Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Qoz yemənın insan orqanizmində əmələ gətirdiyi dəyişikliklər.Qrammənfi və qrammüsbət bakteriyalar orqanizm üçün çox təhlükəli sayılırlar. Qrammənfi və qrammüsbət bakteriyalar kariesin, vərəmin və bu kimi bir çox xəstəlikləri

Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati

Tortib edeni:
Redaktoru:
Rayçi:
A
4604000000–35
080-01
Bahlul
Abdulla
Celal
Baydili
İsrafil
Abbash
Azarbaycan şifahi xalq adabiyyatı (Antologiya).
İki kitabda. Birinci kitab. – B.: XXI- Yeni Naşrlar
Evi, 2001.-
376
s.
Azarbaycan Respublikasının orta va ali maktab pro­
qramlarında şifahi xalq adabiyyatımızın tadrisina da
yer verilmişdir. Ancaq mövcud darsliklar, asasan,
folklorun nazari masalalarini özünda aks etdirir. Bu
sabah şifahi adabiyyatımızın seçme nümunalarini
“Antologiya” şeklinda
iki kitabda
çap olunmasını
zarurilaşdirdi.
Birinci kitaba, asasan, şifahi xalq adabiyyatının lirik
növlari
va
uşaq folkloru nümunalari daxil eqilmiş­
dir.
İkinci kitab isa folklorumuzun seçme epik
nümunalarindan ibaret olacaq.
“Azerbaycan şifahi
xalq
adabiyyatı” (Antologiya)
bir vasait olaraq orta va ali maktablar üçün nazarda
tutulınuşdur.
©XXI- YNE,
200 1 .

SÖZ TARİXDİR
Xalqın
tarixi varlığı
so
s
i
a
l
–
s
i
y
a
s
i amillarla yanaşı, ham da
manavi
madaniyyatinin
qadimliyi ila balli olur.
M
an
a
v
i
modaniyyat
deyanda
isa
sözsüz,
birinci yada
d
ü
ş
a
n
,
göz
qabağına
galan ilkin söz sanati
folklor
olur.
O
folklor
k
i
,
yaranıb yayılmasında yurdda, elda-oboda yaş
aya
n
har
ford,
soy,
nasil,
ü
m
u
mi
l
ik
d
a
el
iştirak
edir.
Bu
da doğrudur
ki,
folklor
bir
sıra
x
a
l
q
l
a
r
da
,
bir
çox yerlarda
mif
qatına bürünarak
durub
dayanmır,
çox-çox
xa
lqlar
da
,
çox-çox
makanlarda
isa
üs
t
ün
d
a
möhür-damğasını
daş
ı
d
ığ
ı
xalqın tarixi
taleyina qovuşaraq zam
an
-z
a
m
a
n
qa
b
ağa getmişdir.
M
a
h
z
bu qabağagetmada
şifahi
xalq
adabiyyafı cilalanmış, yeni-yeni
anlamlar, çalarlar, şakillar, növ va janrlar qalibinda
arsaya g
a
l
m
aya
,
bit­
kinleşmaya
b
işl
a
m
ı
ş
d
ı
r.
Amma
etiraf edak ki, şifahi xalq adabiyyatının
bu axardakı saciyyasi indiyacan bizde nainki garayinca
araşdırılmamış,
olsun ki, deyilan baxımdan varavürd, götür-qoy e
tm
e
y
in
tafavütüna
da
vanlmamışdır.
Yaddan
çıxarılıb
ki,
xal
q manaviyyatının
tükanmaz sar­
vetlar xazinasi tak dayarlandirilan folklorun har
sözü tarixdir va yalnız
bu
tarixi
bütövlükda,
qadarinca arayıb-araşdırmaqla
x
al
qı
n
kimliyini ta­
nımaq, d
i
l
i
n
i
n maxsusluğunu, qadimliyini bi lmak, hayata baxışını, falsafi
düşüncesini, adat-ananasini, ayin-marasimlarini, istak, anıalı yolunda
vuru
ş maqamlarını öyranmak olar. 8gar biz sözün
b
ö
yük
anlamında yur­
dsevarlik duyğulan yiyasi
ol
sa
y
d
ı
q va bu sadalanan yönlerin
ö
y
ra
n
i
lmas
i
ila bağlı
özümüzü zahmata
qatlaşdırsaydıq,
onda
”
A
ze
r
b
ay
ca
n
tarixi” qu­
ra
şd
ırm
a
q
çevresinda
baş
girlamaz, qeyrat yükünün altına
ç
i
y
in
verib
“Azerbaycan
x
a
l
q
ın
ı
n
tarixi”ni
yazmaq taşabbüsünda bu
l
un
a
r
d
ı
q
.
Va
h
a
­
la ortaq
türk
a
b
i
da
l
a
r
i
bir
yana, birbaşa özümüze aid
”
Ki
tab
i-Dada
Q
o
r
qu
d
”
a
arxalanmaqla
s
o
yum
u
zu
n islam dinindan çox-çox
qabaq
kı
iş­
gücü
ila
tanış ola bilardik.
Geniş
manada
e
p
o
s
da
n
,
lirikadan, x
a
l
q
dramından,
epik ananaden va
bu
esas növlarin çeşidli birlaşmalarindan,
u
zl
a
ş
m
a
lar
ı
ndan
ibarat olan
poetik
xal
q yaradıcılığının yaranma tarixi ç
o
x
qadimdir va bazi hallarda
bu qadimliyi müayyanlaşdirmak
heç asan da
deyil. Bela bir
ç
a
t
in
l
i
yi
n
or­
taya
ç
ı
x
ma
s
ı
n
ı
n başlıca sahabi
folklor
örnaklarinin
yarandığı vaxtlarda
yazının
o
lm
amas
ı
ila şartlanir.
A
m
m
a bu, heç
da o demek deyil ki, sözü
gedan masalanin üstündan hamişe sükutla keçilmalidir. B
u maqamda
ye­
na da ela
folklorun
özü
yardımçı olur. Ç
ü
n
k
i
alda
o
l
a
n
bir çox şifahi
xalq
a
da
b
i
y
y
at
ı
örnaklari yarandığı zamanın ovqatını,
s
o
s
i
a
l
–
s
i
y
asi
, tarixi
h�.
dis
a
l
ari
n iz
va alamatlerini
qoruyub
özünda
yaşadır.
Bu
ince matlablarin:
mahz
ela
p
o
e
t
i
k
xalq y
a
r
a
dıc
ı
lı
ğ
ı
örnaklari
asasında öyranilmasi, demeli,
.. ele
xalqın
özünün, dilinin, biitövlükda tarixinin öyronilmasi
demakdir.
3

Misal üçün,
q
a
liblan
m
i
ş qafiya sistemli olması ila
seçilen ovsun nağma­
lari
n
d
a
n bir örnayi gözd
a
n
keçirak:
Ağırlığım, uğurluğum
D
ağlar
a,
d
a
şlar
a,
Gö
y
da uçan quşlara,
Qurumuş
a
ğ
a
clara,
Bal vermez anlara,
De
yingen q
a
n
lara,
Boz qurddan hay alasan,
Xızırdan pay alasan.
Karnal suyu, camal
suyu,
Can sağlığı suyu.
evvala,
deyak
ki,
”
Qı
rxd
an
çıxarma”
mar
a
si
m
i
n
d
e
uşağın
ba
ş
ından
su
a
xı
dı
l
a-
a
xı
d
ıl
a söyla
nil
an
bu ovsun
n
ağm
a
sin
da
folklor p
o
etika
s
ına
uy­
ğun
güclü p
arale
l
l
i
k
vardır. Bela
ki,
s
ıra
d
a
n
çıxmış va ç
ı
xınaq
d
a olan
komponentlar
(
qu
rum
u
ş ağac, bal verm
e
z
arı,
deyingen
qarı)
uğur, abadi
ha
y
at,
a
y
d
ı
n
l
ıq
s
i
m
v
ol
u
s
a
y
ıl
an
t
ar
la (Boz qurd,
Xızır,
su)
qarşılaşdınlır.
İkincisi,
b
u
ra
d
a bizi daha çox
özüne
ç
a
k
a
n,
sözsüz:
Boz
q
ur
d
d
an
hay
alasan,
Xızırdan
pay
al
asan
. –
misralarıdır. 8gar
b
u misralara
şübha ila baxın
as
aq, s
ö
ylayic
in
in
artırma­
sı
saymasaq, onda ö
rn
ay
i
A
z
ar
ba
y
can
falklorunun
an eski qatlaiı ila
b
a
ğ
l
ı
bilmaliyik. Buradakı Boz
qurd
i
s
t
e
s
a
k de, istemasak da öz
açı
q-
a
ydınlığı
ile meşhur Oğuz asatir-efsanesini
yada
s
a
lır .
Atalar
sözü ve
m
as
al
l
a
r şifahi xalq adabiyy
at
x
az
i
n
e
mi
z
i
n an da
y
a
di
inci va gövharlarindendir. Yığcamlığı, konkret fikir
ifa
de etmesi ila müs­
tas
n
a
l
ı
q
taşkil
edan bu ö
rn
a
kl
e
r
d
e
X4lq d
ü
ha
s
ını
n
,
t
a
fekkür
v
e düşünce
­
s
i
n
i
n
, h
a
y
ati tecrübesinin naticalari ila
yanaşı, tarixda üz
l
a
ş
d
i
yi hadisaler
da
öz poetik
a
k
s
ini
tapır.
İki örnaya d
i
q
q
a
t
e
d
a
k
:
erab nadi, corab nadi?
erab öldü, qan düşdü
.
Vaxtı ila prnfessor M.H.Tahınasibin da
ded
i
y
i tak,
ist
i arabistan
ç
ö
l
l
a
­
rindan
yurdumuza istilaçı
olaraq gala
n
badavi arabin bu
r
a
da
öz çılpaq
a
ya
ğ
ı
n
a
corab
g
e
y
m
a
s
in
i
görmeyen, yaxud bir arabin öldürülmesi ila yüz­
lada i
ns
a
nı
n
qatlina şahid
olmay
an
bela-bela örnaklari
yarada
bilm
a
zdi
.
Demeli, ela
bu
iki
x
a
lq
y
ar
a
d
ıc
ı
l
ığ
ı
ö
rna
y
i da Azarbaycan dilinin 7-8-ci
yüzilliklardaki
tarixi
durumu h
a
q
qınd
a olduqca dayerli tasavvür yaradır.
Tarixi
h
a
d
i
s
a
la
ri
özünda
yaşatınaq
b
ax
ı
mından
dastaniara sığmayan
bir
hasrat,
bir
yanğı
hissi
ifade
�dan
bayatılar
x
ü
s
us
i
saciyya
daşıyır.
Bu-
4

rada istismarçılara
nifrat,
q
ü
r
b
a
t d
i
y
ara düş
e
n
l
a
r
İ
n
vatan hasrati,
d
o
s
tl
u
q
,
s
a
daq
a
t
, sevgi m
o
t
i
v
l
e
ri
, azad,
x
o
şb
a
x
t
h
a
y
a
t u
ğru
n
d
a
mübariza, döyüş
hissieri va sairla birlikde tarixda doğruda
n
–
doğ
ru
ya baş vermiş hadisalar
de badii biçimde aks olunur. Bay
a
t
ı
l
ar q
o
run
ub qalmala
r
ı
ila
arablarin,
monqollann
Azarbaycanda
töratdiklerina sanad ta
k
ş
a
hi
d
lik
e
d
ir
.
arab geldi
hay verin,
Na
i
s
t
a
s
a
pay verin,
Aza
duran deyillar,
Getirin tay-tay
v
e
ri
n
.
Apardı
tatar mani,
Qul
kimi
satar
m
a
n
i
,
Yarım
vafalı o
l
s
a
,
Axtanb tapar
m
a
n
i
.
A
p
ar
dı
Batı
mani,
Qul ed
i
b
satı mani,
Yollar
uzun,
man
y
o
r
ğu
n
,
Doğr
ay
ır
çatı mani.
Bayatılarla
şakilca,
formaca eyni
o
l
ub, ya
ln
ı
z
mazmununa göre
s
eç
i
l
en
“Vasfi-hal”
örnaklarinde
da tarixi ha
d
is
a
l
a
r
a
,
tarixi şaxsiyyatlara
tuş gelmak
olur.
B
e
la bir örnek:
Nanarn
a qızıl qoyun,
Yollara düzül qoyun,
Şuqayıbdan qalmısan,
Qalasan
yüz il
qoyun.
Burada “Şuqayıb”dakı Şu
qaynaqlann
verdiyi xabara
göre, miladdan
qabaq dördüncü
yüz
illik
d
a
yaşamış türk
tayfalarından ”
Q
ay
ı
n
”
hökmdan
imiş.
“Qay”
i
s
a
o
tayfadır
ki, “Kitabi-Dada
Qorqud”un
lap
ilk
sahifasinda
bu haqda bela deyilir: “Axır zamanda xa
n
l
ıq
g
e
r
i
Qayıya
da
g
a
,
kimse
el­
lerinden
alm
a
ya, axır zaman o
l
ub q
i
y
a
m
a
t olunca”.
Yani
n
a
tövr
o
l
u
r
s
a
­
olsun son olaraq hakimiyyat Q
a
y
ta
y
f
a
s
ın
ı
n
alinda
qalacaq.
Va
bunu
da
b
ilma
l
i
y
İ
k
ki,
İ
s
g
an
d
a
r
Zü
lq
arn
e
yi
n
Türküstana
qoşun
y
e
r
itdi
y
i
vaxt türk
o
r
du
l
arı
n
a
harnin bu
Şu b
a
ş
ç
ı
l
ı
q e
tmi
şd
ir
. Ela
“Şu”
dastam
d
a
,
asasan, bu
had
i
s
a
y
a
hasr olunmuşdur.
Da
y
a
d
i
d
i
r k
i, ”
Q
ura
n”
ın
“81-araf’
s
ur
a
s
in
d
a
da
Şu
n
u
n
a
d
ı
“Şüeyb
” ş
ekl
i
nd
a
çekilir.
Tanrı tarafindan
t
a
y
i
n
o
l
unm
u
ş
peyğ
a
m
b
a
r tak
t
a
q
d
i
m olunan Şüeyb
(Şu) burada d
a
ç
o
x
l
u qoyun sahibi­
dir va Musa peyğambar
da onun
qoyu
n
l
a
nnı
otarır.
İbtidai tafakkür
çağından
başlayaraq
h
aya
tı
n özü bizim
acdadl,anmız
üçün d
a
ilk
s
ı
n
a
q laboratoriyası o
l
m
u
ş
d
ur
.
Çay,
g
ö
l kananndakı
a
ğ
ac
ia
r
ı
n
qurumuş budaqlarının
sı
n
ıb suya dü
ş
m
e
s
i
va
batınaması agar ad
a
ml
ar
da
qayıq düzaltmak tasavvürü yaradıbsa, külak,
tufan, dondurucu ş
a
xta
da
n
,
5

va
h
şi
h
e
yv
anl
arı
n
bas
q
ı
n
l
ann
d
an
qorunmaq üçün
m
a
ğ
ara
l
a
n d
a
l
d
anacaq
b
il
malari
i
s
a
onl
ar
d
a a
ğ
ac
v
a
d
aşlar
d
a
n
koma, ev
tilanak
e
h
t
i
rası oyatmış­
dır.
D
o
tana
c
a
ğ
ı
tamiii etmek
e
h
t
iya
c
ı
isa
insanlan ovçuluq, akin-biçiri l
a­
vazi
ma
t
l
an
dü
z
a
ltm
a
ya sövq etmişdir.
Bu zaman
ins
an
l
arın işin a
h
a
ngina
uyğun züınzümalari,
avazia dedikleri sözlar tedricen emek nağmelerinin
yaranmasına
s
a
bah ol
m
uşdur
.
Demeli, biz bu gün çoxsaylı amak
ne
ğ
m
a
l
a
ri
m
iz
i
g
e
r
a
y
inca araşd
ı
rm
a
qla
a
cd
adla
n
m
ızın
i
l
ki
n maş
ğu
li
yy
a
t
,
a
m
ak
faaliyyati tarixini ö
yra
n
m
iş oluruq.
X
a
l
q
ı
mı
z
ın eski
çağ tarixini daha çox
ö
zün
da
qoruyub
yaşadan
f
olkl
o
r
jann sınamalardır. Xüsusi s
a
c
iyyavi yön
l
ari
ila s
e
ç
ilen sınamalar,
har
ş
e
y­
dan. qabaq, xalqın düşünces
in
i
,
h
a
y
ata
baxışını,
e
t
n
oq
rafi
k
g
ö
rü
ş
l
e
rini,
adat-anana, marasimlerini izlemak baxımından çox yararlıdır. Bellidir
ki,
il
k
in tafakkür ç
a
ğ
ında ç
e
v
re
s
i
nd
a
k
i
bi
r
ç
o
x ma
s
ala
larin mahiyyatinda giz­
lenen s
ua
l
l
ar
a cavab tapmaqda, ne
t
i
c
e
çıxarmaqda insanlar ç
e
t
inl
i
k
çe
k
­
m
i
şl
a
r
.
O
nl
ar h
a
yatda üz
l
a
şdi
k
lari ça
t
inli
kliri
n
,
en
g
e
l
lerin sababini, asa­
san,
tabiatda axtarmış, ayn-ayn hadisalar va ne
s
nelar arasında azacıq ban­
zayişa daxili
b
a
ğ
l
ı
l
ıq
tak
b
axını
şlar.
Bu sabahdan da qarmaqanşıq tabi
a
t
intahasızlığına tesir e
tm
e
k
cahdi,
bun
unla
da a
rzu-
is
ta
y
a
qovuşmaq ehtirası
g
ö
z
qo
yma,
m
üşahida neticesinda yaranan sınamalann
f
o
rın
a
l
aş
m
a
s
ın
a yol
açmışdır. Ela folklorum
uzun arx
a
ikj
a
nr
l
arın
dan
olan
alqış, dua, qarğışlarda
da insaniann
arzu
va
İ
s
ta
k
l
a
rin
i
n hayata k
e
çacayina inam ifade olunub. Va
bunların har
b
i
rinin
mü
fassa
l
ta
hlili
,
hansı görüştarla
b
a
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı
nın
açıını
konkret tarixi
f
akt
ı
n
,
tarixi
haqiqati
n
üza
ç
ı
x
m
a
s
ın
a sabah
olur.
Millet v
a
mezhebindan asılı olmayaraq
har
kirnsa ömründa üç ma­
qamla üzlaşm
a
l
i
olur. O, doğulub b
ö
yüyür
, ai
l
a
quru
b
nasil
a
rt
ı
m
ı
nın iş­
t
ir
ak
ç
ı
s
ı olur (istisna hallan hesaba gatirınirik), nahayat, ci
s
ma
n yaşayış­
dan
üzü
l
üb dünyasını dayişir
.
Va bu üç ta
kz
i
bo
lunm
a
zl
ığ
ı
n bir sıra yön­
lari
h
ami
şa
, h
a
r ye
r
de,
xüsusan
ilkin
yaşayış ç
a
ğ
l
a
n
nda, insanlara möcü­
za tak görünmüşdür. Onlar sababla neticenin qanunauyğunluğunu tam
qavramadıqlarından bütün bu sayaq
heyratamizliklara
taaccübla baxmalı
olm
u
şl
ar.
Amma zamanın i
r
a
l
i
la
y
işi, hayati
t
ec
rü
b
eni
n g
e
t-g
e
da artması
insanların şüur va
düş
ü
nc
a
s
i
nde yeni-yeni
ci
zgi
l
arin da ç
oxalma
s
ı
na yol
açmışdır. Onlar tuşlaşdıqları nesne va olayların arasında artıq müayyan
bir
ba
ğ
l
ıl
ı
ğ
ın o
l
duğunu yaqin etdiklarindan ela bu ba
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı da, qeyd etdi­
yimiz
tak,
y
aln
ı
z
burada arayıb axtarmağa başlam
ı
şlar. Bu axtanşlar, ayrı
sözle, insanların ü
z
laşdiklari
t
a
bi
a
t
,
q
ism
a
n
da camiyyat hadisalarina
ü
s­
t
ün ge
l
ma
k
s
andan
g
örd
ü
kl
e
r
i
ted
bi
r
l
er
get-
g
e

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Kamal ABDULLA, Mahmud ALLAHMANLI, Baxıtjan AZİ­BA­YE­VA (Qazaxıstan), Nizami CƏFƏROV, Adil CƏMİL, Lyubov ÇİMPOYEŞ (Moldova), Rəhilə DAVUT (Çin), Metin EKİCİ (Tür­kiyə), Əziz ƏLƏKBƏRLİ, Kamran ƏLİYEV, Əfzələddin ƏSGƏR, İsa HƏBİBBƏYLİ, Ağaverdi XƏLİL, Rza XƏLİLOV, Firdaus XİSAMİTDİNOV (Rusiya), Vasiliy İLLARİYONOV (Ru­siya), Mamatkul JURAYEV (Özbəkistan), Rayisa KIDIRBAYEVA (Qır­ğı­­zıstan), Rama­zan QAFARLI, Məhər­rəm QASIMLI, Elxan MƏM­MƏD­Lİ, Qəzənfər PAŞAYEV, Afaq RAMAZANOVA, Seyfəddin RZA­SOY, Mu­rad­gəldi SOYEQOV (Türkmənistan), Ləman SÜLEYMANOVA, Əli ŞA­MİL, Atilla YORMA (Fin­lan­diya), İlseyar ZAKİROVA (Tatarıstan)

Baş redaktor: Muxtar KAZIMOĞLU-İMANOV
Baş redaktorun müavini: Füzuli BAYAT
Məsul katib: Səbinə İSAYEVA
Nəşriyyat redaktoru: Nigar HƏSƏNOVA

“Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Elmi-ədəbi toplu, III. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014, -164 səh.

_Ş 4603000000 _{Qrifli nəşr}

© Folklor İnstitutu, 2014

BAŞLIQLAR
Folklorşünaslıq məsələləri

P.Q.Boqatırev. Xalq yaradıcılığında ənənə və improvizasiya 6

Füzuli Bayat. İnsanlıq tarixinin üç mərhələsi ilə üç funksiyası:

Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9

Əziz Ələkbərli. Folklorda tarixilik folklorşünaslığın problemi kimi 20

Asif Hacıyev. “Dədə Qorqud” eposunun söz dünyasından bəzi ştrixlər 26

Afaq Ramazanova. Stith Thompsonun Motif Index-i və

“Arzu-Qəmbər” dastanı 36

Şakir Albalıyev. Novruz: adilikdə qeyri-adiliklərin reallaşması 47

Səbinə İsayeva. Aşıq yaradıcılığında ictimai-siyasi motivlər 58

Sönməz Abbaslı. Hümmət Əlizadənin “Azərbaycan el ədəbiyyatı” ─

ATTC-nin uğurlu nəşrlərindən biri kimi 66

Ülkər Ələkbərova. Əcəldən qaçma motivi 71

Lalə Maxsudova. İlkin görüşləri ifadə edən miflərin janr spesifikası

(Şirvan folkloru əsasında) 84

Gülnar Osmanova. “Ağ qoç, qara qoç”: mifoloji yaddaş və bu gün 92

Validə Həsənova. “Azərbaycan folkloru antologiyası”nda nağılların

informasiya təminatı 100

Kəmalə Osmanova. Sınaq motivinin ritual-mifoloji əsasları 108

İlhamə Əsgərova. “Alı xan” dastanı haqqında 115

Gülnar İsmayılova. Aşıq Ələsgər və Səməd Vurğun

yaradıcılığında Dünya obrazı 121

Peşəkar söyləyici ifaçılığı

Nağıl ustası Abbas Abbasovun repertuarı 127

Ümumtürk folklorundan örnəklər

Qumuq folklorundan örnəklər 152

Kartkocak ilə Maksuman 152

CONTENTS
The problems of folklore studies

P.Q.Boqatirev. Tradition and improvisation in the folklore 6

Fuzuli Bayat. Three levels with three functions of human history:

Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9

Aziz Alakbarli. The Historism in Folklore as a Problem

of Folklore-Study 20

Asif Hajiyev. Some features from world of words

of «Dada Qorqud» epos 26

Afag Ramazanova. Motif İndex of Stith Thompson and

Shakir Albaliev. Novruz: the realization of unusualness

in commonness 47

Sabina İsayeva. Social-Political Motives in Ashug Creativity 58

Sonmez Abbasli. Azerbaijani folk literature by Hummat Alizadeh ─

as one of the successful publications of Azerbaijani Explorating

and Studying Society 66

Ulkar Alakbarova. The Mythological Motif Of Get Rid Of Soul 71

Lala Makhsudova. The genre specification of the myths dealing

with the early views (On the base of Shirvan folklore) 84

Gulnar Osmanova. “Ag goch, gara goch”: mythological memory

Valide Hasanova. Dataware of tales in “anthology

of Azerbaijan folklore” 100

Kemale Osmanova. Fundamentals of the trial motif

mythological ritual 108

İlhama Askerova. About the epic “Ali Khan” 115

Gulnar İsmailova. The character of World in the trace

of Ashug Alasger and Samad Vurgun 121

The performing of professional narrative

Jabrail folklore examples 127

The samples from Turkish folklore

The samples from Kumukian folklore 152

Khartkhojakh and Maxuman 152
СОДЕРЖАНИЕ
Вопросы фольклористики

П.Г.Богатырев. Традиция и импровизация народном творчестве 6

Физули Баят. Три функции с тремя этапами истории

человечества: Homo Sapiens, Homo Faber, Homo Ludens 9

Азиз Алекперли. Историчность в фольклоре как проблема

в фольклористике 20

Aсиф Гаджиев. Некоторые штрихи из мира слов эпоса

Афак Рамазанова. Stith Thompson Motif Index и

дастан «Арзу и Гамбер» 36

Шакир Албалыев. Новруз: осуществление необыкновенных

явлений в обычном 47

Сабина Исаева. Общественно-политические проблемы

в ашыгском творчестве 58

Сонмез Аббаслы. Азербайджанская народная литература

Гуммета Ализаде ─ как одна из успешных публикаций

Общества Обследования и Изучения Азербайджана 66

Улкар Алекперова. Мотив бегcтво от смерти 71

Лала Маxсудова. Жанровая специфика мифов, отражающих

первобытным воззрениями (на основе материалов

Ширванского фольклора) 84

Гульнар Османова. «Аг коч, кара коч»: мифологическая

память и сегодня 92

Валиде Гасанова. Информационное обеспечение сказок

в «Антологии Азербайджанского Фольклора» 100

Камаля Османова. Основы суд мотив мифологического ритуала 108

Ильхама Аскерова. О дастане “Алы Хан” 115

Гульнар Исмаилова. Образ Мира в творчестве

Ашуг Алескер и Самед Вургуна 121

Профессиональное сказительское исполнение

Образцы Джабраильского фольклора 127

Образцы из общетюркского фольклора

Образцы кумыкского фольклора 152

Карткоджак и Максуман 152

Folklorşünaslıq məsələləri

P.Q.BOQATIREV
XALQ YARADICILIĞINDA ƏNƏNƏ VƏ İMPROVİZASİYA
(Boqatırev P.Q. Xalq sənətinin nəzəri məsələləri.M.,1971, s. 393-400)
Xalq incəsənətinin bütün sahələrinin – təsviri, musiqi (vokal), rəqs, şifahi söz sənəti və dramatik növlərinin əsas əlamətlərindən biri onların yaradıcılarının və ifaçılarının atalardan və babalardan gələn ənənəvi üslub normalarına ciddi ri­a­yət etmələrindən ibarətdir.

Xalq incəsənətinin müxtəlif növlərinə dair əsərlərin tədqiqatçıları bunu da nə­zərə almalıdırlar ki, ənənələrdən gələn normalara ciddi riayət olunması ilə ya­na­şı xalq incəsənətinin bütün növlərinin ən səciyyəvi və əsas əlamətlərindən biri də onların yaradıcılarının və ifaçılarının improvizasiyasıdır.

Belə ki, müəyyən bir əyalətin və ya kəndin qadın və qızları naxış tikən za­man, naxışların kompozisiya əsaslarını və səciyyəvi məhəlli ünsürlərini sax­la­ma­ğa çalışsalar da, onlar öz işlərində yerli normalar çərçivəsində improvizə im­kan­larından da istifadə edirdilər.

Ənənə normalarına məcburi riayətlə açıq-aydın şəkildə özünü biruzə ve­rən improvizasiya ünsürləri arasındakı sıx əlaqələr xalq incəsənətinin o növ­lə­rin­də özünü daha parlaq şəkildə göstərir ki, onlarda əsərin yaradılması üzvi surətdə ifa­­çılıqla bağlı olur.

Buraya ilk növbədə vokal ifaçılığını, musiqi alətlərindəki çalğıları, rəqs ifa­çılığını, həmçinin şifahi söz sənətinə aid olan istənilən əsəri – nağıl, lətifə və di­gərlərini, nəhayət, dram əsərlərinin və dramatik səhnələrin oynanılmasını aid et­mək lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, yaradıcılıq ünsürlərinin üzvi surətdə ifaçılıqla bağ­lı ol­duğu bütün xalq əsərləri onların hamısı üçün ümumi olan spesifik xü­su­siy­yətə ma­likdirlər: Onlar bir qayda olaraq yazıya alınmış mətnlər (əlyazma, çap və ya not mətnləri) əsasında deyil, yaddaş əsasında ifa olunurlar. İfaçı əvvəllər eşit­­dikləri və ya gördüklərini (məs. rəqs zamanı) yaddaş əsasında təkrar edir. Tə­bi­idir ki, yaddaş əsa­sında icra olunan belə ifaçılıq əvvəllər eşidilmiş və ya gö­rül­müş əsərin bilərək­dən və ya şüursuz (bilmədən) olaraq müəyyən qədər də­yi­şil­mə­sinə səbəb olacaqdır.

Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, yaradıcı ifaçı improvizasiya edərkən də ənənələrin çərçivəsindən kənara çıxmır.

Misralarının sayı çox olan xalq epik mahnılarının ifası zamanı ifaçı, təbii ki, eyni zamanda da mahnının yaradıcısına çevrilir. Belə ki, ifaçının İliada və ya Odis­seyadakı misraların sayına bərabər miqdarda xalq epik mahnılarının mis­ra­la­rını yadda saxlamasını təsəvvür etmək çətindir. Ancaq məlum olduğu kimi, xalq epik mahnılarının bir sıra ifaçılarının dilindən təqribən həmin miqdarda mis­ralar qeydə alınmışdır. Rus bılinalarının, Ukrayna dumalarının, cənubi slav­yan­ların yunak mahnılarının ifaçılarının yaradıcılığının tədqiqi göstərir ki, epos ifa­çıları öyrənilmiş mətni əzbərdən söyləmirlər, başqa söyləyicilərdən eşit­dik­lə­ri­ni yaradıcı surətdə dəyişdirərək söyləyirlər.

Ancaq mahnı janrlarından bəziləri çox az səviyyədə improvizasiyaya im­kan verir. Bunlara nümunə kimi mərasim mahnılarını göstərmək olar. Ancaq mə­rasim mahnılarında improvizasiya ünsürləri özünü göstərir.

Başqa mahnı janrları, məsələn, məhəbbət mövzulu və ya ölkədə, hər hansı bir əyalətdə və yaxud kənddə baş vermiş hadisələri əks etdirən çastuşkalar isə güc­lü dəyişikliklərə məruz qalırlar.

Xalq mahnılarının ifaçıları hansısa səbəbdən improvizasiya etmək im­ka­nı­na malik olmayanda mahnı sönük səslənir; ifaçıların oz sözləri ilə desək, “həvəs yox­dur”və ya “nə qədər çalışsan da, mahnı oxunmur”.

Qeyd etmək lazımdır ki, folklor əsərlərini (nağıl, mahnı və s.) dinləyərkən pub­lika onların mənasını yaxşı bilir. Ənənəvi olaraq hər il təkrar edilən xalq dram­larının tamaşası zamanı bu, daha aydın şəkildə görünür. Tamaşaçıların ək­sə­riyyəti əvvəllər bu tamaşaların iştirakçısı olmuş və onları əzbərləmişlər.

Məzmunu əvvəlcədən məlum olan süjetlər xalq dramlarının tamaşaçılarını özü­nə cəlb edə bilməzdi. Onları bu dramların yenidən və özünəməxsus tərzdə can­landırılması maraqlandırırdı.

Xalq yaradıcılığının spesifik xüsusiyyətlərindən biri də onun kollektiv sə­ciy­­yə daşımasıdır; onun ifasında dinləyicilər də qarşılıqlı surətdə iştirak edirlər. Bu qarşılıqlı iştirak bəzən ifa tərzinin və ifa olunan əsərin bəyənilib bə­yə­nil­mə­mə­­si ilə bağlı çıxarılan səslər, onlara bildirilən münasibətlər vasitəsilə özünü gös­­tərir. Ancaq bu cüzi iştirak belə ifaçıya təsir göstərir.

Bəzən də tamaşaçıların özləri əsərin ifasına qoşulurlar;bu daha çox xalq dram­larının və başqa xalq teatrı səhnələrinin oynanılması zamanı özünü göstərir.

Belə hallarda əsas ifaçılar improvizasiya etməyə başlayırlar və bunun da nə­ticəsində ənənəvi əsərin özü xeyli dəyişikliklərə uğrayır.

Şifahi folklor əsəri ifa edildiyi zaman yaranan situasiyadan asılı olaraq da dəyi­şikliyə məruz qalır.

Dinləyicilərin tərkibini də belə situasiyaya aid etmək lazımdır. Eyni bir na­ğılın uşaqlara və böyüklərə söylənilməsi zamanı improvizasiya müxtəlif for­ma­larda baş verir. Dinləyicilər və tamaşaçıların əhvali-ruhiyyəsinin şən və ya qəm­gin olmasından asılı olaraq da nəql edilən hekayə onlar tərəfindən müxtəlif for­malarda qəbul edilə bilər. Bütün bunlar ifaçılara və söyləyicilərə də təsir gös­tə­rir. Rəqslərin icrası şəraitlə və iştirakçıların rəftarı ilə bağlı olur; eyni bir rəqsi toy mərasiminin başlanğıcında təmkinlə və ədəblə oynayırlar, şənlik “qızış­dıq­dan” sonra isə həmin rəqsi tamam başqa cür ifa edə bilərlər. Bu və ya digər mu­si­qi(vokal), rəqs, şifahi söyləmə və dramatik əsərin ifasının başa düşülməsi, im­pro­vizasiyanın xarakterinin anlaşılması üçün situasiyanı nəzərə almaq lazımdır.

İmprovizasiya məcburiyyət üzündən və bilərəkdən (əvvəlcədən dü­şü­nül­müş şəkildə) ola bilər. Məcburi improvizasiya aşağıdakı hallarda baş verə bilər: İfa­çı melodiyanı unudur və unudulmuş melodiyanın əvəzinə özününkünü dü­zəlt­mə­li olur; ifaçı öz səsini diapazonuna uyğun olaraq melodiyanı dəyişməyə məc­bur olur; bəzən isə ifaçı mahnıya yeni sözlər, ifadələr əlavə etməli və ya yeni mətn düzəltməli olur. (məs, mədhiyyə mahnılarına müxtəlif adlar əlavə edilir, dəfn mərasimlərində söylənilən ağılara isə mərhumla bağlı xatirələr daxil edi­lir).

Əvvəlcədən düşünülmüş, yəni bilərəkdən edilən improvizasiya isə əsasən və ya tam şəkildə ifaçının məqsədləri ilə bağlı olur.

Bəzən improvizasiyanın zəruriliyinin əhəmiyyətini ifaçıların özləri də başa dü­şürlər. Elə hallar olur ki, yaradıcılıq əsasında ifaçı əsərə dəyişiklik edir, an­caq əgər bu zaman toplayıcı mətndə edilmiş dəyişikliyi ona xatırladırsa, ifaçı tə­əccüblənir və hətta kədərlənir də.

Məcburiyyət üzündən və bilərəkdən edilən improvizasiyalar arasındakı sərt sərhəddi tapmaq çətindir.

İmprovizasiyanın iki başqa növünü də fərqləndirmək lazımdır. Bunlar əv­vəl­cədən hazırlanmış və bədahətən edilən improvizasiya növləridir. Xalq po­e­zi­ya­sının müxtəlif növlərinin ifası zamanı bu improvizasiya növlərinin hər ikisinə rast gəlinir.

Əvvəlcədən hazırlanmış improvizasiyaya nümunələr göstərək. Nağılçı ən­ənə­vi nağıla öz izahını, həmçinin özünün uydurduğu və ya başqa nağıllardan gö­tür­düyü motivləri, eləcə də iki və daha çox nağıl əsasında düzəltdiyi kon­ta­mi­na­si­yanı əlavə edə bilər. Bundan sonra o, hər dəfə bu nağılı söyləyərkən onu öz im­pro­vizasiyaları və əlavələri ilə təkrar edir. Buna bənzər şeyləri biz xalq dram­la­rındakı monoloqların, dioloqların ifası zamanı, həmçinin xalq mahnılarında və şi­fahi poeziyanın digər növlərində də müşahidə edirik.

Bədahətən söylənilən improvizasiyaya aid nümunələr gətirərək toy mə­ra­si­m­ində sağdış və ya toyxana başçısı bir tərəfdən, gəlinin qardaşı isə digər tə­rə­f­dən alver səhnəsini oynayırlar. Sağdışla (bəy tərəfdən) gəlinin yanında oturmuş qar­­daşı və ya gəlin tərəfdən hər hansı bir nümayəndə arasında dialoq-alver baş­la­nır. Sağdış və ya toyxana başçısı, gəlinin qardaşından bəy üçün gəlinin ya­nın­da oturmaq hüququ alur. Mübahisə aparanlar arasında baş verən improvizasiya ta­­pıntılarından asılı olaraq mübahisənin forması da dərhal dəyişilir. Qeyd etmək la­­zımdır ki, mübahisə zamanı baş verən improvizasiya hər halda nəsildən-nəsilə ke­­çən toy mərasiminin ənənəvi normaları çərçivəsində aparılır.

Beləliklə, biz görürük ki, folklor əsərlərinin yaradılması və ya ifası zamanı ən­ə­nələrə riayət olunması prosesləri quruluş baxımından üzvi surətdə müxtəlif imp­ro­vizasiya növləri ilə bağlıdır.

Rus dilindən tərcümə edən: Kamil Hüseynoğlu
Füzuli BAYAT

AMEA Folklor İnstitutu

fuzulibayat@yahoo.com
İNSANLIQ TARİXİNİN ÜÇ MƏRHƏLƏSİ İLƏ ÜÇ FUNKSİYASI: HOMO SAPIENS, HOMO FABER, HOMO LUDENS
Özət

Tarixi insanın yaşından da əski olan oyun cəmiyyətin formalaşmasında, in­­sanın yetişməsində əsas rol oynayaraq başlanğıcdan günümüzə qədər əsas fəl­səfi yönünü dəyişmədən gələ bilmişdir. İnsan oynayaraq ətraf aləmi dərk et­di­yi ki­mi, özünü də oyunda tapmış, bütün fəaliyyəti boyu oynamaqla nəinki bir sta­­tus­dan o birinə keçmiş, fikir və əyləncə dünyasını, etik və estetik görüşlərini də oyun üzərində qurmuşdur. Beləliklə, ortaya yeni bir qavram Homo Ludens – oy­­na­yan insan çıxdı. Nəzərə alanda ki, oyun bütün canlıların – heyvanların, quş­la­rın, insanların müştərək malıdır o zaman oyunun yaşam fəlsəfəsində rolu­nun nə qədər olduğunu təsəvvür etmək olar. Oyun yaşam mücadiləsinin bir par­ça­sı, öy­rənmənin və öyrətmənin, əylənmənin və zövq almanın əsas qaynağıdır. Həm funk­siyası, həm də semantikası baxımından çoxçeşidli olan oyun bilinəndən daha geniş mənaya sahibdir. Oyun eyni zamanda keçmişlə bu günü bir­ləşdirən kör­püdür, duyğu aləmimizi dilə gətirən vasitədir, yardımlaşmağı, pay­laşmağı, so­­siallaşmağı saxlayan gücdür. Ona görə də oyunlar çeşidləndikcə bi­rində es­te­tiklik, birində sənət yönü, birində qutsallıq, digərində tərbiyə, təlim, bir baş­qa­sın­da əyləncə, digərində yaşama və ya savaşa hazırlıq ön plana çıxır.

Bu yazıda Homo Ludens qavramı baxımından müxtəlif zamanlarda, müx­təlif mə­­kanlarda və müxtəlif millətlər tərəfindən oyuna yüklənən anlamlar, oyu­nun təs­nifatı kimi əsas məsələlər araşdırılmağa çalışılmışdır.

Açar sözlər: oynayan insan, oyunun təsnifatı, oyun və ciddiyyət
THREE LEVELS WITH THREE FUNCTIONS OF HUMAN HISTORY: HOMO SAPIENS, HOMO FABER, HOMO LUDENS

Playing the main role in the formation of the society, bringing up of the human the game being the ancient from the age of the human has come from the beginning to nowdays not changing its philosophical direction. As understan­ding the environment with playing the human has found himself in the play, during the whole activity he has not only passed from one status to another, but also he has formed his thought and fun world, ethic and aesthetic views on the play. So the new perception – Homo Ludens- the playing man appeared. Thinking that the game is a common thing of all objects – animals, birds, people, then one can imagine the role of the game in the living philosophy. The game is the main source of the living struggle, learning and teaching, amusing and getting pleasure. According to its function and semantics the game which is multi-variety has the large meaning. The game is also a bridge connecting the past and today, it is the means of our feelings, it is a force of help and distribution. That is why when the games are sorted different forms such as aestheticism, the art side, holiness, education, training, fun, preparation to the life or a fight are appeared in them.

In the article according to the perception by Homo Ludens the conceptions in the games in different times, in different places and by different nations, the main problems about the classification of the game are investigated.

Key words: the playing man, the classification of the game, play and severity.
ТРИ ФУНКЦИИ С ТРЕМЯ ЭТАПАМИ ИСТОРИИ ЧЕЛОВЕЧЕСТВА: HOMO SAPIENS, HOMO FABER, HOMO LUDENS

Игра, возраст которой намного больше, чем у человека, играя глав­ную роль в формировании общества, в росте человека с самого начала и до сих пор смогла дойти до нас, не изменив свое основное философское на­правление. Человек, играя, познает окружающий мир, и себя находит в игре, играя в течение всей своей деятельности, не только перешел от од­но­го статуса к другому, но и сформировал на основе игры свой раз­вле­ка­тель­ный и нравственный мир, этические и эстетические взгляды. Таким обра­зом, появилось новое понятие Homo Ludens – играющий человек. Если учесть, что игра является общей собственностью всего живого – живот­ных, птиц, людей, тогда можно представить себе какова роль игры в фило­софии жизни. Игра часть жизненной борьбы, основной источник изучения и обучения, развлечения и испытывания наслаждения. Разные игры с точ­ки зрения, как функции, так и семантики, имеет более широкое значение. В то же время игра является мостом, соединяющим прошлое и настоящее, средством, выражающим наш мир ощущений, силой, способствующей взаимопомощи, социализации, умению делиться с другими. И поэтому в разнообразных играх на передний план выходят разные понятия: в одних играх эстетизм, в других – искусство, благородство, а в других – воспи­тание, обучение, развлечение, в третьих же – подготовка к войне и жизни.

В настоящей статье мы попытались рассмотреть с точки зрения поня ­ тия Homo Ludens такие основные проблемы как значения игры, данными разными народами, классификация игры в разные времена и в разных местах.

Ключевые слова: играющий человек, классификация игры, игра и серьёзность

Önsöz əvəzi – Oynayan insan anlayışı
Yer üzərində insanın yaşı antropoloqlara görə yarım milyon il kimi uzaq bir dövrlə ölçülür. Ancaq onun keçdiyi mərhələləri aşağı-yuxarı iş və fəa­liy­yət­lə­rinə görə təxminən üç dövrə ayırmaq mümkündür. Əslində dövr dedikdə bu­ra­da biz xronoloji ardıcıllıq və ya bir-birini əvəz edən tarixi dövrü nəzərdə tut­mu­ruq. Bu dövr bəlkə də eyni zamanda yaranmış, insanın var olmasında mühüm rol oy­na­mış yaşam və fəaliyyət funksiyası ilə bağlıdır. Həm də üç mərhələ və qa­v­ram sonradan insanlıq tarixinə aid edilmiş, daha doğrusu insan bu qavramlara sığ­dırılmağa çalışılmışdır. Bu ön açıqlamadan sonra bu mərhələlərin və mər­hə­lə­ni təyin və təsbit edən özəlliklərin izahına keçmək olar.

Bəşəriyyət insanlıq tarixini ağıllı insan anlamına gələn Homo Sapiens lə baş­­­layıb, alət düzəldən insan mənasında Homo Faber lə davam etdirmək is­tər­kən or­taya oynayan, rəqs edən insan mənasına gələn Homo Ludens termini çıx­dı. Bu qav­ram ortaya çıxdıqdan sonra antropoloqlar Homo Ludensi vaxtını boş keçirən, oy­nayaraq əylənən insanın ziddi mənasında Homo Faber qavramını iş­lətməyə baş­­ladılar. 1 Homo Faber təbiəti dəyişmək üçün ağlından istifadə edən, fay­dalı işi olan insan kimi əski zamanlardan filosoflarda, mədəniyyət ta­rix­çi­lə­rin­də, ilahiy­yat­­çı alimlərdə heyranlıq doğurmuşdur. Ümumi düşüncəyə görə Ho­mo Faber, əs­lin­də Homo Sapiensin daha da inkişaf etmiş, ağıllı hərəkət və qu­ru­cu­luğu ilə önə çıx­mış variantıdır. Ancaq XX yüzilin ortalarına doğru üçüncü bir qav­ram ortaya çıx­dı – Homo Ludens – oynayan insan. Mətin And bunu obrazlı şə­kildə belə ifadə edir. “Necə ki, Darvin insan-heyvan fərqini, Freud da ağıl-təh­təl­şüur bölgüsü kimi ikili qarşıdurmanı pozdularsa, İkinci Dünya Savaşından son­ra da Hollandiyalı ta­rix­çi Johan Huizinga (1872-1945) da Homo Ludens adlı əsə­ri ilə önəmli bir iki­li­yin tarazlığını pozaraq insan mədəniyyətinə yeni bir an­la­yış qazandırdı. Homo Fa­ber (tikən, düzəldən, quran insan), Homo Sapiens (ağıllı insan) ikilisinin qar­şı­sına üçüncü bir insan, Homo Ludens (oynayan in­san) çıxarmışdır. Huizinga, qərb mə­də­niyyətində çağdaş elmin və fəlsəfənin gə­tirdiyi önəmli bir ikiliyi dəyişdir­mişdir. İş, ritual, din, önəmli tarixi hadisələr ki­mi böyük nəticələr yaradanların ön­cə­liyi qar­şısında oyunun bunlardan sonra gə­lən, bunların önəmsiz bir praktikası ol­duğu fik­rini dəyişdirmişdir. Huizingaya gö­rə oyun mədəniyyətdən öncədir, fərq­li mə­də­niyyətlərdən çıxma ya da bir təsa­dü­fün nəticəsi deyil, əksinə müxtəlif mə­də­ni akt­ların ortaya çıxmasında əsas amil­dir” (And 2012, 27). Huizinganın bu kəş­fi ilə mədəniyyət tarixinin axarı də­yiş­mişdir. Oyunu anlamsız, yaxud da əylən­cə kimi görmək düşüncəsi yerini “mədəniyyət elə oyunla başlayır” fikrinə tərk etmişdir.

Təbii ki, bu vəziyyəti ən yaxşı J.Huizinga özü izah etmişdir. J.Huizinga Ho­mo Ludensi inandırıcı bir şəkildə belə açıqlayır: “Maariflənmə dövrünün saf hoş­görülüyü içində xəyal edildiyi qədər ağıllı olmadığımız ortaya çıxınca Homo Sapi­ens adının insan cinsinə əskidən sanıldığı qədər uyğun olmadığı açıqca bəlli ol­du və bu ilk təsbitə bir də Homo Faber in əlavə edilməsinin uyğun olacağına ina­nıldı. Ancaq bu ikinci termin bizi təyin etməyə o qədər də uyğun deyildi; çün­ki faber bir çox heyvana da aid idi. Və alət düzəltmə haqqında doğru olanlar oyun oynama haq­qında da doğrudur. Buna müqabil olaraq Homo Ludens , yəni “oyun oynayan insan” termini mənə düzəltmək qədər əsaslı bir fəaliyyəti ifadə edir və buna görə də Homo Faber termininin yanında yer almağa haqlı kimi gö­rü­nür” (Huizinga 2013, 13).

Zamanla insanların Homo Sapiensə aid edilən kriteriyalara cavab ve­rə­cək qədər ağıllı olmadığı görüldü. Homo Sapiens 10 min ildə nəinki ağıllandı, hət­ta bəşəriyyəti fəlakətə sürükləyən addımlar atmaqdan da çəkinmədi. İş alət­lə­ri dü­zəldən, əməyi yüngülləşdirən insan – Homo Faberlə bərabər elm sübut etdi ki, heyvanların da bir çoxu özlərinə lazım olan aləti, avadanlığı, sığınma və qo­run­ma yerlərini düzəldə bilir. O zaman Johan Huizinganın yeni bir qavram kimi ya­ratdığı Homo Ludens deyimi ortaya çıxdı. Hollandiyalı tarixçi, mədəniyyət bi­li­cisi Johan Huizinga 1938-ci ildə çap etdirdiyi “Homo Ludens” adlı əsərində in­sa­na aid olan hər şeyin başlanğıcının oyun olduğunu sübut etməyə çalışdı. Hui­zin­ga ya görə ilk olaraq oyun vardı. Zaman və məkan içində reallaşan, öncədən ha­zırlanmış, müəy­yən bir düzən və bəlli bir qayda ilə qurulan bu oyun bir hə­rə­kət­dir, göstəridir. Bu­rada göstərən də, seyr edən də, əslində oyunun bir parça­sı­dır. Oyunu oynayanlar coşduqları kimi seyr edənlər də coşur, ruh halları dəyişir. Oyun­çular kədərləndik ­ ləri kimi seyr edənlər də kədərlənir. Homo Ludens tarixin qa­ranlıq çağlarından bu günə qədər insanlıq tarixinin, mədəniyyətin ən əsas ün­sü­rü olmuşdur.

Huizingaya görə oyun mədəniyyətdən də qədimdir və ya mədəniyyətin özü də oyundan doğmuşdur, çünki heyvanlar da oynayırlar, ancaq onların oyunu gü­lüşdən uzaq olduğu üçün ciddidir. Heyvanlar üçün əylənərək oynanan oyun ya­şam mücadiləsinin önəmli bir parçası, öyrətmənin və öyrənmənin bəlkə də tək yo­ludur. Həm də oyun təbiətlə cəmiyyəti birləşdirən, heyvan dünyası ilə in­san­la­rın müştərək istifadə etdikləri yeganə koddur. Təbiətdəki hər şey – ildırım, ya­ğış, qar, tufan, boran, çovğun və s. bir oyundur, təbiət isə ciddi bir oyunçudur. Hər halda insanların da oyunu əyləncə, öyrətmə ilə yanaşı ciddiyyət daşıyır. Belə ki, hər bir oyun dəqiq, ciddi qayda daxilində oynanır. Buradakı sərbəstlik, qay­daları pozmamaqla, oyunun kənarına çıxmamaqla çərçivələnmişdir. Yoxsa oyun xaotik bir hal alar ki, bu da oyunun fəlsəfəsinə və təməlinə zidd olar. Əs­lin­də oyun düzənin, tarazlığın, kosmik başlanğıcın simvoludur, yaradılışı an­la­maq açarıdır.

sifahi xalq edebiyyati

İstər şifahi xalq ədəbiyyatında, istərsə də yazılı ədəbiyyatda üç ədəbi növ vardır: lirik, epik, dramatik.Folklorun lirik növünün janrları: nəğmələr, mahnılar, bayatılar, ağılar, vəsfi-hallar, laylalar, oxşamalar, yanıltmacla

Arıqlamada inqilab! Dünyanın ən məşhur arıqlama vasitəsi Azərbaycanda!

Adətən, arıqlamaq üçün ac qalmaq, qidalanmanı azaltmaq kimi yollardan istifadə olunur. Bunlar da öz növbəsində stressə yol açır. Və təbii ki, stress kökəməyə səbəb ola bilir. Hər kəsin çevrəsində, mütləq, o “yeyir amm

Hər 4 nəfərdən biri bu xəstəlikdən əziyyət çəkəcək

Dünyada hər dörd nəfərdən biri 2050-ci ilə qədər eşitmə problemi yaşayacaq. xəbər verir ki, bu barədə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən xəbərdarlıq edilib. Bildirilib ki, bu istiqamətdə profilaktika və müalicəyə dah

Çinli virusoloq pandemiyanın əvvəlində məlumatların gizlədilməsindən danışdı

Uhan səlahiyyətliləri 2019-cu ilin dekabrında koronavirusun yayılma miqyası ilə əlaqədar təfərrüatları gizlədib. xəbər verir ki, bu barədə CNN-ə müsahibəsində Çin Dövlət Komitəsinin səhiyyə üzrə komissiyasının rəhbəri Çju

Xoruldamağın təbii yollarla müalicəsi

Xoruldamaq əksər insanlarada yatan zaman xoşagəlməyən gur səsin olmasıdır. Bu həm xoruldayan adamın, həm də onun yaxınlığında yatan adamın problemi sayılır. Xoruldamaq zərərsizdir və əksər hallarda burun yollarının tutulmas

Naeem Khanın Yeni 2015-2016 –cı il kolleksiyası

Hind mənşəlli amerikalı Naim Xanın (Naeem Khan) ötən ay Nyu-Yorkda moda defiləsi keçirildi. Qeyd edək ki, Amerikanın birinci xanımı Mişel Obama da Naim Xanın pərəstişkarları sırasındadır. O, hətta bir neçə dəfə bu brend

Bəy və gəlin toyda möhtəşəm şou göstərdi – VİDEO

Kreativ bəy və gəlin möhtəşəm toy rəqsi ilə ziyarətçilərin könlünü oxşayıb. Videonu təqdim edirik:

Qanı duruldan təbii vasitələr

Qanın tərkibi, qatılığı və s. göstəriciləri insanın sağlamlığana böyük təsir edir. Bəzən müxtəlif səbəblərə görə (düzgün olmayan qidalanma, susuzlaşma, travmalar, bəzi qara ciyər, qan xəstəlikləri və s.) qanın qatılığı norma

DƏHŞƏT!Tovuz sakininin əlində fişəng partladi

Tovuz rayon sakini xəsarət alıb. Rayonun İbrahimhacılı kənd sakini, 1992-ci il təvəllüdlü Seymur Əmiraslanov fişəng partladan zaman, partlayıcı əlində açılıb. Sağ əlindən xəsarətlər alan S. Əmiraslanov Tovuz Mərkəzi Rayo

Azərbaycanda BİABIRÇILIQ! Gəlin toy günü bəyi atıb. – ŞOK VİDEO

Azərbaycanda qəribə olay baş verib. xəbər verir ki, şadlıq sarayına çatan zaman gəlinlə bəy arasında mübahisə baş verib və gəlin maşından düşüb. Bəy onu saxlamağa çalışsa da, gəlin bəyi elə toy günü tərk edib. Sosial şəbəkələrd

Arvadından şübhələnən ər evə gizli kamera yerləşdirdi və. VİDEO

Qadının hansı üsulla pul qazandığı üzə çıxıb. Rusiyada həyat yoldaşının xəyanətindən şübhələnən ər dedektivə müraciət edib. xəbər verir ki, son zamanlar maddi durumlarının zəif olmasına baxmayaraq həyat yoldaşının bahal

Bağırsaqları ən yaxşı işlədən MƏHSULLAR

Müasir insanlar arasında qəbizlik ən yayılmış pozulmalardan biridir. Bir çox hallarda bunun səbəbi düzgün olmayan qidalanmadır. Bəzi adi qida məhsulları bu pozulmanı həll etməyə kömək edə bilər. Qastroenteroloqlar qəbizlikdə

“Ərim evə gəlmirsə, əcəb edir, çöldə yatmıyacaq ki. ” – Elnarə

Əməkdar artist Elnarə Abdullayeva “5/5” verilişinin qonağı olub. Axşam.az-ın məlumatına görə, muğam ifaçısı aparıc Zaur kamalın ona ünvanladığı şəxsi həyatı ilə bağlı sualları cavablandırıb. Xanəndə bildirib ki

Xoşqədəm Hidayətqızı:’Allah xəstə pulunu sənin kimi vicdansızlara nəsib etsin

Xoşqədəm Hidayətqızının sosial şəbəkə paylaşımı müzakirə səbəb olub. xəbər verir ki, buna səbəb aparıcının paylaşdığı yeni fotosu olub. Onun xarici görünüşündəki dəyişiklik diqqətdən yayınmayıb. Xoşqədəm şərh bölməsində bi

“Saçlarım, dişlərim tökülüb” deyən Xalq artistinə görün kimdən yardım gəldi?! – VİDEO

Xəbər verdiyimiz kimi, Xalq artisti K.Xasıyeva bu gün ATV -də yayımlanan “10-dan sonra” verlişinin qonağı olub. xəbər verir ki, haqqında yayılan bir çox şailərə aydınlıq gətirən xalq artisti, sağlamlığı barəsind

Şəkər xəstələrində əmələ gələn yaralardan xilas olmağın yolları

Şəkərli diabet xəstələrinin 15%-də diabetik yaralar əmələ gəlir. Diabetik yaralar ən çox ayaqlarda əmələ gəlir və gec sağalır. Dibetik yaraların əmələ gəlməsinə qan dövranının pozulmaları səbəb olur. Şəkərli diabet xəstələrind

Peyvəndləmədən əvvəl və sonra orqanizmdə vitamin balansını qorumaq lazımdır

Artıq bir neçə gündür ki, yeni növ koronavirus (COVID-19) infeksiyasına qarşı vaksinasiya prosesinə başlanılıb. Vaksinasiyadan əvvəl və sonra, həmçinin sonrakı günlərdə qida rasionu hər kəsi maraqlandıran məsələlərdən biridir

Onlar qohumlarının toyunda tanış oldular, 20 ildən sonra nişanlandılar

Britni Fyuzi və onun nişanlısı Briqqs tanışlıqlarından 20 il sonra evləndilər. Onların sevgi hekayəsi 1995- ci ildə, onların 3 yaşı olanda başlayıb. Briqqsin xaç anası Britninin anasının rəfiqəsi olub. O, öz toyunda Briqqs

İbrahim Tatlısəsin qızı hər kəsi təəccübləndirdi – FOTO

Bir müddətdir toyu ilə gündəm olan İbrahim Tatlısasəsin qızı Dilan Çıtakı insanları təəccübləndirib. Türkiyə mediasına istinadən xəbər verir ki, Tatlısəsin qızı görənləri təəccübləndirən foto paylaşıb. Daha əvvəl iki gündə

Qoz yemənın insan orqanizmində əmələ gətirdiyi dəyişikliklər

Qoz yemənın insan orqanizmində əmələ gətirdiyi dəyişikliklər.Qrammənfi və qrammüsbət bakteriyalar orqanizm üçün çox təhlükəli sayılırlar. Qrammənfi və qrammüsbət bakteriyalar kariesin, vərəmin və bu kimi bir çox xəstəlikləri

Koronavirusa qarşı antikorlar nə qədər müddət sonra yox olur?

Koronavirusa qarşı antikorlar bir neçə aydan sonra yox olur. xəbər verir ki, bu sözləri yoluxucu xəstəliklər üzrə həkim Yevgeni Timakov söyləyib. “Antikorların nə qədər qalması insanın hansı immunitetə malik olmasında

Aspirin + xama. Ağ və təmiz dəri

Dərini ağartmaq və təmizləmək üçün heç də hər zaman bahalı salon prosedurlarlarına üz tutmaq lazım deyil. Bəzi çox adi maddələrin köməyi ilə dərini təmizləmək və ağartmaq mümkündür. Sizə belə maskalardan birini təqdim edirik

sifahi xalq edebiyyati melumatlari 2023, sifahi xalq edebiyyati haqqinda melumat , sifahi xalq edebiyyati xeberleri, sifahi xalq edebiyyati haqqinda ətraflı xanim.az saytında öyrənə bilərsiz

Seçilmiş xəbərlər

Xanım.az saytı Azərbaycan xanımları üçün maraqlı olan bütün xəbərlər var. Qadin saytinda Gözəllik sirrləri , Azərbaycan qadınları, yemek reseptləri , Hamilə qadın , ana südü, uşaqlar, uşaq yemekleri, intim münasibətlər, qadin xeberleri, sağlamlıq xəbərləri, faydalı melumatlar, ən yeni 2023 deb moda, kosmetika mehsullari , gozellik və sağlamlıq haqqında məlumatlar ala bilərsiz.
Email: info [ @ ] xanim.az

Похожие статьи

• Azerbaycan sifahi xalq edebiyyati

  Ifahi xalq ədəbiyyatında ədəbi növlər və janrlar Sabah aparırıq bizə. Şifahi xalq ədəbiyyatı. Bədii ədəbiyyat şifahi və yazılı olaraq 2 yolla formalaşır….

• Azerbaycan xalq rəqsləri

  Azerbaycan xalq rəqsləri Ritminə görə rəqslər 3 cür olur: Azərbaycan rəqsləri Azərbaycan rəqsləri — özündə qədim və zəngin tarixi daşıyır. Eramızdan 2–3…

• Azerbaycan xalq nagillari

  Azerbaycan xalq nagillari Biri var idi, bir yox idi. Qonşu kəndlərin birində bağçada oyun oynamağı çox sevən Kamran adlı bir uşaq yaşayırdı. Kamran hər…

• Azerbaycan sifahi xalq ədəbiyyatı

  Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Paşa Əfəndiyev (аудиокнига) Редкостная хрень, наполненная самолюбованием автора и повторением Солжевских страшилок об…

• Azerbaycan sifahi xalq ədəbiyyatı numuneleri

  Azerbaycan sifahi xalq ədəbiyyatı numuneleri Eləmi, Vətən yeri, Yurd yeri, Vətən yeri. Haraylayıb gəzirəm Bülbüllər ötən yeri. ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATI…