DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

«Qafqaz» kollektiv monoqrafiyaları ucun yazdığı bolmələr boyuk marağa səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının və

Azərbaycanın iqtisadi və sosial coğrafiyasına aid

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Azərbaycanın iqtisadi və sosial coğrafiyasına aid

Bu sahifa navigatsiya:
• Sosial coğrafiya
• Turizmin coğrafiyası
• A.H.Salmanovun
• V.Ə.Əfəndiyev və Ş.Q.Dəmirqayayevin
• Ə.M.Hacızadə (1920-1991)
• 6.5 Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar
• 1) giriş; 2) təbii şərait; 3) iqtisadiyyat; 4) mədəni quruculuq; 5)

Azərbaycanın iqtisadi və sosial coğrafiyasına aid aparılan elmi-tədqiqat və tədris işləri 70-ci illərdən sonra

tamamilə yeni keyfiyyət mustəvisinə kecirilmişdir. Bu oz, əksini əhali, şəhərlər və sosial sahələrin istehsalla əlaqəli və

tarazlı inkişafını oyrənən «iqtisadi və sosial coğrafiya» adlı yeni elmin yaranmasında tapdı. Əvvəllər bizim elmin diqqəti

əsasən istehsal sahələrinin coğrafiyasına yonəldilmişdir. Olkədə əhali və ona xidmət gostərən sahələrin inkişafına ikinci

dərəcəli baxılırdı. Bu butun mulkiyyət formalarını oz əlində cəmləşdirən sosialist iqtisadi sisteminin tələbatından irəli

gəlirdi. Lakin əhali və onunla bağlı problemin oyrənilməsi sosial-coğrafiyanın diqqət mərkəzində olmuş və butun dunya

coğrafiya ədəbiyyatında bu sahənin inkişafına ustunluk verilmişdir.

Kohnə və yeni tədqiqat metodlarından istifadə edərək iqtisadi və sosial coğrafi obyekt və proseslərin

oyrənilməsində T.G.Həsənovun 1990-cı ildə nəşr edilmiş «Coğrafiyanın tədqiqat metodları» (iqtisadi coğrafiya

hissəsi) dərs vəsaitinin boyuk əhəmiyyəti oldu. Bu vəsait ali təhsilli coğrafiyacı kadrların hazırlanması işinin elmi

metodiki təminatını xeyli gucləndirəcəkdir.

Sosial coğrafiya istiqamətində yazılan əhəmiyyətli əsərlər icərisində M.A.Abramovun «İstehsal və sosial

xidmət» (M.1977), «Xidmət coğrafiyası» (M.1988, hər ikisi rus dilində) monoqrafiyalarını gostərmək olar. Bu

monoqrafiyalarda ilk dəfə olaraq sosial xidmət sahələrinin nəzəri əsasları verilib və movcud coğrafiyası təhlil

olunub. Turizmin coğrafiyası sahəsində muhum işlər gorulmuşdur. Azərbaycanın kurort-rekreasiya ehtiyatlarının

coğrafiyası, bu ehtiyatların istifadəsi əsasında yaradılan turizm muəssisələri və onların ərazidə yerləşdirilməsi,

turistlərin məlumat kitabcaları və xəritələrinin muntəzəm buraxılması və s. aid geniş tədqiqat işləri aparılmış və

coxlu kitablar nəşr olunmuşdur və bu gun də davam etdirilir.

Azərbaycanda turizm coğrafiyasını ilk oyrənənlərdən biri Y.A.Kotlyakov olmuşdur. Onun «İstirahət və

turizmin coğrafiyası» (M.1978, rus dilində) adlı geniş həcmli əsərində ərazi rekreasiya kompleksinin formalaşması

və inkişafı verilmiş, muəllifin uzun illər Azərbaycanda və MDB-nin digər respublika və diyarlarında etdiyi

səyahətlərin nəticələri əks olunmuşdur.

A.H.Salmanovun «Arid rekreasiya sisteminin məkanca inkişafı», «Cənubda istirahət: layihə və həlli»

(M.1987, rus dilində) monoqrafiyalarında, R.M.Qasımovun və b. bu movzuda apardıqları tədqiqatlarında

Azərbaycan rekreasiya ehtiyatları umumi halda və regionlar uzrə tədqiq olunur, rayonlaşdırılır, turizm və istirahət

Azərbaycan iqtisadi coğrafları respublika iqtisadiyyatına aid bir sıra xəritələr tərtib etmişlər. Bu xəritələrin bir

qismi respublikanın coğrafi atlaslarına daxil edilmişdir. Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun iqtisadi coğrafiya

şobəsi indi bir sıra sosial-coğrafi tədqiqatlarını davam etdirir.

Sosial coğrafiyanın daim diqqət mərkəzində duran məsələlərindən biri də Azərbaycanın əhalisi və şəhərlərinin

Əhali coğrafiyasının oyrənilməsi sahəsində qiymətli tədqiqatlar meydana gəlmişdir. Əhalinin məskunlaşması, kənd

yaşayış məntəqələrinin yenidən qurulması, şəhər aqlomerasiyalarının və regional məsələlərin tədqiqində Ş.Y.Goycaylı,

E.Q.Mehrəliyev, V.Ə.Əfəndiyev, Ş.Q.Dəmirqayayev, N.N.Əyyubovun və b. boyuk xidmətləri olmuşdur. Əhali coğrafiyası

problemləri ilə olkədə Bakı və Pedaqoji Universitetlərinin muvafiq kafedraları və Coğrafiya institutu məşğul olmuşdur.

Problemin əhəmiyyəti nəzərə alınaraq Coğrafiya İnstitutunda 1977-ci ildə əhali coğrafiyası bolməsi yaradılmışdır.

Daim diqqət mərkəzində olan əhali və şəhərlər coğrafiyasına dair olkədə fasiləsiz elmi-tədqiqat işləri davam

etdirilmiş, dissertasiyalar yazılmışdır. Bu sahə uzrə yazılmış elmi işlərin sayı iqtisadi və sosial coğrafiya sahəsində

cap olunan elmi məqalələrin icərisində birinci yerdə durur.

E.Q.Mehrəliyevin «Azərbaycan SSR əhalisinin formalaşması və yerləşdirilməsinin coğrafi problemləri» (Bakı,

1984, rus dilində) əsərində Azərbaycanda əhalinin formalaşması mərhələləri, onun sosial-iqtisadi amilləri, təbii hərəkətinin

xarakteri və ərazi diferensiasiyası, miqrasiyasının regional xususiyyətləri, respublika ərazisində əhalinin yerləşdirilməsinin

təbii iqtisadi amilləri, şəhər və kənd əhalisinin coğrafiyası və s. əsaslı surətdə tədqiq olunmuşdur.

Kənd əhalisinin məskunlaşması, onun umumi məskunlaşma sistemində yeri və s. problemlər Ş.Y.Goycaylının «Kənd

məskunlaşması və onun yenidən qurulması» (Bakı, 1987, rus dilində) monoqrafiyasında əhatəli şəkildə tədqiq edilmişdir.

Burada həmcinin Azərbaycanda kənd məskunlaşmasının vəziyyəti, tipləri, onların sistemləri, yenidən qurulması

proqnozları verilmişdir. Muəllifin Azərbaycan yaşayış məskənlərinə aid tərtib etdiyi iri həcmli xəritəsi ozunun informasiya

yukunun genişliyi və zənginliyi ilə fərqlənir.

E.Q.Mehrəliyev, N.H.Əyyubov və M.O.Sadıqovun «Azərbaycan SSR-də əhalinin məskunlaşması məsələləri»

(Bakı, 1988) monoqrafiyası azərbaycan dilində yazılmış və əhalinin umumi regional coğrafiyasını əhatə edən iri

həcmli bir əsərdir.

Əhali coğrafiyasına dair iri və orta miqyaslı xəritələr tərtib edilmişdir. (Ş.Y.Goycaylı, E.Q. Mehrəliyev, Ş.A.

Dəmirqayayev və b.).

V.Ə.Əfəndiyev və Ş.Q.Dəmirqayayevin yazdıqları «Azərbaycan Respublikası şəhərlərinin inkişafının coğrafi

məsələləri» (Bakı, 1995) ən yaxşı əsər kimi 1997-ci ildə Akademik H.Ə.Əliyev adına mukafata layiq gorulmuşdur.

Kitabda Azərbaycan şəhərlərinin tarixi, sosial-iqtisadi məsələləri, demoqrafik vəziyyəti, sistem halında

formalaşması, inkişafının tənzimlənməsi və s. nəzərdən kecirilir.

Azərbaycanın yeni sosial-iqtisadi inkişaf mərhələsinə kecməsi onun əhalisinin demoqrafik şəraitini, əmək

potensialını, miqrasiyasını, şəhərlərin inkişaf potensialını, Bakı paytaxt regionunun inkişafının tənzimlənməsi və s.

problemlərinin ətraflı tədqiqini tələb edir. Aqrar islahatlar və bələdiyyə idarəetmə sistemlərinin yaradılması

kəndlərin coğrafiyasına, onların transformasiyasına təsiri lazımı səviyyədə oyrənilməlidir.

Ə.M.Hacızadə (1920-1991) . Professor Ə.M.Hacızadə Azərbaycanın coğrafiya tarixində şərəfli yer tutan boyuk

simalardan biridir. Onun ən boyuk elmi nailiyyətləri Azərbaycanda guclu iqtisadi coğrafi məktəb yaratması, ərazi-

istehsal və ərazi-sənaye komplekslərinin olkədə ən boyuk tədqiqatcısı olması, olkəmizi dunyaya tanıtması, yuksək

ixtisaslı kadrlar hazırlaması olmuşdur.

Ə.M.Hacızadə 16 fevral 1920-ci ildə Şəki şəhərində muəllim ailəsində anadan olmuşdur. Orta təhsilini Şəkidə alan

Ə.M.Hacızadə 1946-cı ildə Azərbaycan Dovlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakultəsini bitirmişdir.

Ə.M.Hacızadə 1950-ci ildə «Kəlbəcər-Lacın iqtisadi rayonunun iqtisadi-coğrafi səciyyəsi» movzusunda

namizədlik, 1971-ci ildə isə «Azərbaycanın sənaye kompleksi: onun inkişafı və ərazi təşkilinin coğrafi problemləri»

movzusunda doktorluq dissertasiyası mudafiə etmiş, 1959-cu ildə dosent, 1973-cu ildə isə professor elmi adına layiq

Ə.M.Hacızadənin təşəbbusu və yaxından iştirakı ilə 1960-cı ildə universitetin geologiya-coğrafiya fakultəsi

nəzdində yeni İqtisadi coğrafiya kafedrası yaradılmış və O, 1989-cu ilədək fasiləsiz olaraq həmin kafedranın mudiri

Ə.M.Hacızadə 190-dan cox elmi əsərin muəllifidir. Onların arasında «Azərbaycan iqtisadi rayonu», «Azərbaycan SSR-nin

əhalisi və onun məskunlaşması», «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası və həmcinin «Zaqafqaziya respublikalarının coğrafiyası» və

«Qafqaz» kollektiv monoqrafiyaları ucun yazdığı bolmələr boyuk marağa səbəb olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının və

Bakının iqtisadi coğrafi səciyyəsinə aid kitabları ilk dəfə olaraq ingilis, fransız, ispan, ərəb, hind və başqa xarici dillərə tərcumə

olunmuşdur. Alimin bu və digər əsərləri Azərbaycan olkəsi barədə ətraflı məlumatların yayılmasında əvəzsiz rol oynamışdır.

Onun beynəlxalq aləmdə gorkəmli tədqiqatcı kimi qazandığı boyuk nufuz muxtəlif olkələrin alimləri, xususilə, Moskva alimləri

ilə birgə tədqiqatlar aparmağına əsas vermişdir. Azərbaycanın coğrafiya məktəbini onun ən qabaqcıl dəstələrindən birinə

cevrilməsində fəal rol oynayan alimlərimizdən biri olmuşdur. Hec kimə sirr deyildir ki, prof. Ə.M.Hacızadənin kecmiş sovet

coğrafiya elminin ən yeni nailiyyətlərinin Azərbaycana gətirilməsində xususi xidmətləri olmuşdur. O, bir sıra əhəmiyyətli

kitabların, dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin Azərbaycan dilinə tərcuməsini həyata kecirirdi. Umumiyyətlə, onun diqqətindən,

demək olar ki, hec bir yeni muhum coğrafi, iqtisadi və ictimai elmlərin başqa sahəsində işıq uzu gormuş elmi kitab və məcmuə

Ə.M.Hacızadənin apardığı tədqiqatların əhatə dairəsi olduqca geniş şaxəli idi. Onun elm yaradıcılığının başlıca

mahiyyətinin iqtisadi-coğrafi ərazi komplekslərinin araşdırılması təşkil edirdi. İstər butov respublika və ya onun

təsərrufat sahələrinin, istərsə də ayrı-ayrı regionlarının tədqiqində kompleks yanaşma prinsipinə donmədən əməl

Bu cəhətdən onun coxillik yaradıcılıq fəaliyyətinin yekunu olaraq başa catdırdığı «Azərbaycanın sənaye kompleksi»,

«Azərbaycan sənayesinin inkişafının təbii ehtiyatları» əsərləri elmimizin sanballı tədqiqat numunəsi kimi hesab olunurlar. İlk

dəfə olaraq o oz tədqiqatlarında sadə təsvirlərdən dərin təhlilə kecərək təbii ehtiyatların bal gostəriciləri ilə iqtisadi coğrafi

qiymətləndirilməsini aparmış, sənayenin umumi və hər birinin ayrılıqda istehsal-ərazi kompleksləri şəklində formalaşmasının

təbii-iqtisadi əsaslarını tədqiq etmişdir. O, Azərbaycan sənaye kompleksində tam istehsal silsilələrinin yaradılmasının

metodlarını, əhəmiyyətini və əlaqələrini ətraflı şəkildə təhlil etmiş və orijinal xəritə-sxemlərini vermişdir. Onun elmi

əsərlərindəki əməli təkliflər Azərbaycan təsərrufat sahələrinin daha səmərəli yerləşdirilməsində, duzgun iqtisadi-coğrafi

rayonlaşdırma aparılmasında xususi əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Ə.M.Hacızadə Azərbaycanın dovlət-plan və idarə orqanları tərəfindən sifarişlər verilən boyuk iqtisadi

əhəmiyyəti olan iri miqyaslı elmi konstruktiv xarakterli tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə rəhbərlik etmişdir.

Belə muhum işlərdən tətbiqi əhəmiyyətli Azərbaycanın aluminium xammal ehtiyatları və istifadəsinin iri miqyaslı

xəritəsinin, Bakı aqlomerasiyası, Filizcay polimetal, Naxcıvan dağ-kimya komplekslərini və s. gostərmək olar.

Ə.M.Hacızadə muxtəlif iqtisadi xəritələrin tərtibinə ciddi yanaşırdı. Məktəblər ucun divar xəritələri,

Azərbaycanın 1963-cu ildə buraxılmış və Dovlət mukafatına layiq gorulmuş kompleks atlasında verilən iqtisadi

coğrafi xəritələrin əksəriyyəti onun muəllifliyi və redaktəsi ilə hazırlanmışdır. Azərbaycan Ensiklopediyası ucun

yazılan diyarşunaslıq, iqtisadi coğrafiya məqalələrinin, ensiklopediya sozluyunun coxunun muəllifi olmuşdur.

Ə.M.Hacızadənin yuksək ixtisaslı coğrafiya kadrları hazırlanması istiqamətində də boyuk xidmətləri olmuşdur. Onun

təşəbbusu və yaxından iştirakı ilə 1983-cu ildə Bakı Dovlət Universitetində iqtisadi coğrafiya uzrə elmlər namizədi alimlik

dərəcəsi almaq ucun mudafiə elmi şurası təşkil olunmuş və həmin şurada Azərbaycandan və qonşu Gurcustan, Ermənistan,

Orta Asiya respublikalarından, Ukraynadan, Rusiyanın bir cox cənub regionlarından 20 dən cox namizədlik dissertasiyası

Bununla yanaşı Ə.M.Hacızadə bir cox Respublikalarda elmi rəhbər olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə 14 elmlər

Əbdurrəhim Hacızadə coğrafiya fakultəsinin bacarıqlı və təcrubəli muəllimi kimi auditoriyalara həmişə yeni

biliklər gətirərdi, yuksək səviyyəli muhazirələr oxuyardı, maraqlı col təcrubələri aparardı. Coğrafiyaya o təkcə elmi

mənbə yox, həm də tələbələrin dunyagoruşlərinin genişləndirilməsində və umumi mədəni inkişafında muhum bir

vasitə kimi baxırdı.

Ə.M.Hacızadə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin (1959-cu ildə) vitse-prezidenti, iqtisadi coğrafiya şobəsinin

daimi sədri, kecmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin qurultaylarının iştirakcısı, Universitetlərin Elmi-metodiki

şurasının iqtisadi coğrafiya şobəsinin uzvu olmuşdur.

Professor Ə.M.Hacızadə omrunu elmə, ixtisaslı mutəxəssislər yetişdirilməsinə sərf etmiş daim axtarışda olan yuksək

səviyyəli bir alim olmuşdur.

Uiu.aoeea aeie 50 eeay A..aoaaaiaoi .aaaeoi.eouo eey, Aaeu, «Aei», 1996, nyu. 117

6.4 Toponimika

Toponimlərimizin geniş mənada oyrənilməsi nəticəsində həm coğrafiyamızın, həm də xalqımızın və dilimizin

uzaq kecmişi barəsində cox şey məlum olur. Ona gorə də coğrafi adların tarixinə və toponimiyaya aid aparılan

tədqiqatlar uzaq kecmişdən başlamışdır. M.F.Axundov, A.A.Bakıxanov, İsmayıl bəy Qutqaşınlı və b. coğrafi adların

mənşəyi ilə yaxından məşğul olmuşlar.

1947-1950-ci illərdə H.M.Mamayevin murəkkəb coğrafi adların tərkibindəki sozlərin, adların duzgun

yazılışından bəhs edən əsəri cap olunur.

1960-1965-ci illərdə Azərbaycan toponimiyasının oyrənilməsi sahəsində ciddi addımlar atılır. Bu işlərin

təşkilində və aparılmasında B.Ə.Budaqovun və R.M.Yuzbaşovun boyuk xidmətləri olmuşdur.

Ozunun 1966-cı ildə capdan cıxan «Azərbaycanın coğrafi terminləri» adlı fundamental əsərində R.M.Yuzbaşov

Azərbaycanın xalq coğrafi terminlərin, toponimik və elmi coğrafi terminlərin geniş təhlilini aparmış və elmi

sistemləşdirilməsini vermişdir. Olkədə aparılan toponimika tədqiqatları əsasında muxtəlif illərdə izahlı coğrafi

luğətlər tərtib və nəşr olunmuşdur (R.M.Yuzbaşov, O.U.Osmanov, B.Ə.Budaqov və b.).

1960-cı ildə Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti və 1967-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət

Heyətinin nəzdində daimi toponimika komissiyası yaradılmışdır.

Qafqaz və Şimali Azərbaycanda yayılan turk mənşəli toponimləri qoruyub saxlamaq və hərtərəfli tədqiqini aparmaq,

xəritələrdə coğrafi adların duzgun yazılmasını təmin etmək məqsədilə 1973-cu ildə Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunda

coğrafi adlar (toponimika) şobəsi yaradılır. 1973-cu ildə Azərbaycan toponimikasının problemlərinə həsr olunmuş I-ci və

1981-ci ildə isə II-ci elmi konfranslar kecirilir. I-ci konfrans Azərbaycan toponimlərinin umumi məsələlərinə, ayrı-ayrı

toponimlərin etimologiyasına, etnonimlərinə, coğrafi adların xəritədə yazılmasına və oroqrafiyasına, toponimlərin regional

miqyasda tədqiqinə dair məruzələr dinlənilmiş və muzakirə edilmişdir.

II-ci konfrans respublikamızda toponimika məktəbinin yarandığını və bu məktəbin geniş fəaliyyət gostərdiyini

qəti təsdiq etdi. Bu məktəbin varlığını həmin illər Boyuk Qafqazın cənub yamacı (E.B.Nuriyev), Abşeron

(M.Ə.Abbasov), Dağlıq Şirvan (N.S.Bəndəliyev), Şimali-Şərqi Azərbaycan və Boyuk Qafqazın Cənub-Şərq hissəsi

(X.H.Məmmədov) və s. regionlara dair aparılan tədqiqatlar təsdiq edirdi.

Y.Yusifov, S.Kərimov «Toponimikanın əsasları», S.Mirmahmudova «Ermənistanın oykonimləri», N.K.

Məmmədov «Azərbaycanın yer adları (oronomiya)» dair əhəmiyyətli elmi əsərlər yazmışlar.

Azərbaycan Respublikası mustəqillik əldə etdikdən sonra (1991-ci il 18 oktyabr) toponimikaya və coğrafiyanın

tarixinə aid tədqiqatlara diqqət xeyli artırıldı və əvvəlki illərdən fərqli olaraq onun tematikası genişləndirildi.

B.Ə.Budaqovun «Turk uluslarının yer yaddaşı» (Bakı, 1994) adlı geniş həcmli monoqrafiyası toponimika elminin

inkişafında muhum bir hadisəyə cevrildi. Hazırda o Qafqazın digər regionlarının toponimikasına dair yeni elmi əsərlər

uzərində işləyir. Onun «toponimlər tarix elmi olmadan koksuz, dilcilik elmindən kənarda lal, coğrafiya elmindən ayrı

dərin məzmunlu kəlamları bu elmin olkəmiz və xalqımızın həyatında mustəsna əhəmiyyət kəsb etdiyini

gostərir. Son illər Coğrafiya İnstitutunda B.Ə.Budaqovun rəhbərliyi altında Dağlıq Qarabağın (A.İsmayılova) və

Dağıstanın toponimlərinə aid (X.L.Xanməmmədov) əhəmiyyətli elmi-tədqiqat işləri başa catdırılmış və dissertasiyalar

Toponimika sahəsində qarşıda duran muhum vəzifələr – mikrotoponimlərin tədqiqini davam etdirmək və geniş

ərazilərdə yayılan tarixi turk torpaqlarının coğrafi adlarını oyrənmək və luğətlərini tərtib etməkdir.

Azərbaycanda coğrafiya elminin tarixi uzrə də elmi-tədqiqat işləri aparılmış və əsərlər yazılmışdır. Bunlardan

O.U.Osmanovun «Məşhur səyyah və coğrafiyaşunaslar» (Bakı 1970) kitabı ozunun geniş məlumatlı olması ilə

səciyyələnir. Kitabda muxtəlif dovrlərdə yaşamış ən gorkəmli səyyahlar, coğrafiyaşunaslar və tədqiqatcıların coğrafi

goruşləri, kəşfləri və səyahətləri haqqında qısa məlumat verilmişdir. N.K.Kərimovun «Qırx il səyahətdə» (Bakı, 1977)

əsəri əhəmiyyətinə gorə xususilə fərqlənir. Əsər XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində yaşamış Boyuk Azərbaycan

coğrafiyaşunası və səyyahı Zeynalabdin Şirvaninin Asiya və Afrikaya etdiyi 40 illik səyahətlərdən danışır.

Azərbaycanda kecmiş illərdə coğrafi məsələlərlə məşğul olmuş gorkəmli alimlərimizin əsərlərinin

oyrənilməsinin əhəmiyyəti boyukdur. Belə tədqiqatlar bizə olkəmizin coğrafiyasının tarixi haqqında tam biliklər

əldə etməyə imkan verir və bu gunumuzun tələbatına cavab verə bilənlərdən istifadə edirik.

Artıq bu sahədə tədqiqatlara başlanılmışdır. Həsən bəy Zərdabinin coğrafi fikirlərinin araşdırılması aparılıbdır

və gələcəkdə də belə movzuların davam etdirilməsi əhəmiyyətli olardı.

Azərbaycanda coğrafiya elminin son 50 ildə (1945-1995) inkişafına, Coğrafiya Cəmiyyətinin yaranmasının 60

illiyinə (1937-1997) və tədrisin tarixinə dair sanballı təhlillər və umumiləşdirmələr aparılan əsərlər yazılmışdır.

Belə tədqiqatların davam etdirilməsi yuksək səviyyəli coğrafiyaşunasların tarixi hazırlığına guclu təkan

Coğrafiyaya yaxın olan digər təşkilatlardan Azər baycan EA-nın İqtisadiyyat İnstitutunun Regional şobəsində uzun

muddətdir ki, Azərbaycan iqtisadi coğrafiyasına dair tədqiqat işləri aparılır. Əvvəlki illərdə bu şobədə akademik

A.A.Nadirovun rəhbərliyi altında «Azərbaycan SSR-nin yeyinti sənayesi», «Kicik şəhərlərin problemləri», «Naxcıvan

MR» və bir sıra başqa əsərlər hazırlanmış, Azərbaycanda sənayenin yerləşdirilməsi problemlərinə aid əsaslı tədqiqatlar

Azərbaycan Respublikası İslahatlar Mərkəzi (kecmiş Dovlət Plan Komitəsinin İqtisadiyyat İnstitutu)

əməkdaşları, iqtisadi coğrafi cəhətdən xeyli qiymətli tədqiqat aparmaqdadırlar. Azərbaycan Respublikası

İqtisadiyyat Nazirliyi nəzdində olan Regional siyasət, şobəsi yeni iqtisadi inkişaf mərhələsində regionların kompleks

şəklində fəaliyyət gostərməsi, olkə ərazisində təsərrufatın bərpası və tarazlı inkişafı istiqamətləri uzrə işlər aparır.

6.5 Kartoqrafiya və aerokosmik tədqiqatlar

Kartoqrafiya. Azərbaycanda kartoqrafiyanın inkişafında M.Əliyevin, R.Piriyevin və Ş.Əliyevin və b. alimlərin

boyuk xidmətləri olmuşdur. Professor M.Əliyev Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunda və ali məktəblərdə, o

cumlədən Bakı Dovlət Universitetinin kartoqrafiya kafedrasında uzun muddət boyuk yaradıcılıq işləri aparmışdır,

elmi kadrlar hazırlığının əsasını qoymuşdur.

Kartoqrafiyanın Azərbaycanda inkişafını dord dovrə ayırmaq olar: 1920-ci ilə qədər olan dovr; 2. 1920-1945-ci

illər; 3. 1945-1990-cı illər; 4. 1990-cı ildən sonrakı dovr. Gostərilən dovrlərdə olkəmizdə topoqrafik, kartoqrafiyanın

elmi-nəzəri və kadr hazırlığı sahələri inkişaf etdirilmişdir.

Birinci dovr (1920-ci ilə qədər) Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə bağlı onun ərazisinin

hərbi topoqrafiya baxımından ciddi oyrənilməsini əhatə edir.

Belə xəritələrdə Azərbaycan həmişə Rusiya İmperiyasının ayrılmaz hissəsi olan Zaqafqaziya bolgəsinin

tərkibində gostərilirdi və onun ayrıca xəritəsi tərtib edilmirdi. 1903-cu ildə Rusiyanın məxfi təşkilatları tərəfindən

tərtib olunmuş Zaqafqaziya xəritəsi bu regionda turk mənşəli adların coğrafi yayılmasını oyrənmək baxımından

boyuk maraq kəsb edir.

Azərbaycanda kartoqrafiyaya olan tələbatın kəskin surətdə artması ikinci dovrdə (1920-1945) muşahidə olunur.

Olkədə yeni rayonlaşdırmanın aparılması ilə əlaqədar olaraq, onun təbiəti və iqtisadiyyatının əsaslı surətdə

oyrənilməsi və xəritələşdirilməsi tələb olunurdu. İ.P.Vəkilov tərəfindən 1925-ci ildə Azərbaycan dilində ilk dəfə

respublikanın on verstlik (1:420 000) təbii-siyasi xəritəsi tərtib olunmuşdur.

Muğanda pambıqcılığın inkişafı, yeni suvarma sistemlərinin yaradılması boyuk miqyaslı plan və xəritələrə

tələbatı xeyli artırdı. Gostərilən tələbatla əlaqədar olaraq hipsometrik (1931, 1993), siyasi – inzibatı (1938), iqtisadi

(1938, 1937) və s. xəritələr nəşr olunur.

Ucuncu dovrdə (1945-1990) Azərbaycanın elmi kartoqrafiyasının əsası qoyulur, kutləvi xəritəcilik məhsulları

buraxılmağa başlanır və onların ceşidi genişləndirilir. 1965-ci ildə Z.M.Əfəndiyev tərəfindən Azərbaycan ərazisinin

kartoqrafik baxımdan tarixi xəritələr (1700-1920-ci illər) uzrə problemləri oyrənilir, 1973-cu ildə Ş.C.Əliyevin

«Xəzər dənizi tarixi xəritələrdə» adlı monoqrafiyası capdan cıxır.

Coğrafiyanın muxtəlif istiqamətlərinə aid mukəmməl və yuksək texniki səviyyədə xəritələr tərtib olunur. Belə

xəritələrin ən başlıcaları aşağıdakılardır: Azərbaycan Respublikasının geomorfologiya (1956, 1959, 1979),

geologiya (1954), tektonika (1956, 1972), landşaft (1975), torpaq (1957) və s. gostərmək olar.

Fiziki coğrafiyaya dair bu və ya digər xəritələrin əksəriyyətinin tərtib olunmasında və muəllifliyində B.Ə.Budaqov,

M.A.Museyibov, N.Ş.Şirinov, B.A.Antonov, Ə.V.Məmmədov kimi təcrubəli alimlər və gənc nəslin numayəndələri

yaxından iştirak etmişlər. 1977-ci ildə Ə.M.Şıxlinski tərəfindən ilk dəfə dərin məzmunlu «Azərbaycan Respublikasının

iqlim xəritəsi» tərtib olunur (1992-ci ildə təkrar nəşri). Ə.C.Əyyubov kənd təsərrufat sahəsinin inkişafı ucun boyuk

əhəmiyyəti olan təbii-iqlim ehtiyatları haqqında zəngin informasiyalı «Azərbaycanın aqroiqlim rayonlaşdırılması xəritəsini

Ucuncu dovrdə həmcinin Azərbaycanın siyasi-inzibatı, sənaye, kənd təsərrufatı (Ə.M.Hacızadə, B.T.Nəzirova),

əhali (1978, Ş.Q.Dəmirqayayev) və b. xəritələr nəşr edilir. İlk dəfə olaraq bu dovrdə Azərbaycan Respublikasında

əhalinin məskunlaşması xəritəsi (Ş.Y.Goycaylı, 1985) tərtib və cap edilmişdir.

Azərbaycanda fiziki coğrafi atlasların yaradılması işləri ilk dəfə 1919-cu ildən başlanmışdır. Ə.M.Şıxlinskinin

redaktorluğu ilə 14 coxrəngli xəritələrdən ibarət olan atlas cap olunur.

1963-cu ildə respublikanın xəritəcilik sahəsində əlamətdar bir hadisə baş verir-Coğrafiya İnstitutu və digər

təşkilatlardan olan coğrafiya alimləri tərəfindən 117 coxrəngli xəritələr, zəngin qrafik materialları və izahlı

mətnlərdən ibarət olan «Azərbaycan SSR-nin atlası» (Bakı-Moskva) nəşr olunur. İlk milli atlas hesab olunan bu

qiymətli əsər dunyada və MDB məkanında həm olkəmizin coğrafiya elminin nailiyyətlərini numayiş etdirdi və həm

də onu tanıtmaqda mustəsna rol oynadı.

Atlas aşağıdakı beş bolmədən ibarətdir: 1) giriş; 2) təbii şərait; 3) iqtisadiyyat; 4) mədəni quruculuq; 5)

DÜNYANIN İQTİSADİ VƏ SOSİAL COĞRAFİYASI

Dərslikdə ayn-ayrı ölkə və regionlarda məhsuldar qüvvələrin istehsalın inkişafında rolu və əhəmiyyəti araşdırılır, onun yerləşdirilməsinin qanunauyğunluqlarına, prinsiplərinə, amillərinə və metodlarına diqqət yetirilir. İnkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələrdə dünya iqtisadiyyatında başlıca rol oynayan istehsal kompleksləri, ayrı-ayrı təsərrüfat sahələri ətraflı şərh olunur, onların coğrafi yerləşməsi göstərilməklə son illərdə inkişafının kəmiyyət, keyfiyyət gostəriciləri öz əksini tapır. «Maraqlı məlumatlar», «Qan yaddaşı», «Unutmaq olmaz» bölmələri oxucunun diqqətini daha çox cəlb edən sahələrdəndir. Darslikdən iqtisad yönümlü universitetlərin, digər ali təhsil müəssisələrinin tələbə və müəllimləri orta ixtisas təhsil müəssisələrinin dinləyiciləri, coğrafiya müəllimləri, eləcə də elmi-tədqiqat müəssisələri əməkdaşları, plan orqanları isçiləri – bir sozlə hər bir oxucu bəhrələnə bilər.

Yükləməyə Keç [2,56 Mb] [ : 274] –>