Azərbaycan dili sintaksis

Cümləni təşkil edən sözlər müəyyən cümlə üzvü olur. Mübtəda və Xəbər cümlənin baş üzvləri, Təyin, Tamamlıq, Zərflik isə cümlənin ikinci dərəcəli üzvləridir. Mübtəda və Xəbər cümlənin qrammatik əsasını təşkil edir.

SİNTAKSİS

1. Sintaksis mənşəyinə görə yunan sözü olub birləşmə, tər-ti-bat deməkdir. Qrammatikanın bir şö’bəsi kimi sintaksis sözlərin söz birləşmələri və cümlələr şəklində birləşmə qaydalarından bəhs edir. Sintaksis söz birləşmələri və cümlələr adlanan iki bö-yük hissədən ibarətdir.
Söz birləşmələri əşyalar arasında, əşyalarla əlamətlər, hərəkət-lər arasında əlaqələri ifadə edir və söz birləşmələri əmələ gətirən sözlər əvvəlki mə’nasını itirmir. Sözlərin sintaktik əlaqələr va-sitəsi ilə birləşməsi sayəsində əmələ gələn söz birləşmələrinin ma-hiyyətini, onların tipləri və əmələ gəlmə yollarını, birləşmədə işti-rak edən tərəflərin qrammatik əlamətlərini öyrənmək, söz bir-ləş-məsi ilə mürəkkəb sözün, cümlənin oxşar və fərqli cəhətləri ni aş-kar-lamaq sintaksisin ən zəruri məsələlərindəndir.
Sintaksisin məşğul olduğu sahələrdən biri və ən başlıcası cüm-lə problemidir. Bitmiş bir fikri ifadə edən ən böyük dil vahidi olan cümlənin quruluşca növləri, cümlə üzvləri, əlavə və xüsusiləş-mələr, qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan söz-lər, təktərkibli, cüttərkibli, bütöv və yarımçıq cümlələr, məqsəd və intonasiyaya görə sadə cümlənin növləri, budaq cümlənin rəngarəng növ və tipləri və s. bu kimi məsələlər sintaksisin əsas tədqiqat sahələridir.
Dil sistem xarakteri daşıyır və bu sistemi təşkil edən dil vahid-ləri (fonem, söz, söz birləşməsi, cümlə) özünəməxsus qanunauyğunluqla sıralanaraq dilin ümumi mənzərəsini təşkil edir. Bu sis-temin başlanğıcında fonem, sonunda isə cümlə dayanır. Demə-li fonem dilin ilk, özlüyündə heç bir mə’naya malik olmayan va-hidi, cümlə isə dilin son, ən mə’nalı vahididir. Söz birləşməsi bu silsilədə sözlə cümlənin sərhədində dayanır.
Söz birləşməsi də söz kimi dilin ad bildirmə vasitələri sahəsi-nə aid olub əşyaları, hadisələri, prosesləri və s. bildirir. Bu o deməkdir ki, söz birləşməsi sintaktik mövqeyinə, cümlədəki roluna və mə’nasına görə sözə yaxınlaşır və söz kimi cümləyə tikinti ma-terialı olaraq daxil olur.
2. Söz birləşmələri: Söz birləşməsi iki və ya daha artıq müs-tə-qil sözün mə`na və qrammatik cəhətdən birləşməsindən əmələ gəlir. Məs: qol saatı, göy çəmən, işə yarayan, məktəb direktoru və s.
3. Söz birləşmələrinin quruluşu: Bu birləşmələr quruluşuna gö-rə iki cür olur:
a) Sadə söz birləşməsi: Sadə söz birləşməsi iki müstəqil sözdən ibarət olur. Məs: dəniz kənarı, məktəb direktoru, qızıl üzük, şe`-ri əzbərləmək və s.
b) Mürəkkəb söz birləşməsi: Bu birləşmələr isə üç və ya daha artıq sözdən ibarət olur. Məs: qoşa qala qapıları, vətənin azad-lığı uğrunda vuruşanlar və s.
4. Söz birləşməsi və söz: Söz leksik kateqoriya, söz birləşmə-si isə qrammatik kateqoriyadır. Həm söz, həm də söz birləşmə-si ad bildirir. Məs: dağ, dəniz (söz); Xəzər dənizi, Qafqaz dağ-ları (söz birləşməsi). Bu cəhətdən sözlə söz birləşməsi arasında yaxınlıq var. Fərqlər aşağıdakılardır:
a) Jöz səslərdən (ata-a,t,a), söz birləşməsi sözlərdən əmələ gə-lir (ana dili-ana,dili).
b) Söz ümumən ad bildirir (üzük, kitab, oxumaq), söz birləş-məsinin tərkibində sözlərin mə`nası bir qədər konkretləşir və ona görə də söz birləşməsi sözə nisbətən konkret ad bildirir (qızıl üzük, kitab mağazası, mahnı oxumaq).
5. Söz birləşməsi və cümlə. Söz birləşməsi ilə cümlə arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər var:
Oxşar cəhətlər: a) həm söz birləşməsi, həm də cümlə sözlərdən əmələ gəlir. Məs: Baharın gəlişi (söz birləşməsi); Bahar gəlir (cümlə). b) həm söz birləşməsində, həm də cümlədə sözlərin sırası eyni olur. Məs: Uşaqlar dərsdən gələndə (söz birləşməsi); Uşaqlar dərsdən gəldilər (cümlə).
Fərqli cəhətlər: a) Söz birləşməsi bitmiş fikir ifadə etmir, cüm-lə isə bitmiş fikir ifadə edir. b) Söz birləşməsində intonasiya bitkinliyi yoxdur, cümlədə isə intonasiya bitkinliyi var. c) Söz birləşmələrində baş üzvlər olmur, cümlələrdə isə baş üzvlər olur və bunlar bir-biri ilə əlaqələnir. ç) Söz birləşməsi nitqin nisbətən kiçik, cümlə isə böyük vahididir. Söz birləşməsi də söz kimi cümlənin tərkibində işlənir, müstəqil ola bilmir. d) Söz birləşməsi bir sözdən ibarət ola bilmədiyi halda, cümlə bir sözdən ibarət ola bilir. Məs: Soyuq hava (söz birləşməsi); Soyuqdur (cümlə).
6. Söz birləşməsində əsas və asılı tərəflər. Söz birləşməsində söz-lərdən biri əsas, digəri isə asılı olur. Asılı söz əsas sözə tabe olub onu müxtəlif cəhətlərdən izah edir. Azərbaycan dilində söz birləşməsinin əsas sözü birləşmənin ikinci tərəfində, asılı söz isə birinci tərəfində olur. Ona görə də “asılı söz, əsas söz” əvəzinə daha çox “birinci tərəf, ikinci tərəf” ifadələrindən istifadə olunur. Məs: əlvan çiçəklər, uca dağ, vətəni qorumaq və s. Bu birləşmələrdəki “çiçəklər, dağ, qorumaq” sözləri əsas söz, yaxud ikinci tərəf, “əlvan, uca, vətəni” sözləri isə asılı söz, yaxud birinci tərəfdir.
7. Söz birləşmələrinin növləri. Əsas tərəfin ifadə vasitəsinə görə söz birləşməsinin iki növü var. 1) ismi birləşmələr (zəngin tor-paqlar, pəncərə şüşəsi); 2) fe`li birləşmələr (vətəni sevən, məktəbə getmək, evə gedəndə).
8. İsmi birləşmələr. İkinci, yə`ni əsas tərəfi adlarla (əsasən isim, sifət, say, eləcə substantivləşən-ismin xüsusiyyətlərini qəbul edən başqa sözlərlə) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr de-yilir. Məs: yaşıl meşə, əsgərlərin beşi, dəmir iradə və s.
İsmi birləşmələrdə bir qayda olaraq birinci tərəf (asılı söz) ikinci tərəfi (əsas söz) izah, tə`yin etdiyindən həmin birləşmələrə tə`yini söz birləşmələri deyilir. Forma və mə`na xüsusiyyətlərinə görə tə`yini söz birləşməsi üç növə ayrılır.
9. Birinci növ tə`yini söz birləşmələri. Bu birləşmələrin əm-ə-lə gəlməsində heç bir formal əlamət, şəkilçi iştirak etmir. Məs: dəmir iradə, taxta qapı, yaşıl yarpaq və s.
Birinci növ ismi birləşmələrin ikinci tərəfi (əsas söz) adətən isimlə, birinci tərəfi (asılı söz) isə müxtəlif nitq hissələri ilə (isim, sifət, say, əvəzlik, fe`li sifət) ifadə olunur. Məs: dəmir qapı (isim, isim); şirin söhbət (sifət,isim); beşinci sinif (say, isim); bu ölkə (əvəzlik,isim); oyanan Şərq (fe`li sifət, isim).
Birinci növ tə`yini söz birləşmələrinin tərəfləri parçalanaraq ayrı-ayrılıqda cümlə üzvü olur. Birinci tərəf tə`yin ikinci tərəf isə cümlənin müxtəlif üzvləri rolunda çıxış edir. Məs: Yaşıl qələm yerə düşdü. Torpaq yol narahat idi.
Tərkibindəki sözlər mə`naca ayrılmağa imkan vermədikdə bi-rinci növ tə`yini söz birləşmələri bütövlükdə cümlənin üzvü olur. Məs: Yarım əsr bir igidin ömrüdür.
10. İkinci növ tə`yini söz birləşmələri. Birinci tərəfi şəkilçisiz (birinci tərəf qeyri-müəyyən yiyəlik halda olur), ikinci tərəfi 3-cü şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə (-ı,-i,-u,-ü) əmələ gələn ismi birləşmələrə ikinci növ tə`yini söz birləşməsi deyilir. Məs: Odlar yur-du, bahar fəsli, pəncərə şüşəsi və s.
İkinci növ birləşmələrin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
a) Bu birləşmələrin tərəfləri bir qayda olaraq isimlə ifadə olunur (əsgər anası, təyyarə gölgəsi və s).
b) Başqa nitq hissələrinə aid olan söz bu birləşmənin tərəflə-ri kimi işləndikdə substantivləşir, yə`ni ismin xüsusiyyətini qəbul edir (gözəllər gözəli, işləmək həvəsi, oxumaq arzusu və s).
c) Bu birləşmələrin tərəfləri arasına başqa söz artırmaq olmur. Məs: vətən torpağı, hava yolları və s.
ç) Bu birləşmələrin tərəfləri eyni zamanda cəmlənə bilmir. Bi-rinci tərəf cəm olanda ikinci tərəf tək (sular sonası, ellər gözəli), ikinci tərəf cəm olanda birinci tərəf tək olur (Qafqaz dağları, türk dilləri, Şərq ölkələri).
Qeyd: İstisna hallarda hər iki tərəf cəmlənə bilir. Məs: həm-karlar ittifaqları, atalar sözləri, elmlər doktorları və s.
İkinci növ tə`yini söz birləşmələrinin tərəfləri hissələrə ayrıl-mır və bütöv şəkildə cümlənin bir üzvü yerində işlənir. Məs: Gələn məktəb direktorudur. Qız qalası əzəmətlidir.
11. Üçüncü növ tə`yini söz birləşmələri. Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçilərinin köməyi ilə yaranan is-mi birləşmələrə üçüncü növ ismi birləşmələr deyilir. Məs: ağacın yar-pağı, kəndin yolları, Nizaminin poemaları və s.
Üçüncü növ birləşmələrin tərəfləri, əsasən, isimlərlə ifadə olunur. Başqa nitq hissələrinə aid sözlər bu birləşmənin tərəfləri ol-duqda isimləşir, yə`ni substantivləşir. Məs: oxumağın mə`nası, yolun uzunu, deyilənlərin çoxu və s. (oxumaq-məsdər, uzun-sifət, çox-saydır. Bu birləşmələrdə isimləşmişdir).
Üçüncü növ birləşmənin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
a) Hər iki tərəfinin şəkilçisi var. (Əlinin kitabı).
b) Bu birləşmənin ikinci tərəfi hər üç şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul edir. Məs: mənim qələmim, bizim qələmimiz; sənin kitabın, sizin kitabınız; onun dəftəri, onların dəftəri(ləri).
c) Bu birləşmənin tərəfləri arasına söz artırmaq olur. Məs: Nizaminin lirikası-Nizaminin fəlsəfi, ictimai və orijinal lirikası və s.
ç) Bu birləşmələrin tərəfləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də hər ikisi eyni zamanda cəmlənə bilər. Məs: tarixlərin yadigarı, Bül-bü-lün mahnıları, natiqlərin çıxışları, çayların suları.
Üçüncü növ tə`yini söz birləşmələri hissələrə ayrılmadan cü-mlənin bir üzvü yerində işlənir. Məs: Evin qapısı açıldı.
Qeyd: Bə`zi hallarda üçüncü növ tə`yini söz birləşməsinin birinci tərəfi I və II şəxs əvəzlikləri ilə ifadə olunur, lakin ikinci tə-rəfdə buna uyğun şəkilçi işlənmir. Məs: bizim qızlar, sizin dağ-lar və s. Belə birləşmələri ayırıb birinci tərəfi tə`yin, ikinci tərəfini isə sualına müvafiq cümlə üzvü kimi təhlil etmək lazımdır. Məs: Bizim uşaqlar dərsə gecikmişdilər.
12. Fe`li birləşmələr. İkinci, əsas tərəfi fe`lin təsriflənməyən for-maları (məsdər, fe`li sifət və fe`li bağlamalar) ilə ifadə olunan söz birləşmələrinə fe`li birləşmələr deyilir. Məs: məktəbə getmək (məsdər), məktəbə gedən (fe`li sifət), məktəbə gedəndə (fe`li bağlama).
Fe`li birləşmələrin ikinci tərəfinin bu fe`l formalarından han-sı ilə ifadə olunmasının bir o qədər də fərqi yoxdur. Əgər fe`li birləşməyə misal söyləmək lazım gələrsə, fərq qoymadan onların hər birindən nümunə vermək olar. Məs: yaxşı oxumaq, yaxşı oxu-yan, yaxşı oxuyanda və s.
Fe`li birləşmələrin ikinci tərəfləri fe`llə ifadə olunduğundan hə-rəkət bildirir, birinci tərəf isə həmin hərəkəti müxtəlif cəhətlərdən izah edir. Məs:
a) Birinci tərəf hərəkətin subyektini bildirir (uşaqlar gülər-kən)
b) Birinci tərəf hərəkətin obyektini bildirir (tamaşaya bax-maq)
c) Birinci tərəf hərəkətin yerini bildirir (dağlara qalxmaq)
ç) Birinci tərəf hərəkətin zamanını bildirir (səhər oyanmaq)
d) Birinci tərəf hərəkətin kəmiyyətini bildirir (az danışmaq)
e) Birinci tərəf hərəkətin tərzini bildirir (durub baxmaq)
ə) Birinci tərəf hərəkətin səbəbini bildirir (işləyib yorulmaq)
Fe`li birləşmələrə tərkiblər də deyilir. Tərkiblər əsas tərəf-lə-rin (ikinci tərəf) adları ilə adlanır.
Qeyd: Birləşmələrdə iki tərəf (tabe olan və tabe edən) və iki söz olur. Tərkiblərdə isə sözlərin miqdarı çox olur. Birləşmə və tər-kiblərin cümlədə rolu onların əsas tərəfləri olan fe`li bağlamanın, fe`li sifətin və məsdərin cümlədəki rolu kimidir.
13. Fe`li bağlama tərkibləri. Əsas tərəfi fe`li bağlama ilə ifa-də olunan tərkiblərə fe`li bağlama tərkibləri deyilir. Məs: Qür-bət-də xan olunca, Vətənində dilən,gəz.
14. Fe`li sifət tərkibləri. Əsas tərəfləri fe`li sifətlərlə ifadə olu-nan birləşmələrə fe`li sifət tərkibləri deyilir. Məs: Özünü xalqdan üstün tutanları xalq sevmir.
15. Məsdər tərkibləri. Əsas tərəfi məsdərlə ifadə olunan tər-kib-lərə məsdər tərkibi deyilir. Məs: İnsana yalan demək yaraşmaz.
Fe’li birləşmələr təhlil zamanı parçalanmır və bütöv halda cümlənin müəyyən bir üzvü vəzifəsində işlənir.

Sintaksis

Sintaksis (yun. syntaxis) — qrammatikanın bir şöbəsidir. Qrammatikannın sintaksis bölməsində söz birləşmələri və cümlələrdən bəhs olunur.

Etimologiyası

Sintaksis sözü Qədim Yunan dilində σῠ́ντᾰξῐς (súntaxis) birləşmə, tərtibat deməkdir. Sintaksis sözü dilin sintaktik quruluşu və dilin sintaktik quruluşundan bəhs edən elm mənalarında işlənir.

Tarixi

Dilçilik tarixində Sintaksisə aid ilk məlumatlara Qədim Hind dilçiliyində rast gəlmək olar. Hind qrammatikalarında sintaksisə müəyyən yer verilmişdir. Bu bölmədə hal, zaman və şəkil formalarının işlənmə qaydaları göstərilmişdir. Antik dilçiliyin ikinci qolunu təşkil edən İskəndəriyyə qrammatikası məktəbinin nümayəndələri sintaksis məsələləri ilə məşğul olmuşlar. Frakiyalı Dionisinin cümləyə verdiyi tərif 2000 ildən artıqdır ki, kiçik dəyişikliklərlə normativ qrammatikalarda yaşamaqdadır.

Dilçilik elmində sintaksis məsələlərinə ilk dəfə XVII-XVIII əsrlərdə Fransada formalaşmış Por-Royal qrammatikası məktəbi nümayəndələri toxunmuşlar. Por-Royal monastrının rahibləri olan A.Arno məntiqçi, Lanslo isə dilçi idi. Onların 1660-cı ildə nəşr etdirdikləri “Ümumi rasional qrammatika” kitabı fonetika və qrammatika hissələrindən, qrammatika isə öz növbəsində, morfologiya və sintaksis bölmələrindən ibarətdir. Sintaksis bəhsində ikiüzvlü və üçüzvlü vahidlərdən danışılır.

1871-1888-ci illərdə Gənc qrammatiklər məktəbinin nümayəndəsi Bertold Delbryuk və F. Vindşin birlikdə yazdığı beşcildlik “Sintaktik tədqiqatlar” əsərində Sintaksis məsələlərinə gəniş yer verilmişdir.

Azərbaycan dilçiliyində isə K. Abdullayevin “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri”, Q. Kazımovun “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis”, B. Xəlilovun “Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis)” Ə. Abdullayev, Y. Seyidov və A. Həsənovun birgə yazdığı “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis” kitablarında və digər müəlliflərin əsərlərində, müxtəlif namizədlik dissertasiyalarında, müasir elmi ədəbiyyatda çap olunan məqalələrdə Sintaksis məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir.

Haqqında

Sintaksis dilin qrammatik quruluşu haqqında elm olub sintaktik vahidlər sistemini (söz birləşmələri, cümlələr, mürəkkəb sintaktik bütövlər) sintaktik vahidlərin qurulması və bağlanma vasitələrini öyrənir.

Sintaksis sözünün dilin sintaktik quruluşu mənası dedikdə söz birləşmələrinin və cümlələrin quruluşu başa düşülür. Son dövrlərdə mətn dilçiliyinin yaranması ilə bağlı olaraq mətn də sintaksisdə öyrənilir. Dilin sintaktik quruluşu dedikdə söz birləşməsi, cümlə ilə yanaşı, mətnin quruluşu da bura daxildir. Mətn cümlələrin bir-biri ilə əlaqələnməsi ilə yaranır. Sintaksis sözünün dilin sintaktik quruluşundan bəhs edən elm mənası dedikdə isə dilin sintaktik quruluşunu öyrənən dilçilik şöbəsi nəzərdə tutulur. Qrammatikanın bir şöbəsi olan sintaksis isə sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin mətn şəklində əlaqələnməsi qaydalarından bəhs edən elmdir.

Qeyd: Mətn sintaktik-semantik cəhətdən birləşən cümlələrin birliyidir. Mətnlər makro və mikro olmaqla iki yerə ayrılır. Mikromətnlərə sintaktik bütövlər də deyilir. Ümumiyyətlə, cümlələr sintaktik-semantik cəhətdən birləşərək mikromətnləri, yəni sintaktik bütövləri əmələ gətirir.

Söz birləşmələri – iki və daha atıq leksik mənalı sözün məna və qrammatik cəhətdən birləşməsinə deyilir. Köməkçi nitq hissələri də söz birləşməsində iştirak edə bilər, lakin söz birəşməsinin tərəfi ola bilməz.

Ayrı-ayrı sözlər kimi, söz birləşmələri də əşya və hadisələri adlandırır. Sintaksisi söz birləşmələrinin quruluş modelləri, növləri, qrammatik əlamətləri, mürəkkəb söz və cümlə yaradıcılığında rolu ətraflı nəzərdən keçirilir.

Sintaktik əlaqələr – qrammatik vasitələrin ilkin istifadəsi dövründə sözlərin sıralanması, bir-birinə yanaşması üsullarından istifadə olunmuşdur. Daha sonralar əlaqə üsulları təkmilləşmiş və qoşulma, uzlaşma, idarə əlaqələri meydana çıxmışdır. Lüğət tərkibi zənginləşdikcə sözlər arasındakı qrammatik əlaqələnmə üsulları da inkişaf etmişdir. Beləliklə, zəngin qrammatik əlaqələr sayəsində dildə müxtəlif söz birləşmələri və cümlələr formalaşmışdır. Söz birləşməsi və cümlələr iki cür əlaqə ilə əlaqələnir.

Məna əlaqəsi
Sintaktik əlaqə

Sintaktik əlaqələrin də iki növü var: tabesizlik əlaqəsi və tabelilik əlaqəsi.

Cümlə – bitmiş fikir ifadə edən söz və ya söz birləşməsinə deyilir.

İntonasiyasına görə cümlənin 4 növü var: Nəqli, Sual, Əmr, Nida cümlələri.

Cümləni təşkil edən sözlər müəyyən cümlə üzvü olur. Mübtəda və Xəbər cümlənin baş üzvləri, Təyin, Tamamlıq, Zərflik isə cümlənin ikinci dərəcəli üzvləridir. Mübtəda və Xəbər cümlənin qrammatik əsasını təşkil edir.

Cümlə quruluşuna görə sadə və mürəkkəb ola bilər. Mürəkkəb cümlələr də tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrə ayrılır. Sadə cümlənin bir qrammatik əsası olur. Mürəkkəb cümlənin iki və daha artıq qrammatik əsası ola bilər .