Azrbaycan şifahi xalq dbiyyatı
Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusən aşıq sənəti qonşu xalqların ədəbiyyatlarına da dərin təsir göstərmiş, bir sıra gürcü və erməni şairləri türk dilində yazıb-yaratmışlar. XVIII əsr erməni şairi Sayat Nova şeirlərinin əksəriyyətini indi onun nəvələrinin bəyənmədiyi türk (Azərbaycan) dilində qələmə almışdı.
Azərbaycan folkloru
Azərbaycan folkloru — kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan, müəllifləri məlum olmayan ədəbiyyatdır. Qədimlikdən, tarixdən xəbər verməklə yanaşı Azərbaycan xalqının ruhundan süzülən mədəniyyətdir.
Yalançı çobanın nağılı
Zəngin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyati dünyanın digər xalqlarının folkloru arasında özünəməxsus yer tutur. Bütün xalqların ədəbiyyatları üçün ilk və səciyyəvi olan kollektiv yaradıcılıq Azərbaycan ədəbiyyatının da əsasını qoyub.
Azərbaycanlıların zəngin bir şifahi ədəbiyyatı var. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. İngilis dilindən götürülmüş bu termin — folk -xalq, lore isə bilik, hikmət (xalq müdrikliyi) anlamındadır.
Şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri – ibtidai insanların məişət, təbiət hadisələri, ovçuluq, əmək və digər bu kimi məsələləri haqqında təsəvvürləri və bununla əlaqədər keçirdikləri hisslərin tərənnümüdür. Bunlar qədim dövrlərdə yaranaraq, dildən-dilə, ağızdan ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücün parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır.
Bu hislərin ilk nümunələri isə əmək nəğmələridir. Folklorun digər formaları – nağıllar, dastanlar, hikmətli sözləri və s. nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı kollektiv yaradıcılıq olduğu üçün xalqın çox hissəsinin arzu və istəklərini, müxtəlif hadisələrə münasibətini, tərbiyəvi görüşlərini özündə əks etdirir.
Şifahi xalq ədəbiyyatının qələmə alınması – təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yox, bir çox başqa elmlərin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və s. inkişafı üçün də böyük rol oynayıb. Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının dili türk dillərindən biridir və təbidir ki, qədim türk xalqlarının yaratdığı dastanların süjetləri, motivləri Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında da geniş şəkildə öz əksini tapıb [1]
Mündəricat
- 1 Azərbaycan mifologiyası
- 2 Ortaq türk folkloru
- 3 Azərbaycan folkloru janr zənginliyi
- 4 Azərbaycan folkloru orta əsrlərdə
- 5 Aşıq sənəti
- 6 Lirik növ
- 6.1 Nəğmələr
- 6.1.1 Əmək nəğmələri
- 6.1.2 Mərasim nəğmələri
- 6.1.3 Mövsüm nəğmələri
- 6.1.4 Qəhrəmanlıq nəğmələri
- 6.2.1 Laylalar
- 6.2.2 Oxşamalar
- 7.1 Əfsanələr
- 7.2 Rəvayətlər
- 7.3 Lətifələr
- 7.4 Nağıllar
- 7.4.1 Nağılların adları
- 8.1 Xalq oyunları
- 8.2 Xalq tamaşaları
- 8.3 Xalq şəbihləri
Azərbaycan mifologiyası Redaktə
Azərbaycan ədəbiyyatının qaynağında zəngin və dərin məzmunlu Azərbaycan folkloru durmaqdadır. Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası Qədim hind, Qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. İnsan cəmiyyətinin ilkin formalaşma dövrünün bədii təfəkkür məhsulları olan bu mifik ünsürlərdə kosmosla xaos, yəni dünya düzəni ilə qarmaqarışıqlıq, nizamsızlıq, dünya düzəninin bu nizamsızlıqdan yaranması və eyni münasibətlərin insan cəmiyyətində əks olunması özünə yer tapmışdır. Mifik dünyagörüşündə insan cəmiyyətində kosmos, yəni əksər insanlar tərəfindən qəbul edilmiş qayda-qanunlar toplusu əsas etibarilə cəmiyyətin aparıcı nizamını – ailə, məişət, insanla təbiət arasında qarşılıqlı anlaşma proseslərini əhatə edir. Mifoloji dünyagörüşünün ayrı-ayrı ünsürləri indiyə qədər folklorun ovsun, alqış, qarğış, rəvayət, qodu və sayaçı mərasimi ilə ilgili mətnlərdə qorunub saxlanmışdır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında “Kosa-Kosa”, “Qodu-Qodu”, “Novruz”, “Xıdır Nəbi” və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.
Ortaq türk folkloru Redaktə
“Kitabi Dədə Qorqud” dastanına həsr edilmiş rəsm əsərləri
Azərbaycan folklorunun özəlliklərindən birini – onun başqa türk xalqlarının folkloru ilə ortaq cəhətlərə malik olması təşkil edir. Bu xalqların şifahi söz sənətində bir çox mətnlərin üst-üstə düşməsi həmin örnəklərin vahid etnocoğrafi məkanda meydana gəlməsini və o cümlədən türk xalqlarının vahid bir kökə bağlılığını göstərir. Qədim türk ədəbiyyatına aid olan dastanlar arasında “Oğuznamə”lər xüsusi bir silsilə təşkil edir. “Köç”, “Ergenekon”, “Şu”, “Qayıdış” kimi dastanlarda isə bütöv şəkildə prototürklərin mühüm problemləri öz bədii-mifoloji əksini tapmışdır. Həmin dastanların çoxu xülasə şəklində XI yüzillikdə yaşayıb-yaratmış türk alimi Kaşğarlı Mahmudun “Divanü Lüğat-it-Türk” (“Türk dilinin divanı”) əsərində öz əksini tapmışdır. Bu dastanlar xalqların böyük hicrəti dövrünün bədii-mifik dünyagörüşünü özündə saxlamaqdadır.
Azərbaycan folkloru janr zənginliyi Redaktə
Azərbaycan folkloru janr zənginliyinə malikdir. Həyatı əks etdirmə baxımından lirik, epik və drammatik növləri vardır. Bu ədəbi növlərin hər birinə məxsus janrlar yaranmış, zaman-zaman zənginləşmişdir. Lirik və epik folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. Müxtəlif ədəbi növlərin janrlarında folklora xas olan ortaq cəhətlərlə yanaşı, məzmun və forma baxımından fərqli xüsusiyyətlər də vardır. Epik folklor janrlarından nağıl, xalq müdrikliyinin ifadəsi olan atalar sözləri və zərbi-məsəllər tarix boyu qonşu xalqların folklor və klassik ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Lirik janrlardan bayatılarda xalq həyatının və məişətinin müxtəlif tərəfləri bədii-emosional şəkildə əks olunmuşdur. Qədim türk xalqlarının özünəməxsus poeziyası olmuş və bu poeziya türklərin milli vəzni olan heca və ya “barmaq” vəznində yaradılmışdır. Müxtəlif şeir şəkillərində heacaların sayı müxtəlif olsa da, epik süjetli uzun şeirlər və dastanlar əsas etibarilə yeddihecalıq formada yaradılmışdır. Bu cür şeirlər insanın yaddaşında daha yaxşı qorunub saxlanır. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janrlarından olan bayatıların da hər misrası yeddi hecadan ibarət olur.
Folklor janrları arxaik və çağdaş janrlar kimi iki yerə bölünür. Arxaik folklor janrlarında sınamalar, ovsunlar, fallar, andlar, dualar, alqışlar və qarğışlar geniş yer tutur. Ancaq bu bölgü şərtidir; belə ki, folklor yaranma prosesi bütün tarix boyu getdiyindən, bu janrlara da müntəzəm olaraq yeni-yeni örnəklər əlavə olunur.
Lirik növdə bağlı olduğu hadisə və ya proses baxımından ən qədim janr olan nəğmələr müxtəlif növlərə bölünür. Əmək prosesi ilə bağlı olan holavar və sayaçı sözlər, mövsümi proseslərlə bağlı mövsüm nəğmələri, müxtəlif mərasimlərlə bağlı olan toy və yas nəğmələri, qəhrəmanlarla bağlılıq təşkil edən qəhrəmanlıq nəğmələri və son olaraq fərqli məişət münasibətləri zəmnində yaranmış layla və oxşamalar.. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janlarından birini də bayatılar təşkil edir. Bayatılar əsasən insanın lirik-fəlsəfi duyğularını yığcam poetik şəkildə ifadə etməyə xidmət göstərir. Bu poetik formanın janr xüsusiyyətlərini qeyd olunan janrlar da əsasən daşıyır — layla, nazlama, ağı, sayaçı sözü, holavar, vəsfi-hal və s. örnəklər. Bundan başqa, bayatı-bağlama, bayatı-deyişmə, bayatı-tapmaca kimi örnəklər də bu poetik formanın daxilində özünə yer tutur. Bayatılar dörd misradan, hər misra yeddi hecadan ibarət olur. Qafiyələnmə sistemi əsasən a-a-b-a şəklindədir. Tarixən türkdilli poeziyada cinasa çox fikir verildiyindən, qafiyələri cinas təşkil edən bayatı örnəkləri də çoxdur. Bayatının forma növlərindən biri də ilk misrası ancaq qafiyədən ibarət olan növdür. Bu cür bayatılara daha çox Kərkük folklorunda rast gəlinir. Bayatıda adətən birinci və ikinci misralar əsas mənanı ifadə etmək üçün hazırlıq rolunu oynayır.
Geniş yayılmış lirik folklor janrlarından birini də xalq mahnıları təşkil edir. Bunlar konkret musiqi motivinə bağlı olan müxtəlif formalı poetik mətnlərdir. “Aman nənə”, “Ay lolo”, “Sona bülbüllər”, “Süsən sünbül” və s. xalq mahnıları indi də müğənnilərin repertuarında qalmaqdadır. İfa tərzinə görə xalq mahnıları arasında solo, xor və deyişmə-mahnılar seçilir.
Xronoloji baxımdan epik folklor janrlarından əfsanələr ilk öncə nəzərdən keçirilir. Əfsanələri başqa epik janrlardan fərqləndirən başlıca əlamət – onda fantastik element və hadisələrin iştirak etməsidir. Eyni əlamətin daşıyıcısı olan sehrli nağıllardan fərqli olaraq, əfsanələrdə süjet bitkin xarakter daşımayıb, yalnız bir fraqment şəklində olur. Təsvir etdiyi obyekt və hadisənin məzmununa görə Azərbaycan folklorunda əfsanələrin kosmoqonik, zoonimik, toponimik və etnonimik növləri vardır. Ən qədim əfsanələr kainat, dünya və səma cisimlərinin yaranması ilə bağlı olan örnəklərdir. Azərbaycan folklorunun janrları arasında əfsanə və rəvayətlərdən sonra nağıllar epik növün ən geniş yayılmış örnəklərini təşkil edir.
Atalar sözü və məsəllər də Azərbaycan folklorunun epik janrları arasında geniş yayılmışdır. Xalqın uzun əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübələrin ümumiləşmiş yekunu, nəticəsi olan atalar sözü və məsəllər türk xalqları arasında geniş yayılmış, bir çox hallarda cəmiyyətdə əxlaq kodeksini əvəz etmişdir. Bu janrın ilk örnəkləri Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk”, “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi klassik yazılı abidələrdə özünə yer tapmışdır. Oğuz tayfalarının müdrikliyini ifadə edən xüsusi atalar sözü topluları – “Oğuznamə”lər də Azərbaycan folklorunun qiymətli abidələrindəndir.
Azərbaycan folklorunun dramatik janrları xalq oyunları və meydan tamaşaları ilə təmsil edilmişdir. Bunların ən səciyyəvi örnəyi kimi “Kosa-Kosa” dramını göstərmək olar. İslamın qəbulundan sonra peyğəmbər ailəsinə məxsus müqəddəslərin faciəsi mövzusunda xalq arasında geniş yayılmış şəbihlər də xalq dramlarına daxildir.
Azərbaycan folkloru orta əsrlərdə Redaktə
Soldan sağa: “Koroğlu dastanı” və “Aşıq Qərib” (Xıdır İlyasla bir yerdə) və Əsli və Kərəm dastanlarına həsr edilmiş rəsm əsərləri
Azərbaycan folklorunun inkişaf mərhələləri arasında orta əsrlərin xüsusi yeri vardır. Bu dövrdə – XVI–XVIII yüzilliklərdə dastan janrı xüsusilə geniş inkişaf etmiş, Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım kimi qüdrətli sənətkarlar ərsəyə gəlmişdi. Əsasən irfanla bağlı olan orta əsr məhəbbət dastanları – “Qurbani”, “Aşıq Qərib-Şahsənəm”, “Əsli-Kərəm”, “Abbas-Gülgəz”, “Şah İsmayıl-Gülzar”, “Tahir-Zöhrə”, “Alıxan-Pəri”, “Arzu-Qəmbər”, qəhrəmanlıq dastanı “Koroğlu” bu dövrün məhsuludur. Məhəbbət dastanlarından fərqli olaraq, “Koroğlu” müxtəlif qolların toplusu olmaqla “Dədə Qorqud” dastanlarının ənənəsini davam etdirir və buna görə də epos adlanır. “Koroğlu” eposunun süjetində konkret tarixi hadisə – XVI–XVII yüzilliklərdə Türkiyə və Azərbaycanda baş vermiş Cəlalilər üsyanı dursa da, formalaşma prosesində abidəyə bir sıra əlavə süjetlər artırılmış, bəzi hallarda mifik motivlərdən də istifadə edilmişdir.
Folklor örnəkləri əsas etibarilə anonim – müəllifsiz olduğundan, konkret müəllifi olan aşıq ədəbiyyatının Azərbaycan folklorunda xüsusi yeri vardır. XVI yüzillikdə əsası qoyulan və dövrümüzə qədər davam edən aşıq sənətinin ən böyük nümyaəndələri “ustad aşıqlar” termini ilə ifadə edilir. Azərbaycan folklorunda ilk ustad aşıq kimi Qurbaninin adı çəkilir. Qurbani Şah İsmayıl Xətaidən (1487–1524) yaşca bir qədər böyük olmuş və onunla müəyyən münasibətləri olmuşdur. Səfəvilərin tarixindən və “Qurbani” dastanından bu xalq sənətkarı haqqında müəyyən məlumatlar almaq mümkündür.
Aşıq sənəti Redaktə
Aşıq yaradıcılığı xalq ədəbiyyatının mühüm, həm də zəngin hissəsi olub, tarixin çox qədim zamanlarından baş alıb gəlir. Aşıq şeirinin müəllifinin məlum olması onu fərqləndirən əsas cəhətlərdəndir. Qədim dövrlərdə dədə, bəzən də ozan, varsaq adlandırılan aşıqlar yaşadıqları zəmanənin mühüm hadisələrinə yaratdıqları əsərlərdə münasibət bildirmiş, elin-obanın dərdinin, arzu-istəyinin ifadəçisi olmuşdur. Qoşma, gəraylı, bayatı aşıqların daha çox müraciət etdikləri janrlardır.
Aşıqlar iki qrupa bölünür: bir qismi yaradıcı olub, şeir qoşur, dastan yaradır və onları ifa edir; bir qismi isə daha çox mövcud əsərlərin ifası ilə məşğul olur. Belələri ifaçı aşıqlar adlandırılır. Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Hüseyn Cavan və b. aşıq sənətinin inkişafına, zənginləşməsinə töhfə vermiş yaradıcı aşıqlardır.
Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı və b. ifaçılıq yolunu tutmuş, aşıq sənətinin yaşamasına, yayılmasına əhəmiyyətli xidmət göstərmişlər.
Azərbaycan üç yüz illik ənənələri XIX əsrdə Aşıq Ələsgər (1821–1926) kimi qüdrətli xalq sənətkarının yetişməsinə təkan vermişdir. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında lirik motivlə əxlaqi-didaktik motiv üzvi şəkildə bir-birinə qovuşmuşdur. Bu el sənətkarı özündən sonrakı aşıq ədəbiyyatının, eləcə də yazılı şeirin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 105 il ömür sürmüş aşığın yaradıcılığında bu dövrün bir çox tarixi hadisələri və şəxsiyyətləri öz əksini tapmışdır.
Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusən aşıq sənəti qonşu xalqların ədəbiyyatlarına da dərin təsir göstərmiş, bir sıra gürcü və erməni şairləri türk dilində yazıb-yaratmışlar. XVIII əsr erməni şairi Sayat Nova şeirlərinin əksəriyyətini indi onun nəvələrinin bəyənmədiyi türk (Azərbaycan) dilində qələmə almışdı.
Azərbaycan folklorunun ilk örnəkləri yazılı şəkildə qədim yunan tarixçisi Herodotun “Tarix” əsərində (E.Ə. V əsr) bizə gəlib çatmışdır. Bunlar – qədim Azərbaycan dövləti Midiyanın süqutunun və İran dövləti tərəfindən işğalının səbəbləri haqqında xalq bədii təfəkkürünün məhsullarıdır. Bu əfsanələr “Astiaq”, “Tomris” və başqa adlarla Herodotun əsərində yazıya alınmışdır. İndiki mənada tarix əsəri deyil, həm də bədii əsər qələmə almış Herodot, Azərbaycan əfsanələrini də yüksək bədiiliklə işləmiş və təsirli psixoloji səhnələr yaratmağa müvəffəq olmuşdur. “Tomris” əfsanəsi bu baxımdan daha diqqətəlayiqdir. İşğalçılıq məqsədi ilə Midiyaya hücum edib, ölkəni viran qoyan İran şahını məğlub etmiş Midiya sərkərdəsi – qəhrəman qadın Tomris onun başını kəsib bir qan tuluğuna salır ki, yeriklədiyi qandan “doyunca içsin…” “Astiaq” əfsanəsində mifoloji qat daha güclüdür. Burada əsas hadisələr yuxugörmə və taleyin əvvəlcədən müəyyən edilməsi üzərində qurulmuşdur. İlahi qüvvələrin təyin etdiyi taleyin dəyişdirilməsində insanın nə qədər gücsüz olduğu – Astiaqın faciəsi örnəyində təqdim edilir. Eyni motivlər qədim dünyanın bir çox ədəbiyyatlarında, o sıradan antik yunan ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.
Aşıq yaradıcılığının məhsulu olan dastan epil-lirik əsər sayılır. Dastanda nəsrlə nəzm, epik təhkiyə ilə lirik təqdimat vəhdətdə olur. Aşıq dastandakı əhvalatı nağıl edərkən saz havasının müşayiəti ilə qəhrəmanın hiss və həyacanlarını əks etdirən şeirlər də söyləyir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”, eləcə də “Koroğlu” da vətənin müdafiəsi, azadlıq, ədalətsizliyə qarşı mübarizə geniş əks olunduğundan onlar qəhrəmanlıq dastanları adlanır.
“Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib” kimi məhəbbət dastanlarında isə azad məhəbbətdən, bir-birini sevən gənclərin dözüm, sədaqət, ağıl və cəsarət sayəsində qovuşmasından bəhs olunur. Məhəbbət dastanları ustadnamə ilə başlayıb duvaqqapma ilə bitir. Bəzi məhəbbət dastanları faciə ilə bitir, sevgililər şər qüvvələrin yaratdığı maneələri aşa bilmir, bir-birinə qovuşmur. Belə dastanlarda duvaqqapma olmur.
Azərbaycan folklorunun yazılı halda bizə gəlib çatmış ən böyük abidəsi isə “Kitabi-Dədə Qorqud” eposudur. Bu eposun müxtəlif obraz və motivləri sonrakı Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına təsir göstərsə də, bütövlükdə şifahi ənənədə qorunub saxlanmamışdır. Buna görə də, “Dədə Qorqud” dastanları yazılı ədəbiyyat örnəyi kimi də tədqiqata cəlb edilir. Bu məqalədə də həmin prinsip gözlənilmişdir.
Nəğmələr Redaktə
Nəğmələr lirik növün qədim və geniş yayılmış janrlarından biridir. Məznununa görə bir neçə yerə bölünür: əmək, mərasim, mövsüm, qəhrəmanlıq və məişət nəğmələri.
Əmək nəğmələri Redaktə
Əmək nəğmələri əmək prosesində yaranan və oxunan nəğmələrdir. Holavarlar və sayaçı sözlər əmək nəğmələrinin ən geniş yayılmış növlərindəndir. O cümlədən, holavar və sayaçı sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrları hesab olunur.
Holavarlar əkinçilik və cütçülüklə bağlı nəğmələrdir. Holavarlarda etnoqrafik xüsusiyyətlərə, istehsal alətlərinin adına, öküzün, kəlin tərifinə tez-tez təsadüf edilir. Əkinçi, cütçü öz ağır əməyini yüngülləşdirmək üçün müəyyən ritmi, ahəngi olan nəğmələr demişdir. Cütçü əkin-biçin zamanı holavar səsləndirərək öküzə müraciət edir, iş prosesində ona güvəndiyindən söz açır. Məsələn:
Qızıl öküzüm, yeri,
Qoyma şum qala yeri,
İti tərpən, maralım,
Düşmənlər baxır bəri.Sayaçı sözlər qoyunçuluqla bağlı yaranmış nəğmələrdir. Sayaçı sözlərində kəndli həyatında qoyunçuluğun böyük əhəmiyyəti göstərilir. Sayaçı sözləri, adətən, qoyuna müraciətlə oxunur və ondan xeyir-bərəkət dilənir. Məsələn:
Nənəm, a narış qoyun,
Yunu bir qarış qoyun.
Çoban səndən küsübdür,
Südü ver, barış, qoyun.Mərasim nəğmələri Redaktə
Xalqın məişəti, güzərənı ilə bağlı olan mərasim nəğmələri müxtəlif mərasimlərlə bağlı yaranıb. Toy nəğmələri, yas nəğmələri mərasim nəğmələrinin geniş yayılmış növlərindəndir.
Toy nəğmələri elçilik, nişan, qız köçürmə, oğul evləndirmə, gəlin gətirmə ilə bağlı oxunan nəğmələrdən ibarətdir. Bu cür nəğmələrdə vəfa, sədaqət, etibar, gözəllik və mərdlik təbliğ olunur. Məsələn:
Qızıl üzüyün qaşı,
Bişdi bağrımın başı.
Mən deyən yar olmasa,
Yandırram dağı,daşı.Ağılar (yas mərasim nəğmələri) ölümlə, fəlakətlə bağlı oxunur və məzmununda qəm, kədər, qüssə, iztirab əhval-ruhiyyəsi güclü hiss olunur. Ağılara el arasında “edilər”, “edilmək” də deyilir. Həm nəzmlə, həm də nəsrlə ola bilər. Bəzən ölənin yaxşı keyfiyyətləri dilə gətirilir. Bu nəğmələrdə yaxın, doğma adamların ölümündən doğan dərin kədər, qəm hisləri ifadə olunur. Məsələn:
Bostanda tağım ağlar,
Basma,yarpağım ağlar,
Sağ durduqca mən özüm,
Ölsəm,torpağım ağlar.Analar yanar ağlar,
Dərdini sanar ağlar,
Dönər göy göyərçinə
Yollara qonar ağlar.Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati
Tortib edeni:
Redaktoru:
Rayçi:
A
4604000000–35
080-01
Bahlul
Abdulla
Celal
Baydili
İsrafil
Abbash
Azarbaycan şifahi xalq adabiyyatı (Antologiya).
İki kitabda. Birinci kitab. – B.: XXI- Yeni Naşrlar
Evi, 2001.-
376
s.
Azarbaycan Respublikasının orta va ali maktab pro
qramlarında şifahi xalq adabiyyatımızın tadrisina da
yer verilmişdir. Ancaq mövcud darsliklar, asasan,
folklorun nazari masalalarini özünda aks etdirir. Bu
sabah şifahi adabiyyatımızın seçme nümunalarini
“Antologiya” şeklinda
iki kitabda
çap olunmasını
zarurilaşdirdi.
Birinci kitaba, asasan, şifahi xalq adabiyyatının lirik
növlari
va
uşaq folkloru nümunalari daxil eqilmiş
dir.
İkinci kitab isa folklorumuzun seçme epik
nümunalarindan ibaret olacaq.
“Azerbaycan şifahi
xalq
adabiyyatı” (Antologiya)
bir vasait olaraq orta va ali maktablar üçün nazarda
tutulınuşdur.
©XXI- YNE,
200 1 .SÖZ TARİXDİR
Xalqın
tarixi varlığı
so
s
i
a
l
–
s
i
y
a
s
i amillarla yanaşı, ham da
manavi
madaniyyatinin
qadimliyi ila balli olur.
M
an
a
v
i
modaniyyat
deyanda
isa
sözsüz,
birinci yada
d
ü
ş
a
n
,
göz
qabağına
galan ilkin söz sanati
folklor
olur.
O
folklor
k
i
,
yaranıb yayılmasında yurdda, elda-oboda yaş
aya
n
har
ford,
soy,
nasil,
ü
m
u
mi
l
ik
d
a
el
iştirak
edir.
Bu
da doğrudur
ki,
folklor
bir
sıra
x
a
l
q
l
a
r
da
,
bir
çox yerlarda
mif
qatına bürünarak
durub
dayanmır,
çox-çox
xa
lqlar
da
,
çox-çox
makanlarda
isa
üs
t
ün
d
a
möhür-damğasını
daş
ı
d
ığ
ı
xalqın tarixi
taleyina qovuşaraq zam
an
-z
a
m
a
n
qa
b
ağa getmişdir.
M
a
h
z
bu qabağagetmada
şifahi
xalq
adabiyyafı cilalanmış, yeni-yeni
anlamlar, çalarlar, şakillar, növ va janrlar qalibinda
arsaya g
a
l
m
aya
,
bit
kinleşmaya
b
işl
a
m
ı
ş
d
ı
r.
Amma
etiraf edak ki, şifahi xalq adabiyyatının
bu axardakı saciyyasi indiyacan bizde nainki garayinca
araşdırılmamış,
olsun ki, deyilan baxımdan varavürd, götür-qoy e
tm
e
y
in
tafavütüna
da
vanlmamışdır.
Yaddan
çıxarılıb
ki,
xal
q manaviyyatının
tükanmaz sar
vetlar xazinasi tak dayarlandirilan folklorun har
sözü tarixdir va yalnız
bu
tarixi
bütövlükda,
qadarinca arayıb-araşdırmaqla
x
al
qı
n
kimliyini ta
nımaq, d
i
l
i
n
i
n maxsusluğunu, qadimliyini bi lmak, hayata baxışını, falsafi
düşüncesini, adat-ananasini, ayin-marasimlarini, istak, anıalı yolunda
vuru
ş maqamlarını öyranmak olar. 8gar biz sözün
b
ö
yük
anlamında yur
dsevarlik duyğulan yiyasi
ol
sa
y
d
ı
q va bu sadalanan yönlerin
ö
y
ra
n
i
lmas
i
ila bağlı
özümüzü zahmata
qatlaşdırsaydıq,
onda
”
A
ze
r
b
ay
ca
n
tarixi” qu
ra
şd
ırm
a
q
çevresinda
baş
girlamaz, qeyrat yükünün altına
ç
i
y
in
verib
“Azerbaycan
x
a
l
q
ın
ı
n
tarixi”ni
yazmaq taşabbüsünda bu
l
un
a
r
d
ı
q
.
Va
h
a
la ortaq
türk
a
b
i
da
l
a
r
i
bir
yana, birbaşa özümüze aid
”
Ki
tab
i-Dada
Q
o
r
qu
d
”
a
arxalanmaqla
s
o
yum
u
zu
n islam dinindan çox-çox
qabaq
kı
iş
gücü
ila
tanış ola bilardik.
Geniş
manada
e
p
o
s
da
n
,
lirikadan, x
a
l
q
dramından,
epik ananaden va
bu
esas növlarin çeşidli birlaşmalarindan,
u
zl
a
ş
m
a
lar
ı
ndan
ibarat olan
poetik
xal
q yaradıcılığının yaranma tarixi ç
o
x
qadimdir va bazi hallarda
bu qadimliyi müayyanlaşdirmak
heç asan da
deyil. Bela bir
ç
a
t
in
l
i
yi
n
or
taya
ç
ı
x
ma
s
ı
n
ı
n başlıca sahabi
folklor
örnaklarinin
yarandığı vaxtlarda
yazının
o
lm
amas
ı
ila şartlanir.
A
m
m
a bu, heç
da o demek deyil ki, sözü
gedan masalanin üstündan hamişe sükutla keçilmalidir. B
u maqamda
ye
na da ela
folklorun
özü
yardımçı olur. Ç
ü
n
k
i
alda
o
l
a
n
bir çox şifahi
xalq
a
da
b
i
y
y
at
ı
örnaklari yarandığı zamanın ovqatını,
s
o
s
i
a
l
–
s
i
y
asi
, tarixi
h�.
dis
a
l
ari
n iz
va alamatlerini
qoruyub
özünda
yaşadır.
Bu
ince matlablarin:
mahz
ela
p
o
e
t
i
k
xalq y
a
r
a
dıc
ı
lı
ğ
ı
örnaklari
asasında öyranilmasi, demeli,
.. ele
xalqın
özünün, dilinin, biitövlükda tarixinin öyronilmasi
demakdir.
3Misal üçün,
q
a
liblan
m
i
ş qafiya sistemli olması ila
seçilen ovsun nağma
lari
n
d
a
n bir örnayi gözd
a
n
keçirak:
Ağırlığım, uğurluğum
D
ağlar
a,
d
a
şlar
a,
Gö
y
da uçan quşlara,
Qurumuş
a
ğ
a
clara,
Bal vermez anlara,
De
yingen q
a
n
lara,
Boz qurddan hay alasan,
Xızırdan pay alasan.
Karnal suyu, camal
suyu,
Can sağlığı suyu.
evvala,
deyak
ki,
”
Qı
rxd
an
çıxarma”
mar
a
si
m
i
n
d
e
uşağın
ba
ş
ından
su
a
xı
dı
l
a-
a
xı
d
ıl
a söyla
nil
an
bu ovsun
n
ağm
a
sin
da
folklor p
o
etika
s
ına
uy
ğun
güclü p
arale
l
l
i
k
vardır. Bela
ki,
s
ıra
d
a
n
çıxmış va ç
ı
xınaq
d
a olan
komponentlar
(
qu
rum
u
ş ağac, bal verm
e
z
arı,
deyingen
qarı)
uğur, abadi
ha
y
at,
a
y
d
ı
n
l
ıq
s
i
m
v
ol
u
s
a
y
ıl
an
t
ar
la (Boz qurd,
Xızır,
su)
qarşılaşdınlır.
İkincisi,
b
u
ra
d
a bizi daha çox
özüne
ç
a
k
a
n,
sözsüz:
Boz
q
ur
d
d
an
hay
alasan,
Xızırdan
pay
al
asan
. –
misralarıdır. 8gar
b
u misralara
şübha ila baxın
as
aq, s
ö
ylayic
in
in
artırma
sı
saymasaq, onda ö
rn
ay
i
A
z
ar
ba
y
can
falklorunun
an eski qatlaiı ila
b
a
ğ
l
ı
bilmaliyik. Buradakı Boz
qurd
i
s
t
e
s
a
k de, istemasak da öz
açı
q-
a
ydınlığı
ile meşhur Oğuz asatir-efsanesini
yada
s
a
lır .
Atalar
sözü ve
m
as
al
l
a
r şifahi xalq adabiyy
at
x
az
i
n
e
mi
z
i
n an da
y
a
di
inci va gövharlarindendir. Yığcamlığı, konkret fikir
ifa
de etmesi ila müs
tas
n
a
l
ı
q
taşkil
edan bu ö
rn
a
kl
e
r
d
e
X4lq d
ü
ha
s
ını
n
,
t
a
fekkür
v
e düşünce
s
i
n
i
n
, h
a
y
ati tecrübesinin naticalari ila
yanaşı, tarixda üz
l
a
ş
d
i
yi hadisaler
da
öz poetik
a
k
s
ini
tapır.
İki örnaya d
i
q
q
a
t
e
d
a
k
:
erab nadi, corab nadi?
erab öldü, qan düşdü
.
Vaxtı ila prnfessor M.H.Tahınasibin da
ded
i
y
i tak,
ist
i arabistan
ç
ö
l
l
a
rindan
yurdumuza istilaçı
olaraq gala
n
badavi arabin bu
r
a
da
öz çılpaq
a
ya
ğ
ı
n
a
corab
g
e
y
m
a
s
in
i
görmeyen, yaxud bir arabin öldürülmesi ila yüz
lada i
ns
a
nı
n
qatlina şahid
olmay
an
bela-bela örnaklari
yarada
bilm
a
zdi
.
Demeli, ela
bu
iki
x
a
lq
y
ar
a
d
ıc
ı
l
ığ
ı
ö
rna
y
i da Azarbaycan dilinin 7-8-ci
yüzilliklardaki
tarixi
durumu h
a
q
qınd
a olduqca dayerli tasavvür yaradır.
Tarixi
h
a
d
i
s
a
la
ri
özünda
yaşatınaq
b
ax
ı
mından
dastaniara sığmayan
bir
hasrat,
bir
yanğı
hissi
ifade
�dan
bayatılar
x
ü
s
us
i
saciyya
daşıyır.
Bu-
4rada istismarçılara
nifrat,
q
ü
r
b
a
t d
i
y
ara düş
e
n
l
a
r
İ
n
vatan hasrati,
d
o
s
tl
u
q
,
s
a
daq
a
t
, sevgi m
o
t
i
v
l
e
ri
, azad,
x
o
şb
a
x
t
h
a
y
a
t u
ğru
n
d
a
mübariza, döyüş
hissieri va sairla birlikde tarixda doğruda
n
–
doğ
ru
ya baş vermiş hadisalar
de badii biçimde aks olunur. Bay
a
t
ı
l
ar q
o
run
ub qalmala
r
ı
ila
arablarin,
monqollann
Azarbaycanda
töratdiklerina sanad ta
k
ş
a
hi
d
lik
e
d
ir
.
arab geldi
hay verin,
Na
i
s
t
a
s
a
pay verin,
Aza
duran deyillar,
Getirin tay-tay
v
e
ri
n
.
Apardı
tatar mani,
Qul
kimi
satar
m
a
n
i
,
Yarım
vafalı o
l
s
a
,
Axtanb tapar
m
a
n
i
.
A
p
ar
dı
Batı
mani,
Qul ed
i
b
satı mani,
Yollar
uzun,
man
y
o
r
ğu
n
,
Doğr
ay
ır
çatı mani.
Bayatılarla
şakilca,
formaca eyni
o
l
ub, ya
ln
ı
z
mazmununa göre
s
eç
i
l
en
“Vasfi-hal”
örnaklarinde
da tarixi ha
d
is
a
l
a
r
a
,
tarixi şaxsiyyatlara
tuş gelmak
olur.
B
e
la bir örnek:
Nanarn
a qızıl qoyun,
Yollara düzül qoyun,
Şuqayıbdan qalmısan,
Qalasan
yüz il
qoyun.
Burada “Şuqayıb”dakı Şu
qaynaqlann
verdiyi xabara
göre, miladdan
qabaq dördüncü
yüz
illik
d
a
yaşamış türk
tayfalarından ”
Q
ay
ı
n
”
hökmdan
imiş.
“Qay”
i
s
a
o
tayfadır
ki, “Kitabi-Dada
Qorqud”un
lap
ilk
sahifasinda
bu haqda bela deyilir: “Axır zamanda xa
n
l
ıq
g
e
r
i
Qayıya
da
g
a
,
kimse
el
lerinden
alm
a
ya, axır zaman o
l
ub q
i
y
a
m
a
t olunca”.
Yani
n
a
tövr
o
l
u
r
s
a
olsun son olaraq hakimiyyat Q
a
y
ta
y
f
a
s
ın
ı
n
alinda
qalacaq.
Va
bunu
da
b
ilma
l
i
y
İ
k
ki,
İ
s
g
an
d
a
r
Zü
lq
arn
e
yi
n
Türküstana
qoşun
y
e
r
itdi
y
i
vaxt türk
o
r
du
l
arı
n
a
harnin bu
Şu b
a
ş
ç
ı
l
ı
q e
tmi
şd
ir
. Ela
“Şu”
dastam
d
a
,
asasan, bu
had
i
s
a
y
a
hasr olunmuşdur.
Da
y
a
d
i
d
i
r k
i, ”
Q
ura
n”
ın
“81-araf’
s
ur
a
s
in
d
a
da
Şu
n
u
n
a
d
ı
“Şüeyb
” ş
ekl
i
nd
a
çekilir.
Tanrı tarafindan
t
a
y
i
n
o
l
unm
u
ş
peyğ
a
m
b
a
r tak
t
a
q
d
i
m olunan Şüeyb
(Şu) burada d
a
ç
o
x
l
u qoyun sahibi
dir va Musa peyğambar
da onun
qoyu
n
l
a
nnı
otarır.
İbtidai tafakkür
çağından
başlayaraq
h
aya
tı
n özü bizim
acdadl,anmız
üçün d
a
ilk
s
ı
n
a
q laboratoriyası o
l
m
u
ş
d
ur
.
Çay,
g
ö
l kananndakı
a
ğ
ac
ia
r
ı
n
qurumuş budaqlarının
sı
n
ıb suya dü
ş
m
e
s
i
va
batınaması agar ad
a
ml
ar
da
qayıq düzaltmak tasavvürü yaradıbsa, külak,
tufan, dondurucu ş
a
xta
da
n
,
5va
h
şi
h
e
yv
anl
arı
n
bas
q
ı
n
l
ann
d
an
qorunmaq üçün
m
a
ğ
ara
l
a
n d
a
l
d
anacaq
b
il
malari
i
s
a
onl
ar
d
a a
ğ
ac
v
a
d
aşlar
d
a
n
koma, ev
tilanak
e
h
t
i
rası oyatmış
dır.
D
o
tana
c
a
ğ
ı
tamiii etmek
e
h
t
iya
c
ı
isa
insanlan ovçuluq, akin-biçiri l
a
vazi
ma
t
l
an
dü
z
a
ltm
a
ya sövq etmişdir.
Bu zaman
ins
an
l
arın işin a
h
a
ngina
uyğun züınzümalari,
avazia dedikleri sözlar tedricen emek nağmelerinin
yaranmasına
s
a
bah ol
m
uşdur
.
Demeli, biz bu gün çoxsaylı amak
ne
ğ
m
a
l
a
ri
m
iz
i
g
e
r
a
y
inca araşd
ı
rm
a
qla
a
cd
adla
n
m
ızın
i
l
ki
n maş
ğu
li
yy
a
t
,
a
m
ak
faaliyyati tarixini ö
yra
n
m
iş oluruq.
X
a
l
q
ı
mı
z
ın eski
çağ tarixini daha çox
ö
zün
da
qoruyub
yaşadan
f
olkl
o
r
jann sınamalardır. Xüsusi s
a
c
iyyavi yön
l
ari
ila s
e
ç
ilen sınamalar,
har
ş
e
y
dan. qabaq, xalqın düşünces
in
i
,
h
a
y
ata
baxışını,
e
t
n
oq
rafi
k
g
ö
rü
ş
l
e
rini,
adat-anana, marasimlerini izlemak baxımından çox yararlıdır. Bellidir
ki,
il
k
in tafakkür ç
a
ğ
ında ç
e
v
re
s
i
nd
a
k
i
bi
r
ç
o
x ma
s
ala
larin mahiyyatinda giz
lenen s
ua
l
l
ar
a cavab tapmaqda, ne
t
i
c
e
çıxarmaqda insanlar ç
e
t
inl
i
k
çe
k
m
i
şl
a
r
.
O
nl
ar h
a
yatda üz
l
a
şdi
k
lari ça
t
inli
kliri
n
,
en
g
e
l
lerin sababini, asa
san,
tabiatda axtarmış, ayn-ayn hadisalar va ne
s
nelar arasında azacıq ban
zayişa daxili
b
a
ğ
l
ı
l
ıq
tak
b
axını
şlar.
Bu sabahdan da qarmaqanşıq tabi
a
t
intahasızlığına tesir e
tm
e
k
cahdi,
bun
unla
da a
rzu-
is
ta
y
a
qovuşmaq ehtirası
g
ö
z
qo
yma,
m
üşahida neticesinda yaranan sınamalann
f
o
rın
a
l
aş
m
a
s
ın
a yol
açmışdır. Ela folklorum
uzun arx
a
ikj
a
nr
l
arın
dan
olan
alqış, dua, qarğışlarda
da insaniann
arzu
va
İ
s
ta
k
l
a
rin
i
n hayata k
e
çacayina inam ifade olunub. Va
bunların har
b
i
rinin
mü
fassa
l
ta
hlili
,
hansı görüştarla
b
a
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı
nın
açıını
konkret tarixi
f
akt
ı
n
,
tarixi
haqiqati
n
üza
ç
ı
x
m
a
s
ın
a sabah
olur.
Millet v
a
mezhebindan asılı olmayaraq
har
kirnsa ömründa üç ma
qamla üzlaşm
a
l
i
olur. O, doğulub b
ö
yüyür
, ai
l
a
quru
b
nasil
a
rt
ı
m
ı
nın iş
t
ir
ak
ç
ı
s
ı olur (istisna hallan hesaba gatirınirik), nahayat, ci
s
ma
n yaşayış
dan
üzü
l
üb dünyasını dayişir
.
Va bu üç ta
kz
i
bo
lunm
a
zl
ığ
ı
n bir sıra yön
lari
h
ami
şa
, h
a
r ye
r
de,
xüsusan
ilkin
yaşayış ç
a
ğ
l
a
n
nda, insanlara möcü
za tak görünmüşdür. Onlar sababla neticenin qanunauyğunluğunu tam
qavramadıqlarından bütün bu sayaq
heyratamizliklara
taaccübla baxmalı
olm
u
şl
ar.
Amma zamanın i
r
a
l
i
la
y
işi, hayati
t
ec
rü
b
eni
n g
e
t-g
e
da artması
insanların şüur va
düş
ü
nc
a
s
i
nde yeni-yeni
ci
zgi
l
arin da ç
oxalma
s
ı
na yol
açmışdır. Onlar tuşlaşdıqları nesne va olayların arasında artıq müayyan
bir
ba
ğ
l
ıl
ı
ğ
ın o
l
duğunu yaqin etdiklarindan ela bu ba
ğ
l
ı
l
ı
ğ
ı da, qeyd etdi
yimiz
tak,
y
aln
ı
z
burada arayıb axtarmağa başlam
ı
şlar. Bu axtanşlar, ayrı
sözle, insanların ü
z
laşdiklari
t
a
bi
a
t
,
q
ism
a
n
da camiyyat hadisalarina
ü
s
t
ün ge
l
ma
k
s
andan
g
örd
ü
kl
e
r
i
ted
bi
r
l
er
get-
g
e
- 6.1 Nəğmələr
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.