Ziya Bünyadov

[12] Ахмедов А. Рецензия на трехтомник «Академик З.М.Буниятов» // Известия Академии наук Азербайджана. Сер. История, философия и право. 1999. № 2. С. 175

Azerbaycan tarixi ziya bunyadov 2

Зия Мусаевич Буниятов (1923-1997) – один из видных представителей мировой востоковедческой науки, крупнейший специалист по изучению сложного средневекового периода истории Востока. Будучи создателем самостоятельной востоковедческо-источниковедческой школы в Азербайджане, за 45 лет своей научной деятельности Зия Буниятов написал свыше 450 научных работ — монографий, статей, рецензий, сделал множество научных переводов с подробными комментариями, подготовил десятки статей для различных Энциклопедий.

Благодаря его широкой научной деятельности, огромное количество рукописей и книг, написанных на арабском, персидском, турецком и других языках, было поставлено на службу науке. Исследование и анализ этих источников позволили осветить историю не только азербайджанцев, но и арабов, турков, иранцев, узбеков, грузин, молдаван и других народов, а новые факты, введенные З.М. Буниятовым в научный оборот, позволили заполнить многие белые пятна в истории этих народов. Огромное количество оригинальных научных трудов, написанных самим З.М. Буниятовым, свидетельствуют о его необыкновенном таланте, эрудиции, исключительной энергии и поистине необъятных знаниях. В этих работах, посвященных самым различным областям востоковедения, наравне с изучением «арабского» периода истории Азербайджана, сыгравшего важную роль в формировании языка, идеологии и культуры азербайджанцев, исследованы также проблемы по общественно-политической и культурно-экономической истории всего средневекового мусульманского мира. Среди его трудов особое место занимают исследования средневековой истории Передней и Средней Азии. Помимо многочисленных статей, посвященных различным вопросам истории среднеазиатских государств, следует отметить два капитальных труда З.М. Буниятова: публикация сочинения ан-Насави «Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны» и монографическое исследование «Государство ХорезмшаховАнуштегинидов (1097-1231)».

В 1973 г. Зия Буниятов опубликовал полный критический текст сочинения арабского историка ХШ в. Шихаб ад-Дина ан-Насави «Сират ас-султан Джалал ад-Дина Манкбурны», которое было переведено им с арабского на русский язык и подвергнуто всестороннему источниковедческому анализу на основании рукописей Британского музея и Парижской национальной библиотеки. Ценность этого сочинения велика прежде всего тем, что оно написано ан-Насави – личным секретарем самого Хорезмшаха Джалал ад-Дина. Должность ан-Насави позволяла ему быть непосредственным участником всего, что происходило вокруг и описать события, свидетелем которых он являлся.

«Это произведение, занимающее особое место в истории нашего источниковедения и ставшее после издания настольной книгой ученых-медиевистов, посвящено деятельности Хорезмшаха Джалал ад-Дина, захватившего в 1225-1231 гг. власть в Азербайджане, что привело к ликвидации государства Атабеков и задержало продвижение монголов не только в Азербайджан, но и на Ближний Восток в целом…Благодаря скрупулезной работе Зии Буниятова над этим источником, был исследован интереснейший период исторического прошлого азербайджанцев и соседних народов и наука обогатилась важными сведениями, особенно относительно последнего периода династии Илденизидов…». Так оценивает этот труд известный азербайджанский ученый, представитель научной школы З.М. Буниятова, доктор исторических наук Наиля Велиханлы[1].

Также высоко оценивал перевод этого сочинения, «объективно отразившего все события, происходящие в годы борьбы (1200-1231) с полчищами могущественного Чингисхана в Средней Азии, Иране, Афганистане, в Северной Индии, в Ираке и Азербайджане» известный узбекский ученый, академик Бурибай Ахмедов: «Не побоюсь сказать, что сей русский перевод сочинения выполнен классически, аргументирован обширным предисловием и историко-филологическими комментариями. Этим переводом З.М. Буниятов оказал занятым изучением Востока историкам бесценную помощь – ввел в широкий научный обиход новый изумительный первоисточник по истории Хорезмшахов-Ануштегинидов»[2].

Азербайджанский и узбекский ученые в своих оценках значимости этого источника в изучении как азербайджанской, так и узбекской средневековой истории были совершенно правы, что доказывается последующими исследованиями самого Зии Буниятова, который привлек этот исторический памятник к написанию своих выдающихся монографических трудов, посвященных истории двух средневековых государств на территории современного Азербайджана и Узбекистана – «Государство Атабеков Азербайджана» и «Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов (1097-1231)».

Следует подчеркнуть, что опубликование З. Буниятовым сочинения ан-Насави имело еще одно особенное значение в азербайджано-узбекских отношениях не только в историческом аспекте, но и в нашем недалеком прошлом. Так, во-первых, публикация этого сочинения была посвящена узбекскому генералу Сабиру Рахимову, что вызвало большой интерес и благодарность всей узбекской общественности, особенно в кругах интеллигенции. Позднее, в беседе с узбекским писателем Миразизом Агзамом З.М. Буниятов отмечал, что этим посвящением он «хотел подчеркнуть, что народ, давший миру такую великую личность как Джалал ад-Дин, продолжает порождать таких героев, как Сабир Рахимов»[3].

Однако, значимость публикации этого источника была связана со временем его издания, о чем свидетельствует известный узбекский историк, профессор Ашраф Ахмедов: «В то время (1973) опубликование сочинения ан-Насави, да еще с эпиграфом «Памяти славного сына узбекского народа генерала Рахимова Сабира посвящаю», было шагом большого мужества. Дело в том, что как раз в тот злопамятный для узбекских ученых 1973 год по указке из Москвы было издано зловещее постановление Июньского (1973) Пленума ЦК КП Узбекской ССР «Против идеализации прошлого», после которого были запрещены для открытой продажи пять книг. Первыми под этот запрет подпали факсимильные издания «Зафар-наме» Шарафуддина Али Йазди и «История Кокандского ханства» Р.Н. Набиева. По этому же запрету было вырезано авторское предисловие Абу Райхана Беруни к узбекскому и русскому переводам его «Канона Мас‘уди», где он восхвалял султана Максуда Газневи. А тут появляется «Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны», которое в Узбекской ССР прямо подпадало под запрет. Поэтому этой книги нет в библиотеках Узбекистана»[4].

Публикация этой книги в Москве Издательством «Наука» в столь сложное для историко-научной общественности Узбекистана время вызвала поистине «массовое проявление чувств» со стороны всего узбекского народа, о чем свидетельствует супруга З.М. Буниятова Тагира ханум: «Посыпался поток писем из Узбекистана. Писали все: ученые, писатели, строители, учителя, студенты, колхозники – всех не перечислить, молодые поэты присылали свои первые сборники с благодарственными надписями. «Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны», запрещенное в Узбекистане, издается в Москве. Сам того не ведая, Зия изданием перевода разорвал завесу запрета. Он возродил имя славного султана Джалал ад-Дина, мужественно сражавшегося с монгольскими полчищами, героя, которым мог гордиться узбекский народ. Тем самым он снискал любовь, гражданскую благодарность и признание узбекской интеллигенции и всего простого народа»[5].

Ярким подтверждением этих слов может служить следующее признание узбекского ученого-историка Ашрафа Ахмедова: «Публикуя «Жизнеописание…», Зия Буниятов показал себя как патриот Хорезма и Узбекистана, а издав «Государство ХорезмшаховАнуштегинидов», он оставил узбеков в неоплатном долгу. З.М. Буниятов был ученымвостоковедом широкого диапазона, но всегда обращенным в сторону Средней Азии»[6].

Сам З.М. Буниятов причину обращения к истории этого среднеазиатского государства объяснял следующим образом: «Замысел написать общую работу по истории государства Хорезмшахов появился …во время работы над монографией «Государство Атабеков Азербайджана (1136-1225)». Оба государства существовали в один исторический период, их правители, особенно Атабек Джахан-Пехлеван (1175-1186) и Хорезмшах Текиш (1172-1200), поддерживали дружественные отношения. Осуществлению замысла предшествовала большая источниковедческая работа: подготовка критического текста, перевод (с комментариями) сочинения личного секретаря (мунши) последнего Хорезмшаха Шихаб ад-Дина Манкбурны, комментированный перевод хроники Садр ад-Дина Али ал-Хусайни, внимательное исследование других письменных источников (особенно документов – указов хорезмшахов), в том числе изданных в последнее время, а также тех, которые пока доступны только в рукописях»[7].

По мнению З.М. Буниятова, внимание специалистов и всех интересующихся историей это государство привлекало главным образом в связи с тем, что оно первым приняло на себя удары монгольского нашествия на Запад и, несмотря на то, что располагало военными силами, превосходившими по численности армии монголов, не смогло организовать оборону ни в приграничных областях державы, ни на основной ее территории. «Тем не менее,- отмечал автор, – население ряда городов Средней Азии (в том числе столицы Хорезмшахов Гурганджа) и многие военные отряды оказали яростное сопротивление завоевателям и нанесли им немалый урон. Последний Хорезмшах Джалал ад-Дин Манкбурны своей борьбой с монголами заслужил славу самого упорного и деятельного противника завоевателей»[8].

Изданная монография была высоко оценена как специалистами, так и всеми читателями, интересующимися историей. Показательно, что на издание этой книги откликнулся даже простой читатель из Симферополя, приславший письмо ученому: «Уважаемый Зия Мусаевич, – говорилось в письме, – благодарю Вас за то удовольствие, которое я получил, прочитав Вашу книгу «Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов 1097-1231». Я не историк-специалист, а просто любитель истории. Прочитал много книг на исторические темы. В том числе и книги знатока античности Утчинко. И прямо скажу, сравнение его книг с Вашим «Государством …» не в его пользу. Его книги написаны нудно, читаются с большим трудом. Они напичканы большим количеством ссылок на других авторов, в которых потонули его собственные мысли и выводы. Ваше же «Государство Хорезмшахов…» я прочитал на одном дыхании. Красота изложения, яркость выраженных мыслей. А если есть ссылки на других авторов, то Вы их сделали в конце книги, т.е. они не затрудняют чтения книги и не мешают следить за Вашими мыслями. Да и примечания в конце книги, где находятся Ваши «ссылки» читаются также легко и интересно…»[9].

Свои отзывы на книгу и благодарности прислали В. Минорский из Кембриджа, Шпулер из Гамбурга и многие другие видные зарубежные ученые.

Как и следовало ожидать, издание этой монографии всколыхнуло в буквальном смысле слова узбекскую общественность.

«К нам домой приезжали узбекские корреспонденты, писатели, восторженные, благодарные, – вспоминала супруга З.М. Буниятова. Один приехал даже с узбекским чугунным котлом для плова, чтобы здесь, в Баку приготовить для Зии национальный узбекский плов»[10].

Спустя годы, после первых «восторженных и благодарных» отзывов, последовали более осмысленные, глубокие оценки трудов З.М. Буниятова, посвященных истории среднеазиатских государств. Известный узбекский писатель-историк, член Союза писателей Узбекистана писал: «Опубликовав «Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны» – великолепный перевод с арабского на русский язык, сопроводив его обширным комментарием, Зия Мусаевич разорвал завесу запрета и молчания. Он явил нам россыпь первоисточников, которые в советские годы были доступны лишь горстке ученых-востоковедов…Изданная вслед фундаментальная монография «Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов» всколыхнула умы, пробудила нашу память, заставила оглянуться на героическое прошлое. Эти книги Зии Буниятова были молнией, сверкнувшей во тьме, животворным дождем после долгих лет информационной засухи, бальзамом для тяжелых ран, нанесенных коммунистическим режимом…»[11].

«Книга «Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов» — живая история Хорезма, полная драматизма, и, я бы сказал, трагизма» — писал доктор исторических наук, профессор Ашраф Ахмедов и особо подчеркивал: «Автор – тончайший знаток средневекового мусульманского Востока и арабского языка, по-видимому, сумел прочувствовать психическое состояние Шихаб ад-Дина ан-Насави и его глазами увидеть величие и трагизм Хорезма в 1097-1231 гг. и передать ту историю доходчивым языком человеку конца ХХ в. Книга читается на одном дыхании… Последние две главы книги любой сегодняшний хорезмиец прочтет со слезами на глазах. В этих главах драматизм событий достигает апогея и переходит в трагизм. Основываясь не только на ан-Насави, но также и на огромном числе других письменных источников, автор создал образ Джалал ад-Дина Манкбурны – султана-героя, великого воина…»[12].

Несомненно, прав профессор А. Ахмедов, тонко уловивший внутреннюю связь автора — З.М. Буниятова, с событиями и героями своей книги. И об этом лучше всего свидетельствует признание самого З.М. Буниятова: «Джалал ад-Дин Манкбурны героически сражался против монгольского нашествия, в ряде сражений успешно противостоял их полчищам. Он был выдающимся султаном и полководцем, развенчавшим легенду о непобедимости Чингисхана. Он стал неотъемлемой частью моего внутреннего мира, душевного богатства. Его немеркнущий образ всегда в моем воображении, я вижу его как живого, олицетворяющего героику наших предков. Он стал моим задушевным собеседником. Иногда он оживает в моем воображении и предстает перед моим взором: будто хочет выразить сочувствие или разделить мою радость…»[13].

Что может быть более высоким, более счастливым для истинного ученого, чем столь глубокое постижение духа целой эпохи и его героев, отдаленных несколькими веками. И самым ценным в этом случае является то, что уже стираются грани не только во времени, но и в пространствах. Не случайно, что З.М. Буниятов воспринимал историю государств и народов Средней Азии и Закавказья как одно целое, имеющее глубокие корни, и в то же время как неотъемлемую часть мировой истории.

Следовательно, написанные, переведенные, исследованные, комментированные книги Зии Буниятова, плоды неустанного, титанического творческого труда – такое же достояние народов Средней Азии, в том числе и узбеков, как и достояние азербайджанского народа. Поэтому прав узбекский историк Ашраф Ахмедов, считавший монографию З.М. Буниятова «… основной хрестоматией по истории государства Хорезмшахов-Ануштегинидов»[14]. Прав узбекский писатель-историк Махкам Махмудов, оценивающий труды З.М. Буниятова как классические произведения исторической науки ХХ в.[15]

Как известно, жизнь этого выдающегося ученого, историка и гражданина оборвалась трагически: он погиб на пороге своего дома, за активную, принципиальную, смелую позицию в любых вопросах, касающихся его Родины, народа, чести и достоинства. И своей смертью З.М. Буниятов еще раз подтвердил строки из рубаи, которые он любил часто повторять: «А настоящий солдат тот, кто оставит на божьем пути свою голову. Умирающий в постели – это недостойный человек…».

З.М. Буниятов действительно был из таких мужей, которые ради Истинного пути не жалеют своей головы.

Много написано и сказано об этом великом и неординарном человеке. Однако, это выступление хотелось бы завершить словами Махкама Махмудова: «…в сознании узбекской интеллигенции при имени Зии Буниятова непременно возникает имя Джалал ад-Дина – бесстрашного воина и мужественного человека. В науке Зия Мусаевич был таким же героем – честным, храбрым, независимым. Для нас он был предвестником нашего духовного и национального возрождения»[16].

Академик Зия Мусаевич Буниятов илмий асарларида Ўрта Осиё давлатлари тарихи

Мақолада озарбайжонлик шарқшунос-олим З.М. Буниятовнинг Ўрта Осиё халқларининг ўрта асрлар даври тарихига оид асарлари таҳлил қилинади.

1. Rustamova-Togidi

The History of Central Asian States in the Works of Academician Ziya Musaevich Buniyatov

In the article is analyzed the works of azerbaijanian scientist Z.M. Buniyatov on medieval history of Central Asian people.

[1] З.М. Буниятов – выдающийся ученый Азербайджана // Академик З.М. Буниятов. Избранные сочинения. В 3 т. Т. 1. Баку: Элм, 1999. С. 20

[2] Ахмедов Б. Памяти незабвенного друга, человека и ученого // Сильнее смерти. Баку: Элм, 2002. С. 467.207

[3] Агзам Миразиз. Ушел от нас Зия Буниятов // Сильнее смерти. С.495

[4] Ахмедов А. Зия Буниятов – ученый востоковед // Сильнее смерти. С. 449-450

[5] Буниятова Т. Зия — моя судьба // Сильнее смерти. С. 147-148

[6] Ахмедов А. Рецензия на трехтомник «Академик З.М. Буниятов» // Известия Академии наук Азербайджана. Сер. История, философия и право. 1999. № 2. С.173.208

[7] Академик З.М. Буниятов. Избранные сочинения. В 3 т. Т. 3. Баку: Элм, 1999. С. 11

[9] Сильнее смерти. Баку: Элм, 2002. С.149

[10] Там же. С. 150.209

[11] Там же. С. 490

[12] Ахмедов А. Рецензия на трехтомник «Академик З.М.Буниятов» // Известия Академии наук Азербайджана. Сер. История, философия и право. 1999. № 2. С. 175

[13] Сильнее смерти. Баку: Элм, 2002. С. 506

[14] Ахмедов А. Рецензия на трехтомник «Академик З.М. Буниятов» // Известия Академии наук Азербайджана. Сер. История, философия и право. 1999. № 2. С. 176

[15] Сильнее смерти. Баку: Элм, 2002. С. 492.210

[16] Там же. С. 150

Манба:

Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбилейига бағишланган Халқаро илмий конференция материаллари
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси, «Фан» нашриёти, 2009

Ziya Bünyadov

Ziya Bünyadov 1923-cü il dekabr ayının 21-də Astara şəhərində, Oktyabr inqilabından xeyli əvvəl ataman Lyaxovun kazak diviziyasının alaylarından birində xidmət etmiş hərbi tərcüməçi ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Bibi-Heybət alim-şeyxləri nəslindən olmuş Musa Mövsüm oğlu Bünyadov idi. O, atasının sayəsində hələ uşaqlıqdan ərəb dilini öyrənmiş və Quranı oxumağa başlamışdı. Onun anası – Lənkəranda doğulmuş Azərbaycandakı köhnə rus köçmənlərindən olan Raisa Mixaylovna Qusakova idi

Nəsil şəcərəsinin əsaslandığı tarixi sənədlərə görə, Bünyadov soyadı onun 13-cü ulu babası şeyx Bünyadın adından götürülüb. Onun bütöv adı: Şeyx Ziya əd-Din bin Şeyx Musa bin Şeyx Məsum bin Şeyx Mehdi bin Şeyx Mirzə bin Şeyx İsmayıl bin Şeyx Uli Məhəmməd bin Şeyx Məhəmməd Umin bin Şeyx Uli Usqər bin Şeyx Məhəmməd Muğam bin Şeyx Usgər Uli bin Şeyx Qulaməli bin Şeyx Bünyad əl-Bakuvi. Ziya Bünyadov özü haqqında dediklərindən:

Ziya Bünyadov özü haqqında dediklərindən: “Atam azərbaycanlı, anam rusdur. Mənim əsl adım Ziyavuddin, atam – şeyx Musa, babam – şeyx Məsum, atamın babası – şeyx Məhdi və s. Mən öz nəslimin tarixini sənədlər üzrə araşdırmışam və məlum olub ki,mənim ata tərəfdən 15 sülaləm şeyxlər olubdur və onların hər birinin adını təyin etmişəm. Mənim soyadım 15-ci ulu babamın adından yaranmışdır – Büned”.

Erkən illəri

Uşaqlıqda ciddi tərbiyə alan Bünyadov ailəsində altı uşaqdan ən böyükü idi. Xidməti işi ilə əlaqədar olaraq atası Göyçaya göndərildiyinə görə, Bünyadov orta məktəb illərini Göyçayda keçirmişdi. 1939-cu ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra, o, təyyarəçilik məktəbinə daxil olmaq məqsədilə Bakıya getmişdi. Lakin tibb komissiyasından keçə bilmədiyindən, yaşına iki il əlavə edib S.Orconikidze adına Bakı Piyadalar Məktəbində təhsilini davam etdirmişdir. 1941-ci ilin mayında hərbi məktəbi leytenant rütbəsində əlaçı diplomu ilə bitirdi.

Hərbi illəri

Bünyadovu yubatmadan gələcək xidmət yerinə – Bessarabiyaya göndərdilər. O burada – Dnestr çayı üzərindəki kiçik liman şəhəri olan Bəndərdə İkinci dünya müharibəsi başladıqdan cəmi bir saat sonra həyatında ilk döyüşünə girdi. Xəstəxanalarda keçirdiyi vaxtı (iki dəfə yaralanma və kontuziya) çıxmaqla, Ziya Bünyadov İkinci dünya müharibəsində cəbhədə Berlinədək vuruşaraq şərəfli döyüş yolu keçirmişdir.

O, Ukrayna və Moldova uğrunda döyüşlərdə, Mozdok və Tuapse, Belorusiya və Polşa uğrunda savaşlarda fəal surətdə iştirak etmişdi. Düşdüyü mühasirədən döyüşərək çıxmış və polkun bayrağını xilas etməyi bacarmış, və bununla da polkun əsgəri şərəfini qoruya bilmişdi. Bünyadov Şimali Qafqazda gedən döyüşlərin iştirakçısı olmuş, Saratovdan olan yarısına qədər volqa matroslarından təşkil olunmuş 120 nəfərlik rotaya başçılıq etmişdi.

Özünün haqlılığını sübut etməyə çalışarkən komandirlə söyüşdüyünə görə, o, cərimə rotasına göndərilmiş və bir il orada qalmışdı. Gənc leytenant olmasına baxmayaraq orada yaşca və təcrübəcə özündən böyük olan cəzalıların hörmətini qazanmağa nail olmuşdu. [ Bunu diqqətdən qaçırmayan komandanlıq, artıq atıcı batalyonun komandiri olan Bünyadova cərimə rotasına başçılıq etməyi təklif etmişdidi. O, bu təyinatı heç fikirləşmədən qəbul eləmişdi.

Visla-Oder əməliyyatı zamanı kapitan Bünyadovun komandanlığı altında 123-cü cərimə rotası Pilitsa çayı üzərindəki 80 metrlik minalanmış körpünü ələ keçirmiş və əsas qüvvələr gəlib çıxıncaya qədər bir neçə saat ərzində onu düşmənin aramsız hücumlarından qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu müddət ərzində 670 nəfər döyüşçüsü olan rotasından cəmi 47 nəfər sağ qalmışdı. Təltif vərəqindən:

Kapitan Z.M.Bünyadovun 123-cü əlahiddə ordu rotası 1945-ci il yanvar ayının 14-16-da düşmənin Manquşevsk sahəsindəki müdafiə xəttinin yarılmasında iştirak etmiş, məharətli komandanlıq nəticəsində Domburovki kəndinin cənub kənarından və dəmir yolu xəttindən keçərək yanvarın 14-də Pilitsa çayını birinci keçmiş, sol sahildə ələ keçirdiyi döyüş mövqeyini 89-cu qvardiya diviziyasının əsas atıcı hissələrinin gəlib çıxmasına qədər saxlamışdır. Rota düşmənin 160 əsgər və zabitini öldürmüş, 45 əsgərini əsir götürmüş, 5 ədəd altılüləli minamyot, 3 top, çoxlu sayda avtomat, tüfəng, sursat, ərzaq və başqa qənimətlər ələ keçirmişdir. Rota komandiri kapitan Z.M.Bünyadov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.

1945-ci il 27 fevralda Ziya Bünyadova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdir.

Elmi fəaliyyəti

Müharibə başa çatdıqdan sonra Bünyadov 1945-ci ilin mayından 1946-cı ilin mayınadək Berlinin ən nüfuzlu rayonu – Pankovda komendantın köməkçisi vəzifəsində işləmişdir. Berlinin təsərrüfat və mədəniyyət həyatının bərpası və normallaşdırılması sahəsində fəal iştirakına görə o, “Artur Bekker” və “Vaffenbruderşaft” qızıl medalları ilə təltif olunmuşdur.

Bünyadov ordudan tərxis olduqdan sonra 1946-cı ildə Moskva Şərqşünaslıq İnstitutuna daxil olmuş, 1950-ci ildə həmin institutun aspiranturasına qəbul edilmişdir. Ziya Bünyadov 1954-cü ilin may ayında “İtaliya İmperializmi Afrikada” namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib həmin ilin avqustunda Bakıya qayıtmışdır. Həmin ildə o, Azərbaycan EA-nın Tarix İnstitutunda elmi axtarışlarını davam etdirmişdir.

1958-ci ildən 1959-cu ilə kimi Bünyadov Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində müəllim vəzifəsində işləmişdir. 1964-cü ildən Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitunda “Orta əsirlər tarixi” şöbəsinin rəhbəri olmuşdur. 1964-cü ildə o, “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək, tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsi almış, 1965-ci ildə isə onun eyniadlı monoqrafiyası çap olundu.

1960-cı illərin ikinci yarısında Azərbaycanın 150 il əvvəl Rusiyanın tərkibinə necə daxil olması haqqında elmi mübahisələr gedirdi. Bununla belə, 1964-cü ildə qərar qəbul edilmişdi ki, bir əsr yarım öncə Azərbaycan könüllü surətdə Rusiyanın tərkibinə daxil olub. Hətta bu, bir bayram kimi qeyd edilmişdi. Həmin münasibətlə Azərbaycan Lenin ordeni ilə təltif olunmuşdu. 1967-1968-ci illərdə Ziya Bünyadov artıq bir neçə dəfə açıq bildirmişdi ki, doğrudur, Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olub, amma bu addım könüllü atılmayıb. Odur ki, tarixi həqiqəti demək lazımdır.

Bünyadov bolşevizm terroru və siyasi repressiyaların qurbanları ilə bağlı bir neçə sanballı tədqiqat əsərini ortaya qoyub. O, bolşevizm terroru nəticəsində 20-30-cu illərdə Azərbaycanda aparılmış repressiyalar haqqında həqiqətləri aşkara çıxararkən, 1937-ci ilin qurbanlarını xalqa tanıtdırarkən, onlara bəraət qazandırarkən, adlarını tarixdə bərpa etdirərkən və beləliklə, o dövrü doğru-düzgün işıqlandırarkən də əsl hünər göstərib. Heydər Əliyev Ziya Bünyadovun fəaliyyətinin bu dövrünü də yüksək dəyərləndirib:

Ziya Bünyadovun xidmətləri çoxdur və onun ən böyük xidmətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, 80-ci illərin axırlarında – 90-cı illərin əvvəllərində o, bir daha böyük alim kimi, tədqiqatçı kimi Azərbaycanın açılmamış arxivlərinə bir daha getdi, o arxivlərdən Azərbaycan tarixinin XX əsrə aid səhifələrini açdı, tədqiq etdi, öz kitablarında, dövri mətbuatda yazılar verdi və beləliklə də, əgər əvvəllər Azərbaycan tarixinin orta əsrlərə aid çox mühüm dövrlərini elmi əsərlərində işıqlandırdısa, açdısa, göstərdisə, son illərdə özünü buna həsr etdi. O cümlədən, ilk Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması ərəfəsində gedən prosesləri də, o dövrü də doğru-düzgün tədqiq edənlərdən biri də Ziya Bünyadovdur

1965-ci ildə SSRİ Ali və Orta təhsil Nazirliyi yanında Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə ona professor dərəcəsi verilmişdi. 1966-cı ildən başlayaraq o, Ankaradakı Türk Tarix Kurumunun konqreslərinin daimi iştirakçısı olmuşdur. Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsində böyük xidmətlərinə görə, həmin ildə Türk Tarix Kurumunun müxbir üzvü, 1988-ci ildə isə onun fəxri üzvü seçilmişdir.

1967-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, 21 aprel 1976-cı ildə Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir. Bünyadov 1970-ci ildə “Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası” jurnalının baş redaktoru vəzifəsinə təyin olunmuşdu. 1970-ci ilədək onun elmi rəhbərliyi altında artıq səkkiz namizədlik və üç doktorluq işi müdafiə olunmuşdu.

O, Xilafət və Azərbaycanın VII-XIII əsrlər tarixinin tədqiqatçilarından biri idi. Bünyadov alban tarixçisi M.Qoşun “Alban xronikası” əsərini 1960-cı ildə ingilis dilindən, Ə.Bakuvinin “Abidələr’in xülasısi və qüdrətli hökmüdarın möcüzələri” 1971-ci ildə və Nəsəvinin “Sultan Cəlaləddin Mankburnin həyatının təsviri” əsərini 1973-cü ildə Ərəb dilindən rus dilinə tərcümə etmişdir.

SSRİ üzrə səyahətlərində gənclər arasında hərbi-vətənpərvərlik işinə göstərdiyi dəstəyə görə 1976-cı ildə SSRİ ODKYC-nin Fəxri nişanı ilə təltif olunmuşdu. Bünyadov 1980-ci ildə isə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının baş redaksiyasının üzvü seçilmişdir. O, ensiklopediya üçün Azərbaycan tarixinə aid çoxlu sayda məqalələr yazmışdır. Mənbələrin tədqiqini davam etdirən akademik Bünyadov yeni kitabı – “Azərbaycan Atabəyləri dövləti. 1136-1225-ci illər” üzərində işləməyə başlayır. 1978-ci ildə monoqrafiya çapdan çıxdıqdan sonra çoxlu müsbər rəylər və yüksək qiymət alır. Onun bu əsəri elmi ictimaiyyətin böyük qiymətini almaqla yanaşı, həm də 1980-ci ildə elm və texnika sahəsində Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür.

Bünyadov 1981-ci ilin aprel ayından isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin olundu. O, bu vəzifədə 1986-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir. 1982-ci ildə ona “Azərbaycan SSR Əməkdar elm xadimi” fəxri adı verilmişdir. O, 1988-1990-cı illər ərzində Azərbaycan SSR EA-nın Şərqşünaslıq İnstitutuna rəhbərlik etmişdir.

1990-cı ildə Azərbaycan EA-nın vitse-prezidenti seçilmişdir. O, 1991-ci ildə professor Vasim Məmmədəliyevlə birlikdə Quranın azərbaycan dilinə tərcüməsini başa çatdırmışdır/ Böyük məsuliyyət və zəhmət tələb edən bu işə görə o, Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına mükafata layiq görülmüşdür. 1992-ci ildə o, ümumi səsvermə yolu ilə yenidən Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru seçilmişdir.

Bünyadov 1991-ci ildə “Gülüstani-İrəm” əsərini ön söz və şərhlərlə çap etdirmiş və 1993-cü ildə bu işinə görə Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafata layiq görülmüşdür.

İmadəddin Nəsimi haqqında fikirləri

Ziya Bünyadovun araşdırmalarından biri də orta əsrlərin mütəfəkkir şairi İmadəddin Nəsiminin ölümü ilə bağlıdır. Akademik Nəsimin edam olunmağı və dərisinin diri-diri soyulmağı barədə məlumatları təkzib edib. O, müasir Azərbaycan şərqşünasları Nəsiminin edamına aid faktları yalnız türk alimi Abdülbaqi Gölpınarlının “İslam ensiklopediyasında”kı “Nəsimi” adlı məqaləsindən götürüb və bununla da kifayətlənirməkdə ittiham edib.Ziya Bünyadov məqaləsində Nəsiminin necə öldürülməsi ilə bağlı qənaətlərin zəifliyi və bizə gəlib çatan materialların azlığından şikayət edir. Məlumatın mətni belədir:

Nəsiminin diri-diri dərisinin soyulması sonralar xalq tərəfindən yaranmış bir əfsanədir və geniş kütlənin ona olan hüsn-rəğbətinin rəmzidir. Bu əfsanəyə isbat edilmiş bir elmi məlumat kimi və ya tarixi bir fakt kimi baxmaq yanlışdır. [8]

Tənqidi

Tomas de Vaal “Qara bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında” kitabında yazır ki, Bünyadov ermənilərin cənubi Qafqazda onlarla kilsə tikməsini, albanların ermənilərin əcdadları olmasını inkar edib, həmin abidələrin ermənilərlə əlaqəsi olmayan xristian albanlara məxsus olması fərziyyəsini irəli sürüb. Britaniyalı jurnalist “həmin abidələrin üstündəki yazıların ermənicə olduğunu” iddia edir.

Plagiat iddiası

Tomas de Vaalın sözlərinə görə, Bünyadovun 1960-cı və 1964-cü illərdə dərc olunan iki məqaləsi (Mxitar Qoşun «Albaniya Tarixi» və «Musa Kagankatsvatsinin “Aqvan Tarixi”» xronoloji uyğunsuzluğu haqqında» haqda ön sözü və şərhləri), ABŞ alimləri C. F. J. Dowsett-in «The Albanian Chronicle of Mxitar Gosh» (1958) və Robert Hewsen-in «On the Chronology of Movses Dasxuranc’I» (1954) məqalələrinin (müəllif göstərilməmiş tərcüməsi) plagiatıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Bünyadov «Albaniya Tarixi» məqaləsinin ön sözündə salnamənin mətni Dausettin nəşrinin tərcüməsidir, və həmçinin, bu nəşrin istinadlarını təqdim edir, lakin ön söz və şərh müəllif kimi verilmişdir.

Mənbələrin saxtalaşdırılması iddiası

Villem Flor və Həsən Cavadi Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin tərcüməsinin təhrifinin saxtalaşdırmasında Bünyadovu günahlandırmışdılar. Gürcü tarixçisi G. Beradze Bünyadovu Fələki Şirvani haqqında olan işini Hindistanlı şərqşünas Hassan Hadidən plagiat edilməsində günahlandırıb.

Ermənistan tarixçiləri Bünyadovun işlərində sitatların əyriliyi haqqında nümunələr göstərmişlər. A. Marqaryan Bünyadovun «Albaniya Tarixi» kitabında Dausettin ön söz və şərhlərinin səhv tərcüməsində günahlandırır. Marqaryana görə, Bünyadov ingilis dilindən rus dilinə «Whit Sunday» (Müqəddəs Üçlüyün günü) “Ağ Bazar günü” (White Sunday) kimi səhv tərcümə etmişdir.

Kaliforniya Universtitetinin erməni əsilli professoru Barlou Ter-Murdeçiyanın «Two chronicles on the history of Karabagh» kitabında, Ziya Bünyadovu tarixçi Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği və Mirzə Adıgözəl bəyinqeydlərinin mənbələrinin saxtalaşdırılmasında günahlandırıb.

Kolumbiya Universitetinin erməni əsilli professoru Corc Burnutyan, Bünyadovu Yohan Şiltbergerin səyahətində, ermənilər haqqında qeydlərin “albanlar” haqqında qeydlərlə əvəz olmasında və sistematik “təmizlənməsində” ittiham etmişdir.

V.A.Şnirelman Bünyadovu mənbələrin saxtalaşdırılmasında günahlandırıb. O, həm də Bünyadovu Ermənistan və Azərbaycan tarixinə aid (xüsusilə qədim Albaniya) revizionist, milliyyətçi və siyasi motivli anlayışların inkişafında, Bünyadovu Azərbaycan tarixşünaslığında bu istiqamətdə əsas yaradıcılarından biri kimi ittiham etmişdir.

İctimai-siyasi fəaliyyəti

1990-cı illərdə Bünyadov Bakının Azadlıq meydanında nitq söyləyən, Ermənistanın Azərbaycana hərəkətlərinə qarşı çıxan və ermənilərin iddialarına etiraz edən, bu sahədə ən çox söz söyləyən insanlardan biri idi. Ziya Bünyadov öz çıxışlarında dəfələrlə erməni tarixçilərin iddialarına cavab vermişdir. Siyasətçi Siyavuş Novruzovun sözlərinə görə, Bünyadov 1994-cü ildə Əkrəm Əylislinin erməni olduğunu iddia etmişdi.

1992-ci ildə Bünyadov Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda açıq və fəal mübarizəyə səsləyən, onun hakimiyyətə qayıdışı üçün müraciətə imza atmış 91 nəfər tanınmış ziyalıdan biri idi. 1992-ci ildə Bünyadov Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin müavini seçilmişdir. 1995-ci ildə Milli Məclisin deputatı, eyni zamanda beynəlxalq münasibətlər və parlamentlərarası əlaqələr daimi komissiyasının üzvü seçilmişdir.

Sumqayıt hadisələrinin səbəbləri haqqında fikirləri

1988-ci ildə olan Sumqayıt hadisələrinin mahiyyəti ilə bağlı Azərbaycan mətbuatında akademik Ziya Bünyadov “Niyə Sumqayıt?” məqaləsində baş vermiş hadisələrin əsl mahiyyətini aşkara çıxarmağa çalışıb. O, Moskvanın qızışdırıcı rolundan bəhs edərək SSRİ EA Afrika İnstitunun direktor müavini A.M. Vasilyevin aşağıdakı sözlərini misal gətirir:

“Əgər biz jurnalın (“Narodı Azii i Afriki”) tirajını artırmaq istəsək, bunu eləmək çox asandır: azərbaycanlıların və ermənilərin etnogenezi haqqında iki məqalə çap etmək lazımdır. Digər “yağlı” kökələr də tapmaq olar”.

Tomas de Vaala görə:

1989-cu ilin may ayında Azərbaycan Elmlər Akademiyasının o vaxtki prezidenti, ən məşhur azərbaycanlı ermənifob və tarixçi Ziya Bünyadov basqınları inkar edən ən tutarlı versiya irəli sürdü. “Nə üçün Sumqayıt?” adlı məqaləsində o, belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, ermənilər Azərbaycanı nüfuzdan salmaq və erməni millətçi hərəkatına təkan vermək məqsədilə özləri Sumqayıt basqınlarını törtətmişdilər. Bünyadov yazırdı: “Erməni millətçiləri Sumqayıt faciəsini dəqiqliklə hazırlamışdılar. Onun başlanmasına bir neçə saat qalmış televiziyanın erməni foto-müxbirləri və çəkiliş qrupu gizlicə şəhərə gəlib, tam hazır vəziyyətdə hadisələrinin inkişafını gözləməyə başladılar. İlk cinayəti Qriqoryan adlı şəxs törətmişdir. Özünü azərbaycanlı kimi qələmə verən Qriqoryan Sumqayıtda beş ermənini öldürdü.

Bünyadovun sözlərinə görə:

«Nə üçün Sumqayıt? Ona görə ki, daşnaklarda yenidən, ozü də neçənci dəfə, rəssam Vereşşaginin «Müharibənin apofeozu» əsərini «erməni kəllələrilə» müasir fotoqrafiyaya çəvirmək istəyi vardı.

De Vaala görə, Bünyadovun məqaləsi o qədər xoşagəlməz idi ki, hətta ermənilər onu nəşr etmişdi. Ziya Bünyadov eyni zamanda üzə çıxarmışdı ki, Bakı və Sumqayıta erməni emissarlarının gəlməsi, fevral ayında ermənilərin banklardan əmanətlərini çıxarması ilə bağlıdır.

Ölümü

Əsas məqalə: Ziya Bünyadovun qətli

1997-ci il fevral ayının 21-də yaşadığı binanın qarşısında cinayətkar qrup tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Qətlindən bir qədər əvvəl Müdafiə Nazirliyindəki korrupsiya ilə bağlı əlində sənədlər olduğunu bildirmişdi Bu sənədlər haqda parlamentin qapalı toplantısında həmkarlarına məlumat verdiyi də deyilir. Akademikin “Hizbullah” üzvləri tərəfindən öldürüldüyü və bununla bağlı bir neçə nəfərin azadlıqdan məhrum edildiyi deyilir.

23 fevral 1997-ci il Şəhriyar adına Mədəniyyət Mərkəzində onunla vidalaşma mərasimi keçirilmişdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin vidalaşma mərasimindən nitqindən:

Bu qədər dahi, bu qədər ali, bu qədər böyük həyat yolu keçmiş şəxsiyyətə atılan güllə, onun qətlə yetirilməsi bütün Azərbaycana xalqına edilən təcavüzdür, Azərbaycan xalqına atılan güllədir. Çünki Ziya Bünyadov Azərbaycan xalqını ən gözəl təmsil edən şəxsiyyətlərdən biri və o şəxsiyyətlərin içində seçiləni idi. [34] ‘

1997-ci ildə Bakıda yerləşən Fəxri Xiyabannda dəfn edilib.

Şəxsi həyatı

Başında araxçına bənzər papaq gəzdirməyi sevirdi. Dənizin qoynunda xəyala dalmaq onun çox sevimli adəti idi.

Ailəsi

1947-ci ildə Ziya Bünyadov Tahirə Bünyadova ilə ailə həyatı qurmuş və ömrünün sonuna qədər onunla evli idi. Onun Heydər və Cəmil adlı oğlu var idi.

Ziya Bünyadov barədə olan fikirlər

Dünyanın və Azərbaycanın tanınmış ictimai və siyasi xadimlərinin Azərbaycanın ən təcrübəli şərqşünaslarından biri olan Ziya Bünyadov barədə dedikləri fikirlər maraqlıdır. Həmin fikirlərin bir necəsi aşağıdakı kimidir:

• “O, öz varlığı ilə elə bir insan idi ki, böyük, şərəfli həyat yolu ilə elə bir yüksək səviyyəli şəxsiyyət adı almışdı ki, onun haqqında nə qədər çox desək də, yenə də tam qiymətini verə bilməyəcəyik.” – Heydər Əliyev
• “Onu haqlı olaraq “bilik xəzinəsi” adlandırırdılar. O, orta əsrlər və mənbəşünaslıq üzrə elmi məktəbin banisi idi.” – Ziyad Səmədzadə
• “Olduqca zəhmətkeş idi. Onun əqli qabiliyyəti məni elə valeh edirdi ki, özlüyümdə onu ən müasir kompüterə bənzədirdim.” – Gövhər Baxşəliyeva
• “Ziya Bünyadov xalqımızın düşmənlərinin qarşısında birmənalı olaraq həmişə düzgün mövqe tutması ilə seçilirdi.” – Yaqub Mahmudov
• “Ziya Bünyadovun ən böyük xidməti məncə Azərbaycan tarixinin düzgün yazılması işindəki xidmətləridir. Ziya Bünyadov faktiki olaraq Azərbaycan naminə şəhid oldu.” – Həsrət Rüstəmov

İrsi

Bakıda Şərqşünaslıq İnstitutu və prospekt, Astara şəhərində 2 nömrəli tam orta məktəb, Göyçay şəhərində 3 nömrəli tam orta məktəb və küçə onun adını daşıyır.

2012-ci ildə Ziya Bünyadovun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Bakı Dövlət Universitetində “Ziya Bünyadov görkəmli Azərbaycan tarixçisi və şərqşünas alimdir” mövzusunda respublika elmi konfransı keçirilib. Həmin il 20-25 dekabr tarixdə Bakı şəhər Gənclər və İdman Baş İdarəsi tərəfindən AZDBTİA-nın və “Neftçi” İSM-nin atıcılıq tirlərində onun xatirəsinə həsr olunmuş güllə atıcılığı üzrə Bakı şəhər VIII açıq turniri keçirilmişdir.

2015-ci il mayın 14-də Bakıda Ziya Bünyadovun «Xarəzmşahlar-Anuştəginilər dövləti. 1097-1231» kitabının ingilis dilində nəşrinin təqdimat mərasimi keçirilib.

Təltif və mükafatları

• 1938— İgidliyə görə medalı
• 1942— Aleksandr Nevski ordeni
• 1942— “Stalinqradın müdafiəsinə görə” medalı
• 1944— “Qafqazın müdafiəsi uğrunda” medalı
• 1945— Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
• 1945— I dərəcəli Vətən Müharibəsi Ordeni
• 1945— “Qırmızı Ulduz” ordeni
• 1945— Lenin ordeni
• 1945— Qırmızı Bayraq ordeni
• 1945— “Oktyabr İnqilabı” ordeni
• 1945— III Dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni
• 1945— “Berlinin alınmasına görə” medalı
• 1945— “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə” medalı
• 1946— “Vaffenbruderşaft” medalı
• 1946— Artur Bekker medalı
• 1965— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 20 illiyi” yubiley medalı
• 1975— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 30 illiyi” yubiley medalı
• 1982— Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi
• 1983— SSRİ XTNS-in gümüş medalı (elmdə qazandığı nailiyyətlərə görə)
• 1985— “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 40 illiyi” yubiley medalı
• 1993— Abbasqulu ağa Bakıxanov adına mükafat
• 1998— “İstiqlal” ordeni (ölümündən sonra)

Fəxri vətəndaşlıq

• 1985— Berlinin Pankov rayonunun Fəxri vətəndaşı
• 1988— Ürgənc şəhərinin ilk Fəxri vətəndaşı
• 1993— Astara şəhərinin Fəxri vətəndaşı
• 1994— Göyçay şəhərinin Fəxri vətəndaşı

Biblioqrafiya

Əsərləri

• Азербайджан в VII-IX вв.Автор: Зия Мусаевич Буниятов; Редактор: Зелик Иосифович Ямпольский. Баку: Издательство Академия наук Азербайджанской ССР, 1965, 383 стр.
• Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225-ci illər). Rus dilindən tərc. ed. C. V. Qəhrəmanov. Bakı: AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu, “Elm”, 1985.
• Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Rus dilindən tərcümə edənlər: Cabbar Cabbarov və Həsən Əlizadə. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 424 səhifə. ISBN 9789952340853
• Dinlər, təriqətlər, məzhəblər (ensiklopedik soraq kitabı). Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007.
• Qırmızı terror. Bakı: “Azərnəşr”, 1993.
• Xarəzmşahlar-Anuştəkinilər dövləti.

Məqalələri

• Babək və Bizans.
• Şəki qalasının yeri haqqında təzə məlumatlar.
• Bəzz qala-şəhərinin lokalizasiyası barədə.
• “Mingəçevir” adı haqqında.
• “Xürrəm” sözü barədə.Əbu Həccah haqqında bir neçə söz
• Quranın 36-ci yasin surəsi haqqında bir neçə söz
• Mxitar Qoşun Alban Xronikası
• Kaqan titulu haqqında
• Qarapapaqlar
• MİFLƏR VƏ MİFUYDURANLAR
• Tüfeyillik edən qeyri formalar
• Niyə Sumqayıt olaylarının analizi [
• Gevorq Eminin məcburi mükaliməsi haqqında

Publisistika

• Hansı Naxçıvan?
• “Şah İsmayıl”, yaxud Xətai
• Xalqın rəhbəri
• Kimdir günahkar?
• Maraqlı təqdiqat əsər

Tərcümələri

• Moisey Kalankatuklu”Alban tarixi”. Mxitar Qoş “Alban salnaməsi” Mətn. Bakı: “Avrasiya press”, 2006.
• əl-Bakuvinin “Kitəb təlxisi-l-əsər” (1971)
• ən-Nəsəvinin “Sultan Cəlaləddin Məngburnunun həyatı” (1973)
• əl-Hüseyninin “Əxbəru-d-dauləti-s-səlcuqiyyə”(1980)
• İbn Əsəm əl-Kufinin “Fəthlər kitabı” (1981
• Mixail Kolosov. Vəzifədə Mətn