbatan ancha ilgarilab ketganligini e’tirof etish mumkin. Ilm-fanning rivojlanishi ko‘proq ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan zaruriyat va ijtimoiy taraqqiyotga intilishdan kelib chiqadi. Vizantiya imperiyasida imperator Yustinian I (527-565 yy.) xukmronligi davrida juda ko‘plab jamoat binolari qurildi. Ilk Vizantiya arxitekturasi orasida eng muhimi 532-537 yillarda qurilgan avliyo Sofiya ibodatxonasi arxitektura san’atining yuksak namunasidir. Bunda hashamatli badiiy yodgorlik qurilishi jarayoni orqali arxitekturaga doir o‘nlab fanlarning rivojlanayotganligini ko‘rish mumkin. Yustinian davrida yirik tarixchi Prokopiy Kesariyskiy forslar, gotlar va boshqalar bilan bo‘lib o‘tgan urushlar haqida «Urushlar tarixi» va «Qurilishlar», «Sirli tarix» singari asarlari bilan Vizantiyada tarix fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Vizantiyaning VI asrda o‘tgan yana bir tarixchisi Agafiy o‘zining «Yustinianning podshohlik qilishi» asarida Prokopiy asarlariga ancha muhim qo‘shimchalar kiritdi, ularni to‘ldirdi, o‘rnida u bergan ma’lumotlarni tasdiqlab o‘tdi.

Vizantiyaning VI asrdagi yirik olimlari: Aleksandr Tallskiy va Pavel Eginskiylar tibbiyot, Isidor Miletskiy va Anfimiy Trallpskiy (bular avliyo Sofiya ibodatxonasining asosiy quruvchilari bo‘lgan) matematika-mexaniqa, Kozma Indikoplavt geografiya singari aniq fanlarni rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar. Indikoplavt asarlarida geografik noaniqliklar bo‘lishiga qaramasdan, u Afrika va Hindiston, Qizil dengiz va Hind okeani haqida fanga bir qancha qimmatli ma’lumotlar bergan. Uning koinotga nisbatan geosentrik qarashlari o‘rta asr faniga qo‘shgan buyuk xizmati bo‘ldi.

IX-XI asrlarda Vizantiya olimlari qadimgi dunyoning fan, san’at, adabiyotga oid asarlarini to‘pladilar, muttasil o‘rgandilar va ulardan turli to‘plamlar tuzdilar.

Imperator Konstantin VII Bogryanorodniy (912-959 yy.)ning «Imperiyani idora qilish to‘g‘risida», «Marosimlar to‘g‘risida», «Femlar to‘g‘risida» singari kompilyativ (ulama-qurama) asarlari hozirgacha saqlanib qolgan. Bu asarlarning qimmati shundaki, unda Vizantiya bilan qo‘shni bo‘lgan mamlakatlar va ularning halqlari tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud.

Konstantin VII dan ilgari o‘z zamonasining eng atoqli asarlar to‘plovchisi, bibliofil 1 va epsiklopedisti patriarx Fotiy (820-891 yy.) bo‘lib, u o‘zidan keyin «Miriobiblion» deb atalgan to‘plam qoldirgan, bu to‘plamga qadimgi yunon mualliflarining 800 ga yaqin asarlaridan ko‘chirmalar kirgan bo‘lib, ularning har qaysisiga tegishli sharhlar berilgan.

Vizantiyada VI-IX asrlarda yilnomalarni yozish rivoj topdi. Atoqli voqeanavislar: Ioann Malala, Feofan va Georgiy Amartollarning asarlari slavyan tiliga tarjima qilingan bo‘lib, bu asarlar ko‘pgina yilnomachilarning asarlarida ham tilga olinadi.

Vizantiyada dunyoviy adabiyot: qissalar, dostonlar, hajviy asarlar ham mavjud bo‘lib, adabiyot fanning turli sohalarini rivojlantirishga katta xissa qo‘shgan. Adabiy yodgorliklardan biri o‘z davrining muxim bir soxasi agiografik 2 -asarlar bo‘lib, o‘rta asrlar Vizantiyasining turush-turmushi xaqida fanga aniq ma’lumotlar beradi. Bular o‘z-o‘zidan keyingi davr fan va texnikasi taraqqiyotiga poydevor bo‘lib xizmat qildi.

O‘rta asrlarda Sharq dunyosida fan va texnika.

O‘rta asrlarda arab madaniyati deb atalgan Sharq halqlari madaniyatining jaxon sivilizatsiyasiga qo‘shgan xissasi beqiyosdir. Sharq halqlari olimlari Aristotel (er.avv. 384-322 yy.), Gippokrat (er.avv. 460-375 yy.), Ptolimey, Yevklid (er.avv. III asr), Epikur (er.avv. 341-270 yy.) asarlarini yaxshi bilar edilar.

Arab matematikasi, astronomiyasi, meditsina va boshqa fanlari G‘arbiy Yevropa ilm-fani taraqqiyoti jarayoniga muhim ta’sir qildi. Arab Sharqi matematika fani sohasida geometriya, trigonometriya fanlarini rivojlantirdi. Butun G‘arbiy Yevropa tibbiyoti uchun o‘rta asrlar davomida Arab Sharqi tibbiy bilimlari dasturilamal bo‘lib xizmat qildi. Abu Ali ibn Sino (980-1037 yy.) tibbiyot, fiziologiya, fizika, falsafa va boshqa fanlarni rivojlantirishga o‘zining 450 dan ortiq asarlari bilan xissa qo‘shgan buyuk olimdir. Arablar xind raqam sistemasini takomillashtirib, «O» (nol) alomatini qo‘shdilarki, bu bilan matematika fani sohasida buyuk kashfiyot bo‘lib, har qanday katta sonni ham ifodalash imkoni tug‘ildi.

Xind fani o‘rta asrda xind munajjimlarining nomi va shuxratini dunyoga dong taratdi. V-VI asrlarda yashagan, yunon fani bilan tanish bo‘lgan xind olimlari: Aroyavxata, Varahamixira va Braxmaguptalarning fanga qo‘shgan xissalari katta bo‘ldi. Bu davrda Hindistonda tibbiyot fani, ayniqsa giyohlardan dori-darmonlar tayyorlash va ular orqali turli kasalliklarni davolash yuksalib bordi.

IV asr oxiri V asr boshlarida mislsiz iste’dod egasi, xind shoiri Kalidasa afsonaviy va tarixiy mavzularda ko‘plab drama asarlari yozdi. «Olqishlangan Shakuntala» dramasida nazokatli, yo‘lda uchragan xar qanday to‘siqlarni yenga oladigan jasoratli oddiy xind ayoli obrazini yoritib bergan. Bu drama G‘arbiy Yevropani o‘ziga tortib, dunyodagi asosiy tillarning barchasiga tarjima qilingan asarlardan biri bo‘ldi.

Xitoy eng qadim zamonlardayoq ilm-fan rivojlangan mamlakatlardan biri sanaladi. O‘rta asrlarda fanda erishilgan buyuk kashfiyotlardan VIII asr boshlarida Xitoyda «Poytaxt axboroti» nomli gazeta nashr qilina boshlandi, u xukumatning rasmiy gazetasi bo‘lib, bu gazeta XX asrning boshlarigacha nashr qilib kelindi.

Xitoyda dunyodagi eng qadimgi ilmiy muassasalardan biri hisoblangan Xanlin fanlar Akademiyasi VIII asrda tashkil qilingan bo‘lib, u fanlarning matematika, astronomiya, geografiya, tarix soxalarini juda yaxshi rivojlanishiga xissa qo‘shdi. Kompasni va poroxni xitoyliklar IX-X asrlarda ixtiro qildilar, filologiya fanlari bo‘yicha lug‘at tuzish, grammatika va sintaksis shakllarini taqqoslab o‘rganish yuksaldi.

Ilk o‘rta asrlarning fan va madaniyati ijtimoiy taraqqiyotning navbatdagi bosqichi rivojiga asos bo‘lib xizmat qildi.

4. Rivojlangan o‘rta asrlar davri fani va G‘arbiy Yevropa uyg‘onishi.

Fanlarning turli soxasi mutaxassislari nazariy xulosalariga qaraganda, shularni aytish mumkinki, o‘rta asrlarning ravnaq topgan davri XI-XV asrlarga to‘g‘ri kelgan bo‘lib, bu davrda feodal ishlab chiqarish munosabatlari to‘la rivojlanibgina qolmay, balki fan sohalarining va ular ilmiy markazlari kengayib, mukammallashib borishi bilan xarakterlidir.

Shaharlarning kengayishi, xokimiyat boshqaruvida bilimli kishilarning zaruriyati tajriba bilimlari va yangidan-yangi aniq fanlarning shakllanishiga, cherkov ta’limoti bilimlaridan ajralib chiqishiga yo‘l ocha boshladi.

Ilmiy bilim o‘chog‘i bo‘lgan oliy maktablar – universitetlar Yevropada XII asrdan paydo bo‘la boshladi.

Universitetlar dastavval mashxur o‘qituvchilar bo‘lgan shaharlarda vujudga kelgan.

Universitetlarda darslar lotin tilida olib borilib, unda mamlakatning turli shahar va qishloqlaridan kelgan bilimdonlar hamda o‘zga mamlakatlardan kelgan bilimga chanqoq kishilar taxsil uchun kelishlari mumkin edi.

Shaharda yashovchi «kelgindilar» maxalliy axoli bilan bo‘ladigan nizo-janjallarda shahar sudining yordamiga umid qila olmasdilar. Shuning uchun studentlar, (bu suz lotincha «studere», ya’ni «qunt bilan o‘qish» degan ma’noni anglatadi) ham, o‘qituvchilar ham «universitet» deb atalmish ittifoqqa birlashdilar. Universitetlar shahar ma’murlariga qarshi kurash olib borib, o‘zini-o‘zi boshqarish huquqini olganlar.

Universitet fan o‘qituvchilari esa o‘zlarining ayrim-ayrim birlashmalarini tuzib, fakultetlarni tashkil etib, har qaysisiga bir dekan boshchilik qilgan, o‘qituvchilar va talabalar birgalikda universitet boshlig‘i-rektorni saylaganlar. Shu tariqa o‘quv ilmiy markazi tashkiliy jihatdan shakllantirilgan.

Oliy maktab dastlabki paytda (Studia generalia) «umumiy fanlar» deb atalgan, keyinchalik bu nomni boshqa bir atama – universitet 3 so‘zi surib chiqargan. Parij universiteti Fransiya qiroli Filipp II davri (1180-1223 yy.)da, 1200 yilda uning Sorbonna huquqlari to‘g‘risidagi yorlig‘i bilan uzil-kesil rasmiylashgan. Ammo Italiyaning oliy maktablari – Rim huquqiga ixtisoslashgan Bolonya yuridik maktabi va Salerno meditsina maktabi ancha ilgari, XI asrdayoq universitetlarning Angliyada XIII asrda ta’sis etilgan Oksford va Kembridj universitetlari, Ispaniyadagi Salaman va Italiyadagi Neapol universitetlari Yevropadagi eng qadimgi universitetlar hisoblanadi. XIV asrda Markaziy Yevropada Praga, Krakov, Geydelberg, Erfurt, Kyol’n shaharlarida universitetlar tashkil qilindi. 1500 yilga kelib Yevropada universitetlarning soni 65 taga yetdi.

XVI asrning ikkinchi yarmida ilmiy tekshirishlar Italiyada quvg‘in ostiga olindi. Italyan olimi, astronom, fizik, matematik Pizan universitetining professori Galileo Galiley (1564-1642 yy.) Kopernik ta’limotini targ‘ib qilgani uchun inkivizatsiya turmasiga tashlandi. Inkvizatsiya Galileyni umrbod qamoqqa xukm qilib, bu hukmni qishloqqa surgun qilish bilan almashtiradi. Galiley umrbod inkvizatsiya taqibi ostida bo‘lib, qishloqda vafot etadi.

Galileo Galiley birinchi bo‘lib, fanga tabiat xodisalarini matematik va ayniqsa, geometrik modellashtirish shaklida ilmiy eksperimentni sistematik tadbiq etishni olib kiradi. Mexanikadagi inersiya qonuni, nisbiyat nazariyasini yaratadi. U, olam benihoya, materiya abadiy, tabiat yagonadir, degan ta’limotni yaratadi.

Jordano Bruno (1550-1600 yy.) papa inkvizitsiyaning xukmiga muvofiq gulxanga tashlanib kuydirilgan. Uning fanga qo‘shgan xizmatlari shundan iboratki, Kopernik sistemasi nazariy qarashlaridagi kamchiliklarni to‘ldirdi: olam cheksiz, yulduzlar, quyoshlar benixoya ko‘p, binobarin jonivorlar yashaydigan planetalar ham cheksiz ko‘p, degan ilg‘or g‘oyani ilgari suradi. Uning muxim asarlari «G‘oyalar g‘oyasi haqida» (1582 y.) «Sabab, prinsip va birlik haqida» (1584 y.), «Cheksizlik, olam va dunyolar xaqida» (1584 y.) va boshqa asarlarida bir qancha dialektik qoidalarni: tabiatda birlik, o‘zaro aloqadorlik va universal xarakat xaqidagi, benixoya kattada ham, benixoya kichikda ham qarama-qarshiliklarning moslashib tushishi xaqidagi qoidalarii rivojlantiradi.

XVII asrda Gollandiya fani va madaniyati gullab yashnadi. Gollandiya, o‘z davrining kitob nashr qilish markaziga aylangan edi. Chunki bu davlatda Yevropa mamlakatlaridagi absolyut idora usuliga qaraganda bir qadar erkinlik mavjud edi. Boshqa mamlakatlarda nashr qilish mumkin bo‘lmagan ilmiy-falsafiy, siyosiy adabiyotlarni shu yerda nashr qilishardi. Gollandiya oliy ta’lim rivojiga ko‘plab mablag‘ sarflay olardi. Ispanlarga qarshi qahramonona kurashgani (1574 yil oktabr) uchun Leyden shahriga mukofot tariqasida 1575 yilda ochib berilgan universitet Yevropadagi eng yaxshi oliy o‘quv yurtiga aylandi.

Leyden universiteti olimlari fizika va matematika fanlari sohalarini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar.

Golland xuquqshunos olimi, faylasuf, tarixchi, davlat arbobi Gyugo Grosiy (1583-1645 yy.) tabiiy huquq va ijtimoiy shartnoma (Ijtimoiy shartnoma nazariyasi) nazariyasini yaratdi. Bu bilan davlat tabiiy huquqdan va ijtimoiy shartnomadan kelib chiqqan degan g‘oyani ilgari surdi. Grosiy o‘zining g‘oyalari bilan halqaro huquq fanining asoschisi va davlatchilik nazariyotchisi sifatida e’tibor qozondi. Materialist faylasuf Barux (Benedikt) Spinoza (1632-1677 yy.), Rembrant van Reyn (1606-1669 yy.), Piter Paul Rubens (1577-1640 yy.), Antonis Van-Deyk (1599-1641 yy.) va boshqalar turli matematika, fizika, falsafa, san’atshunoslik fanlarining rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shdilar.

XVI asr ingliz adabiyoti va teatri g‘oyat gullab- yashnagan davr hisoblanadi. Tomas Mor (1478-1535 yy.)ning «Utopiya» (1516 y.), Erazm Rotterdamskiyning «Betamizlik madhiyasi» (1509 y.) va boshqa asarlari dunyodagi eng mashhur asarlarga aylanib, Yevropaning barcha tillariga tarjima qilindi.

XVI asrning II yarmida xukmronlik qilgan Yelezaveta I Tyudor (1558-1603 yillarda hukmronlik qilgan) davrida ijod qilgan, jahonda shuxrat qozongan dramaturglardan biri Vilyam Shekspir (1564-1616 yy.) edi. Shekspirning «Gamlet», «Ottello», «Romeo va Juletta», «Qirol Lir» va boshqa asarlari jahon adabiyoti va uning fanini yanada yuqori pog‘onaga ko‘tarishda alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, uning adabiy merosi xazinasida tarixiy ruhdagi «Richard II», «Genrix IV», «Genrix V», «Genrix VI», va «Richard III» deb ataluvchi sahna asarlari fanga urushlar tarixidan qimmatli ma’lumotlar beradi.

XVI asrda ijod qilgan atoqli dramaturg Kristofer Marlo (1564-1593 yy.)dir. Marlo dramaturgiyada «Faust», «Qirol Eduard», «Parij qirgini» va boshqa asarlari bilan adabiyotning tragediya usulining (dramaning she’riy usuli) rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.

Ben Jonson (1578-1637 yy.) ko‘p xajviy asarlar yaratgan shoir-dramaturg. U o‘z komediyalarida Shekspirga qarama-qarshi XVI asr oxiri XVII asr boshlarida o‘sib kelayotgan yangi jamiyat vakillari -burjua oppozisiyasining antifeodal va antiabsolyut kayfiyatini ancha keskin aks ettirgan. Asarlarining asosiy g‘oyalari bekorchi saroy ahillarini, xonavayron bo‘lib borayotgan maishatparast zodagonlarni, qirollikdagi sudyalar va amaldorlarning poraxo‘rligi, o‘zboshimchaliklarini fosh qilishga qaratilgan.

XVI asrning oxiri XVII asrning birinchi yarmida ingliz mutafakkirlaridan biri, faylasuf Frensis Bekon (1561-1626 yy.) fanlarni yangidan klassifikasiya qilib, o‘rta asr sxolastikasidagi bilish nazariyasidan induktiv 4 bilish usuli natijalarini umumlashtirgan xolda fanda xulosa chiqarishga o‘tishni targ‘ib qildi. Bekonning nazariyasi shu davrgacha fanlar rivojlanishining bevosita natijasi edi. U o‘zining «Atlantida» asarida fan bilan ishlab chiqarishning aloqasi – yuksak sanoat texnika taraqqiyoti utopiya yo‘li bilan uning xal qiluvchi omili ekanligi bashorat qilinadi.

Tabiiy fanlardagi buyuk kashfiyotlar. XV asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning o‘rtalarida avval noma’lum bo‘lgan dengiz va okeanlar, orol va katta-katta quruqliklar kashf qilindi, dunyo bo‘ylab qilingan sayoxatlar yer xaqidagi tasavvurlarni tubdan o‘zgartirib yubordi.

Xristofor Kolumb (1451-1506 yy.) bir necha marta Amerika qit’asiga (1492-1493; 1495;1498; 1502-1504 yy.) yangi qit’a sohillariga suzib bordi, lekin bu xarakatlar yangi materik ekanligi haqida aniq faktlar bo‘lmagach uning obro‘sini ko‘tarilishiga yordam bermadi.

1499-1501 yillarda Portugaliya ekspeditsiyasida qatnashgan, yangi qit’aning Janubini kashf qilish shuxratini Amerigo Vesipuchchi (1454-1512yy)ga nasib etdi. Lotareniyalik materikshunos va geograf Valdzemyuller 1507 yilda Amerigo Vespuchchining ma’lumotlarini e’lon qilib, yangi topilgan quruqlik (materik)ni «Amerigo» yoki «Amerika» deb atash fikri bilan chiqadi. Kartograflar 1569 yildan boshlab, kashf qilingan yangi Yerni «Amerika» deb atay boshlaydilar. Bu geografiya fani tarixidagi kashfiyotlardan eng yirigi edi.

1616 yilda Amerikaning eng janubiy qismini golland sayyohi Giauten de Gorn kashf qildi. L.V. Torres boshchiligidagi ekspeditsiya esa 1605 yilda Avstraliyani kashf etdi. Golland dengiz sayyohlaridan Abel Tasman (1642-1644 yy.) tomonidan Avstraliya qirg‘oqlarining tekshirilishi Avstraliyani alohida qit’a sifatida belgilashga olib keldi. XVI-XVII asrlarda Fernand Magellan, Martin Frobisher, Jon Devis, Genri Gudson, Vilgelm Barens, Ivan Moskvitin, Semen Dejnev va ko‘plab sayyohlar o‘zlarining qimmatli ilmiy-geografik kashfiyotlari bilan o‘rta asrlar geografiyasi fani bilimlarini yuksak darajaga ko‘tardilar.

XVI-XVII asrlarda texnika taraqqiyoti fanga mexaniq dvigatellarning rivojlanishi bilan kirib kela boshladi. Kon ishlari sohasida cho‘yan eritish uchun toshko‘mirdan foydalanish yo‘li ishlab chiqildi. Bu o‘z davrida buyuk kashfiyot edi. Angliyada lord Dedli 1621 yilda «Toshko‘mirdan foydalanish yo‘li bilan temir rudasini eritish hamda undan cho‘yan qo‘yilma yoki g‘o‘la ishlab chiqarish» uchun patent oldi. Dedlining bu kashfiyoti katta ahamiyatli ixtiro sanalmadi. Angliyada mineral yoqilg‘i asosida cho‘yan ishlab chiqarish muammosi XVIII asrning boshlaridagina uzil-kesil hal qilindi.

Suv kuchidan foydalanish orqali shalola va tog‘ daryolari sanoat ehtiyojlariga xizmat qila boshladi. Angliya, Shvesiya, Fransiya va bir qator davlatlarda kashfiyotning bu sohalarida katta muvaffaqiyatlar qo‘lga kiritildi. 1690 yilda Deni Papin kashf qilgan atmosfera bug‘ mashinasi tezda-1698 yilda Angliyada Nyukomen va Kaulilar tomonidan takomillashtirilib, o‘lkan domna pechlarida yuksak xarorat xosil qilish mumkin bo‘ldi. Natijada domna pechlarida ko‘pgina metalni suyuq xolatga keltirish va har qanday shaklga kiritish imkoni yaratildi.

Xarbiy texnikaning rivojlanishi metallurgiya sanoatining mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarning ortishiga olib keldi. 1543 yilda Angliyada cho‘yandan quyilgan to‘plar ishlatila boshlandi. XVI-XVII asrlarda artilleriya son jihatdan ommaviy qurolga aylanib qoldi, pilta miltiqlar o‘rnini chaqmoq toshli miltiqlar egalladi.

XVI-XVII asrlarda kemasozlik va dengizda kemalar qatnovi sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi, takomillashtirilgan kompas, astrolyabiya 5 , teleskop, xronometr  , sekstant  dan keng foydalanila boshlandi. Dengiz kartasi uzoq dengiz safariga chiquvchilar uchun muxim zaruriy ashyo bo‘lib qoldi. Bu davrga kelib kemalar xarakatining tezligi o‘rta hisobda XIV-XV asrdagi bir kunda 18-20 mil  dan 30-40 milga yetdi.

O‘rta asrchilik yangi fani cherkov va dinning sxolastik bilimlari bilan shiddatli kurash jarayonida rivojlandi. Kopernik, Galiley, Bruno, Servet, Dekrat va bir qancha fan zaxmatkashlari diniy ta’qiblar ostida fanning turli sohalarini rivojlantirishga o‘lkan xissa qo‘shdilar. Ularning ba’zilari o‘zlarining ilmiy e’tiqodlari uchun hayotlarini qurbon qildilar. Shunga qaramasdan fanning ilmiy yo‘nalishi o‘sib bordi, ilm-fanning kelgusida gullab yashnashi uchun qudratli zamin hozirlandi.