Azərbaycan respublikasının iqlim ehtiyatları əyyubov ə.s

aparılmışdır. Ən muasir metodlarla cay və gollərin coğrafi xususiyyətləri oyrənilmişdir. Cayların su rejimi, balansı, su

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

M.Ə.Suleymanov, İ.S.Əliyevanın
Ə.V.Məmmədov
6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı
Professor Ə.A.Mədətzadənin
6.2.5 Xəzər dənizinin oyrənilməsi
6.3 İqtisadi və sosial coğrafiya
H.B.Əliyevin
Təbii fəlakətlər

6.2. Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

6.2.1 Landşaftşunaslıq

Fiziki coğrafiya elminin muhum sahələrindən biri olan landşaftşunaslıq Azərbaycanda əsasən 60-cı illərdən

inkişaf tapmağa başlamışdır. Aparılan tədqiqatlar muasir landşaft ortuyunun yaranması, tipləri, novləri, amilləri,

elementləri və qarşılıqlı əlaqələri, bu prosesdə yeni tektonik hərəkətlərin rolu, zaman və məkan daxilində

diferensiasiyası və s. oyrənilmişdir.

Sonrakı illərdə M.A.Museyibovun landşaftşunaslığa aid apardığı tədqiqatlar tam yeni istiqamət aldı və landşaftın

ərazi diferensasiyasına, ufuqi və şaquli strukturuna, dinamikasına, ekologiyasına, antropogen transformasiyasına dair

yuksək elmi səviyyələrdə sayılan və monoqrafiyalarda əks olunan diqqətəlayiq nəticələrə nail olundu. Bu tədqiqatlar

Azərbaycan Respublikasının orta miqyaslı, zəngin məzmunlu landşaft xəritəsinin tərtibinə imkan verdi.

M.Ə.Suleymanov, İ.S.Əliyevanın «Landşaftşunaslığın əsasları» (Bakı, 1998) dərs vəsaitini bu elmin son

illərinin təqdirəlayiq nailiyyəti hesab etmək olar.

Monoqrafik məzmunda yazılmış bu əsərdə landşaftşunaslığın nəzəri məsələləri, strukturu, dinamikası,

təkamulu, antropogen təsirin altında dəyişməsi və s. ilk dəfə azərbaycan dilində aydın və səlist şəkildə oz əksini

Azərbaycan fiziki coğrafiyasının və landşaftlarının oyrənilməsində prof. Q.K.Gulun, prof. N.K.Kərimovun,

akad. B.Ə.Budaqovun və prof. M.A.Museyibovun boyuk xidmətləri olmuşdur.

6.2.2 Paleocoğrafiya

Olkə paleocoğraflarının qiymətli tədqiqatları nəzəri cəlb edir. Azərbaycan təbiətinin IV dovrdə dinamikası və Xəzər

dənizinin ən yeni geoloji tarixi uzrə bir sıra tədqiqatlar başa catdırılmışdır. Bu tədqiqatların nəticəsində 1978-ci ildə

capdan cıxmış Azərbaycanın dorduncu dovr cokuntuləri xəritəsi Dovlət mukafatına layiq gorulmuşdur. Bundan başqa,

Azərbaycanın IV dovr cokuntuləri, bu dovr cokuntulərinin oyrənilməsinə aid qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır.

Dorduncu dovrun tədqiqi ilə yanaşı, Azərbaycan paleocoğrafları ibtidai insanın ekologiyası, Cənubi Qafqaz

ərazisində Pliosenin xronologiyası və təbii şəraiti kimi problemlər uzrə diqqətəlayiq elmi nəticələr əldə etmişdir.

Azıx qədim Daş dovr duşərgəsi sakinlərinin ekologiyasının tədqiqi nəticəsində ən qədim mədəni təbəqələrin mutləq

yaşı muəyyənləşdirilmiş və həmin dovrun təbii şəraiti bərpa edilmişdir.

Paleocoğrafiya sahəsində qazanılmış nailiyyətlərdən biri də Pliosen iqlim optimumu dovrundə Azərbaycan

ərazisində yaranmış təbii şəraitin bərpa edilməsidir. Gozlənilməz qlobal istiləşmənin bu və ya digər olkənin təbii

şəraitinə necə təsir gostərəcəyini qabaqcadan muəyyənləşdirməkdə bu tədqiqatların boyuk əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycanın paleolandşaftının yaranması və son 13 mln. ildə onda baş verən dəyişiklikləri M.A.Museyibov ozunun

fundemental tədqiqatlarında ətraflı təhlil etmişdir. (M.A.Museyibov «Azərbaycanın landşaftları», Bakı, 1981, rus dilində).

Nəhayət, paleocoğrafi tədqiqatların ən gorkəmli nailiyyəti 1992-ci ildə iki cildlik «Avrasiya şelfləri Mezozoyda və

Kaynazoyda» adlı paleocoğrafi atlasın nəşr olunmasıdır. Bu atlasda 129 xəritədən 19-u bilavasitə Xəzər dənizinə həsr

olunmuş və respublikamızın paleocoğrafları tərəfindən (Ə.V.Məmmədov, İ.S.Həsənov, B.C.Ələsgərov) tərtib olunmuşdur.

Bu xəritələr Xəzər dənizinin, onun regional və lokal tektonik strukturlarının əmələ gəlməsi və inkişafı məsələlərinin

araşdırılması, Xəzərin perspektivli neft-qaz ehtiyatlarının aşkar edilməsi baxımından muhum əhəmiyyət kəsb edir.

Paleocoğrafiyacı alimlərimizin Fransa alimləri ilə birgə apardıqları «Təbii muhitin ibtidai insan cəmiyyətinin

inkişafında rolu»na, Amerika alimlərilə «Yerin iqliminin inkişaf tarixi» problemlərinə dair tədqiqat işləri

diqqətəlayiqdir və beynəlxalq miqyasda onların tanınmasını gostərir.

Azərbaycanda paleocoğrafi tədqiqatlara respublika Dovlət mukafatı laureatı, prof. Ə.V.Məmmədov rəhbərlik

edir. Onun calışdığı şobə beynəlxalq əhəmiyyətli paleocoğrafiya işlərini davam etdirir.

6.2.3 Geomorfologiya elminin inkişafı

Azərbaycan coğraflarının ən sanballı işləri arasında geomorfoloji tədqiqatlar xususilə fərqlənirlər. Azərbaycan

EA-nın Coğrafiya İnstitutunda və Bakı Dovlət Universitetində uzun illərdir ki, Azərbaycanın geomorfoloji

tədqiqatları aparılmaqdadır. Bu tədqiqatlar nəticəsində: Azərbaycan relyefinin xususiyyətləri; onun mənşəyi və geoloji quruluşla

əlaqəsi; ekzogen proseslərin və zəlzələlərin relyef əmələgətirməsində rolu; aerokosmik metodlarla Boyuk Qafqazın şərq

hissəsinin morfostrukturlarının tədqiqi; paleogeomorfoloji tədqiqatlar əsasında qovşaq zonalarında formalaşan muasir relyefin

yeni tektonik mərhələdə inkişafı; cənubi Xəzərin morfostrukturu və s. oyrənilmişdir. Son dovrlərdə geomorfologiyaya aid cıxan

fundemental əsərlərindən Turkmənistan alimləri ilə muştərək hazırlanın «Cənubi Xəzərin neftli-qazlı vilayətlərinin yeni

tektonikası və inkişaf tarixi», «Azərbaycanın relyefi» (Bakı, 1994) monoqrafiyalarını gostərmək olar. Sonuncu monoqrafiyada

relyefin genetik formaları və ərazidə paylanması qanunauyğunluqları; tektonik hərəkətlərin zaman-məkan daxilində surəti və

təzahur formalarının kəmiyyət gostəricilərinin muəyyən edilməsi və onların əsasında morfostrukturların ayrılması;

geomorfologiyanın nəzəri məsələlərinin həllində və faydalı qazıntılar axtarışında onların rolu gostərilir.

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu və Bakı Dovlət Universitetində aparılan geomorfoloji tədqiqatların

nəticəsində respublikanın geomorfoloji xəritəsi tərtib edilmişdir. Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazilərinə aid daha dəqiq

iri miqyaslı xəritələr hazırlanır. Belə xəritələrin bilavasitə quruculuq işlərində- şəhərsalma, kənd təsərrufatı,

nəqliyyat, sənaye tikintisi, yer quruluşu və meliorasiya tədbirlərinin həyata kecirilməsində boyuk əhəmiyyəti vardır.

Azərbaycan geomorpfoloqları qonşu respublikaların alimləri ilə sıx əlaqə saxlayaraq, Qafqaz regionunun

geomorfologiyasını oyrənmiş və onun xəritəsini tərtib etmişlər.

Onlar bu sahədə apardıqları tədqiqatları və əldə etdikləri nailiyyətləri ilə dərin məzmunlu məktəb yarada

Uzun illərdən bəri apardığı geniş geomorfoloji tədqiqatlara və xəritələrin tərtibinə gorə Azərbaycan

coğraflarından akad. B.Ə.Budaqov kecmiş SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin M.P.Prjevalski adına Qızıl medal ilə təltif

İlk geomorfoloji tədqiqatların başlanğıcını professor B.A.Antonov qoymuşdur. Azərbaycan EA-nın Coğrafiya

İnstitutunda uzun illərdən bəri geomorfoloji tədqiqatlar aparan respublika Dovlət mukafatı laureatı professor

N.Ş.Şirinov, BDU-da isə professor M.A.Museyibov olmuşdur. Onların layiqli ardıcılları (R.Y.Quliyev,

A.A.Mikayılov, X.K.Tanrıverdiyev, E.K. Əlizadə və b.) yetişmişdir.

6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı

Olkədə aparılan coğrafi tədqiqatların ən muhum sahələrindən biri iqlimşunaslıq olmuşdur. N.M.Fiqurovski tərəfindən

əsası qoyulmuş Azərbaycan iqlimşunaslığı həm olkənin, həm də ona qonşu olkələrin iqliminin oyrənilməsində bir sıra

muvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. İqlim qurşaqlarına, gunəş radiasiyasına, istilik balansına, Olkədə baş verən sinoptik

proseslərə, hava axınlarının xususiyyətlərinə, Xəzər dənizinin iqliminə və s. həsr edilmiş sanballı tədqiqat işləri

Azərbaycan Respublikasının istilik balansı atlasını tərtib edən muəlliflər olkənin Dovlət mukafatına layiq

gorulmuşlər. İqlimin təsərrufatla əlaqələrinə aid xeyli işlər aparılmışdır. Azərbaycan iqlimşunaslığına uzun muddət

Azərbaycan EA muxbir uzvu Ə.M.Şıxlinski rəhbərlik etmişdir.

Azərbaycanda aqroiqlimşunaslıq məktəbi 1960-cı ildən geniş inkişaf etməyə başlasa da, ilk sanballı əsər hələ

1932-ci ildə İ.Fiqrovski tərəfindən («Aqrometeorologiya») yazılmışdır. Sonrakı illərdə bu sahə uzrə geniş tədqiqat

işləri Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır.

Meteoroloqlar, iqlimşunaslar iqlim ehtiyatlarını oyrənmiş və onlardan kənd təsərrufatında istifadə yollarını

araşdırmışlar. Respublika ərazisində aqroiqlim rayonlaşdırılması aparılmışdır; muxtəlif kənd təsərrufatı bitkilərinin

– pambıq, uzum, tutun, zeytun və s. inkişafı ucun iqlim ehtiyatlarından istifadə imkanları oyrənilmişdir.

Olkəmizin subtropik iqlim zonasında bir ildə 2-3 dəfə məhsul goturməyin aqroiqlim xususiyyətləri muəyyən edilmiş,

Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim rayonları atlası tərtib olunmuşdur. Ə.C.Əyyubovun 1960-70-ci illərdə

aqroiqlimşunaslıq sahəsində nəşr etdirdiyi fundamental tədqiqatlar kecmiş SSRİ-nin mukafatları ilə təltif olunmuşdur.

Onun «Azərbaycan SSR-nin aqroiqlim rayonlaşdırılması» xəritəsi 1976-cı ildə olkə xalq təsərrufat sərgisinin burunc

medalına, 1976-cı ildə cap olunmuş «Azərbaycan iqliminin bonitetləşdirilməsi» monoqrafiyasına gorə SSRİ Coğrafiya

Cəmiyyətinin F.P.Litke adına Qızıl medalına layiq gorulmuşdur.

Respublika aqroiqlimşunaslıq məktəbinin nəticələrindən biri də 1994-cu ildə capdan cıxmış «Azərbaycan

Respublikasının aqroiqlim atlası»dır. Bu atlas 125 rəngli xəritədən, coxlu əlavə yardımcı materiallardan ibarətdir.

Atlasın elmi əhəmiyyəti onun yetkin proqram əsasında yazılması bir cox xəritələrin orijinallığı, elmi-metodiki

aparatının mukəmməlliyi, iqlim ehtiyatları haqqında geniş və obyektiv informasiya verməsindədir. Bu atlasın əməli

əhəmiyyəti isə aqroiqlim ehtiyatlarının duzgun qiymətləndirilməsi, respublikanın istənilən rayonunda aqroiqlim

unsurlərinin paylanması, iqlimin məhsuldarlığı haqqında kənd təsərrufatında calışan işcilərə dəqiq sorğu məlumatı

verməsidir. Coğrafiya elmləri doktoru Ə.C.Əyyubovun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə hazırlanan bu atlas 1994-

cu ildə Zakir Tağıyev mukafatına layiq gorulmuşdur. Yenə də bu muəllifin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının

iqlim-kurort sərvətləri hərtərəfli oyrənilməyə başlanmışdır.

Professor Ə.A.Mədətzadənin rəhbərliyi ilə olkəmizdə uzun muddət sinoptik meteorologiyaya dair tədqiqatlar

aparılmışdır. Azərbaycan coğraflarının respublika, Şimali Qafqaz, Xəzər dənizi ucun qısa və uzun muddətli hava

proqnozlarının verilməsində əməyi boyukdur. Azərbaycandakı sinoptik proseslərin tipləri, sinoptik iqlim rayonları

muəyyənləşdirilmişdir. Meteoroloqlar ekstremal iqlim hadisələri torədən atmosfer proseslərini və onların proqnozlarını

oyrənmişlər. Olkə kurortlarının mikroiqlimləri tədqiq edilmiş və onların mualicə-sağlamlıq işlərinə təsiri araşdırılmışdır.

Respublika sənaye mərkəzlərinin iqlim şəraitinin və hava hovzələrinin cirklənmə dərəcələrinin oyrənilməsinə xeyli fikir

BDU-nun coğrafiya fakultəsində Azərbaycan ərazisində meteoroloji kəmiyyətlərin muxtəlif təminatlarının

təyini, aqroiqlim, bioiqlim və konkret ərazilərin (Naxcıvan MR, Qarabağ regionlarının) kompleks iqlim

xarakteristikası, atmosferin muhafizəsi və iqlim dəyişmələrinə dair sanballı tədqiqatlar yerinə yetirilmişdir

(V.A.Nadirov, B.H.Məmmədov, B.Ə.Məmmədov, Ə.S. Məmmədov).

Əməkdar elm xadimi, professor S.H.Rustəmovun rəhbərliyi ilə Azərbaycanda geniş hidroloji tədqiqat işləri

aparılmışdır. Ən muasir metodlarla cay və gollərin coğrafi xususiyyətləri oyrənilmişdir. Cayların su rejimi, balansı, su

ehtiyatları, axımı, enerji ehtiyatları, gollərin xususiyyətləri, onların təsnifatı, su anbarları, cay və gol sahillərinin

dinamikası və s. məsələlər dərindən tədqiq edilmiş və hidroloji xəritələr tərtib olunmuşdur. Hazırda institutun hidrologiya

şobəsinə S.H.Rustəmovun tələbəsi R.N.Qaşqay rəhbərlik edir.

Azərbaycanda axım proseslərinin oyrənilməsi uzrə son illər intensiv tədqiqatlar aparılmış, yeni təhlil metodlarından,

o cumlədən riyazi statistikadan istifadə edilməyə başlanmışdır. M.Ə.Məmmədov statistik sıranın hər birinin təminatını

hesablamaq ucun movcud dusturlarda səmərəli duzəlişlər etməklə dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanmasını

aparmışdır. (M.Ə.Məmmədov «Dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanması» L.1989, rus dilində).

Qurunun hidrologiyasına dair aparılan yeni aktual tədqiqatlar sırasına F.Ə.İmanovun «Qafqaz caylarının minimal su

sərfi». (Bakı, 2000), M.Ə.Məmmədov, F.Ə.Məmmədov, N.Ş.Huseynovun «Quraqlığın meteoroloji əsasları və hidroloji

proseslər» (Bakı, BDU, 2000) M.Ə.Məmmədov, F.Ə.İmanov, R.N.Məmmədov «Hidrometriya» (dərslik, Bakı, 2000) və b.

daxildir. Bu sahədə aparılan tədqiqatların istehsalla daha sıx əlaqələndirilməsi işləri (M.Ə.Məmmədov, H.Y.Fətullayev

«İnsanın təsərrufat fəaliyyətinin su sərfinə təsiri», Bakı, 1992) son illər xeyli genişləndirilmişdir.

Aparılan tədqiqatlar aşağıdakı problemlərin: su anbarları və hidroelektrik stansiyalarının su sərfi və səviyyə

rejiminə olan tələbatının muəyyən edilməsi, tikilən iri su anbarlarının ətraf muhitə təsiri və su anbarları kadastrının

tərtibi və s. həllində geniş istifadə olunur.

Azərbaycanda hidrologiya elminin əsas istiqamətlərindən biri olan dağ caylarında baş verən sel hadisələri,

ekoloji axım, məcra prosesləri və s. tədqiq edilməkdədir. Dağ caylarından ən narahatları olan Kişcay, Kumrukcay və

Baş Qafqazın digər belə rejimli cayları uzərində sel hadisələrinin oyrənilməsi işləri aparılmışdır. Bu tədqiqatlar

nəticəsində sellərin formalaşma xususiyyətləri, təsərrufat baxımından ərazilərin sel təhlukəsizliyinin

qiymətləndirilməsi və sel-təhlukəli cay hovzələrinin təsnifləşdirilməsi və rayonlaşdırılması, sellərlə mubarizə

tədbirləri işlənib hazırlanmışdır.

6.2.5 Xəzər dənizinin oyrənilməsi

Xəzər dənizi Azərbaycan Respublikası tarixi-coğrafiyasına, təbiətinə və muasir iqtisadi həyatına onəmli təsir

gostərir. Ona gorə də bu unikal dəniz-golun oyrənilməsi respublika xəzərşunaslarının daim diqqət mərkəzində

Xəzərin planlı və ardıcıl oyrənilməsinin əsasını professor Q.K.Gul qoymuşdur. Onun rəhbərliyi altında Xəzərə

aid geniş tədqiqat işləri aparılmış və coxsaylı elmi əsərlər yazılmışdır.

1972-ci ildə Xəzərin acıq hissəsində tərpənməz ozul uzərində dunyada birinci olaraq dəniz observatoriyası

yaradıldı. Bu observatoriyanın təşkilində, umumiyyətlə Xəzərin bir sıra yeni problemlərinin tədqiq olunmasında

T.M.Tatarayevin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur.

Muxtəlif adlar və tabeciliklər altında fəaliyyət gostərən və nəhayət 1988-ci ildən yenidən Azərbaycan EA Coğrafiya

İnstitutuna verilən «Xəzər dənizi problemləri mərkəzi» dənizin hərtərəfli oyrənilməsinin əsl qərargahı rolunu oynamağa

başladı. Bu mərkəzdə: Xəzərin rejimi, axımları, temperaturu və duzluluğun şaquli və ufuqi istiqamətdə paylanması, səth və

daxili dalğaları atmosferlə dənizin qarşılıqlı təması, bioloji aləmi, dənizdəki təsərrufat fəaliyyətinin hidrometeoroloji və

ekoloji şəraiti və s. muntəzəm olaraq oyrənilirdi.

Sinoptik iqlim baxımından Xəzərin rayonlaşdırılması, onun uzərində hava şəraitini yaradan atmosfer prosesləri,

kuləklərin qruplaşdırılması və s. Ə.A.Mədətzadə tərəfindən oyrənilmişdir.

Olkə xəzərşunasları dəniz səviyyəsinin tərəddudləri və onun başlıca amillərinin tədqiq olunmasında yaxından iştirak

edirlər. Belə tədqiqatlar nəticəsində muəyyən olunmuşdur ki, Xəzərin səviyyə tərəddudləri 80-90 faiz

hidroklimatoloji 10-20 faizi isə geoloji və antropogen amillərlə bağlıdır.

Xəzərin axınlarının daxili strukturunu, onda baş verən pulsasiyaların olculməsi işlərini ilk dəfə

R.M.Məmmədov tədqiq etmişdir. Onun Xəzərlə bağlı son illər hazırladığı bir sıra beynəlxalq əhəmiyyətli layihələr

Xəzərin dibinin relyefi, Abşeron yarımadasının, cənubi Xəzərin Azərbaycan sahillərinin geomorfologiyası və

dinamikası ətraflı oyrənilmiş və rayonlaşdırılması aparılmışdır. Umumiyyətlə, Xəzər dənizinin sahillərinin

formalaşmasında təbii amillərin rolu təhlil edilmiş və morfometriyası oyrənilmişdir. (N.Ş. Şirinov, A.İ.Xəlilov,

N.M.Mehdiyev, X.Ə.Əliyev, R.X.Priyev). N.Ş.Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Q.Q. Əliyevin, «Xəzərin, onun sahillərinin

təbiəti və ekologiyası» (Bakı, 1998) kitabında Xəzərin mənşəyi, təbiəti, sahillərinin relyefi və onda baş verən dəyişikliklər,

dəniz və sahillərinin ekologiyası ətraflı tədqiq edilmişdir.

Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyətinin oyrənilməsi istiqamətində son illər aparılan tədqiqatların, hazırlanan

layihələrin sayı xeyli artmışdır. Dənizin neft məhsulları, fenol və digərləri ilə cirklənməsinin paylanması təsnifatı

verilmiş, Azərbaycanın sahil zonasına axıdılan cirkab sularının miqdarı və tərkibi haqqında ətraflı məlumat toplanıb

təhlil edilmişdir (N.M.Ağalarova).

Xəzərin oyrənilməsində aerokosmik metodların tətbiqi xeyli genişləndirilib və dəqiq hesablamaların sayı

6.3 İqtisadi və sosial coğrafiya

Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun təşkili (1945) coğrafiya elminin butun sahələri kimi iqtisadi

coğrafiyanın da inkişafına guclu təkan verdi.

Tədricən bu elmin ayrı-ayrı sahələrinə – məhsuldar quvvələrin, əhalinin, şəhərlərin inkişafı və yerləşdirilməsinə, təbii

ehtiyatların istifadəsinə, iqtisadi-coğrafi rayonların səciyyəsinə və s. aid muntəzəm elmi-tədqiqat işləri aparılmağa

başlandı. İlk gundən bu işlərin təşkilində və aparılmasında professor H.B.Əliyevin mustəsna xidmətləri olmuşdur. Ali

məktəblərdə iqtisadi coğrafiya kafedralarının acılması, tədris kurslarının təşkili və sistemli elmi tədqiqat işlərinin

aparılması onun adı ilə bağlıdır. Azərbaycanda iqtisadi və sosial coğrafiya elminin aşağıdakı istiqamətləri uzrə elmi-

tədqiqat işləri həyata kecirilmişdir.

Azərbaycanın təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının əhatəli oyrənilməsi və ilk dəfə onun balla qiymətləndirilməsi işləri

Ə.M.Hacızadənin «Azərbaycan SSR sənayesinin inkişafının təbii ehtiyat potensialı» (Bakı, 1983, rus dilində)

monoqrafiyasında verilmişdir. Təbii ehtiyatların iqtisadi-coğrafi qiymətləndirilməsi, istehsalın inkişafı və

yerləşdirilməsinin təbii zəmini, ayrı-ayrı təbii ehtiyat novləri ilə Azərbaycanın təmin olunması və ekoloji muhitin

qorunması və s. məsələlər N.A.Nəbiyevin «İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji muhit» (Bakı, 2000) adlı iri həcmli

monoqrafiyasında ətraflı şəkildə oyrənilmişdir.

B.T.Nəzirovanın muştərək muəllifliyi ilə yazılan «Boyuk Qafqazın təbii ehtiyat potensialı» (Bakı, 1992, rus dilində)

əsərində bu iri regionun təbii ehtiyatları umumi, ayrı-ayrı novləri ilə xususi halda dərin təhlil edilmişdir. Azərbaycanın

ayrı-ayrı regionlarının təbii ehtiyatlarının iqtisadi-coğrafi baxımından oyrənilməsi istiqamətində də muhum işlər

gorulmuşdur. Naxcıvan MR (Z.S.Məmmədov, 1999), Gəncə-Qazax, Şəki-Zaqatala və digər regionların təbii ehtiyatlarının

iqtisadi-coğrafi səciyyəsi verilmişdir.

Təbii fəlakətlər və onların iqtisadi coğrafi qiymətləndirilməsinə dair Azərbaycanda yazılmış ilk əsər

N.B.Babaxanovun «Azərbaycanda təbii fəlakət və ona qarşı mubarizə tədbirləri» (Bakı, 1985, rus dilin) olmuşdur. Burada

təbii fəlakət hadisələrinin əsas anlayışları şərh olunur, təsərrufat sahələrinə və əhaliyə vurduğu ziyanların hesablama

metodu gostərilir, təbii fəlakətlərin yayılması coğrafiyası, rayonlaşdırılması və ona qarşı mubarizə tədbirləri təhlil olunur.

Gunun cox aktual olan bu movzusu oz davamını Boyuk Qafqazın təbii fəlakətlərinin iqtisadi-coğrafiya

qiymətlənidirilməsində (N.A.Paşayev) tapmışdır

Azərbaycan Respublikasının təsərrufat sahələrinin iqtisadi coğrafi oyrənilməsi daim diqqət mərkəzində

olmuşdur. Belə ki, butun mulkiyyət novlərini oz əlində cəmləşdirən sosialist iqtisadi sistemi buna maraqlı idi.

Bununla əlaqədar olaraq respublikanın təsərrufat sahələrinin-sənaye, kənd təsərrufat və nəqliyyatın coğrafiyasına

dair coxlu əsərlər yazmışdır.

Ə.M.Hacızadənin «Azərbaycanın sənaye kompleksi, onun coğrafi problemləri» (Bakı, 1975, rus dilində) adlı

iri həcmli əsəri elmimizin xəzinəsinə sanballı tədqiqat numunəsi kimi daxil edilmişdir. Burada Azərbaycan

sənayesinin inkişafının təbii-iqtisadi zəmini, formalaşması mərhələləri, enerji-istehsal silsilələri, muxtəlif sənaye-

ərazi qovşaqları və kompleksləri yaratması və s. kimi coğrafi problemləri geniş təhlil olunmuşdur.

Məhsuldar quvvələrin yerləşdirilməsi aspektində akademik A.A.Nadirov tam bir məktəb yaratmış və bu

problemə aid geniş elmi tədqiqat işləri aparmış, monoqrafiyalar və elmi məqalələr yazmışdır. Bunların ən başlıcaları

«Azərbaycanda sənayenin yerləşdirilməsinin iqtisadi problemləri» (1976), «Naxcıvan MR» (1959, iqtisadi coğrafi

ocerk), «Naxcıvan iqtisadiyyatı XX əsrdə» (2000) və başqalarıdır.

B.T.Nəzirova tərəfindən yazılmış «Azərbaycanın kənd təsərrufatının coğrafiyası» (Bakı, 1975, rus dilində) kimi

sanballı tədqiqat işində kənd təsərrufatı coğrafiyası daha da inkişaf etdirilmiş, kənd təsərrufatı rayonları ayrılmış,

torpaq kadastrı verilmişdir. Respublikanın ayrı-ayrı regionlarının kənd təsərrufatı coğrafiyasının muxtəlif

problemləri uzrə elmi tədqiqat işləri aparılmışdır (S.Qaramollayev, A.Mirzəyev, A.Qurbanov, A.Q.Abdullayev və

Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadi əlaqələrinin coğrafiyasına və son illər yaradılmaqda olan Avropa-Qafqaz-

Asiya (TRASEKA) nəqliyyat dəhlizinə dair bir sıra elmi tədqiqat işləri həyata kecirilmiş, (məqalələr yazılmış və

dissertasiyalar mudafiə olunmuşdur (B.E. Əbdurrəhmanov, C.Məmmədov, Z.S.Məmmədov, T.Gərayzadə və b.).

Rayon istiqaməti iqtisadi coğrafiyanın həmişə mərkəzi tədqiqat obyekti olmuşdur. Belə ki, dovlətin təsərrufat

quruculuğunda, məhsuldar quvvələrin səmərəli ərazi təşkilində və olkə coğrafiyasının əhatəli oyrənilməsində iqtisadi-

coğrafi rayonlar boyuk əhəmiyyət kəsb edirlər. Ona gorə də Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayon və zonaları uzrə

muntəzəm tədqiqat işləri aparılmışdır. Bu sahədə son illər maraqlı tədqiqatlar aparılır, sxemlər və layihələr irəli surulur

(A.A.Nadirov, Ə.X.Nuriyev, T.G.Həsənov).

R.X.Şaulov ozunun dissertasiya işini («Azərbaycan SSR-nin iqtisadi rayonlaşdırılması problemləri», Bakı, 1987, rus

dilində) bilavasitə rayonlaşdırmaya həsr etmiş və təsərrufat sahələrinin strukturunu, ərazidə yerləşdirilməsini, daxili və

xarici istehsal əlaqələrinin sıxlığının nəzərə alaraq aşağıdakı iqtisadi rayonlara ayırmışdır: Abşeron, Xəzərsahili, Şəki, Kur,

Gəncə, Qarabağ, Naxcıvan MR. Təklif olunan bu şəbəkədə Azərbaycanın təzadlı təbii şəraitinin təsərrufat sahələrinin

ixtisaslaşmasına və strukturuna guclu təsir etməsi zəif nəzərə alınmışdır və ona gorə də bu şəbəkə tətbiq edilmədi.

Regional tədqiqatların ilkini A.A.Nadirov ozunun «Naxcıvan Muxtar Respublikasının iqtisadi-coğrafi səciyyəsi» (1957)

əsərində qoymuşdur. Onun ardınca Muğan duzunun (E.Q.Mehrəliyev), Şirvan iqtisadi rayonunun (O.V.Vahabov) iqtisadi coğrafi

tədqiqatları aparılmışdır. Regional tədqiqatlar arasında M.A.Abramovun «Abşeron sənaye qovşağı» (Bakı, 1971, rus və

azərbaycan dillərində) əsəri xususi qeyd olunmalıdır. Bu əsərdə Abşeron sənaye kompleksinin tarixi, təbii-iqtisadi amilləri,

movcud sənaye-istehsal strukturu, onun nəqliyyat iqtisadi əlaqələri və s. təhlil olunur. Sonrakı illərdə Gəncə sənaye qovşağı

(R.H.Məmmədov), Əli-Bayramlı – Salyan təsərrufat kompleksi (H.B.Ağayev), Mil-Qarabağ iqtisadi zonası (U.T.Həsənova) yeni

yaradılan inzibatı rayonların məhsuldar quvvəsinin kompleks inkişafının coğrafi məsələləri (İ.İ.Əhmədova) və s. dair kompleks

tədqiqat işləri aparılmışdır.

Umumiyyətlə, Bakı və Abşeron regionunun iqtisadi və sosial coğrafiyası bir necə nəsil tərəfindən geniş

oyrənilmişdir və indi də davam etdirilir (Ə.M.Hacızadə, R.İ.Umudova, Z.Abdullayeva, V.Ə.Əfəndiyev və b.).

Xəzərin iqtisadi-coğrafi cəhətdən oyrənilməsi olkə alimlərinin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun təbii

ehtiyatlarına, nəqliyyat əhəmiyyətinə, muasir dovrdə Azərbaycanın həyatında oynadığı geosiyasi və iqtisadi roluna

və s. həsr olunan coxlu elmi əsərlər və dissertasiyalar yazılmışdır, xəritələr cəkilmişdir. (Q.G.Gul, İ.H.Məmmədov,

E.Q.Mehrəliyev, C.R.Abbasov, L.İ. Nəsibzadə, C.N.İsmayılov və b.).

Beynəlxalq şirkətlərin Xəzərin neft ehtiyatlarından istifadəyə cəlb edilməsi, neft kəmərlərinin marşrutlarının

secilməsi son illər olkədə kompleks coğrafi tədqiqatlara tələbatı xeyli artırmışdır. Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa,

Bakı-Ceyhan neft kəməri marşrutlarının kompleks fiziki və iqtisadi coğrafi oyrənilməsi işləri aparılır.

Xarici olkələrin xususilə İran və Turkiyənin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə H.B.Əliyevin rəhbərliyi altında

hələ lap əvvəllərdən elmi-tədqiqat işləri aparılmağa başlanılmışdır. Bu istiqamətdə aparılan muhum işlərdən

«Turkiyənin regional siyasəti» (A.İ.İbrahimov), Turkiyənin toxuculuq sənayesinin coğrafiyası» (O.Ə.Əliyev), «İran

kənd təsərrufatının suvarma sistemi» (H.B.Soltanova) və bir sıra tədris vasitələrini gostərmək olar.

Əsgər Əyyubov

Əsgər Əyyubov Cabbar oğlu ( 1926 , Nuxa – 2000 , Bakı ) — coğrafiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Dövlət Mükafatı laureatı, SSRİ Coğrafiya Cəmiyyətinin Litge adına Qızıl medal laureatı.

Mündəricat

1 Həyatı
2 Elmi fəaliyyəti
3 Elmi əsərləri
4 Həmçinin bax
5 Xarici keçidlər
6 İstinadlar

Ə.C.Əyyubov Azərbaycanın Şəki şəhərində anadan olmuşdur. 1951-ci ildə BDU-nu bitirib, SSRİ EA Coğrafiya institutunun aspiranturasına qəbul olunmuşdur. 1954-ci ildə həmin isntitutda iqlimşünaslıq ixtisası üzrə “Azərbaycanın kurortları və istirahət yerlərinin iqliminin müqayisəli təhlili” mövzusunda namizədlik, 1971-ci ildə isə “Azərbaycanın iqlim ehtiyatları və onlardan əkinçilikdə istifadə olunması” mövzusunda doktorluq dissertasiyasını (Bakı şəhəri) müdafiə etmişdir.Əsgər Əyyubov istedadlı və işgüzar iqlimşünas alim olmaqla yanaşı həm də, aqroiqlim və kurort iqlimi elmi istiqamətlərinin, bitki və insan biometeorologiyası üzrə elmi məktəbin banisi və inkişaf etdiricisidir. Həmmüəlliflərlə birlikdə “Azərbaycanın iqlimi” monoqrafiyasına görə Respublika Dövlət mükafatına, “Azərbaycan SSR iqliminin bonitirofkası” əsərinə görə SSRİ EA Coğrafiya cəmiyyətinin F.P.Litke adına qızıl medalına, “Azərbaycanın aqroiqlim rayonlaşdırılması” divar xəritəsinə görə SSRİ XTNS-nın bürünc medalına, “Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim atlası”na görə Respublika “Təhsil” cəmiyyətinin birinci mükafatına layiq görülmüşdür. [1]

Elmi fəaliyyəti

Ə.C.Əyyubov 1955-ci ildə coğrafiyaelmləri namizədi kimi Azərbaycan EA Coğrafiya institutunda kiçik elmi işçi, sonralar baş elmi işçi olmuş.
1973-cü ildən 2000-ci ilədək “Təbiəti mühafizə”, “Meteorologiya və kənd təsərrüfatı iqlimşünaslığı”, “İqlimşünaslıq” şöbələrinin müdiri vəzifələrində işləmişdir.
1970–1990-cı illərdə YUNESKO-nun “İnsan və biosfer” (MAB) proqramı üzrə işçi qrupunun və ABƏŞ-də işçi qrrupunun rəhbəri idi.

Respublika radiosunda 20 il müddətində “Təbiət” jurnalının aparıcısı olmuş, Bakı ali məktəblərində pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, bir neçə elmi-texniki və müdafiə şuralarının üzvü, respublika prezidenti yanında Ali Attestasiya komissiyasının eksperti, bir çox monoqrafik əsərlərin redaktoru, EA “Xəbərlər” jurnalının (Yer Elmləri bölməsi üzrə) baş redaktorunun müavini olmuşdur

Elmi əsərləri

200-dən artıq elmi əsər və 7 monoqrafiya çap etdirmişdir. Onlardan

“Azərbaycanın iqlimi haqqında oçerklər” (1962),
“İstisu kurortu” (Həmmüəlliflə) (1965),
“İqlim və hava (1967)”,
“Azərbaycan SSR-in aqroiqlim rayonlaşdırılması (1968)”,
“Azərbaycan SSR iqliminin bonitirovkası (1975)”, “Azərbaycan SSR-in kurort və istirahət yerlərinin iqlimi” (1987),
“Azərbaycanın iqlimi” (həmmüəlliflərlə), “Azərbaycan SSR-in iqlim ehtiyatları” (1984) və s. qeyd etmək olar. [2]

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI [ölü keçid]

İstinadlar

↑ Budaq Budaqov.Azərbaycanın coğrafiyaçı alimləri.Bakı “Elm nəşriyyatı” səh.48
↑ Budaq Budaqov Azərbaycanın çoğrafiyaçı alimləri Bakı “Elm nəşriyyatı” səh 49

Oktyabr 23, 2021
Ən son məqalələr

Sarıqarın siçan

Sarıqaya

Sarıqaya (Məlikan)

Sarıqaya (Samux)

Sarıqaya (Sərab)

Sarıqaya (Zərdab)

Sarıqaya (dağ)

Sarıqışlaq

Sarıqışlaq (Pərsabad)

Sarısu (Puldəşt)

Ən çox oxunan

Soviet moonrover

Soy-whey-protein-diet

Soyuz 18 booster

Soybean Oil, Meal and Beans (10059732523)

Soyqirim

əsgər, əyyubov, cabbar, oğlu, 1926, nuxa, 2000, bakı, coğrafiya, elmləri, doktoru, professor, azərbaycan, dövlət, mükafatı, laureatı, ssri, coğrafiya, cəmiyyətinin, litge, adına, qızıl, medal, laureatı, əsgər, əyyibovəsgər, əyyibov, cabbar, oğludoğum, tarixi, . Esger Eyyubov Cabbar oglu 1926 Nuxa 2000 Baki cografiya elmleri doktoru professor Azerbaycan Dovlet Mukafati laureati SSRI Cografiya Cemiyyetinin Litge adina Qizil medal laureati Esger EyyibovEsger Eyyibov Cabbar ogluDogum tarixi 1926Dogum yeri Seki Azerbaycan SSR SSRIVefat tarixi 2000Vefat yeri Baki AzerbaycanVetendasligi SSRI AzerbaycanIxtisasi iqlimsunasTehsili Azerbaycan Dovlet UniversitetiFealiyyeti professorFealiyyet illeri 1955 2000Mukafatlari 1970 Mundericat 1 Heyati 2 Elmi fealiyyeti 3 Elmi eserleri 4 Hemcinin bax 5 Xarici kecidler 6 IstinadlarHeyati RedakteE C Eyyubov Azerbaycanin Seki seherinde anadan olmusdur 1951 ci ilde BDU nu bitirib SSRI EA Cografiya institutunun aspiranturasina qebul olunmusdur 1954 ci ilde hemin isntitutda iqlimsunasliq ixtisasi uzre Azerbaycanin kurortlari ve istirahet yerlerinin iqliminin muqayiseli tehlili movzusunda namizedlik 1971 ci ilde ise Azerbaycanin iqlim ehtiyatlari ve onlardan ekincilikde istifade olunmasi movzusunda doktorluq dissertasiyasini Baki seheri mudafie etmisdir Esger Eyyubov istedadli ve isguzar iqlimsunas alim olmaqla yanasi hem de aqroiqlim ve kurort iqlimi elmi istiqametlerinin bitki ve insan biometeorologiyasi uzre elmi mektebin banisi ve inkisaf etdiricisidir Hemmuelliflerle birlikde Azerbaycanin iqlimi monoqrafiyasina gore Respublika Dovlet mukafatina Azerbaycan SSR iqliminin bonitirofkasi eserine gore SSRI EA Cografiya cemiyyetinin F P Litke adina qizil medalina Azerbaycanin aqroiqlim rayonlasdirilmasi divar xeritesine gore SSRI XTNS nin burunc medalina Azerbaycan Respublikasinin aqroiqlim atlasi na gore Respublika Tehsil cemiyyetinin birinci mukafatina layiq gorulmusdur 1 Elmi fealiyyeti RedakteE C Eyyubov 1955 ci ilde cografiya elmleri namizedi kimi Azerbaycan EA Cografiya institutunda kicik elmi isci sonralar bas elmi isci olmus 1973 cu ilden 2000 ci iledek Tebieti muhafize Meteorologiya ve kend teserrufati iqlimsunasligi Iqlimsunasliq sobelerinin mudiri vezifelerinde islemisdir 1970 1990 ci illerde YUNESKO nun Insan ve biosfer MAB proqrami uzre isci qrupunun ve ABES de isci qrrupunun rehberi idi Respublika radiosunda 20 il muddetinde Tebiet jurnalinin aparicisi olmus Baki ali mekteblerinde pedaqoji fealiyyet gostermis bir nece elmi texniki ve mudafie suralarinin uzvu respublika prezidenti yaninda Ali Attestasiya komissiyasinin eksperti bir cox monoqrafik eserlerin redaktoru EA Xeberler jurnalinin Yer Elmleri bolmesi uzre bas redaktorunun muavini olmusdurElmi eserleri Redakte200 den artiq elmi eser ve 7 monoqrafiya cap etdirmisdir Onlardan Azerbaycanin iqlimi haqqinda ocerkler 1962 Istisu kurortu Hemmuellifle 1965 Iqlim ve hava 1967 Azerbaycan SSR in aqroiqlim rayonlasdirilmasi 1968 Azerbaycan SSR iqliminin bonitirovkasi 1975 Azerbaycan SSR in kurort ve istirahet yerlerinin iqlimi 1987 Azerbaycanin iqlimi hemmuelliflerle Azerbaycan SSR in iqlim ehtiyatlari 1984 ve s qeyd etmek olar 2 Hemcinin bax RedakteEnver SixlinskiXarici kecidler RedakteAzerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin PREZIDENT KITABXANASI olu kecid Istinadlar Redakte Budaq Budaqov Azerbaycanin cografiyaci alimleri Baki Elm nesriyyati seh 48 Budaq Budaqov Azerbaycanin cografiyaci alimleri Baki Elm nesriyyati seh 49 Menbe https az wikipedia org w index php title Esger Eyyubov amp oldid 6083503, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ İQLİM EHTİYATLARI (8-ci sinif)

Respublikamızın relyefi kimi iqlim şəraiti də çox müxtəlifdir. Bu müxtəliflik ilk növbədə Azərbaycan ərazisinin mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının qovuşduğu sahədə yerləşməsi ilə əlaqədardır. İqlim əmələ gətirən amilllərə günəş radiasiyası və atmosfer sirkulyasiyası daxildir. Bunlarla bərabər, coğrafi enlik, relyef xüsusiyyətləri, dəniz və okean cərəyanları və s. amillər də iqlim əmələgəlməsinə böyük təsir göstərir. Bu amillər birlikdə iqlimin əsas ünsürlərinin – temperatur, rütubət, külək və s.-in paylanmasını müəyyən edir. Günəş radiasiyası və havanın temperaturu. Respublikamız Qafqazda ən çox günəş radiasiyası alan ölkədir. Onu “Günəşli Azərbaycan” adlandırılırlar. Respublika ərazisində günəşli saatların illik miqdarı 1800-2900 saat arasında dəyişilir. Günəşli saatların ən yüksək miqdarı Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənliklərində müşahidə edilir (2900 saat/il). Kür-Araz ovalığında, Ceyrançöldə, Abşeron yarımadasında günəşli saatların miqdarı 2200-2400 saat/il təşkil edir. Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi zonalarında buludluluğun artması ilə əlaqədar, günəşli saatların miqdarı xeyli azalır. Ən az günəşli saatlar alçaqdağlıq zonalarda, Lənkəran ovalığında və Şollar düzündə (1800-2000 saat/il) müşahidə edilir. Azərbaycan Respublikası ərazisində günəş radiasiyası qeyri-bərabər paylanmışdır. Havanın temperaturu iqlimin əsas ünsürlərindən biridir. Yüksəklik hər 100 m artdıqca havanın temperaturu təqribən 0,60 C aşağı düşür. Mütləq minimum temperatur düzənliklərdən dağ zirvələrinə doğru artır. Respublikamızda havanın ən alçaq temperaturu Araz çayı dərəsində, Culfada -33 0C müşahidə edilmişdir. Kür-Araz ovalığının mərkəzi hissələrində isə bu göstərici -24 0C, Abşeron yarımadasında -130 C olmuşdur. Havanın mütləq maksimum temperaturu da qeyri-bərabər paylanır. Respublikamızda ərazisində illik temperatur amplitudu daha yüksəkdir. Naxçıvanda bu göstərici bəzi sahələrdə 50-600 C və daha çox, Xəzər sahillərində və . Kür-Araz ovalığında isə daha çox olur. Temperaturun sutkalıq amplitudu Arazboyu düzənliklərdə və dağlıq ərazilərdə 10-150C –yə çatır; Gəncə-Qazax zonasında, Lənkəran ovalığında və Xəzər dənizi sahillərində isə 7-80 C-dən artıq olmur.

Əzizağa Əhmədov

Azərbaycan respublikasının iqlim ehtiyatları əyyubov ə.s

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Umumi fiziki-coğrafiyanın inkişafı

Əsgər Əyyubov

Mündəricat

Sarıqarın siçan

Sarıqaya

Sarıqaya (Məlikan)

Sarıqaya (Samux)

Sarıqaya (Sərab)

Sarıqaya (Zərdab)

Sarıqaya (dağ)

Sarıqışlaq

Sarıqışlaq (Pərsabad)

Sarısu (Puldəşt)

Soviet moonrover

Soy-whey-protein-diet

Soyuz 18 booster

Soybean Oil, Meal and Beans (10059732523)

Soyqirim

ne axtarsan burda

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ İQLİM EHTİYATLARI (8-ci sinif)

Похожие статьи

Related posts: