Avropanın gölləri

Düzənliklər. Avrasiyanın ən qədim sahəsi Şərqi Avropa düzənliyi, Orta Sibir yaylası, Böyük Çin düzənliyi platforma üzərində yerləşib. Ərəbistan və Dekan yaylaları da qədimdir. Sahil zolağında çoxlu ovalıq var. Hind-Qanq, Mesopotomiya, Qərbi Sibir, Orta Dünay, Kür-Araz və s.
Qədim materik birləşməsi Avrasiyanın relyefinə onun şimal hissəsini (Skandinaviya və Kola yarımadaları, Novaya Zemlya adası) tutmuş qədim buzlaşma böyük təsir göstərmişdir. Bu buzlaşma nəticəsində bir sıra dağlar hamarlanmış, daimi donuşluq sahələri yaranmış, buzlaq əridikdən sonra isə moren təpələri və çökəkliklər formalaşmışdır. Bu çökəkliklərdə buzlaq mənşəli göllər formalaşmışdır.
Avrasiyanın ən hündür zirvəsi Himalay dağlarındakı Comolunqma (Everest) dağıdır. Hündürlüyü 8848 m-dir. Ən alcaq yeri Ölü dənizin sahillərindədir (-395 m). Bu ərazi dünyada ən dərin quru çökəkliyi sayılır.

Dünyanın gölləri

Göl – yer səthində, təbii qapalı çökəklikdə yerləşən su hövzəsidir. Çökəkliyin mənşəyi ərazinin relyef xüsusiyyətlərindən asılıdır. Göl suyunun tərkibi isə iqlim şəraitindən, yeraltı sulardan, çaylardan və s. asılıdır.

Göllər axarlı və axarsız olur. Əgər gölə çaylar tökülür və eyni zamanda, ondan çay başlayırsa, axarlı göl hesab olunur. Axarsız göllərə isə çaylar yalnız tökülür, heç bir çay başlamır.

Axarlı göllər suyun kimyəvi tərkibinə görə axarsız göllərdən fərqlənir. Axarlı göllər şirin sulu olur. Dünyanın şirin sulu göllərinə Böyük göllər, Atabaska (Şimali Amerika), Titikaka (Cənubi Amerika), Viktoriya və Tanqanika (Afrika), Baykal (Avrasiya) və s., Azərbaycanda Göygöl, Böyük Alagöl, Candargöl, Qaragöl, Maralgöl, Batabat misal ola bilər. Yağıntıların bol olduğu ekvatorial və mülayim enliklərdə şirin sulu göllər daha çoxdur.

Axarsız göllər, adətən, şor sulu olurlar. Dünyanın ən duzlu göllərinə Ölü dəniz (Avrasiya), Assal (Afrika), Elton və Baskuncak (Avrasiya), Eyr (Avstraliya), respublikamızda isə Binəqədi, Masazır, Acınohur,Sarısu, Hacıqabul və Ağgölü nümunə göstərmək olar. Sahəsinə görə dünyanın ən böyük gölü duzlu suyu olan Xəzər dənizidir. Böyüklüyünə görə onu dəniz adlandırsalar da, dünya okeanı ilə birbaşa əlaqəsi olmadığına görə göl hesab olunur. Xəzərə 130-a qədər çay tökülür (Volqa, Ural, Emba, Kür, Samur və s.). Onun səviyyəsi okean səviyyəsindən 27 metr aşağıda yerləşir.

Ən dərin yeri – Lənkəran çökəkliyi – 1025 metrdir. Dərinliyinə görə yalnız Baykal və Tanqanika göllərindən geri qalır. Göllər təsərrüfat məqsədləri ilə də geniş istifadə olunur.

Göllər əsasən 4 əlamətə görə təsnif olunur.

Mənşəyinə (göl çuxurunun yaranması) görə- textonik, buzlaq, uçqun, vulkanik, axmaz, karst, eol göllər vardır.

Su mubadiləsinə – axarlı və axarsız göllər

Duzluluğuna görə– şirin və şor göllər

Suyunun mənşəyinə görə– qalıq- relikt və atmosfer yağıntıları ilə qidalanan göllər

Qraben göllər- ensiz, uzun, dərin olur. Baykal, Tanqanika, Nyasa, Rudolf, Albert

Tektonik göllər. Tektonik çökəklikdə yaranan enli və dayaz göllər. Viktoriya, Xəzər, Çad, Aral, Balxaş və s.

Vulkanik göllər- İşıqlı, Qaragöl və s.

Buzlaq- Ladoqa, Oneqa, Venern, Vettern, Böyük Ayı, Böyük Kölə, Atabaska, Vinnipeq və s.

Axmaz göllər– Candar, Sarısu, Hacıqabul, Ağgöl.

Uçqun- Maralgöl, Göygöl, Batabat, Qanlıgöl, Tana (Efiopiya) , Sarez (Tacikistan) və s. Bundan başqa karst , eol göllərdə vardır.

Qeyd: Buzlaq göllər şimali amerika və Avrasiyada 4-cü dövr buzlaşmasından sonra yaranmışdır. Məs: Taymır, Kola, Skandinaviya yarımadalarında.

Şirinsulu göllər – Baykal, Ladoqa, Oneqa, Venern, Vettern, Böyük Ayı, Böyük Kölə, Böyük Göllər (Yuxarı, Eri, Ontario, Huron, Miçiqan),Tufangöl, Maralgöl, Göygöl və s.

Şorsulu göllər– Urmiya, Tuz, Van, Xəzər, Aral, Lobnor, Eyr, Böyük Şor Gölü, Marakaybo .

Axarsız göllər- çay başlamayan göllərdir: Çad, Eyr, Xəzər, Aral, Balxaş, Lobnor, Kükünor.

Axarlı göllər- çay başlayan göllərdir: Baykal, Eri, Ontario, Miçiqan, Huron, Viktoriya, Tana, Böyük və Kiçik Alagöllər və s.

1. Xəzər – dünyanın ən iri və ən dərin şor sulu gölü
2. Baykal – dünyanın ən dərin şirin sulu gölü
3. Böyük göllər. Yuxarı göl – dünyanın ən böyük şirin sulu gölü

Avropa və Asiyanın gölləri

Avropada göllər çoxdur. Sahəsinə görə fərqlənən iri göllərdən Ladoqa və Oneqa
(Rusiya), Venern, Vettern (İsveç), Sayma, İnari (Finlandiya), Balaton (Macarıstan),
Boden (Almaniya), Cenevrəni (Fransa və İsveçrənin sərhədində) misal göstərmək olar.

Göllərin əksəriyyəti axarlı və şirinsuludur. Onlar çayların rejiminin tənzimlənməsində
böyük rol oynayır.
Skandinaviya yarımadasında və düzənliklərində yerləşən göl çökəkliklərinin
əksəriyyəti buzlaq və tektonik mənşəlidir

Qarda – İtaliyanın ən böyük gölü olub, Alp dağlarının cənubundadır. Buzlaq-tektonik çökəklikdə yerləşir. Qardanın məşhur Milan və Venesiya turizm bazaları arasında yerləşməsi isə gölün sahillərində əyləncə, şou, məşhur moda nümayişlərinin keçirilməsinə imkan verir.

Avropanın cənubuna doğru göllərin sayı azalır. Çayların məcralarında axmazlar, dəniz sahilində laqunlar, Pireney, Apennin və Balkan yarımadalarında karst gölləri mövcuddur. Avropada regionlar üzrə su təchizatının müxtəlifliyi ölkələrin əksəriyyətinin iqtisadiyyatına öz təsirini göstərir.

Asiyanın iri gölləri Aral (Qazaxıstan–Özbəkistan), Baykal, Taymır (Rusiya), Balxaş (Qazaxıstan), İssık-Kul (Qırğızıstan), Urmiya (İran), Kukunor, Lobnor (Çin), Van, Tuz (Türkiyə), Xubsuqul (Monqolustan), Xəzər dənizi (Avropa və Asiya sərhədi), Asiyanın ən dərin Qxor çökəkliyindəki Ölü dəniz (İsrail–İordaniya) hesab
edilir.

Şimali Amerikanın gölləri

Göllərinin ümumi sahəsinə görə Şimali Amerika yalnız Avrasiyadan geri qalır. Göllərdən ən böyükləri Böyük Ayı, Böyük Kölə, Vinnipeq və Atabaska tektonik və buzlaq mənşəlidir. Şimali Amerikanın Böyük gölləri dünyada ən böyük şirin sulu göllərdir. Böyük Göllər kompleksinin tərkibinə beş göl daxildir. Bu göllər qrupu Müqəddəs Lavrenti çayı vasitəsilə Atlantik okeanına birləşir.

Bu göllər qışda donmur. Onların hər biri özünəməxsus xüsusiyyətə malikdir. Göllərin ABŞ və Kanada iqtisadiyyatında mühüm rolu vardır. Onların sahilləri əhalinin sıx məskunlaşdığı ərazilərdəndir. Göllər şirin su mənbəyi olmaqla yanaşı, turizm baxımından da əhəmiyyətlidir.

Cənubi Amerikanın gölləri

Cənubi Amerikanın gölləri çox deyildir. Burada iri göllər yoxdur. Sahəsinə görə
ən böyük gölləri Marakaybo və Titikaka gölləridir.

Titikaka – dünyanın ən hündür dağ göllərindən sayılır. Çox yüksəkdə yerləşdiyi üçün onun suyu həmişə soyuq olur.

Titikaka gölünün ətrafında Cənubi Amerikanın endemik heyvanı
olan lamaya (alpaqa) rast gəlinir.

Marakaybo gölü materikin şimalında yerləşir, ensiz və dayaz kanal vasitəsilə
Venesuela körfəzi və Karib dənizi ilə birləşsə də, göl adlanır. O, Cənubi Amerikanın
ən iri gölüdür.

Afrikanın gölləri

Afrikada yerləşən göllərin əksəriyyəti materikin şərqindədir. Onlar Şərqi Afrika
tektonik qırılma zonasında yaranan ensiz və uzun çökəkliklərdə yerləşir. Bu göllər
dərin və dik sahillərə malikdir. Buna misal olaraq dünyada dərinliyinə görə Baykaldan
sonra ikinci, Afrikanın isə ən dərin gölü Tanqanika (1470 m) və ondan cənubda
yerləşən Nyasanı göstərmək olar.
Platformanın əyilmə zonasında yaranan, Afrikanın sahəsinə görə ən böyük, lakin
nisbətən dayaz (80 m-ə qədər) gölü Viktoriyadır. Buradakı göllərin, demək olar ki,
hamısı şirin suludur.
Böyük Səhranın cənubunda nəhəng hamar çökəklikdə Çad gölü yerləşir. O,
geoloji keçmişdə Böyük Səhrada mövcud olmuş böyük bir gölün qalığıdır. Gölün
dərinliyi 7 m-dir. Quraqlıq dövründə onun sahəsi 2 dəfə azalır, lakin yağışlar yağan
zaman yenidən artır. Afrika səhralarında yeraltı suların rolu çox böyükdür. Onlardan
içməli su kimi və suvarma məqsədilə istifadə olunur.

Avstraliyanın gölləri

Avstraliyada göllər çoxdur, lakin onların çoxu axarsız və duzludur; böyük bir
hissəsi yalnız yağış yağdıqdan sonra su ilə dolur. Şirin sulu göllər çox azdır.
Materikin ən böyük gölü olan Eyr Mərkəzi ovalıqda okean səviyyəsindən 16 m
aşağıda yerləşir. Göl çökəkliyinə çoxlu sayda kriklər (Kuper, Eyr və s.) axır. Fiziki
xəritələrdə onun sərhədləri qırıq-qırıq xətlərlə verilmişdir.
Quraq dövrdə gölün sahəsi kiçilir. Eyr gölü – Eyr-Nord və Eyr-Soutz göllərindən
ibarətdir. Yağışlı dövrdə kriklər dağlardan çoxlu su gətirir və göl vahid bol sulu
sututara çevrilir. Ən rütubətli illərdə Eyr gölünün sahəsi 15 min km2-ə çatır. Göldəki
sular buxarlanır, hər yer duzla örtülür. Göl dayaz hissələrə parçalanır. Qərbi Avstraliya
yaylasında da çoxlu axarsız göllər var.

Hazırladı: Osman Eminov

Avrasiya

Sahəsi 54 mln km 2 olan Avrasiya materiki dünyanın ən böyük materiki olub, bütün qurunun 1/3-ni əhatə edir.
Avrasiya 2 qitədən ibarətdir. Onun ərazisinin 4/5 hissəsi Asiya; 1/5 hissəsi isə Avropanın payına düşür. Avropa ilə Asiya arasında sərhəd şərtidir. Hazırda bu sərhəd Ural dağları, Ural (və ya Emba) cayı, Xəzərin şimalı, Kuma-Manıç çökəkliyi, Azov dənizi, Kerç boğazı, Qara dəniz, Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı, Egey və Aralıq dənizi vasitəsilə ayrılır.

• Ucqar nöqtələri. Şimalda –Çelyuskin burnu, cənubda-Piay burnu, qərbdə-Roka burnu, şərqdə-Dejnyov burnu.
• Avropanın ucqar nöqtələri: şimalda — Nordkin burnu, cənubda — Marokko burnu, qərbdə – Roka burnu, şərqdə — Qütb Uralı.
• Asiyanın ucqar nöqtələri: şimalda — Çelyuskin burnu, cənubda — Piay burnu, qərbdə – Baba burnu, şərqdə – Dejnyov burnu.

Avrasiya 4 yarımkürədə yerləşib. Avrasiya ekvatordan şimalda, bəzi adaları isə ekvatordan cənubda yerləşib. Materikin ucqar qərb və şərq hissəsi Qərb yarımkürəsində yerləşib. O, bütün okeanlarla həmsərhəddir. O, şimal-şərqdən Berinq boğazı ilə Şm. Amerikadan, Cəbəllütariq boğazı, Aralıq və Qırmızı dəniz, Süveyş kanalı və Bab-Ül-Məndab boğazı ilə Afrikadan ayrılır. Materikin sahilləri əsasən qərbdən, qismən isə şərqdən daha çox girintili-çıxıntılıdır. Skandinaviya yarmadası sahillərində dalğaların dağıdıcı fəaliyyəti nəticəsində fiord tipli sahillər formalaşıb.
Adalar-Böyük Britaniya, Irlandiya, Islandiya, Siciliya, Sardiniya, Kipr, Krit, Şri-Lanka, Kuril, Yapon, Saxalin, Böyük Zond adaları.
Yarmadalar –Skandinaviya, Priney, Apennin, Balkan (Avropada) Kiçik Asiya, Ərəbistan, Hindistan, Hind-Çin, Koreya, Kamçatka, Çukot, Taymır (Asiyada)
Körfəzlər: Biskay, Fin, Botnik, Iran, Benqal, Ədən, Siam.
Dənizlər –Azov, Qara, Mərmərə, Egey, Aralıq, Adriatik, Şimal, Baltik (Atlantik okeanı), Barens, Norveç, Ağ, Kara, Laptevlər, Şərqi-Sibir, Çukot (Şm.Buzlu okeanı), Berinq, Oxot, Yapon, Sarı, Şərqi və Cənub-Şərqi Çin (Sakit okean), Ərəbistan, Andaman, Qırmızı (Hind okeanı).

Avrasiyanın relyefi

Avrasiya qədim Lavraziya materikinin 1 hissəsidir. Avrasiya-şərqi Avropa, Sibir, Çin-Koreya, Cənubi Çin platformalarının birləşməsindən yaranıb. Sonralar bura Qondvananın hissələri olan Ərəbistan və Hindistan tavaları birləşib. Məhz bu tavaların qovuşduğu yerdə güclü dağəmələgəlmə prosesi baş vermişdir. Nəticədə Atlantik okeanından Sakit okeana qədər ərazidə Alp-Himalay geosinklinal qurşağı yaranmışdır. Bu qurşağa Pireney, Appenin, Alp, Dinar, Balkan, Karpat, Krım, Qafqaz, Pond, Tavr, Elbrus, Kapetdağ, Pamir, Hindiquş, Karakorum, Himalay dağları daxildir. Bu dağlar cavan olduğundan burada tez-tez vulkanlar püskürür (Yalnız Aralıq dənizi sahillərində) və zəlzələlər baş verir. Ikinci dağlıq qurşaq materikin şərqində Avrasiya və Sakit okean tavalarının toqquşduğu sahədədir. Burada hündür dağlarla yanaşı, dərin okean çökəklikləri və adalar var. Kamçatka yarmadasından Böyük Zond adalarına qədər uzanan bu qurşaq Sakit okean dağlıq (odlu) qurşağı adı ilə tanınır. Bu qurşaqda da tez-tez zəlzələ və vulkanlar olur. Avrasiyanın ən uca vulkanı Klyuçeviskaya Sopka (4750m) bu qurşaqdadır. (Kamçatka yarımadasında)
Vulkanlar. Krakatau, Fudziyama, Hekla, Vezuvi, Etna Klyuçeviskaya Sopka və s.
Avrasiyadan bəzi dağlar qədim olduğundan hündür deyil. Bura Skandinaviya, Tyan-Şan, Altay, Ural dağları, Qazaxıstan xırda təpəliyi aiddir. Onların bəzisində məs. Tyan-Şan, Ural, Altayda yenidən qalxma prosesi gedir.

Düzənliklər. Avrasiyanın ən qədim sahəsi Şərqi Avropa düzənliyi, Orta Sibir yaylası, Böyük Çin düzənliyi platforma üzərində yerləşib. Ərəbistan və Dekan yaylaları da qədimdir. Sahil zolağında çoxlu ovalıq var. Hind-Qanq, Mesopotomiya, Qərbi Sibir, Orta Dünay, Kür-Araz və s.
Qədim materik birləşməsi Avrasiyanın relyefinə onun şimal hissəsini (Skandinaviya və Kola yarımadaları, Novaya Zemlya adası) tutmuş qədim buzlaşma böyük təsir göstərmişdir. Bu buzlaşma nəticəsində bir sıra dağlar hamarlanmış, daimi donuşluq sahələri yaranmış, buzlaq əridikdən sonra isə moren təpələri və çökəkliklər formalaşmışdır. Bu çökəkliklərdə buzlaq mənşəli göllər formalaşmışdır.
Avrasiyanın ən hündür zirvəsi Himalay dağlarındakı Comolunqma (Everest) dağıdır. Hündürlüyü 8848 m-dir. Ən alcaq yeri Ölü dənizin sahillərindədir (-395 m). Bu ərazi dünyada ən dərin quru çökəkliyi sayılır.

Faydalı qazıntıları: Materikin cənub-şərqində qalay və volfram filizləri qurşağı uzanır. (xüsusən Cənub-Şərqi Asiyada). Rusiyanın Asiya hissəsində qızıl və almaz, Hindistan və Şri-Lankada zəngin yaqut yataqlar var. Hindistan, Çinin şimal-şərqi, Skandinaviya, Rusiya (Ural, Kursk, Sibirin cənubu) dəmir filizi ilə zəngindir.Qərbi Sibir, Volqa-Ural, Iran körfəzi, Şimal dənizi neft və qazın əsas hasilat rayonlarıdır. Daş kömürün əsas yataqları Rusiya (Tunquska, Pecora, Kuznetsk, Kansk-Acinsk, Lena), Ukrayna (Donetsk), Qazaxıstan (Karaqanda), Polşa ( Yuxarı Sileziya), Almaniya (Rur), Çin, Hindistan v s.-dir.

Avrasiyanın iqlimi

Avrasiyanın iqlimi başqa materiklərdə olduğundan çox müxtəlifdir. Buna səbəb ərazinin çox böyük olması, relyefin müxtəlifliyi və daxili hissənin okeanlardan çox uzaqlaşmasıdır. Şimal yarımkürəsinin ən soyuq yeri Oymyakon -710S buradadır. Ekvatordan qütbə doğru getdikçə temperatur aşağı düşür. Avrasiyanın iqliminin formalaşmasında Atlantik və Şimal Buzlu okeanlarının rolu böyükdür. Materikin şimalında və qərbində dağlar olmadığından bu okeanlardan gələn hava kütlələri maneəsiz olaraq materikin daxili hissələrinə qədər irəliləyir. Xüsusi ilə Avropanın iqliminin formalaşmasında qərbdən (Atlantik okeanından) gələn dəniz hava kütlələri mühüm rol oynayır. Şərqdən və cənubdan hündür dağların olması Hind və Sakit okeandan gələn hava kütlələrinin qarşısını alır. Okean və quru arasında kəskin təzyiq fərqinin yaranması nəticəsində Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada güclü tayfun küləkləri yaranır.

Avrasiya bütün iqlim qurşaqlarında yerləşib:
1. Arktik qurşaq-materikin ucqar şimalını və Şm.Buzlu okeanındakı adaları əhatə edir. Il boyu arktik hava kütləsi hakimdir. Təzyiq yüksək, hava enən hərəkətli, il boyu quru və soyuqdur. Bu qurşaqda arktik səhra təbii zonası formalaşıb.
2. Subarktik qurşaq — materikin şimalında nazik zolaq əmələ gətirir. Yay rütubətli, mülayim, qış quru və soyuq olur. Daimi donuşluq və ifrat nəmlənmə nəticəsində burada bataqlıqlar geniş sahə tutur. Bu qurşaqda tundra və meşə-tundra kimi təibii zonalar formalaşıb.
3. Mülayim qurşaq Avrasiyada mövcud olan ən geniş iqlim qurşağıdır. Qərbdən şərqə doğru 4 iqlim tipi yaranır. Buna səbəb Atlantik hava kütlələrinin materikin daxilində təsirinin zəifləməsi, kontinentallığın artmasıdır.
a) materikin qərb kənarında Avropada-mülayim-dəniz,
b) Şərqi Avropadan Ural dağlarına qədər mülayim-kontinental;
c) Materikin daxilində (Orta Sibir yaylası və Mərkəzi Asiyada) kontinental;
d) Sakit okean sahillərində musson iqlim tipləri yaranır.
Avrasiyanın mülayim iqlim qurşağında-iynəyarpaq, enliyarpaq, qarışıq və musson meşələri, çöl, meşə-çöl, yarımsəhra və səhralar kimi təbii zonalar formalaşıb.
4. Subtropik qurşaq daxilində 3 iqlim tipi var:
a) materikin qərbində (Xəzərə qədər) yayı isti və quru, qışı mülayim və rütubətli Aralıq dənizi iqlimi;
b) materikin daxilində kontinental;
c) Şərqdə musson iqlim tipi var. Bu qurşaqda cod yarpaqlı meşə və kolluqlar, yarımsəhra və səhralar, musson meşələri kimi təibii zonalar formalaşıb.
5. Tropik qurşaq – musson küləklərinin təsiri nəticəsində Avrasiyada tam zolaq əmələ gətirmir. Bu qurşaq yalnız Ərəbistan yarımadası və Iran yaylasının cənubunu əhatə edir. Hava il boyu isti və quru olduğundan səhralar geniş yayılıb.
6. Subekvatorial qurşaq — musson iqlim tipli olub, Hindistan və Hind-Çin yarımadalarını əhatə edir. Musson küləklərinin təsiri nəticəsində şimalda tropik yox, subtropik iqlim qurşağı ilə həmsərhəddir. Bu qurşaqda musson tipli meşələr və savannalar formalaşıb.
7. Ekvatorial qurşaq-rütubətli ekvatorial meşələrdə örtülü olan Indoneziya adalarını əhatə edir.
Asiyada bütün, Avropada isə arktik, subarktik, mülayim və subtropik iqlim qurşaqları var.

Avrasiyanın çayları

5 hövzəyə aiddir.

1. Atlantik okeanın çayları-Sena, Dnepr, Dnestr, Don. Reyn, Rona, Po, Ebra, Dunay, Elba, Oder, Visla və s. Bunlardan ən uzunu və daha çox çirklənmişi Dunaydır.
2. Sakit okean hövzəsinin çayları –Amur, Xuanxe, Yansızı, Mekonq və s. Musson iqlim qurşağında yerləşdiyindən yağış suları ilə qidalanırlar. Əsasən yayda bol sulu olur. Ən uzun çayı Yansızdır.
3. Hind okeanın çayları-Dəclə, Fərat, Hind, Qanq, Braxmaputra. Yağış və buzlaqlarla qidalanır.
4. Şimal Buzlu okeanın çayları — Peçora, Ob, Irtış, Yenisey, Lena və s. Daimi donuşluq və rütubətlik əmsalı vahiddən böyük olduğundan bu çaylar il boyu bol suludur. əsasən qar və yağışla qidalanır, qışda donurlar.
5. Daxili axarsız hövzənin çayları – əsasən 2 hövzəyə aiddir:
   a) Kür, Volqa, Terek, Ural, Emba, Samur-Xəzər tökülür və bu çayların hamısının mənsəbi okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir.
   b) Amudərya və Sırdərya isə Aral dənizinə tökülürlər. əsasən hündür dağlardan başladıqlarından buzlaqla qidalanırlar.

Avrasiyanın ən uzun çayları- Amur, Xuanxe, Yansızı, Mekonq, Volqa (Avropanın ən uzun çayı): ən bol sulu çayları isə Qanq və Yansızıdır.
Avrasiyanın gölləri — əsasən Şimali Avropada (Skandinaviya, Finlandiya və Koreliyada) daha çoxdur. Buna səbəb qədim buzlaqların fəaliyyəti nəticəsində yaranan çökək relyef formalarnıın geniş yayılmasıdır. ən iri gölləri-Xəzər, Venerin, Balaton, Cenevrə, Boden, Ladoqa, Oneqa (Avropada); Aral, Sevan, Tuz, Van, Urmiyə, Baykal, Balxaş, Issık-kul (Asiyada).

Avrasiyanın təbii zonaları

Dünyada mövcud olan bütün təbii zonalar Avrasiyada rast gəlinir. Buna səbəb materikin çox böyük olmasıdır. Relyef və okean tipli hava kütlələrinin təsiri ilə Avrasiyada təbii zonalar qərbdən şərqə doğru dəyişir. Avrasiyada aşağıdakı təbii zonalar var:
1. Arktik səhralar zonası-Iqlimi sərtdir. Bitkiləri mamır, şibyə; heyvanları ağ ayı, tülkü, maraldır.
2-3. Tundra və meşə tundra zonası — Avrasiyada qərbdən-şərqə doğru iqlim sərtləşdiyi üçün tundra genişlənir. Bu zona üçün daimi donuşluq və bataqlıqlar xarakterikdir.
4. Meşə zonası – mülayim qurşaqda yerləşib, 4 hissəyə ayrılır:
a) Şimalda iynəyarpaqlı meşələr tayqa adlanır. Torpaqları podzoldur. Bitkiləri şam, küknar, sidr, heyvanları xəz dərilidir.
b) Qarışıq meşələr — torpaqları çimli-podzoldur.
c) Enliyarpaq meşə zonası torpaqları qonur-meşədir.
d) Materikin şərqində Sakit okean sahilində Musson meşələri yayılıb. Musson meşələri həmdə subtropik və subekvatorial iqlim quraqlarında da formalaşıb.
Tayqadan fərqli olaraq qarışıq və enliyarpaq meşə zonası Avrasiyada tam zolaq əmələ gətirmir. Buna səbəb şərqə doğru iqlimin kontinentallığının artmasıdır.
5-6. Meşə-çöl zonası və Çöl zonası–mülayim iqlim qurşağının boz-meşə və qara torpaqları üzərində formalaşıb. Avrasiyada çöl zonası step adlanır. Əsasən Rusiyada geniş yayılıb.
7-8. Yarımsəhra və səhralar – mülayim, subtropik və tropik iqlim quraqlarında formalaşıb. Yaranmasının başlıca səbəbi-materikin daxilində, okeanlardan uzaqda yerləşməsidir. Mülayim dəniz iqliminin hakim olmasından Avropada səhralar yaranmır. Asiyanın ən iri səhraları-Qaraqum, Qızılqum, Təklə-Məkan, Qobi, Tar, Dəştü-Kəbr, Dəştü-Lut, Böyük və Kiçik Nefut, Rüb-əl-Xari v s-dir.
9. Subtropik qurşağın codyarpaqlı meşə və kolluqları-Aralıq dənizi iqlimində formalaşıb. Torpaqları-qəhvəyidir.
10. Savanna və subekvatorial meşələr — Avrasiyanın cənub-şərqində formalaşıb.
12. Ekvatorial meşələr — əsasən Böyük Zond adalarını əhatə edir.

Avrasiyanın əhalisi

Dünyanın ən çox məskunlaşmış materiki olub, 3 irqə mənsubdur. I yerdə avropoid irqinə mənsub olan əhali durur. Onlar-Avropa, Cənub-Qərbi Asiya və Hindistanda yaşayır. II yerdə monqoloid irqinə mənsub əhali durur. Onlar-Mərkəzi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyada yaşayırlar. Şri-Lanka və Hindistanın cənubunda neqroidlər yaşayır.
Qərbi Avropa, Cənubi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyada əhali daha sıx məskunlaşdığından, burada antropogen landşaftlar daha geniş yayılıb.

• Teqlər:
• Avrasiya
• , Asiya
• , Avropa
• , materik
• , Avrasiya materiki
• , Avrasiyanın coğrafiyası

Avrasiya

Avrasiya — Yerin ən böyük materiki. Avropa və Asiya qitələrindən ibarətdir. Adalarla birlikdə sahəsi 54,759,000 km²-dir, dünya quru ərazisinin 36%-ni təşkil edir [1] . Əhalisi 4,3 milyarddan çoxdur və dünya əhalisinin 3/4 hissəsini təşkil edir [2] .

Avrasiya dünya xəritəsində
Avrasiya kosmosdan görünüşdə

Ən ucqar nöqtələri: şimalda Çelyuskin burnu (77°43′ şm.e.), cənubda Piay burnu (1°16′ şm.e.), qərbdə Roka burnu (9°34′ q.u.), şərqdə Dejnyov burnu (169°40′ q.u.). Yer kürəsinin ən yüksək zirvəsi Everest dağı və quruda ən alçaq mütləq nöqtəsi Ölü dəniz (səviyyəsi −395 m), ən dərin gölü olan Baykal və ən rütubətli sahəsi Çerapunci Avrasiyadadır.

Avrasiyanı qərbdən Atlantik okean, şimaldan Şimal Buzlu okean, cənubdan Hind okeanı, şərqdən Sakit okean əhatə edir.

Mündəricat

• 1 Adının yaranması tarixi
• 2 Geoloji xarakteristikası haqqında
• 3 İqlimi
• 4 Çayları və gölləri
• 5 Təbii zonaları
• 6 Avrasiyanın ən ucqar nöqtələri
  • 6.1 Böyük yarımadaları

  Adının yaranması tarixi

  Materikə bir çox adlar verilmişdir. Aleksandr Qumboldt əraziyə “Asiya” adını vermişdir. Karl Qustav Royşle 1858-ci ildə “Handbuch der Geographie” kitabında “elerdtheil Asien-Europa” termini işlətmişdir. “Avrasiya” adını ilk dəfə 1883-cü ildə geoloq Eduard Züss vermişdir.

  Geoloji xarakteristikası haqqında

  Materik Şimal yarımkürəsində təxminən 9° q. u. və 169° q. u. arasında yerləşir. Eyni zamanda Avrasiya adalarının bir hissəsi Cənub yarımkürəsindədir. Avrasiyanın bir hissəsi Şərq yarımkürəsində, son qərb və şərq hissəsi isə Qərb yarımkürəsindədir.

  Dünyanın iki hissəsini: Avropa və Asiyanı özündə birləşdirir. Onlar arasında sərhəd aşağıdakı xətlə gedir: Ural dağlarının şərq yamacı, Ural çayı, Emba çayı, Xəzər dənizinın qərb sahili, Kuma çayı, Kuma–Manıc şəlaləsi, Manıç çayı, Qara dənizin şərq sahili, Qara dənizin cənub sahili, Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı, Egey dənizi və Aralıq dənizi, həmçinin Hibraltar boğazı. Bu sərhəd tarixi olaraq yaranıbdır, təbiətdə onlar arasında təbii sərhəd yoxdur. Materik bir qrunt layının üstündədir və vahid təbiətə malikdir.

  Avrasiya Yer kürəsinin dörd okeanı ilə əhatə olunub.

  Materik qərbdən şərqə 16 min kilometr, şimaldan cənuba 8 min kilometr uzanıb. Sahəsi 53,4 milyon km²-dir. Bu quru hissənin üçdə biridir. Avrasiyanın adalarının ümumi sahəsi 2,75 milyon km²-dir.

  Avrasiya ən mürəkkəb iqlim şəraitinə malik materikdir. Bunun səbəbləri materikin çox nəhəng olması (qərbdən-şərqə, şimaldan-cənuba böyük məsafədə uzanması), relyefin mürəkkəbliyi, materikin mərkəzinin okeanlardan aralı olması, böyük dağ sistemlərinin yerləşməsidir. Materikin şimaldan cənuba böyük məsafədə uzanması onun səthində günəşdən gələn istiliyin qeyri-bərabər paylanmasına səbəb olur. Cənub enliliklərində günəş şüaları yer səthinə daha böyük bucaq altında düşdüyünə görə bura daha çox istilik alır. Şimala doğru günəş şüalarının düşmə bucağı azalır və səthin aldığı istiliyin miqdarı da aşağı düşür. Nəticədə materikin cənubu ilə şimalı arasında kəskin temperatur fərqi yaranır. Böyük iqlim fərqləri materikin kənar qərb və şərq, eləcə də daxili hissələri arasında da mövcuddur. Bunun səbəbi materikin daxili hissələrinin iqliminə okeanların təsirinin zəifləməsidir. Nəticədə materikin mərkəzinin okeanlardan uzaqlığı kontinental iqlim şəraiti yaradır. Belə ki, Atlantik okeanı üzərindən gələn mülayim və rütubətli hava kütlələri qərbə — Avropaya bol yağıntı gətirir, iqlimi yumşaldır. Şərqə hərəkət etdikcə bu hava kütlələrinin rütubətliyi və iqlimin kontinentallığı azalır. Materikin iqliminə Şimal Buzlu okeanının da təsiri böyükdür. Bu okeanın üzərində yaranan quru və soyuq hava kütlələri materikin geniş şimal ərazilərinə daxil olaraq qışda şaxtalı, yayda sərin hava şəraiti yaradır. Materikin şərq və cənub hissələrinin iqlimi isə ilin isti dövründə Sakit və Hind okeanlarından gələn musson küləklərinin təsiri altında formalaşır. Yay mussonları materikin kənar zonalarına bol yağıntı gətirdiyi halda, qış mussonları materikdən okeana əsdiyindən qışda burada quru, aydın havalar hakim olur. Hind okeanından gələn isti və rütubətli hava kütlələri yalnız Cənubi Asiyanın iqliminə təsir edir. Hündürlüyü 7–8 km-dən artıq olan Himalay dağları rütubətli mussonları materikin daxili hissələrinə buraxmır. Nəticədə Himalay dağlarının cənub yamaclarına çox, şimal yamaclarına — Tibet və mərkəzi Asiyaya olduqca az yağıntı düşür.

  İqlim xəritəsi materikdə temperatur və yağıntıların paylanması xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa imkan verir. Qışda materikin çox hissəsində orta temperatur 0 dərəcədən aşağı olur. Yalnız Atlantik okeanı, Aralıq və Qara dəniz sahillərində qışda temperatur 0 dərəcədən yuxarı olur. Cənubi Asiyada isə qış ayları mülayim, hətta isti olur. Qışda yanvar ayının orta temperaturunu göstərən izotermlər qərbdən şərqə meridian istiqamətində dəyişir və şimal-şərqə doğru azaldığı müşahidə olunur. Avrasiyanın, eləcə də bütün şimal yarımkürəsinin “soyuqluq qütbünün” (Oymyakon −71 dərəcə) burada olması təsadüfi deyil.

  Yay temperaturu materikdə bir qədər yüksəkdir. İyul izotermləri enlik istiqamətində gedir və yalnız daxili hissələrdə bir qədər şimal-şərqə doğru meyl edir. İyul ayının orta temperaturu şimal və şimal-şərq sahilləri istisna olmaqla hər yerdə 10 dərəcədən yüksəkdir. Materikdə ən yüksək temperatur Ərəbistan yarımadasında +54 dərəcə müşahidə olunmuşdur.

  İqlim xəritəsində yağıntıların da qeyri-bərabər paylandığını müşahidə edilir. Atlantik okeanı sahilləri il boyu bərabər miqdarda bol yağıntı alır. Materikin Sakit və Hind okeanlarının təsiri altında qalan şərq və cənub hissələri də bol yağıntı ilə təmin olunur. Dünyada ikinci ən çox yağıntı düşən yer, Himalay dağlarının cənub-şərq yamacı — Çerapunca (12000 mm) məhz bu materik ərazisindədir. Lakin burada yağıntılar əsasən yay aylarında düşür. Materikin çox böyük hissəsi ildə 500 mm-dən az yağıntı alır. Daxili hissələrə — Mərkəzi Asiyaya, Ərəbistan yarımadasına, İran yaylasının bəzi yerlərinə hətta 50 mm-dən də az yağıntı düşür. Bunun səbəbi okeandan uzaqlaşdıqca hava kütlələrinin öz rütubətini itirməsi, sıra dağların rütubətli hava kütlələrinin qarşısını kəsməsi ilə izah edilir. Materikin ərazisində ən az yağıntı Rub-Əl-Xali səhrasında (10 mm-ə qədər) qeydə alınıb.

  Avrasiya yeganə materikdir ki, bütün iqlim qurşaqlarında yerləşir. Üfüqi zonallıq qanunauyğunluğuna müvafiq olaraq burada ekvatorial qurşaqdan qütb qurşağına qədər bütün qurşaqlar növbələşir: Şimal Buzlu okeanındakı adalar və şimal sahilboyu arktik, İslandiya adasından başlamış şərqə doğru zolaq şəklində subarktik iqlim qurşaqları yerləşir. Avrasiyanın ən geniş hissəsi mülayim qurşaqda yerləşir və mürəkkəbliyi ilə seçilir. Qərbdə, Atlantik okeanı sahillərində mülayim dəniz iqlimi, şərqə doğru ardıcıl olaraq mülayim kontinental, kəskin kontinental, Sakit okean sahillərində isə musson və mülayim dəniz iqlim tipləri hakimdir. Qərbdə, Priney yarımadasından şərqdə, Sakit okeanın sahillərinə qədər zolaq şəklində subtropik iqlim qurşağı yerləşir və Aralıq dəniz iqlimi, kontinental, musson iqlim tipləri ayrılır. Ərəbistan yarımadası, Fars körfəzi ətrafı, İran yaylasının cənub hissəsi, Hind-Qanq ovalığının qərbi tropik kontinental, Hindistan və Hind-Çin yarımadaları, Şri-Lanka adası subekvatorial iqlim qurşaqlarında yerləşir. Malakka yarımadası və Zond adalarında ekvatorial iqlim qurşağı hakimdir.

  Çayları və gölləri

  Daxili suların həcminə görə Avrasiya ən zəngin materik hesab olunur. Daxili suların istər ərazi üzrə paylanmasına, istərsə də qidalanmasına və rejiminə görə materikin ayrı-ayrı hissələri arasında xeyli fərq var. Dünyada uzunluğu 4000 km-dən çox olan 14 çaydan 7-si məhz bu materikdə yerləşir. Ən böyük gölü Xəzər, ən uzun çayı Yantszıdır — 5800 km. Dünyanın ən dərin şirinsulu gölü Baykal ,ən duzlu gölü Ölü dəniz məhz Avrasiya materikindədir. Pamir dağlarında isə uzun dağ-dərə buzlağı — Fedçenko buzlağı yerləşir. Avrasiyanın çaylarının fiziki xəritəni nəzərdən keçirsək, materikin kənarlarında çay şəbəkəsinin daha sıx, cənub-qərb hissəsində və daxili rayonlarında isə seyrək olduğunu müşahidə edərik. Çaylar materikin daxilindəki dağlardan, yüksəklik və yaylardan başlayaraq müxtəlif istiqamətlərdə axır. Töküldüyü yerdən asılı olaraq, Avrasiyanın çayları 5 hövzəyə bölünür. Burada dörd böyük okean hövzəsi ilə yanaşı dünya okeanına çıxışı olmayan daxili (axarsız) hövzə də geniş sahə tutur. Daxili hövzə materikin 1/3 hissəsini əhatə edir. İqlim şəraitindən asılı olaraq, qidalanmasına və rejiminə görə çaylar bir-birindən xeyli fərqlənir. Müxtəlif hövzələrə məxsus çayların qidalanmasında və su rejimindəki fərqlərin əsas səbəbi yağıntıların illik miqdarı, onun fəsillər üzrə paylanması və buxarlanmadır. Avrasiyanın Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə aid olan çayları — Ob, Yenisey, Lena , Peçora və s. Bu çaylardan Ob ən uzun, Yenisey isə ən bol sulu çay hesab olunur. Hövzənin çayları yuxarı axarda dağ çayları, orta və aşağı axarlarda isə tipik düzənlik çaylarıdır. Çayların böyük məsafədə cənubdan şimala və müxtəlif iqlimə malik olan ərazilərdən keçməsi onların rejiminin mürəkkəbliyinə səbəb olmuşdur. Bu çayların əksəriyyətinin qidalanmasında qar və yağış suları üstünlük təşkil edir. İlin çox hissəsini bu çaylar donur. Yazda buzdan azad olan çaylarda güclü daşqınlar əmələ gəlir. Atlantik okeanı hövzəsinin çayları Avropanın yüksəkliklərindən, dağlardan başlayır. Burada çay şəbəkəsi daha sıx olsa da, uzun çaylar yoxdur. Ən böyük çay Dunay çayıdır. Bu çay uzunluğuna görə Avropada ikinci çaydır. Dunay çayı bir neçə dağı, yüksəkliyi, ovalığı keçərək Qara dənizə tökülür və mənsəbində delta əmələ gətirir. Dunay yuxarı axarda tipik dağ çayıdır, xırda qollar qəbul edir. Orta axarda ona iri qollar — Drava, Tisa, Sava və s. birləşir. Dunay böyük məsafədə gəmiçilik üçün çox yararlıdır. Çünki o, bir neçə dövlətlərin ərazisindən keçir və onların çoxu üçün dənizə yeganə çıxış yoludur. Digər mühüm çayları Şimal və baltik dənizinə tökülən — Reyn, Elba, Visla, Oder çaylarıdır. Bu çaylar bol sulu olmaqla il boyu gəmiçilik üçün yararlıdır. Bu çayları birləşdirən kanalların çəkilməsi onların nəqliyyat əhəmiyyətini xeyli artırmışdır. Cənubi Avropada Aralıq dənizinə (Rona, Po) və birbaşa Atlantik okeanına (Taxo, Qvadiana, Laura) tökülən çayların əksəriyyəti qısa və azsulu, gəmiçilik üçün o qədər də yararlı olmayan çaylardır. Bu çaylar qışda bolsulu olur, yayda isə olduqca dayazlaşır, bəziləri isə hətta quruyur. Lakin bu çayların suvarma əhəmiyyəti böyükdür. Sakit okean hövzəsinə aid çayları — Yantszı, Xuanxe, Mekonq Amur və s. çaylarıdır. Bu çaylar mənbələrini yüksək dağlardan və yaylalardan götürməklə şərqə axır. Yuxarı axarda çaylar dağ çaylarıdır. Sürətli axına malik olduqları üçün düzənliyə çıxdıqda özləri ilə birlikdə gətirdikləri çoxlu miqdarda qırıntı və asılı materialları çökdürür. Əksər çayları delta əmələ gətirir. Bu hövzəyə aid olan çayların qidalanmasında yağış suları üstünlük təşkil edir. Qidalanmada musson rejimi özünü göstərir. Yay mussonlarının yaratdığı güclü yağışlar nəticəsində tez-tez daşqınlar əmələ gətirir. Başlanğıcını yüksək dağlardakı buzlaqlardan götürən çaylarda yay daşqınları buzlaqların əriməsi ilə daha da güclənir. Mülayim qurşaqda axan çaylar qışda donur. Buna görə onlarda qar və buzların əriməsi nəticəsində yazda daşqınlar baş verir. Yantszı çayı Şərqi Çin dənizinə tökülərkən böyük delta yaratmışdır. Bu çay Avrasiyanın ən uzun çayıdır. Böyük məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır, suvarmada geniş istifadə olunur. Çin əhalisinin dörddə bir hissəsi Yantszı çayının hövzəsində yaşayır. Avrasiyanın Hind, Qanq, Brahmaputra çayları Hind okeanı hövzəsinə aid olan çaylardır. Bu çayların qidalanmasında və su rejimində də musson yağıları böyük rol oynayır. Qanq çayı sululuğuna görə yalnız Amazonka və Konqo çaylarından geri qalır. Öz mənbəyini Himalay dağlarından götürən Qanq və onun qolları materikin ən bol yağıntılı ərazisindən axır və benqal körfəzində böyük delta yaradır. Cənub və cənub-şərq hissədə çaylar daha sıx şəbəkə əmələ gətirir. Bu zonada da baş verən daşqınlar və tayfunlar regionun təsərrüfatına güclü ziyan vurur. Cənub-qərbdə Hind okeanına axan çayları — Dəclə və Fərat çaylarıdır. Bu ərazi subtropik və tropik iqlim qurşaqlarında yerləşir və quraq iqlimə malikdir. Buna görə çaylar azsuludur. Daxili hövzənin çayları materikin cənub-qərb və daxili hissələrində geniş ərazi əhatə edir. Şərqi Avropa düzənliyindən Xəzər dənizinə axan çayların qidalanmasında qar suları daha üstündür. Səhra və yarımsəhralardan keçən Amudərya, Sırdərya, Tarim və s. çayları öz başlanğıcını qarlı-buzlu dağlardan götürdüyünə görə yayda bolsulu olurlar. Volqa çayı uzunluğuna görə Avropanın ən böyük çayıdır. Onun uzunluğu 3630 km-dir. Bir çox qolları var. Onlardan Oka və kama ən böyük qollarıdır. Volqa Xəzər dənizinə tökülərkən böyük delta əmələ gətirir. Volqa çayı üzərində bir çox su anbarları, hidrotexniki qurğular yaradılıb və SES-lər tikilmişdir. Volqanın böyük nəqliyyat əhəmiyyəti vardır. Avrasiya materikində göllər çoxdur, lakin onların coğrafi yayılmasına görə materikin ayrı-ayrı hissələri arasında böyük fərqlər vardır. Şimal-qərbdə göllər daha çoxdur. Avropanın ən iri gölləri — Ladoqa, Oneqa, Balaton, Sayma, Vanern, Vettern burada yerləşir. Göllərin çoxu IV dövr buzlaşmaların əmələ gətirdiyi saysız miqdarda çökəkliklərdə yaranmışdır. İqlimin quraq və isti olduğu daxili axarsız hövzədə göllər azdır və onların əksəriyyəti duzlu göllərdir. Bu ərazidə yerləşən iri göllər — Xəzər, Balxaş, Aral vaxtilə mövcud olmuş Tetis okeanının qalığı hesab edilir. Xəzər dünyada sahəsinə görə ən böyük göldür. Onun səthi dəniz səviyyəsindən −27 metr aşağıda yerləşir. Xəzərin maksimal dərinliyi 1025 metrdir. Suyun orta duzluluğu 11–13 promildir. Xəzərin şelf sahəsində və dibinin təkində zəngin neft və qaz ehtiyatı var. Bakı neft rayonu kimi dünyada məşhurdur. Burada dənizdən yüksək keyfiyyətli neft və qaz çıxarılır. Dağlıq ərazilərdə yerləşən iri göllərin bir çox isə tektonik mənşəlidir. Onlar yer qabığının qırıldığı qatlarda yaranmışdır. Baykal, Cenevrə, Boden, Urmiya, İssık-Kul və s. məhz tektonik mənşəli göllərə aiddirlər. Baykal gölü 6000 km-dən artıq məsafədə uzanan çökəkliyi tutur. Gölün eni 25 km-dən 80 km-ə qədərdir. Dünyanın ən dərin gölü hesab olunan Baykalın dərinliyi 1620 metrdir. Bu göl Avrasiyanın ən böyük şirin su anbarıdır. Baykala 360-a qədər çay tökülür. Avrasiya materikində göllərin böyük təsərrüfat əhəmiyyəti vardır. Onlar mühüm istirahət, turizm, kurort əhəmiyyətinə malik olmaqla suvarmada, məişətdə, gəmiçiliyin inkişafında böyük rol oynayır.

  • Avrasiyanın Şimal buzlu okeanı hövzəsinə aid olan başlıca çaylar:Ob, Lena, Yenisey, Peçore, Kolıma, İndigirka və.s
  • Avrasiyanın Atlantik okeanı hövzəsinə aid olan çaylar:Dunay, Sena, Reyn, Dnepr, Visla, Oder, Temza, Kızılırmak, Yeşilırmak, Po, Elba
  • Avrasiyanin Sakit okeana tökülən ən böyük çayları:Amur, Xuanxe, Yantsızı, Mekonq və Orxon
  • Avrasiyanın Hind okeanı hövzəsinə aid olan çaylari:Hind, Qanq, Brahmaputra, İravadi, Dəclə-fərat, Saluin və s
  • Avrasiyada daxili axarsız hövzəyə aid olan çaylar:
    • Xəzərə tökülənlər: Volqa, Astaraçay, Ural, Qızılüzən, Emba, Terek, Kür, Ətrak.
    • Arala tökülənlər: Amudərya, Sırdərya və s.
    • Balxaşa tökülənlər: İlivə və s.

    Təbii zonaları

    Avrasiya materikində Yer kürəsində mövcud olan bütün təbii zonalara rast gəlmək mümkündür. Bunun əsas səbəbi materikin bütün iqlim qurşaqlarında yerləşməsidir. Təbii zonalar xəritəsinə nəzər yetirsək görərik ki, materikdə şimal yarımkürəsi üçün xarakterik olan təbii zonaların hamısını görə bilərik. Bu da onun ekvatordan qütbə, şərqdən qərbə doğru geniş məsafədə uzanmasının nəticəsi hesab oluna bilər. Avrasiyada təbii şəraitin həddən çox zənginliyi və iqlim qurşaqlarının yerləşməsi, qərbdən-şərqə iqlim tiplərinin kontinentallığının artması və mürəkkəb relyef quruluşunun olması təbii zonaların aşağıdakı şəkildə yerləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Arktika səhralar zonası Şimal Buzlu okeanda yerləşən adaları əhatə edir. Bütövlüklə Arktika iqlim qurşağında yerləşir. Ondan cənuba doğru Tundra və Meşə tundra zonaları uzanır. Təbii zonalar xəritəsini nəzərdən keçirsək görərik ki, qərbdən şərqə doğru tundra daha da genişlənir. Avropa sahillərində tundra zonası ensiz dar zolaq şəklində başlayır və şərqə tərəf onun sərhədi xeyli cənuba meyl edir. Bu xüsusiyyət qərbdən şərqə getdikcə iqlimdə kontinentallığın artması ilə əlaqədardır. Göstərilən təbii zonaların hamısı uzun sürən şaxtalı qış, çox qısa yay, daimi donuşluğu, buzlaq və bataqlıqların geniş yayılması ilə səciyyələnir. Torpaq örtüyü yaxşı inkişaf etməmişdir, bitki örtüyü növcə kasaddır. Bura xarakterik torpaqlar qleyli, torflu, bataqlıq torpaqlarıdır. Arktika səhraları və tundra zonalarının təbiəti antropogen təsir nəticəsində az dəyişilib. Bununla belə bəzi heyvanların azalması müşahidə olunur, bəzi yerlər, xüsusilə neft və qaz çıxarılan yerlər çirklənməyə məruz qalmışdır. Avrasiyada meşə zonası geniş sahə tutur. Meşə zonası burada üç yarımzonadan ibarətdir. Şimalda sahəcə daha böyük ərazini əhatə edən Tayqa meşələri zonası uzanır. Tundra və meşə-tundra zonasına nisbətən bu zonada yay daha isti və davamlı olduğundan, ağac bitkiləri geniş sahə tutur. Tayqa zonası da Tundra zonası kimi şərqə doğru getdikcə çox genişlənir. Şərqə doğru iqlimin kontinentallığının artdığı üçün Avropanın ensiz tayqa meşələri şərqə tərəf genişlənir və böyük bir ərazi tutur. Tayqa zonasında soyuğadavamlı — kəskin kontinental iqlimində belə yaxşı inkişaf edən ağac növləri, küknar və şam ağacı bitir. Tayqada podzol torpaqlar yaxşı inkişaf etmişdir. Avropa ərazisində geniş sahə tutan qarışıq və enliyarpaqlı meşələr zonası şərqə getdikcə ensizləşir və tamamilə yoxa çıxır. Onlar yenidən yalnız şərqdə — Sakit okean sahillərində enliyarpaqlı və qarışıq meşələr zonası yaradır. Qarışıq meşələrdə çimli-podzol torpaqlar yayılmışdır. Enliyarpaqlı və qarışıq meşələr zonası insanlar tərəfindən xeyli qırılmışdır. İnsan fəaliyyətinin təsiri az olan tayqa meşələri materikin şərq hissəsində və dağlıq ərazilərdə geniş sahə tutur. Çöl və meşə-çöl zonaları insan fəaliyyəti nəticəsində daha çox dəyişiklərə məruz qalmışdır. Bu zonalar da materikin daxilində tam zolaq əmələ gətirmir. Çöllər qərbdə Karpat dağları ətəklərindən və Qara dəniz sahillərindən başlayaraq, şərqdə Altay və böyük Xinqan dağlarına qədər geniş bir ərazidə yaranmışdır. Məhsuldar qara torpaqlar bu zonada əkinçiliyin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Zonada yay uzun və isti keçir. Səhra və yarımsəhra təbii zonaları materikdə həm mülayim qurşaqda həm də tropik və subtropik qurşaqlarda yayılmışdır. Bitki və heyvanlar aləminin kasadlığı az məhsuldar torpaqların, bəzi hallarda isə şoranlıqların inkişafı bu zonaların quru kontinental iqlimi ilə bağlıdır. Okeanlardan materikə daxil olan mülayim və rütubətli hava kütlələri daxili regionlara irəlilədikcə öz rütubətliyini itirir. Buna görə daxili səhra və yarımsəhralar az miqdarda yağıntı alır. Subtropik codyarpaqlı həmişəyaşıl meşə və kolluqlar zonası Aralıq dənizi sahillərini əhatə edir. Bu zonada qış ayları mülayim yay ayları quru və isti keçir. Məhsuldar qəhvəyi torpaqlar inkişaf etmişdir. Zonanın bitki örtüyü insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri ilə xeyli dəyişmişdir. Meşələr qırılmış, yerində əkin sahələri və plantasiyalar salınmışdır. Çinin və Yaponiyanın cənubunu əhatə edən subtropik qurşağın şərqində musson meşələri geniş sahə tutur. Savanna, subekvatorial və ekvatorial meşə zonaları materikin cənub, cənub-şərq hissələrini və buradakı adaları əhatə edir. Savanna zonası subekvatorial qurşağın düzənlik sahələrində, mövsümi rütubətli meşələr zonası isə Hindistan və Hind-Çin yarımadalarının sahilboyu hissələrində və dağlıq ərazilərdə yayılmışdır. Ekvatorial meşələr başlıca olaraq Böyük və Kiçik Zond adlarının ekvatorboyu qurşağında yerləşir. Bu meşələr daim rütubətli, həmişəyaşıl və çox zəngin tərkibli olması ilə seçilir. Hər iki zonanın heyvanlar aləmi öz zənginliyi ilə seçilir.

    Avrasiyanın ən ucqar nöqtələri

    Materik nöqtələri

    • Çelyuskin burnu (Rusiya), 77°43′ ş. e. — ən ucqar şimal nöqtəsi.
    • Piay burnu (Malayziya) 1°16′ ş. e. — ən ucqar cənub nöqtəsi.
    • Roka burnu (Portuqaliya), 9º31′ q. u. — ən ucqar qərb nöqtəsi.
    • Dejnyov burnu (Rusiya), 169°42′ q. u. — ən ucqar şərq nöqtəsi.

    Ada nöqtələri

    • Fligel burnu (Rusiya), 81°52′ ş. e. — ən ucqar şimal ada nöqtəsi.
    • Cənub adası (Kokos adaları) 12°4′ c. e. — ən ucqar cənub ada nöqtəsi.
    • Monşik qayası (Azor adaları) 31º16′ q. u. — ən ucqar qərb ada nöqtəsi.
    • Ratmanov adası (Rusiya) 169°0′ з. u. — ən ucqar şərq ada nöqtəsi.

    Böyük yarımadaları

    • Ərabistan yarımadası
    • Kiçik Asiya yarımadası
    • Pireney yarımadası
    • Skandinaviya yarımadası
    • Taymır yarımadası
    • Çukot yarımadası
    • Kamçatka yarımadası
    • Hind–Çin yarımadası
    • Hindistan yarımadası
    • Appenin yarmadası
    • Balkan yarmadası

    Geoloji xarakteristikası

    Avrasiya strukturunun əsas elementləri beş platforma hesab edilir:

    • Şərqi Avropa platforması — Baltik qalxanı və Ukrayna qalxanı ilə birlikdə.
    • Sibir platforması — Aldan qalxanı ilə birlikdə.
    • Çin-Koreya platforması.
    • Cənubi Çin platforması.
    • Hind platforması
      • Nubi-Ərəb qalxanının bir hissəsi də materikə aid edilir.

      Şərqi Asiya və Alp-Himalay geosiklinal kəməri müasir dövrdə daha çox hərəkətdədir. Qissaro–Alaydan Çukotkayadək olan müxtəlif dövrlü strukturlar daha çox neotoktonik hərəkətdədirlər. Yüksək seysmik aktivlik daha çox Mərkəzi Asiya, Orta Asiya və Şərqi Asiya, Malay arxipelaqı üçün xarakterikdir. Fəaliyyətdə olan vulkanlar Kamçatka yarımadasında, Şərqi Asiya adalarında və Cənub-Şərqi Asiya, İslandiya və Aralıq dənizi ərazisindədir.

      Kontinentin orta hündürlüyü 830 metrdir, dağ və dağətəyi zonalar onun ərazisinin 65 % təşkil edir.

      İstinadlar

      1. ↑ Евразия [ölü keçid] Энциклопедия “Кругосвет”
      2. ↑ Евразия
      1. ↑ Adına baxmayaraq, Xəzər dənizi adətən göl hesab olunur, ancaq kontinental qabığa sahib olmaq yerinə, Okean çökəkliyi var.

      Xarici keçidlər

      Avqust 05, 2021
      Ən son məqalələr

      Naqarcuna

      Naqasaki

      Naqasaki prefekturası

      Naqaybaklar

      Naqif Həmzəyev

      Naqilsiz rabitə

      Naqolnaya çayı

      Naqqa balığı

      Nar

      Nar Mobile

      Ən çox oxunan

      Kataniya

      Katanq şiri

      Katafraktarilər

      Katagenez

      Katakana

      avrasiya, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, dəqiqləşdirmə, yerin, böyük, materiki, avropa, asiya, qitələrindən, ibarətdir, adalarla, birlikdə, sahəsi, dünya, quru, ərazisinin, təşkil, edir, əhalisi, milyarddan, çoxdur, dünya, əhalisinin, hissəsini, təşki. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Avrasiya deqiqlesdirme Avrasiya Yerin en boyuk materiki Avropa ve Asiya qitelerinden ibaretdir Adalarla birlikde sahesi 54 759 000 km dir dunya quru erazisinin 36 ni teskil edir 1 Ehalisi 4 3 milyarddan coxdur ve dunya ehalisinin 3 4 hissesini teskil edir 2 Avrasiya Umumi melumatSahesi 54 759 000 km Olke sayi 94Sahece en boyuk olkesi RusiyaDili Avrasiya dilleriEn uzun cayi YansziEn boyuk golu Xezer a BaykalEn hundur noqtesi Everest HimalayEn cokek yeri Marian cokekliyi Avrasiya dunya xeritesinde Avrasiya Avrasiya kosmosdan gorunusde En ucqar noqteleri simalda Celyuskin burnu 77 43 sm e cenubda Piay burnu 1 16 sm e qerbde Roka burnu 9 34 q u serqde Dejnyov burnu 169 40 q u Yer kuresinin en yuksek zirvesi Everest dagi ve quruda en alcaq mutleq noqtesi Olu deniz seviyyesi 395 m en derin golu olan Baykal ve en rutubetli sahesi Cerapunci Avrasiyadadir Avrasiyani qerbden Atlantik okean simaldan Simal Buzlu okean cenubdan Hind okeani serqden Sakit okean ehate edir Mundericat 1 Adinin yaranmasi tarixi 2 Geoloji xarakteristikasi haqqinda 3 Iqlimi 4 Caylari ve golleri 5 Tebii zonalari 6 Avrasiyanin en ucqar noqteleri 6 1 Boyuk yarimadalari 7 Geoloji xarakteristikasi 8 Relyefi 9 Menbe 10 Istinadlar 11 Qeydler 12 Xarici kecidlerAdinin yaranmasi tarixi RedakteMaterike bir cox adlar verilmisdir Aleksandr Qumboldt eraziye Asiya adini vermisdir Karl Qustav Roysle 1858 ci ilde Handbuch der Geographie kitabinda elerdtheil Asien Europa termini isletmisdir Avrasiya adini ilk defe 1883 cu ilde geoloq Eduard Zuss vermisdir Geoloji xarakteristikasi haqqinda RedakteMaterik Simal yarimkuresinde texminen 9 q u ve 169 q u arasinda yerlesir Eyni zamanda Avrasiya adalarinin bir hissesi Cenub yarimkuresindedir Avrasiyanin bir hissesi Serq yarimkuresinde son qerb ve serq hissesi ise Qerb yarimkuresindedir Dunyanin iki hissesini Avropa ve Asiyani ozunde birlesdirir Onlar arasinda serhed asagidaki xetle gedir Ural daglarinin serq yamaci Ural cayi Emba cayi Xezer denizinin qerb sahili Kuma cayi Kuma Manic selalesi Manic cayi Qara denizin serq sahili Qara denizin cenub sahili Bosfor bogazi Mermere denizi Dardanel bogazi Egey denizi ve Araliq denizi hemcinin Hibraltar bogazi Bu serhed tarixi olaraq yaranibdir tebietde onlar arasinda tebii serhed yoxdur Materik bir qrunt layinin ustundedir ve vahid tebiete malikdir Avrasiya Yer kuresinin dord okeani ile ehate olunub Materik qerbden serqe 16 min kilometr simaldan cenuba 8 min kilometr uzanib Sahesi 53 4 milyon km dir Bu quru hissenin ucde biridir Avrasiyanin adalarinin umumi sahesi 2 75 milyon km dir Iqlimi RedakteAvrasiya en murekkeb iqlim seraitine malik materikdir Bunun sebebleri materikin cox neheng olmasi qerbden serqe simaldan cenuba boyuk mesafede uzanmasi relyefin murekkebliyi materikin merkezinin okeanlardan arali olmasi boyuk dag sistemlerinin yerlesmesidir Materikin simaldan cenuba boyuk mesafede uzanmasi onun sethinde gunesden gelen istiliyin qeyri beraber paylanmasina sebeb olur Cenub enliliklerinde gunes sualari yer sethine daha boyuk bucaq altinda dusduyune gore bura daha cox istilik alir Simala dogru gunes sualarinin dusme bucagi azalir ve sethin aldigi istiliyin miqdari da asagi dusur Neticede materikin cenubu ile simali arasinda keskin temperatur ferqi yaranir Boyuk iqlim ferqleri materikin kenar qerb ve serq elece de daxili hisseleri arasinda da movcuddur Bunun sebebi materikin daxili hisselerinin iqlimine okeanlarin tesirinin zeiflemesidir Neticede materikin merkezinin okeanlardan uzaqligi kontinental iqlim seraiti yaradir Bele ki Atlantik okeani uzerinden gelen mulayim ve rutubetli hava kutleleri qerbe Avropaya bol yaginti getirir iqlimi yumsaldir Serqe hereket etdikce bu hava kutlelerinin rutubetliyi ve iqlimin kontinentalligi azalir Materikin iqlimine Simal Buzlu okeaninin da tesiri boyukdur Bu okeanin uzerinde yaranan quru ve soyuq hava kutleleri materikin genis simal erazilerine daxil olaraq qisda saxtali yayda serin hava seraiti yaradir Materikin serq ve cenub hisselerinin iqlimi ise ilin isti dovrunde Sakit ve Hind okeanlarindan gelen musson kuleklerinin tesiri altinda formalasir Yay mussonlari materikin kenar zonalarina bol yaginti getirdiyi halda qis mussonlari materikden okeana esdiyinden qisda burada quru aydin havalar hakim olur Hind okeanindan gelen isti ve rutubetli hava kutleleri yalniz Cenubi Asiyanin iqlimine tesir edir Hundurluyu 7 8 km den artiq olan Himalay daglari rutubetli mussonlari materikin daxili hisselerine buraxmir Neticede Himalay daglarinin cenub yamaclarina cox simal yamaclarina Tibet ve merkezi Asiyaya olduqca az yaginti dusur Iqlim xeritesi materikde temperatur ve yagintilarin paylanmasi xususiyyetlerini aydinlasdirmaga imkan verir Qisda materikin cox hissesinde orta temperatur 0 dereceden asagi olur Yalniz Atlantik okeani Araliq ve Qara deniz sahillerinde qisda temperatur 0 dereceden yuxari olur Cenubi Asiyada ise qis aylari mulayim hetta isti olur Qisda yanvar ayinin orta temperaturunu gosteren izotermler qerbden serqe meridian istiqametinde deyisir ve simal serqe dogru azaldigi musahide olunur Avrasiyanin elece de butun simal yarimkuresinin soyuqluq qutbunun Oymyakon 71 derece burada olmasi tesadufi deyil Yay temperaturu materikde bir qeder yuksekdir Iyul izotermleri enlik istiqametinde gedir ve yalniz daxili hisselerde bir qeder simal serqe dogru meyl edir Iyul ayinin orta temperaturu simal ve simal serq sahilleri istisna olmaqla her yerde 10 dereceden yuksekdir Materikde en yuksek temperatur Erebistan yarimadasinda 54 derece musahide olunmusdur Iqlim xeritesinde yagintilarin da qeyri beraber paylandigini musahide edilir Atlantik okeani sahilleri il boyu beraber miqdarda bol yaginti alir Materikin Sakit ve Hind okeanlarinin tesiri altinda qalan serq ve cenub hisseleri de bol yaginti ile temin olunur Dunyada ikinci en cox yaginti dusen yer Himalay daglarinin cenub serq yamaci Cerapunca 12000 mm mehz bu materik erazisindedir Lakin burada yagintilar esasen yay aylarinda dusur Materikin cox boyuk hissesi ilde 500 mm den az yaginti alir Daxili hisselere Merkezi Asiyaya Erebistan yarimadasina Iran yaylasinin bezi yerlerine hetta 50 mm den de az yaginti dusur Bunun sebebi okeandan uzaqlasdiqca hava kutlelerinin oz rutubetini itirmesi sira daglarin rutubetli hava kutlelerinin qarsisini kesmesi ile izah edilir Materikin erazisinde en az yaginti Rub El Xali sehrasinda 10 mm e qeder qeyde alinib Avrasiya yegane materikdir ki butun iqlim qursaqlarinda yerlesir Ufuqi zonalliq qanunauygunluguna muvafiq olaraq burada ekvatorial qursaqdan qutb qursagina qeder butun qursaqlar novbelesir Simal Buzlu okeanindaki adalar ve simal sahilboyu arktik Islandiya adasindan baslamis serqe dogru zolaq seklinde subarktik iqlim qursaqlari yerlesir Avrasiyanin en genis hissesi mulayim qursaqda yerlesir ve murekkebliyi ile secilir Qerbde Atlantik okeani sahillerinde mulayim deniz iqlimi serqe dogru ardicil olaraq mulayim kontinental keskin kontinental Sakit okean sahillerinde ise musson ve mulayim deniz iqlim tipleri hakimdir Qerbde Priney yarimadasindan serqde Sakit okeanin sahillerine qeder zolaq seklinde subtropik iqlim qursagi yerlesir ve Araliq deniz iqlimi kontinental musson iqlim tipleri ayrilir Erebistan yarimadasi Fars korfezi etrafi Iran yaylasinin cenub hissesi Hind Qanq ovaliginin qerbi tropik kontinental Hindistan ve Hind Cin yarimadalari Sri Lanka adasi subekvatorial iqlim qursaqlarinda yerlesir Malakka yarimadasi ve Zond adalarinda ekvatorial iqlim qursagi hakimdir Caylari ve golleri RedakteDaxili sularin hecmine gore Avrasiya en zengin materik hesab olunur Daxili sularin ister erazi uzre paylanmasina isterse de qidalanmasina ve rejimine gore materikin ayri ayri hisseleri arasinda xeyli ferq var Dunyada uzunlugu 4000 km den cox olan 14 caydan 7 si mehz bu materikde yerlesir En boyuk golu Xezer en uzun cayi Yantszidir 5800 km Dunyanin en derin sirinsulu golu Baykal en duzlu golu Olu deniz mehz Avrasiya materikindedir Pamir daglarinda ise uzun dag dere buzlagi Fedcenko buzlagi yerlesir Avrasiyanin caylarinin fiziki xeriteni nezerden kecirsek materikin kenarlarinda cay sebekesinin daha six cenub qerb hissesinde ve daxili rayonlarinda ise seyrek oldugunu musahide ederik Caylar materikin daxilindeki daglardan yukseklik ve yaylardan baslayaraq muxtelif istiqametlerde axir Tokulduyu yerden asili olaraq Avrasiyanin caylari 5 hovzeye bolunur Burada dord boyuk okean hovzesi ile yanasi dunya okeanina cixisi olmayan daxili axarsiz hovze de genis sahe tutur Daxili hovze materikin 1 3 hissesini ehate edir Iqlim seraitinden asili olaraq qidalanmasina ve rejimine gore caylar bir birinden xeyli ferqlenir Muxtelif hovzelere mexsus caylarin qidalanmasinda ve su rejimindeki ferqlerin esas sebebi yagintilarin illik miqdari onun fesiller uzre paylanmasi ve buxarlanmadir Avrasiyanin Simal Buzlu okeani hovzesine aid olan caylari Ob Yenisey Lena Pecora ve s Bu caylardan Ob en uzun Yenisey ise en bol sulu cay hesab olunur Hovzenin caylari yuxari axarda dag caylari orta ve asagi axarlarda ise tipik duzenlik caylaridir Caylarin boyuk mesafede cenubdan simala ve muxtelif iqlime malik olan erazilerden kecmesi onlarin rejiminin murekkebliyine sebeb olmusdur Bu caylarin ekseriyyetinin qidalanmasinda qar ve yagis sulari ustunluk teskil edir Ilin cox hissesini bu caylar donur Yazda buzdan azad olan caylarda guclu dasqinlar emele gelir Atlantik okeani hovzesinin caylari Avropanin yuksekliklerinden daglardan baslayir Burada cay sebekesi daha six olsa da uzun caylar yoxdur En boyuk cay Dunay cayidir Bu cay uzunluguna gore Avropada ikinci caydir Dunay cayi bir nece dagi yuksekliyi ovaligi kecerek Qara denize tokulur ve mensebinde delta emele getirir Dunay yuxari axarda tipik dag cayidir xirda qollar qebul edir Orta axarda ona iri qollar Drava Tisa Sava ve s birlesir Dunay boyuk mesafede gemicilik ucun cox yararlidir Cunki o bir nece dovletlerin erazisinden kecir ve onlarin coxu ucun denize yegane cixis yoludur Diger muhum caylari Simal ve baltik denizine tokulen Reyn Elba Visla Oder caylaridir Bu caylar bol sulu olmaqla il boyu gemicilik ucun yararlidir Bu caylari birlesdiren kanallarin cekilmesi onlarin neqliyyat ehemiyyetini xeyli artirmisdir Cenubi Avropada Araliq denizine Rona Po ve birbasa Atlantik okeanina Taxo Qvadiana Laura tokulen caylarin ekseriyyeti qisa ve azsulu gemicilik ucun o qeder de yararli olmayan caylardir Bu caylar qisda bolsulu olur yayda ise olduqca dayazlasir bezileri ise hetta quruyur Lakin bu caylarin suvarma ehemiyyeti boyukdur Sakit okean hovzesine aid caylari Yantszi Xuanxe Mekonq Amur ve s caylaridir Bu caylar menbelerini yuksek daglardan ve yaylalardan goturmekle serqe axir Yuxari axarda caylar dag caylaridir Suretli axina malik olduqlari ucun duzenliye cixdiqda ozleri ile birlikde getirdikleri coxlu miqdarda qirinti ve asili materiallari cokdurur Ekser caylari delta emele getirir Bu hovzeye aid olan caylarin qidalanmasinda yagis sulari ustunluk teskil edir Qidalanmada musson rejimi ozunu gosterir Yay mussonlarinin yaratdigi guclu yagislar neticesinde tez tez dasqinlar emele getirir Baslangicini yuksek daglardaki buzlaqlardan goturen caylarda yay dasqinlari buzlaqlarin erimesi ile daha da guclenir Mulayim qursaqda axan caylar qisda donur Buna gore onlarda qar ve buzlarin erimesi neticesinde yazda dasqinlar bas verir Yantszi cayi Serqi Cin denizine tokulerken boyuk delta yaratmisdir Bu cay Avrasiyanin en uzun cayidir Boyuk mesafede gemicilik ucun yararlidir suvarmada genis istifade olunur Cin ehalisinin dordde bir hissesi Yantszi cayinin hovzesinde yasayir Avrasiyanin Hind Qanq Brahmaputra caylari Hind okeani hovzesine aid olan caylardir Bu caylarin qidalanmasinda ve su rejiminde de musson yagilari boyuk rol oynayir Qanq cayi sululuguna gore yalniz Amazonka ve Konqo caylarindan geri qalir Oz menbeyini Himalay daglarindan goturen Qanq ve onun qollari materikin en bol yagintili erazisinden axir ve benqal korfezinde boyuk delta yaradir Cenub ve cenub serq hissede caylar daha six sebeke emele getirir Bu zonada da bas veren dasqinlar ve tayfunlar regionun teserrufatina guclu ziyan vurur Cenub qerbde Hind okeanina axan caylari Decle ve Ferat caylaridir Bu erazi subtropik ve tropik iqlim qursaqlarinda yerlesir ve quraq iqlime malikdir Buna gore caylar azsuludur Daxili hovzenin caylari materikin cenub qerb ve daxili hisselerinde genis erazi ehate edir Serqi Avropa duzenliyinden Xezer denizine axan caylarin qidalanmasinda qar sulari daha ustundur Sehra ve yarimsehralardan kecen Amuderya Sirderya Tarim ve s caylari oz baslangicini qarli buzlu daglardan goturduyune gore yayda bolsulu olurlar Volqa cayi uzunluguna gore Avropanin en boyuk cayidir Onun uzunlugu 3630 km dir Bir cox qollari var Onlardan Oka ve kama en boyuk qollaridir Volqa Xezer denizine tokulerken boyuk delta emele getirir Volqa cayi uzerinde bir cox su anbarlari hidrotexniki qurgular yaradilib ve SES ler tikilmisdir Volqanin boyuk neqliyyat ehemiyyeti vardir Avrasiya materikinde goller coxdur lakin onlarin cografi yayilmasina gore materikin ayri ayri hisseleri arasinda boyuk ferqler vardir Simal qerbde goller daha coxdur Avropanin en iri golleri Ladoqa Oneqa Balaton Sayma Vanern Vettern burada yerlesir Gollerin coxu IV dovr buzlasmalarin emele getirdiyi saysiz miqdarda cokekliklerde yaranmisdir Iqlimin quraq ve isti oldugu daxili axarsiz hovzede goller azdir ve onlarin ekseriyyeti duzlu gollerdir Bu erazide yerlesen iri goller Xezer Balxas Aral vaxtile movcud olmus Tetis okeaninin qaligi hesab edilir Xezer dunyada sahesine gore en boyuk goldur Onun sethi deniz seviyyesinden 27 metr asagida yerlesir Xezerin maksimal derinliyi 1025 metrdir Suyun orta duzlulugu 11 13 promildir Xezerin self sahesinde ve dibinin tekinde zengin neft ve qaz ehtiyati var Baki neft rayonu kimi dunyada meshurdur Burada denizden yuksek keyfiyyetli neft ve qaz cixarilir Dagliq erazilerde yerlesen iri gollerin bir cox ise tektonik menselidir Onlar yer qabiginin qirildigi qatlarda yaranmisdir Baykal Cenevre Boden Urmiya Issik Kul ve s mehz tektonik menseli gollere aiddirler Baykal golu 6000 km den artiq mesafede uzanan cokekliyi tutur Golun eni 25 km den 80 km e qederdir Dunyanin en derin golu hesab olunan Baykalin derinliyi 1620 metrdir Bu gol Avrasiyanin en boyuk sirin su anbaridir Baykala 360 a qeder cay tokulur Avrasiya materikinde gollerin boyuk teserrufat ehemiyyeti vardir Onlar muhum istirahet turizm kurort ehemiyyetine malik olmaqla suvarmada meisetde gemiciliyin inkisafinda boyuk rol oynayir Avrasiyanin Simal buzlu okeani hovzesine aid olan baslica caylar Ob Lena Yenisey Pecore Kolima Indigirka ve s Avrasiyanin Atlantik okeani hovzesine aid olan caylar Dunay Sena Reyn Dnepr Visla Oder Temza Kizilirmak Yesilirmak Po Elba Avrasiyanin Sakit okeana tokulen en boyuk caylari Amur Xuanxe Yantsizi Mekonq ve Orxon Avrasiyanin Hind okeani hovzesine aid olan caylari Hind Qanq Brahmaputra Iravadi Decle ferat Saluin ve s Avrasiyada daxili axarsiz hovzeye aid olan caylar Xezere tokulenler Volqa Astaracay Ural Qiziluzen Emba Terek Kur Etrak Arala tokulenler Amuderya Sirderya ve s Balxasa tokulenler Ilive ve s Tebii zonalari RedakteAvrasiya materikinde Yer kuresinde movcud olan butun tebii zonalara rast gelmek mumkundur Bunun esas sebebi materikin butun iqlim qursaqlarinda yerlesmesidir Tebii zonalar xeritesine nezer yetirsek gorerik ki materikde simal yarimkuresi ucun xarakterik olan tebii zonalarin hamisini gore bilerik Bu da onun ekvatordan qutbe serqden qerbe dogru genis mesafede uzanmasinin neticesi hesab oluna biler Avrasiyada tebii seraitin hedden cox zenginliyi ve iqlim qursaqlarinin yerlesmesi qerbden serqe iqlim tiplerinin kontinentalliginin artmasi ve murekkeb relyef qurulusunun olmasi tebii zonalarin asagidaki sekilde yerlesmesine getirib cixarmisdir Arktika sehralar zonasi Simal Buzlu okeanda yerlesen adalari ehate edir Butovlukle Arktika iqlim qursaginda yerlesir Ondan cenuba dogru Tundra ve Mese tundra zonalari uzanir Tebii zonalar xeritesini nezerden kecirsek gorerik ki qerbden serqe dogru tundra daha da genislenir Avropa sahillerinde tundra zonasi ensiz dar zolaq seklinde baslayir ve serqe teref onun serhedi xeyli cenuba meyl edir Bu xususiyyet qerbden serqe getdikce iqlimde kontinentalligin artmasi ile elaqedardir Gosterilen tebii zonalarin hamisi uzun suren saxtali qis cox qisa yay daimi donuslugu buzlaq ve bataqliqlarin genis yayilmasi ile seciyyelenir Torpaq ortuyu yaxsi inkisaf etmemisdir bitki ortuyu novce kasaddir Bura xarakterik torpaqlar qleyli torflu bataqliq torpaqlaridir Arktika sehralari ve tundra zonalarinin tebieti antropogen tesir neticesinde az deyisilib Bununla bele bezi heyvanlarin azalmasi musahide olunur bezi yerler xususile neft ve qaz cixarilan yerler cirklenmeye meruz qalmisdir Avrasiyada mese zonasi genis sahe tutur Mese zonasi burada uc yarimzonadan ibaretdir Simalda sahece daha boyuk erazini ehate eden Tayqa meseleri zonasi uzanir Tundra ve mese tundra zonasina nisbeten bu zonada yay daha isti ve davamli oldugundan agac bitkileri genis sahe tutur Tayqa zonasi da Tundra zonasi kimi serqe dogru getdikce cox genislenir Serqe dogru iqlimin kontinentalliginin artdigi ucun Avropanin ensiz tayqa meseleri serqe teref genislenir ve boyuk bir erazi tutur Tayqa zonasinda soyugadavamli keskin kontinental iqliminde bele yaxsi inkisaf eden agac novleri kuknar ve sam agaci bitir Tayqada podzol torpaqlar yaxsi inkisaf etmisdir Avropa erazisinde genis sahe tutan qarisiq ve enliyarpaqli meseler zonasi serqe getdikce ensizlesir ve tamamile yoxa cixir Onlar yeniden yalniz serqde Sakit okean sahillerinde enliyarpaqli ve qarisiq meseler zonasi yaradir Qarisiq meselerde cimli podzol torpaqlar yayilmisdir Enliyarpaqli ve qarisiq meseler zonasi insanlar terefinden xeyli qirilmisdir Insan fealiyyetinin tesiri az olan tayqa meseleri materikin serq hissesinde ve dagliq erazilerde genis sahe tutur Col ve mese col zonalari insan fealiyyeti neticesinde daha cox deyisiklere meruz qalmisdir Bu zonalar da materikin daxilinde tam zolaq emele getirmir Coller qerbde Karpat daglari eteklerinden ve Qara deniz sahillerinden baslayaraq serqde Altay ve boyuk Xinqan daglarina qeder genis bir erazide yaranmisdir Mehsuldar qara torpaqlar bu zonada ekinciliyin inkisaf etmesine sebeb olmusdur Zonada yay uzun ve isti kecir Sehra ve yarimsehra tebii zonalari materikde hem mulayim qursaqda hem de tropik ve subtropik qursaqlarda yayilmisdir Bitki ve heyvanlar aleminin kasadligi az mehsuldar torpaqlarin bezi hallarda ise soranliqlarin inkisafi bu zonalarin quru kontinental iqlimi ile baglidir Okeanlardan materike daxil olan mulayim ve rutubetli hava kutleleri daxili regionlara ireliledikce oz rutubetliyini itirir Buna gore daxili sehra ve yarimsehralar az miqdarda yaginti alir Subtropik codyarpaqli hemiseyasil mese ve kolluqlar zonasi Araliq denizi sahillerini ehate edir Bu zonada qis aylari mulayim yay aylari quru ve isti kecir Mehsuldar qehveyi torpaqlar inkisaf etmisdir Zonanin bitki ortuyu insanin teserrufat fealiyyetinin tesiri ile xeyli deyismisdir Meseler qirilmis yerinde ekin saheleri ve plantasiyalar salinmisdir Cinin ve Yaponiyanin cenubunu ehate eden subtropik qursagin serqinde musson meseleri genis sahe tutur Savanna subekvatorial ve ekvatorial mese zonalari materikin cenub cenub serq hisselerini ve buradaki adalari ehate edir Savanna zonasi subekvatorial qursagin duzenlik sahelerinde movsumi rutubetli meseler zonasi ise Hindistan ve Hind Cin yarimadalarinin sahilboyu hisselerinde ve dagliq erazilerde yayilmisdir Ekvatorial meseler baslica olaraq Boyuk ve Kicik Zond adlarinin ekvatorboyu qursaginda yerlesir Bu meseler daim rutubetli hemiseyasil ve cox zengin terkibli olmasi ile secilir Her iki zonanin heyvanlar alemi oz zenginliyi ile secilir Avrasiyanin en ucqar noqteleri RedakteMaterik noqteleri Celyuskin burnu Rusiya 77 43 s e en ucqar simal noqtesi Piay burnu Malayziya 1 16 s e en ucqar cenub noqtesi Roka burnu Portuqaliya 9º31 q u en ucqar qerb noqtesi Dejnyov burnu Rusiya 169 42 q u en ucqar serq noqtesi Ada noqteleri Fligel burnu Rusiya 81 52 s e en ucqar simal ada noqtesi Cenub adasi Kokos adalari 12 4 c e en ucqar cenub ada noqtesi Monsik qayasi Azor adalari 31º16 q u en ucqar qerb ada noqtesi Ratmanov adasi Rusiya 169 0 z u en ucqar serq ada noqtesi Boyuk yarimadalari Redakte Erabistan yarimadasi Kicik Asiya yarimadasi Pireney yarimadasi Skandinaviya yarimadasi Taymir yarimadasi Cukot yarimadasi Kamcatka yarimadasi Hind Cin yarimadasi Hindistan yarimadasi Appenin yarmadasi Balkan yarmadasiGeoloji xarakteristikasi RedakteAvrasiya strukturunun esas elementleri bes platforma hesab edilir Serqi Avropa platformasi Baltik qalxani ve Ukrayna qalxani ile birlikde Sibir platformasi Aldan qalxani ile birlikde Cin Koreya platformasi Cenubi Cin platformasi Hind platformasi Nubi Ereb qalxaninin bir hissesi de materike aid edilir Relyefi RedakteSerqi Asiya ve Alp Himalay geosiklinal kemeri muasir dovrde daha cox hereketdedir Qissaro Alaydan Cukotkayadek olan muxtelif dovrlu strukturlar daha cox neotoktonik hereketdedirler Yuksek seysmik aktivlik daha cox Merkezi Asiya Orta Asiya ve Serqi Asiya Malay arxipelaqi ucun xarakterikdir Fealiyyetde olan vulkanlar Kamcatka yarimadasinda Serqi Asiya adalarinda ve Cenub Serqi Asiya Islandiya ve Araliq denizi erazisindedir Kontinentin orta hundurluyu 830 metrdir dag ve dageteyi zonalar onun erazisinin 65 teskil edir Menbe RedakteASEIstinadlar Redakte Evraziya olu kecid Enciklopediya Krugosvet EvraziyaQeydler Redakte Adina baxmayaraq Xezer denizi adeten gol hesab olunur ancaq kontinental qabiga sahib olmaq yerine Okean cokekliyi var Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Avrasiya ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Avrasiya amp oldid 5994509, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

      ne axtarsan burda

      en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

      Related posts:

      1. Eşitmsind çtinliyi olan uşaqlar üçün azrbaycan dili 2ci sinif
      2. Ix sinif azrbaycan dili drslik
      3. 3cü hissə sintaktik
      4. 8 mart beynəlxalq qadınlar bayramına