TARİX İNSTİTUTU

После установления советской власти, ранее принадлежавшие Азербайджанской Демократической Республике 114 тыс. кв. км. не только были сохранены, а наоборот, в ущерб национальным интересам, территория Азербайджана последовательно сокращалась в пользу Армении. Как видно из исторической справки Народного Земельного Комиссариата от 25 октября 1922 года из Зангезурского уезда 405000 десятин, из Казахского уезда 379984 десятин территории были отданы Армянской ССР.

Azərbaycan tarixi 2 cild

“Azərbaycan” xüsusi cildi (rus) (1. ОБЩАЯ ИНФОРМАЦИЯ – 14.2. ГОСУДАРСТВЕННЫЕ ДЕЯТЕЛИ АЗЕРБАЙДЖАНА (1918–2005 годы))

4.11. Азербайджан в 1920–91 годы

Азербайджан в 1920-91 годы

Азербайджанская Советская Социалистическая Республика (1920-22гг.). 28 апреля 1920 г. была провозглашена Азербайджанская Советская Социалистическая Республика. В этот же день был создан Временный Революционный Комитет. Нариман Нариманов был назначен председателем и народным комиссаром иностранных дел нового созданного правительства – Совета Народных Комиссаров Азербайджанской ССР.

Советская Россия, принимая во внимание высокий авторитет Н.Нариманова не только в Азербайджане, но и среди всех народов Востока, назначила его главой правительства, размышляя при этом так, как говорил Микоян, ≪Мы Нариманова провозгласим Предревкома и так его окружим, чтобы он не с мог особенно пользоваться своим влиянием . ≫.

В ответ на обращение Временного Революционного Комитета Азербайджана от 29 апреля 1920 г. к РСФСР о заключении союза и взаимном доверии и признании, В.И.Ленин в телеграмме, посланной 5 мая от имени Совета Народных Комиссаров РСФСР, объявил о признании независимости Азербайджанской ССР. Независимость Азербайджана, установленная силой XI Армии и признанная Советской Россией, носила формальный характер. Ещё в период отсутствия в Баку главы правительства Азербайджана Н.Нариманова в шифрованной телеграмме Г.К.Орджоникидзе и С.М.Кирова, посланной В.И.Ленину 2 мая, наряду с важностью общего признания независимости Азербайджана, отмечалось, что полномочия Совета Народных Комиссаров желательно передать не Нариманову, а им.

9 ноября 1920 г. на совместном заседании членов ЦК АКП(б), Бакинского Комитета АКП(б), Кавказского бюро ЦК РКП(б), Азербайджанского Революционного Комитета (АРК), Исполнительного Комитета города Баку, народных комиссаров, районных исполнительных комитетов и членов президиума И.В.Сталин в отношении независимости Советского Азербайджана говорил: ≪Я не сторонник независимости Азербайджана, не может быть независимой одна часть коммунистов от другой. ≫, ≪. мы должны сказать, что Азербайджан независимая страна, с хорошими намерениями он вошёл в союз с Россией. Не будь этого союза Россия ослабнет, Азербайджан подпадёт под власть Антанты. Это очевидная независимость – вопрос нашей стратегической политики≫.

Управление независимым Азербайджаном представителями России былопозицией Ленина, а также ЦК РКП(б). Это подтверждается и постановлением, принятым на основе проекта В.И.Ленина на историческом заседании Политбюро ЦК РКП(б) 27 ноября 1920 г. В постановлении отмечалось, что Орджоникидзе поручается, оставаясь в Баку, взять на себя общее политическое руководство Азревкомом.

На основе этой стратегической политики, не только секретари ЦК АКП(б) и Бакинского Комитета АКП(б), но также ответственные партийные работники назначались из числа неазербайджанцев. Так, например, в ноябре 1920 г. в период, когда Г.Н.Каменский был секретарем ЦК АКП(б), из 5 членов бюро только двое (Н.Нариманов, М.Д.Гусейнов), а также из 5 членов организационного бюро только двое (Д.Буниатзаде, А.Караев) были азербайджанцы. Из шести отделов ЦК в пяти заведующими отделов и секретарей не было ни одного азербайджанца, только в одном – в отделе по работе в деревне заведующим был Р.Ахундов, секретарём Т.Гусейнов. Политика недоверия азербайджанцам проводилась и в последующие годы. До середины 30-х годов секретари ЦК АКП(б) и Бакинского Комитета АКП(б) в основном были представителями других национальностей, посылаемых и выбранных ЦК РКП(б).

В постановлении, принятом на втором съезде АКП(б), проходившим 16-23 октября в Баку, были определены позиция и направление деятельности АКП(б). В постановлении отмечалось: ≪Азербайджанская Коммунистическая партия является неотъемлемой частью РКП. Отличаясь от неё одним лишь названием, АКП организационно слита с РКП и полностью принимает и проводит её программу, тактику и все решения её руководящих органов. Поэтому задачи, стоящие перед РКП, в целом, являются важнейшими задачами АКП≫.

В середине мая 1920 г, советская власть, за исключением Нахчывана, была установлена во всех районах Азербайджана. Положившие конец существованию Азербайджанской Демократической Республике действия частей XI Красной Армии, которые на местах вели себя как колонизаторы, особенно действия Особого отдела XI Красной Армии возглавляемого ярым врагом азербайджанского народа Панкратовым, проводимая им политика насилия и репрессий встретила упорное сопротивление народа против советской вла сти, вылившиеся в вооруженные выступления. Проходившие в мае-июне в Гяндже, Тертере, Агдаме, Шуше и Закаталах вооруженные восстания были жестоко подавлены XI Армцей. Вместе с вооруженными восставшими были убиты тысячи мирных жителей, детей, женщин, стариков. Однако движение сопротивления против советского режима продолжалось. Доказательством тому явилось восстание в Шеки в 1930 году.

На примере Советской России Азревком, не принимая во внимание особенностей Азербайджана, с целью перехода к социалистической экономике и создания для этого необходимых условий, стал принимать соответствующие решения. В 1920 г. декретом Революционного Комитета от 5 мая была ликвидирована частная собственность на землю, 15-го – все леса, воды и недра земли, 24-го – нефтяная промышленность, 6-го июня – Каспийский Торговый флот, 9-го – банки, 15-го – рыбная промышленность были национализированы декретами Азревкома.

Руководство национализированными предприятиями было передано высшему хозяйственному органу – Совету Народного Хозяйства (СНХ). Председателем СНХ Азербайджанской ССР был назначен прибывший в Баку с частями Красной Армии председатель Главного нефтяного комитета РСФСР Н.И.Соловьев.

Объявившая независимость Азербайджанская ССР не только в политической деятельности, но и в экономической, особенно в главной отрасли народного хозяйства – нефтяной промышленности управлялась со стороны находящимися здесь представителями России. В оккупации Азербайджана огромное значение имел фактор Бакинской нефти, который с первых же дней советской власти стал себя проявлять. На следующий день после установления советской власти 29 апреля В.И.Ленин объявил: ≪ вчера же нами была получена весть из Баку, которая указывает, что положение Советской России направляется к лучшему . Мы имеем теперь такую экономическую базу, которая сможет оживить всю нашу промышленность≫.

Обеспечение Советской России Бакинской нефтью планировалось ещё до установления советской власти. 17 апреля 1920 г. решением Совета Труда и Обороны РСФСР А.П.Серебровский был утвержден председателем Бакинского Нефтяного Комитета. Обеспечение Советской России Бакинской нефтью планировалось ещё до установления советской власти. 17 апреля 1920 г. решением Совета Труда и Обороны РСФСР А.П.Серебровский был утвержден председателем Бакинского Нефтяного Комитета. Прибыв в Баку 30 апреля с подписанным В.И.Лениным мандатом, предоставлявшего ему огромные полномочия, А.Серебровский с первых же дней приступил к исполнению поручения общероссийского СНХ, возглавив работу по отправке в Россию нефти и нефтепродуктов. Благодаря личному усердию и власти А.Серебровского, героическому труду нефтяников до конца 1920 г. в Советскую Россию было послано 160 млн. пудов нефти и нефтепродуктов. VIII съезд Советов РСФСР, высоко оценив этот трудовой подвиг Бакинских рабочих, постановил наградить их первым орденом трудового Красного Знамени.

Н.Нариманов неоднократно сообщал Центру о том, что уполномоченные Советской Россией представители в Азербайджане ведут шовинистическую политику, направленную против местной власти, её национальных интересов. Эти обращения к Центру закончились удалением его из республики. Так в марте 1922 г. он был избран одним из председателей Союзного Совета Федеративного Союза Социалистических Советских Республик Закавказья (ФСССРЗ), а в декабре 1922 г. одним из председателей Центрального Исполнительного комитета СССР.

Приказ Азревкома о введении в советских учреждениях делопроизводства на русском и тюркском языках (8 февраля 1921 г.).

Ввиду того, что с восстановлением в Азербайджане Советской власти введение делопроизводства на русском языке во всех учреждениях и предприятиях, как в центре, так и на местах сильно тормозить дело осуществления всех мероприятий Советской власти в области организации административно-хозяйственного строительства в Республике и не даёт возможности привлечь в полной мере широкие слои трудящихся, в большинстве своём знающих и понимающих лишь один тюркский язык, к непосредственному и живому участию их в работе этих учреждений и тем самым фактически отстраняет их от этой работы, настоящим предлагается всем учреждениям и предприятиям в 3-месячный, со дня опубликования настоящего приказа, срок ввести как в центральных, так и в подведомственныхим учреждениях на местах и предприятиях параллельное введение всего делопроизводства на тюркском языке. Исполнение сего приказа возлагается на ответственных руководителей под личную их ответственность.

Председатель Азревкома Н.Нариманов

Народный Комиссар Рабоче-Крестьянской инспекции Д.Буниатзаде

Азербайджанская ССР в период 1922 – июнь 41 гг. Созданное 30 декабря 1922 г. на первом Всесоюзном съезде Советов ССР Азербайджанская ССР вошла в это государство в составе ЗСФСР, что фактически означало ограничение всех полномочий в области внешней и внутренней политики и передачи их в введение Центра.

Внешне союзные республики, хотя и сохраняли государственные атрибуты – знамя, герб и на основе решений 2-го съезда Советов, состоявшегося 31 января 1924 г. и принявшего Конституцию СССР, в которой отдельной статьей предусматривалось право выхода из состава СССР, в действительности дальнейшее усиление централизации сводило на нет их значение.

Если в первой Конституции СССР на основе статьи 59 Центральные Исполнительные Комитеты союзных республик обладали правом приостанавливать принятые Совнаркомом СССР решения, противоречащие интересам их конституции и законодательству, то согласно новой конституции СССР, принятой 5 декабря 1936 г. на VIII Чрезвычайном съезде Советов, союзные республики были лишены этого права. На основе новой конституции Закавказская Федерация была ликвидирована. Азербайджанская ССР, Грузинская ССР и Армянская ССР как союзные республики остались в составе СССР.

С ликвидацией Закавказской Федерации республики, особенно не умеющий защищать в Федерации свои национальные интересы Азербайджан, были освобождены от двойного подчинения. 14 декабря 1937 года IX Чрезвычайный съезд Советов Азербайджана утвердил новую Конституцию Азербайджанской ССР, подготовленную на основе новой Конституции СССР.

В статьях Конституции, свидетельствующих о суверенитете Азербайджанского государства, отмечалось: ≪Вне пределов статьи 14 Конституции СССР, Азербайджанская ССР осуществляет государственную власть самостоятельно, сохраняя полностью свои суверенные права≫ (ст. 13), ≪Азербайджанская Советская Социалистическая Республика сохраняет за собой право свободного выхода из Союза Советских Социалистических Республик≫ (ст. 15), ≪Территория Азербайджанской ССР не может быть изменена без согласия Азербайджанской ССР≫ (ст. 16). Вместе с этим, в статье 17 указывалось ≪Законы СССР обязательны на территории Азербайджанской ССР≫, что свидетельствовало о юридической основе полного подчинения Азербайджана в СССР.

Находящаяся в составе Азербайджанской ССР Нахчыванская АССР приняла новую Конституцию 18 сентября 1937 г. на X Всенахчыванском Чрезвычайном съезде Советов.

В составе СССР, а также ЗСФСР Азербайджан вместе с потерей своих конституционных прав, вынужден был принимать решения, которые шли в разрез его национальным интересам. Ярким примером тому могут служить изменения в административно-территориальном делении. В годы советской власти имевшие место в республике изменения в административно-территориальном делении вместо обеспечения экономического и культурного развития, носили, прежде всего, политический характер. Главной целью этих изменений являлось стремление не дать Азербайджанскому государству возможности самостоятельного развития.

Из выступления В.В.Ломинадзе на 2-ом съезде Азерб. КП(б) в октябре 1920 года;

«Надо сжигать поместья ханов и помещиков. В Азербайджане эта работа должна проводиться более твёрдо и жестко, чем в России».

Политика, проводимая в жизнь Центром в Азербайджане, направлялась армяно-дашнакскими коммунистами, исторически определившимися врагами азербайджанцев. Неслучайно, что один из лидеров партии ≪Дашнакцутюн≫ и правительства Ов.Качазнуни в апреле 1923 г. на проведенной за рубежом конференции говорил: ≪Нужно понимать, что армяне-большевики – наши наследники, что они должны продолжать и уже продолжают наше дело. Они должны делать и делают это, независимо от того, сознают или не сознают, желают или не желают≫.

В 1923 году Н.Нариманов в своём письме в ЦК РКП(б) писал: ≪В Азербайджане дашнакская политика идёт вовсю. Для меня нет ни малейшего сомнения, что ЦК АКП в лице Серго и Сталина не доверяет нам – тюркам, и судьбу Азербайджана поручает армянам-дашнакам≫.

Если даже в административно-территориальной структуре республики на основе решения Центрального Исполнительного Комитета Азербайджанской ССР от 7 июля 1923 года была создана Нагорно-Карабахская Автономная Об-ласть (НКАО), это фактически было прямым указанием ЦК РКП(б).

Создание в составе Азербайджана НКАО было против воли зербайджанского народа, противозаконным, насильственным актом против целостности его территории. Армянам, помимо имеющего в составе Советского Союза своё национальное государственное объединение, на территории другого государства было осуществлено не знающего аналога мероприятие – предоставлено право иметь ещё одно государственное объединение.

Насильственное проведение в жизнь этого мероприятия осуществлялось ещё до установления советской власти в Армении. Это можно хорошо проследить на примере письма члена Политбюро ЦК РКП(б) Орджоникидзе написанного комиссару иностранных дел РСФСР Чичерину. Высокомерно и с уверенностью он писал: ≪Если Нагорный Карабах и Зангезур будут тотчас присоединены к Азербайджану, то он вынужден будет отказаться от других областей. Я заставлю Азербайджан предоставить автономию Нагорному Карабаху и Зангезуру≫.

Центр создавал условия для утверждения в Азербайджане армянского национализма. Прибегая к разным мерам против усиления в союзных республиках национального государственного строительства. Центр созданным в этих республиках национальных автономных областях под флагом ≪защиты национальных прав≫ создавал условия для национального сепаратизма.

Неслучайно, что в то время как осуществляемые в республике мероприятия по защите национальных традиций, свободного совершения религиозных обрядов, широкого введения делопроизводства на азербайджанском языке, распространению азербайджанского языка, литературы, обучению истории ставились ограничения под флагом борьбы с пантюркизмом, панисламизмом, в НКАО делопроизводство, судебные дела велись только на армянском языке, свободно справлялись религиозные обряды, создавались необходимые условия для Армянской Рес-публики по оказанию всесторонней помощи по обеспечению учебниками армянского языка, литературы, истории.

9 февраля 1924 года решением ЦИК Закавказья и ЦИК Азербайджанской ССР_ Нахчыванская Автономная Область вошла в состав Азербайджанской ССР как Нахчыванская Автономная Советская Социалистическая Республика.

Состоявшийся 14 марта 1925 г. IV Всеазербайджанский съезд Советов принял вторую Конституцию Азербайджанской ССР, в который были определены взаимоотношения между Азербайджанской ССР и Нахчыванской АССР. 18 апреля 1926 года на Всенахчыванском съезде Советов была принята Конституция Нахчыванской АССР.

Экономическая политика Советского правительства Азербайджана была сложной и противоречивой. Советская Россия не только контролировала нефтяную промышленность Баку, но и пыталась её монополизировать. В условиях новой экономической политики особое значение приобретала организация управления нефтяной промышленностью на новых началах. В сентябре 1921 года на основе решения ЦК АКП(б) и Совета Народных Комиссаров (СНК) Азербайджана Азнефтеком был реорганизован в самостоятельный трест ≪Азнефть≫, перешедший на хозрасчёт. Центральное правительство сосредоточило все нефтяное дело в своих руках. Этому делу служил выход ≪Азнефти≫ из состава Совнархоза Азербайджана и передача его в введение Совнархоза РСФСР.

Советская Россия во имя собственных интересов была поставлена перед необходимостью помочь восстановлению и развитию нефтяной промышленности Азербайджана. В ноябре 1921 года Совет Народного Хозяйства РСФСР выделил 600 млн. рублей для предприятий нефтяной промышленности. С 1920 года по 28 мая 1927 года Азнефти было выделено 5,5 млн. рублей золотом, взамен этого Россия получила на 380 млн. рублей нефтепродуктов, что было в 76 раз больше вложенного Россией на развитые нефтяной промышленности. Азербайджанская нефть сыграла большую роль в создании валютного фонда СССР. Большая доля в импорте нефтепродуктов СССР принадлежала Азербайджану. Так, в 1923-24 г. она составляла 78,6%, в 1924- 25 г. 69,6%, в 1925-26 г. 72%, в 1926-27 г. – 75,9%.

С целью обновления общественно-экономической, материальной жизни общества в соответствии с объективными требованиями времени XIV съезд ВКП(б) (1925 г.) взял курс на индустриализацию страны. особенностью индустриализации Азербайджана являлось то, что здесь основной и ведущей, исторически сложившейся и развившейся отраслью хозяйства была нефтяная промышленность. На основе этой базы в Азербайджане, обладающим сильным промышленным потенциалом, в начале осуществления социалистической индустриализации степень обобществленного сектора была самой высокой в стране. Так, если по Союзу в целом доля промышленной продукции государственного и кооперативного сектора составляла 8%, то в Азербайджане эта цифра равнялась 99,1%.

3 февраля 1926 г. в составе Г.Мусабекова (председатель), Г.Султанова, Д.Буниатзаде и других была создана республиканская комиссия по осуществлению индустриализации. На основеплана, подготовленного комиссией, в ходе осуществления индустриализации должна была быть завершена работа по развитию нефтяной промышленности и её техническому оснащению, намечалось так же строительство новых предприятий и объектов текстильной, химической и других отраслей промышленности. Центр был весьма заинтересован в ещё большем наращивании добычи нефти в Азербайджане.

Из статьи Н.Нариманова «Ответ некоторым товарищам»:

«. Дети тюрок должны знать стихи не только Пушкина, но и Шекспира, Шиллера, но все же лишь после того, когда они узнают, прежде всего, грозные боевые стихии истинного пролетарского поэта, родного Сабира, народных поэтов Вагифа, Закира, Видади. И это так будет вполне правильно по Марксу. Если это говорится вообще для пользы дела, то опять-таки я предложил бы автору сокращения числа уроков тюркского языка не производить, а самому изучать этот язык, чтобы иметь возможность разбираться в пророческих стихах тюрка Сабира, так как я утверждаю: в русской пролетарской литературе он не найдет ему подобного поэта, который бы так картинно и живо передавал все переживания рабочего класса и крестьянина под гнётом хозяина и помещика. И это писалось Сабиром в кошмарные годы реакции. И после этого удивляешься, когда другой ответственный работник заявляет: для чего в такое трудное время воздвигать памятник какому-то Сабиру».

Состоявшейся в 1927 году VIII съезд АКП(б) в первую очередь решал выдвинутые Центром задачи по развитию, прежде всего, нефти и имеющим большое значение для Союза такого ценного сырья как хлопок, его максимального производства как ≪важную государственную задачу≫.

Чрезмерная централизация, подавление местной инициативы, командный диктат, преобладавший в государственных органах и партийных организациях, – все указанные факторы характеризовали эту эпоху.

Несмотря на все сложности и перипетии этого периода, в ходе довоенных пятилеток в развитии народного хозяйства, научно-технического потенциала Азербайджана были достигнуты значительные успехи. В течение 1928- 41 годов в республике было Пущено в производство 63 крупных промышленных объекта, стала расширяться география размещения промышленности, созданы новые отрасли производства – машиностроение и металлообработка, построены объекты химической промышленности, осуществлена электрификация, увеличилось число объектов лёгкой промышленности.

В конце второй пятилетки во всесоюзном масштабе Азербайджан был одной из мощных оснащенных на базе новой техники промышленных республик. В этот период в народном хозяйстве республики доля промышленного производства составляла 91,7%. Как промышленная республика Азербайджан занимал одно из передовых мест в числе союзных республик. В этот период, занимая по территории 9-е, по численности населения 7-е место, Азербайджан по производству нефти занимал первое место, по общему объёму промышленного производства и электрической энергии третье место в Союзе (после РСФСР и Украины), в металлообработке и машиностроении занимал четвёртое место. В 1937 г. в СССР на каждого человека по средним подсчётам приходилось 215 квт. / часов, в РСФСР – 217 квт./ часов, на Украине 302 квт. / часов, в Азербайджане – 433 квт. / часов. По количеству электроэнергии, падающей на каждого человека, Азербайджан занимал первое место среди союзных республик.

В 1920-1930 годах в результате проведенной сверху методом командно-административной системы насильственной коллективизации азербайджанская деревня подверглась серьёзным изменениям. В итоге, в 1940 г. 99% крестьянского хозяйства, 100% посевной площади было обобществлено. В 1940 году 3429 колхозов (коллективных хозяйств), 50 совхозов (советские хозяйства) в республике осуществляли свою деятельность, 99% продукции крестьянского производства находились в распоряжении советских предприятий.

Завершение строительства Самур-Дивичинского канала в 1940 году сыграло заметную роль в развитии крестьянского хозяйства.

В годы третьей пятилетки широкое развитие в республике получило чайное и цитрусовое хозяйство. Азербайджан наряду с нефтью и хлопководством превратился в базу цитрусовых растений в СССР.

В процессе социалистического строительства произошли коренные изменения в численности и национальном составе населения Азербайджана, в его структуре. В течение 1926-39 гг. население республики выросло с 2313,7 тыс. до 3205,1 тыс. т.е. возросло на 891,4 тыс. В Азербайджане, отличающимся сравнительно высокой плотностью и естественным приростом населения, источниками пополнения численности населения Азербайджана в эти годы являлись обосновавшиеся здесь представители различных национальностей из других республик, особенно за счёт русского населения. Так, например, несмотря на численный рост азербайджанцев за эти годы, в составе населения республики их численность снизилась с 63,5 до 58,4 процентов, численность же русских с 9,5% возросла до 16,5%).

В целом, в народном хозяйстве, главным образом, в результате проведения в жизнь политики индустриализации и перестройки значительно возросла численность городского населения. Так, например, если численность населения Азербайджана с 1926 по 1939 гг. в целом увеличилась на 38,7%, то население городов и посёлков городского типа возросло до 78,7%). В результате этого, в 1926 г. общая численность городского населения составляла 28%, а 1939 года она уравнялась, составив 36%.

Вид на нефтепромыслы со станции Сабунчи. Баку. 1930.

С 1926 по 1939 гг. численность городов Азербайджана возросла с 18 до 25. Увеличение численности населения Азербайджана и происшедшие в его составе изменения особенно наглядно проявили себя на примере города Баку.

В 1926 г. население города Баку выросло на 36% по сравнению с 1913 годом. В 1926 г. численность населения Баку составляла 453,3 тыс. человек. 73% городского населения было сосредоточено в Баку. Численность проживающих в Баку в общей сложности была намного выше населения Тифлиса, Иравана, Батуми, Ленинакана, Гори вместе взятых.

Ускоренное повышение численности населения г. Баку продолжалось и позже. В 1939 г. она составила 791,2 тысячи. В то время Баку по численности населения занимал пятое место в Союзе.

Если в 1939 г. в составе населения Баку азербайджанцы составляли 30,4%, то русские 44,4%. Такое положение наблюдалось и в других республиках. Эта политика осуществлялась с первых лет советской власти и была направлена на насаждение русских в Азербайджане, особенно в её столице, и вытеснении отсюда азербайджанцев.

В процессе создания в Азербайджане социалистической экономики и новой общественно-политической системы произошли коренные изменения в социальной структуре общества. Рабочий класс, колхозное крестьянство и советская интеллигенция составляли основную социальную структуру общества.

С первых дней советской власти в области культурного строительства под флагом коммунистической идеологии развернулась большая работа. На передний край в этой области была вы-двинута работа по ликвидации неграмотности. Грамотность населения Азербайджана составляла 9,3%. Важной задачей в решении этого вопроса являлась работа по переходу на латинскую графику письма. В ноябре 1920 г. при Народном Комиссариате Азербайджанской ССР была организована комиссия по реформе алфавита, в мае 1922 года для проведения в жизнь латинского алфавита был создан Постоянный Комитет Нового Тюркского Алфавита. В декабре 1923 г. под руководством председателя СНК Азербайджанской ССР. Г.Мусабекова комитет по борьбе с неграмотностью приступил к работе. Была поставлена задача – ликвидировать неграмотность всего населения. 1 января 1929 г. был узаконен переход на латинскую графику письма. Несмотря на успехи в деле осуществления латинизации алфавита, во имя политических целей с 1 января 1940 г. республика осуществила переход на русскую графику письма. В 1939 г. процент грамотности населения в республике составлял 73,8%) против 18,1% в 1926 г. В 1940-41 гг. учебном году в 3575 общеобразовательных школах обучалось 653071 учеников. В этом же году в 16 высших учебных заведениях обучалось 14,6 тыс. студентов, в 91 среднем профессиональном учебном заведении – 17,4 тыс. учеников. В течение второй и первые годы третьей пятилетки в высших и средних учебных’ заведениях было подготовлено около 40 тыс. специалистов.

В ходе культурного строительства преследованию подверглись представители ≪старой≫, ≪буржуазной≫ интеллигенции. Председатель Совета Народного Хозяйства Азербайджана Н.И.Соловьев в посланном В.И.Ленину письме писал: ≪Представители интеллигенции и буржуазии арестовывались и расстреливались, они, можно сказать, были исключительно мусульмане≫.

Своего пика давления и преследования в отношении интеллигенции достигли в 1937-1938 годах. Это касалось не только старой интеллигенции, сформировавшейся до советской власти, таких известных как Г.Джавид, а также подготовленных в годы Советской власти представителей молодой интеллигенции, таких как, например, М.Мушвиг, также подвергшихся репрессиям.

В 20-30-е годы в области культурного строительства были достигнуты огромные успехи. Впервые в Азербайджане были созданы государственные научно-исследовательские ячейки и сеть институтов. В 1923 г. было создано Общество Обследования и Изучения Азербайджана, в 1929 г. Азербайджанский Государственный научно-исследовательский Институт. В 1932 г. на базе этого Института было создано Азербайджанское отделение Закавказского филиала АН СССР и в 1935 г. – Азербайджанский филиал АН СССР, сыгравший огромную роль в общественно-политической жизни, в развитии народного хозяйства республики. Если в 1936 г. в азербайджанском Филиале АН СССР общая численность научных сотрудников составляла 141, то в начале 1941 г. их число достигло 400, в том числе 75 докторов наук, профессоров и кандидатов наук.

В Азербайджане женская проблема решалась в борьбе с консервативными силами. Проводилась большая работа по приобщению женщин в общественную, экономическую и культурную жизнь республики.

Объявленная советским правительством в начале 20-х годов свобода совести и религии фактически преследовала цель оторвать народ от его корней, обычаев. Опираясь на свои исторические духовные традиции, азербайджанский народ смог преодолеть эти тяжёлые испытания.

Партийные органы и советское правительство с первых же дней взяли под строгий партийный контроль творческие организации, деятельность представителей литературы. В январе 1921 года при Народном Комиссариате Просвещения на базе театрального, музыкального, изобразительного и фотокино подотделов был создан отдел искусств. Декретом Азревкома от 18 мая 1920 г. все частные управления искусства и организации национализировались. На базе Маиловского театра был учрежден Государственный театр. Сожжённый армянскими дашнаками в период кровавых мартовских событий театр Г.З.Тагиева был восстановлен.

В 20-х годах были заложены основы национального музыкального искусства. Народный Комиссариат Просвещения на первых порах с целью ≪приобщения широких пролетарских масс к музыкальной грамоте≫ принял решение о создании Народной Консерватории. Открытая в 1920 г. Народная Консерватория, особенно её восточное отделение, благодаря усилиям Узеира Гаджибекова сыграла большую роль в приобщении широких народных масс к музыкальной культуре. 26 августа 1921 г. декретом Совета Народных Комиссаров Азербайджанской ССР впервые на мусульманском Востоке была создана Азербайджанская Государственная Консерватория.

Из воспоминаний Джахангирбека Кязыбекова о восстании в Гяндже

«По своему упорству и понесённым жертвам гянджинское восстание одно из самых значительных. Главная его причина заключается в характерных особенностях азербайджанского народа, ведущего борьбу за свою честь, свободу и независимость. 27-го апреля 1920 года большевики без борьбы, обманным путём захватившие Азербайджан, совершенно не считаясь с особенностями народа, не принимая во внимание его традиции, религию и и т.п., применив неимоверный террор и жестокость, приступили к незамедлительной советизации Азербайджана. В течение одного месяца азербайджанцы поняли, что… большевики самые злобные и ярые враги азербайджанского народа и его независимости».

Состоявшаяся в 1938 году в Москве декада искусства Азербайджана явилась смотром богатой многогранной культуры азербайджанского народа. С большим интересом москвичи ознакомились с оперой У.Гаджибекова ≪Кёроглы≫ и музыкальной комедией ≪Аршин мал алан≫. На заключительном концерте в Большом театре СССР была исполнена кантата молодого композитора Кара Караева ≪Песня сердца≫.

1920-1940 годы стали годами усиления контроля партии и государства, давления социалистической идеологии во всех областях культурной жизни. Чрезмерное администрирование во всех областях культуры ограничивало свободное, демократическое развитие культуры, в отдельных случаях вредила интересам культуры. В тоже время, в эти годы трудящиеся были привлечены к культурному строительству, борьба с отсталостью приняла массовый характер.

После установления советской власти, ранее принадлежавшие Азербайджанской Демократической Республике 114 тыс. кв. км. не только были сохранены, а наоборот, в ущерб национальным интересам, территория Азербайджана последовательно сокращалась в пользу Армении. Как видно из исторической справки Народного Земельного Комиссариата от 25 октября 1922 года из Зангезурского уезда 405000 десятин, из Казахского уезда 379984 десятин территории были отданы Армянской ССР.

В связи с возникшими спорными вопросами, связанными с землей и лесами между республиками, входящими в ЗСФСР, 18 февраля 1929 г. было принято историческое решение, на основе которого в том же году села Гуруулаг, Хичык, Горадиз, Шарурского уезда Нахчыванской АССР, села Огбин, Агдхач, Алмалы, Итгиран, Султанбей Нахчыванского уезда, село Орчеван Ордубадского уезда, помимо этого, часть земель села Килид, 45,72 кв. км. лесных угодьев Казахского уезда были присоединены к Армянской Республике. В 1930 г. Алдара, Лехваз, Астазур, Нуведи и другие жилые поселки бы ли переданы Армении и на этой территории было создан Мегринский район. Из 5988 кв. км. территории, принадлежащий Нахчыванской АССР, 658,4 кв. км. в 1926 г. было отторгнуто и передано Армении, территория Нахчыванской АССР в 1933 г. сократилась до 5.329 кв. км.

Происшедшие в Азербайджанской ССР территориальные изменения нашли своё отражение в статистических материалах до 1934-1935 годов, однако последующие территориальные ≪подарки≫ соседним государствам, и, прежде всего, Армении, в официальных статистических материалах не нашли своего отражения, а порой они просто искажались. Статистические материалы 1926 года отмечают, что территория Азербайджанской ССР составляла 85968 кв. км., в том числе территория Нахчыванской АССР составляла 5988 кв. км., территория НКАО 4161 кв. км.

Учитывая потерянные за 1926-1932 годы Азербайджаном земли в статистических сборниках 1935 года отмечается, что территория Азербайджанской ССР составляла 85.193.8 кв. км., что по сравнению с 1926 г. уменьшилась до 774.2 кв. км., в том числе территория Нахчыванской АССР составила 5.329 кв. км., что по сравнению с 1926 г. уменьшалась на 658.4 кв. км., территория НКАО составила 4.431.7 кв. км., что по сравнению с 1926 г. увеличилась на 270.7 кв. км. Естественно, что территория НКАО увеличивалась за счёт земель соседних районов.

Несмотря на эти официальные сведения, Центральное Статистическое управление Азербайджанской ССР в публикуемых статистических изданиях, как правило, с 1957 г. территорию Азербайджана упорно определяло в 86,6 тыс. кв. км., в том числе территорию Нахчыванской АССР в 5.5 тыс. кв. км., территорию НКАО в 4.4 тыс. кв. км.

Лит.: Очерки истории рабочего класса Азербайджанской ССР, т.1 (1917-1940 гг.). Б., 1974; Мусаева Т.А. Революция и народное образование в Азербайджане (Очерки истории развития народного образования в Азербайджане. 1920-1940 годы). Баку, 1979; N.Narimanov. Ucqarlarda inqilabimizm tarixinə dair. i.B.Stalinə məktub. В., 1992, Bunyadov Ziya. Qırmızı terror. В., 1993; Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, c. 6. В., 2000. Адил Мамедов, Тамилла Мусаева

Антисоветские восстания. Антисоветское восстание в Гяндже. Первое крупное вооружённое выступление против советского режима произошло в Гяндже. Причиной восстания было всенародное недовольство политикой новой советской власти, а поводом – чистка большевиками азербайджанских военных частей от ≪классово чуждых элементов≫. Движущую силу восстания составляли подразделения Азербайджанской Национальной Армии численностью в 1800 человек. В ночь с 25-го на 26-е мая 1920 года национальные части, находившиеся в Гяндже, отразили наступление гарнизона Красной армии. 26-го мая восставшие захватили железнодорожную станцию. Восстанием руководил военный совет, в который входили генерал-майор Джавадбек Шихлинский, генерал-майор Мухаммед Мирза Каджар, полковник Джахангир бек Кязымбеков и др. Население Гянджи и окрестных деревень также примкнуло к восставшим, их общая численность достигла 10–12 тысяч человек. Армянское население города, перейдя на сторону Красной армии, стало формировать вооружённые отряды добровольцев. 27-го мая части Красной армии перешли в наступление, однако, понеся тяжёлые потери, отступили.

В ночь с 28-го на 29-е мая Гянджинский гарнизон взял под контроль мусульманскую часть города. Большевики направили в Гянджу дополнительные силы. Перед новым наступлением город подвергся мощному артиллерийскому обстрелу. 29-го мая три дивизии, начав второе наступление, вошли в город. Большевики, встретившие упорное сопротивление, с ожесточёнными боями занимали каждую улицу, квартал, тупик и дом. Лишь 31-го мая Красной армии удалось завладеть городом. При подавлении восстания красноармейцы и армянские добровольцы жестоко расправлялись с мирным азербайджанским населением, убивали стариков и детей. В результате карательных мер большевиков в Гяндже было убито около 13 тысяч мирных жителей. Около 500 участников восстания, в том числе 12 генералов, 27 полковников и подполковников Национальной Армии, были расстреляны.

Антисоветское восстание в Карабахе. Во время захвата Азербайджанской Демократической Республики 11-й Красной армией (28 апреля 1920 года) основные части Азербайджанской Национальной Армии с целью противостояния агрессии Армении были дислоцированы в Карабахе. В составе воинских соединений Национальной Армии было около 6 тысяч офицеров и солдат. Частями Национальной Армии руководили турецкий генерал Нуру паша и полковник Махмуд бек Зейналов. Восстание началось 29–30-го мая 1920 года в Джабраильском уезде. Вскоре оно охватило Шушу, Ханкенди, Агдам и Барду. В восстании участвовали азербайджанский пехотный полк и вооружённые отряды местных беков. Большая часть населения Карабаха также примкнула к восставшим. Наступление частей Красной армии началось 10-го июня 1920 года. После артиллерийского обстрела части Красной армии захватили Барду. большевики с аэроплана бомбардировали позиции Национальной Армии в Тертере. Используя численное превосходство части 2-го конного корпуса и 32-й стрелковой дивизии Красной армии, заняли Тертер и сравняли с землёй окрестные мусульманские деревни. В результате кровопролитных боёв большевики 11-го июня заняли Агдам, а 14-го июня Ханкенди и Шушу.

Части Национальной Армии отступили в Карягино (совр. Физули) и Джабраил, а 15-го июня под давлением численно превосходящего противника были вынуждены перейти на территорию Ирана. В боях против восставших принимали участие и армяне. В боях против восставших принимали участие и армяне. Над местным мирным населением была учинена кровавая расправа, многие деревни были полностью уничтожены, население осталось без крова и очага

Антисоветское восстание в Закаталах. Террор советской власти на северо-западе Азербайджана стал причиной недовольства местного населения. Восстание началось 5-го июня 1920 года в селении Тала с создания добровольных партизанских отрядов во главе с Хафизом эфенди. В тот же день вооружённые крестьяне без сопротивления вошли в Закаталы и арестовали большевиков. После занятия Закатал к восставшим присоединился размещённый здесь караульный батальон Азербайджанской Национальной Армии, возглавляемиый капитаном Якуб беком Ахметиевым. Численность восставших достигла более 1000 человек. Восставшие, захватив Гах, 7-го июня в долине реки Кюрмюк (Гурмух) одержали победу над частями 11-й Красной армии. Большевики спешно перебросили сюда части Красной армии из Карабаха. Перешедшие в наступление численно превосходящие части Красной армии одержали победу над повстанцами у Гаха, а 18-го июня захватили Закаталы. Уцелевшая часть повстанцев нашла убежище в Грузии. Восстание было беспощадно подавлено частями Красной армии.

Лит.: Ибишов Ф. Азярбайъан кяндиндя сосиалсийаси просесляр (1920–1930). Б., 1996; Сцлейманов М. Азярбайъан ордусу (1918–1920). Б., 1998; Гаффаров Т. Азярбайъан тарихи. 1920–1991. Б., 1999; Азярбайъан тарихи (йедди ъилддя). Ъ. 6, Б., 2000; Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти енсиклопедийасы (ики ъилддя). Ъ. 1-2, Б., 2004–2005.

Утраченные историко-этнографические земли Азербайджана. Как уже отмечалось выше, Азербайджан охватывал обширную историко-этнографическую территорию. Однако в различные исторические периоды, особенно после установления советской власти в Азербайджане, часть этих историко-этнографических земель оказалась за пределами Азербайджанской ССР. Среди них Амасия, Басаркечар, Борчалы (часть), Ведибасар, Гёйча, Гюмрю, Даралаяз, Зангезур, Зангибасар, Иреван, Новый Баязид, Сюрмели, Шамшаддиль, Шорагёль и Эчмиадзин ныне находятся в составе Республики Армения, Борчалы (часть) и Гараязы – в составе Грузии, а город Дербент с окрестными районами – в составе Российской Федерации. В 1920 году южная часть Казахского уезда была передана Армении и здесь был создан Дилижанский уезд. В результате передачи Армении территорий, прилегающих к Мегри, Нахичеванский край искусственно был отделён от Азербайджана. Процесс отторжения от Азербайджана всё новых и новых территорий, происходивший при поддержке правительства СССР продолжался до июня 1969 года. Ниже приводятся краткие исторические сведения о некоторых утраченных территориях Азербайджана.

Борчалы. Борчалы исторический магал Азербайджана, издавна компактно населённый азербайджанцами. В течение многих веков Борчалы находился в составе могущественных азербайджанских государств, сыгравших важную роль в истории Южного Кавказа. Во второй половине 30-х годов 18 века Борчалы входил в состав сефевидского Гянджинского беглярбекства. Выступление беглярбека Зиядоглу на Мугани в 1736 году против провозглашения Надир хана Афшара шахом сыграло переломную трагическую роль в исторической судьбе магала. Разгневанный поступком беглярбека Надир шах [1736–47] изъял магалы Борчалы и Казах из состава Гянджинского беглярбекства передал их Карлийскому царству. После смерти Надир шаха в Борчалы возник независимый султанат. Когда Восточная Грузия по манифесту (12 сентября 1810 года) российского императора Александра I [1801–25] была присоединена к России, Борчалинский магал был организован в качестве отдельной дистанции в её составе. По камеральной переписи 1832 года в 145 деревнях Борчалы имелось 4092 двора, в которых проживали 13762 мужчин. Несмотря на политику христианизации, проводимую русским государством в течение трёх десятилетий, азербайджанцы составляли здесь большинство населения (8469 человек, или 61,6 %). Император Николай I [1825–55] организовал в Борчалы особую татарскую дистанцию, однако затем в силу ряда стратегических соображений, магал был присоединён к Тифлисской губернии, а в 1880 году преобразован в отдельный Борчалинский уезд. По сведениям Кавказского календаря 1917 года, территория Борчалинского уезда составляла 6036 кв. вёрст, а численность населения 169351 человек, из которых 51316 (33 %) были мусульмане. В центральной части Борчалы азербайджанцы (36615 человек, 93 %) оставались основным этническим компонентом.

После создания Азербайджанской Демократической Республики (28 мая 1918 года) население Борчалы на основании права самоопределения подняло вопрос о присоединении к Азербайджану. Однако правительство Грузии, воспользовавшись занятием Борчалы поддерживавшими его немецкими войсками, подчинило уезд своей власти. Это положение сохранилось и после ухода немцев из Грузии. Начало войны между Арменией, стремившейся захватить Борчалы, и Грузией ещё более осложнило положение. Война была прекращена при активном вмешательстве англичан 31 декабря 1918 г. По соглашению, принятому на армянско-грузинской конференции, проходившей 9–17 января 1919 года в Тифлисе, северная часть Борчалы отошла к Грузии, а южная – к Армении. Установление Россией при помощи 11-й Красной армии советской власти в Армении (29 ноября 1920 года) и в Грузии (25 февраля 1921 года) также послужило удовлетворению территориальных претензий Армении. Согласно заявлению 6 ноября 1921 года об установлении границ между Грузией и Арменией, подтверждалась передача Армянской ССР территории Лори, бывшей частью Борчалы. Таким образом, Борчалинский магал, являющийся исторической территорией Азербайджана, был разделён между Арменией и Грузией.

Оставшиеся в составе Грузии земли Борчалы управлялись в качестве уезда. Площадь уезда была 2655 кв. вёрст, что составляло лишь 31,3 % исторических земель Борчалы. В 1929 году Борчалинский уезд в Грузии был ликвидирован, а на его территории были созданы Борчалинский (с 1956 года Марнеульский), Люксембургский (Болнисский), Башкечидский (Дманисский) районы. В 1988 году произошло массовое изгнание азербайджанцев с земель Борчалы, находящихся в составе Армении.

Таким образом, в результате целенаправленной, коварной политики царской, а затем и советской России Борчалы как древняя этнически-территориальная единица азербайджанцев была отторгнута от Азербайджана и попала в ряд ≪утраченных земель≫.

Дербент. Сведения об одном из древнейших городов Азербайджана Дербенте имеются в греческих, латинских, албанских, тюркских, персидских, армянских, грузинских, арабских и русских источниках, а также в трудах средневековых европейских авторов. Дата основания города точно не известна. В результате археологических раскопок на этой территории было обнаружено поселение, относящееся к 8–6 векам до н.э. В древности в албанской области Чола (Чога или Чора) был основан одноимённый город. С начала нашей эры это поселение превращается в один из крупных населённых пунктов Албании. Здесь же находился имевший важное стратегическое значение проход между Большим Кавказским хребтом и Каспийским морем, именуемый ≪Албанскими воротами≫. Скифы, аланы, гунны, хазары и др. племена совершали походы на Южный Кавказ и в Переднюю Азию через этот проход. С целью предотвращения их походов местными правителями, а позднее сасанидскими и арабскими наместниками вдоль всего прохода были возведены сторожевые пункты и оборонительные сооружения. ≪Персидские цари, изнурив нашу страну [податями], собирали строителей и различные материалы для грандиозного строительства между Кавказским хребтом и великим Восточным (Каспийским) морем≫ (Моисей Каланкатуйский). Таким образом, древний город был окружён двумя мощными крепостными стенами. Эти стены, вдавались в Каспийское море, образуя искусственный порт. Другой конец стен доходил до склонов гор. Из надписей, высеченных на стенах Дербента в 6 веке, становится известно, что в то время вся территория Азербайджана с юга до севера называлась Адурбадаганом.

В раннем средневековье Дербент по своим размерам превосходил самые крупные города Южного Кавказа, Передней и Средней Азии. Этот город, в котором размещались резиденция городского правителя и гарнизон, был административно-политическим и культурным центром. В арабских источниках Дербент именуется Баб аль-Хадид, Баб аль-Абваб, в персидских – Дербенд, в тюркских – Демиргапы, в монгольских – Теймур Кахалга, Кахулга, в иных – ≪Хазарский Дербент≫, ≪Бакинский Дербент≫, ≪Ширванский Дербент≫ и др. Название Дербент упоминается и в дастане ≪Китаби-Деде Коркуд≫. В произведении ≪Дербенднаме≫, а также в работах немецкого путешественника Адама Олеария (17 век), турецкого путешественника Эвлия Челеби (17 век) и др. авторов сообщается о том, что могила Деде Коркуда находится в Дербенте. В раннем средневековье Дербент был важным центром торговли, посредством которого осуществлялась связь стран Северного Кавказа и Восточной Европы со странами Средней и Передней Азии. В 5 веке Дербент в экономическом и политическом отношении был одним из важнейших городов Албании, а также резиденцией сасанидских наместников (марзбанов). В сасанидский период с целью предотвращения набегов гуннов, барсилов, хазар и др. тюркоязычных племён особое внимание уделялось укреплению Дербента. Сасаниды переселили сюда 3 тысячи ираноязычных семей из внутренних провинций Ирана. Сасанидский правитель Хосров I [531–579] с целью охраны Дербентского прохода разместил здесь 5 тысячный гарнизон.

Однако все эти мероприятия не смогли приостановить проникновения тюркских племён на юг. Продолжительное время Дербент был объектом походов хазар. В период арабских завоеваний Дербент стал ареной борьбы между хазарами и арабами. В 714/15 году арабы восстановили крепость и сторожевые башни Дербента, разместили здесь 24 тысячи арабских воинов. В Дербенте чеканились монеты. В период Аббасидского халифата (750–1258) Дербент был основным транзитным пунктом в торговле между Хазарским каганатом, русскими княжествами, Византией, странами Европы, Сирией, Ираком, Ираном, Средней Азией, Индией, Китаем и др. странами. В Дербенте имелись фактории иностранных купцов.

Дербент входил в состав государств Саджидов и Саларидов, а затем перешёл под власть ширваншахов (988). В 1-й половине 11 века усилилось зависимое от ширваншахов Дербентское эмиратство. В 1032 году хашимитский эмир Дербента нанёс поражение отрядам русов, возвращавшимся из Азербайджана. В конце 60-х – первой половине 70-х годов 11 века Дербент был включён в состав империи Сельджукидов. По сведениям историка Насави (13 век), в период хорезмшаха Джалаладдина в окрестности Дербента переселилось 50 тысяч семей кипчаков (половцев). В 1239 году Дербент был захвачен монголами. Во время войн между Золотой Ордой и государством Эльханидов (Хулагидов) [1382–1417] Дербент переходил из рук в руки. В период ослабления Эльханидов Дербент был включён в состав государства ширваншахов. Так как ширваншах Ибрагим I был родом из Дербента династия ширваншахов именовалась Дербенди. В период Дербендидов Дербент стал одним из важных городов и основным портом Ширвана. Борьба между Тимуром и ханом Золотой Орды Тохтамышем имела тяжёлые последствия для экономической жизни Дербента. По соглашению между Тимуром и Ибрагимом I, ширваншахи обязывались защищать Дербентский проход от Золотой Орды. В 1509 году шах Исмаил I [1501–24] захватил Дербент и переселил сюда из Ирака часть племени баят. Во время сефевидско-османских войн турецкая армия захватила Дербент (1578). В 1606 году в Дербенте вспыхнуло восстание против османов и город перешёл в руки Сефевидов. В сефевидский период оборона Дербента была поручена племенам афшаров и устаджлу. 23-го августа 1722 года в Дербент вошло русское войско во главе Петром I. Согласно русско-иранскому (1723 г., 12 сентября) и русско-турецкому (1724 г., 12 июня) договорам, Дербент был присоединён к России. Однако на основании Рештского (1732) и Гянджинского (1735) договоров, заключённых между Ираном и Россией, Дербент вновь был возвращён Сефевидам. В период Надир шаха в район Дербента было переселено племя сорсор (сурсур), обитавшее у реки Куры.

В середине 18 века Мухаммедгусейн хан создал Дербентское ханство (1747–58) с центром в Дербенте. В 1759 году Фатали хан Кубинский присоединил Дербентское ханство к Кубинскому ханству. Город Дербент стал вторым центром Кубинского ханства. В 1774 году объединённые силы ряда дагестанских и азербайджанских феодалов осадили Дербент. Руководившая обороной Дербента жена Фатали хана Тути бике не сдала город врагу. В 1796 году 30 тысячное русское войско во главе с В.А.Зубовым захватило Дербент. Однако в 1797 году русские войска были выведены из Азербайджана. 22 июня 1806 года русские войска вновь захватили Дербент. По Гюлистанскому договору (1813 г., 24 октября) Дербент был присоединён к Российской империи.

В 1830 году был создан Дагестанский военный округ, включавший Бакинскую и Кубинскую провинции, с центром в Дербенте. В 1840 году бывшие Дербентская, Табасаранская и Каракайтакская провинции были объединены в Дербентский уезд в составе Каспийской области. В 1846 году вместо Каспийской области были созданы 4 губернии, в том числе Дербентская губерния. В 1860 году Дербентская губерния была ликвидирована, Кубинский уезд был передан в состав Бакинской губернии. В Российской империи Дербент был важным торговым пунктом. В 1912 году население Дербента составляло 32716 человек, большинство из которых были азербайджанцы. В декабре 1917 года в Дербенте была провозглашена советская власть. В июле 1918 года Дербент заняли отряды Л.Ф.Бичерахова.

25 марта 1920 года 11-я Красная армия советской России захватила Дербент, а в 1921 году в связи с созданием Дагестанской АССР в составе РСФСР Дербент был отделён от Азербайджана. В советское время в городе Дербент и окрестных районах было открыто множество азербайджанских школ. Однако, спустя некоторое время началось притеснение азербайджанцев в Дагестане. В 1956 году здесь были закрыты азербайджанские школы. Азербайджанский язык стал преподаваться лишь в начальных классах. В 80-е годы 20 века около 5 тысяч азербайджанцев покинули Дербент, вместо них в город было переселено около 12 тысяч лезгин. Эти процессы продолжаются и поныне.

Шарур-Даралаяз. Общая площадь исторической области Даралаяз, бывшей одним из древних культурных центров Нахичеванского магала, составляет 2304 км2. Надгробные каменные изваяния в форме баранов, а также архитектурные памятники подтверждают, что область была исконной землёй Азербайджана. Долина Даралаяз-Алаяз, с древних времён заселённая тюркскими племенами, в средние века в качестве административно-территориальной единицы охватывала обширную территорию.

В начале 18 века Даралаяз был одним из 14 нахия (округов) Нахичеванского санджака, находившего под управлением османов. В этот период в нахия Даралаяз было 102 деревни. По народному делению округ разделялся на три части: Восточный Даралаяз, Западный Даралаяз и горная часть Шарура относившаяся к Даралаязу.

Область Даралаяз, вошедшая в состав России по условиям Туркменчайского договора (1828) между Россией и Ираном, подверглась этно-демографическим изменениям за счёт переселённых сюда из Ирана и Османского государства армян: если до переселений большую часть семей области – 94,1 % составляли азербайджанцы, 5,8 % армяне, то после переселений число армянских семей достигло 25,8 %. Согласно административной реформе 1870-го года, проведённой царским правительством на Южном Кавказе, Даралаяз был включён в Шарур-Даралаязский уезд, созданный в составе Иреванской губернии. В 1897 году площадь Шарур-Даралаязского уезда составляла 2792,3 км2, население 76551 человек, из которых 70,5 % были азербайджанцы, 27,5 % армяне.

В 1918 году на территории ШарурДаралаязского уезда и Нахичевани была создана Араксская Тюркская Республика (1918, ноябрь – 1919, март). В период господства дашнаков в Армении азербайджанское население Даралаяза подверглось геноциду, часть населения была вынуждена покинуть родные места.

В годы советской власти по решению Закавказского ЦИК от 18-го февраля 1929 года Даралаязский уезд безо всяких оснований был отторгнут от Азербайджана и передан Армении. Политика геноцида в отношении азербайджанцев продолжалась в течение всего 20 века, а в конце века они подверглись варварской депортации из Армении, в том числе из Даралаяза.

Гёйча. Гёйча исторический магал, издревле населённый азербайджанцами и расположенный на северном и северо-восточном побережье озера Севан (Гёйча), в настоящее время находится на территории Армении. В Гёйча, имевшей обширные плодородные долины, с древнейших времён развивались скотоводство, земледелие, садоводство, рыболовство, ковроткачество и др.

В период азербайджанских ханств магал Гёйча входил в состав Иреванского ханства. После русско-иранских войн (1804–13; 1826–28) согласно Туркменчайскому договору (1828) магал Гёйча в составе Иреванского ханства был присоединён к России. С 1849 года находился в составе Иреванской губернии. Гёйча родина таких искусных ашугов как Ашыг Али, Ашыг Алескер, Ашыг Асад, Ашыг Гурбан, Ашыг Муса, а также Гасым, Наджаф, Саяд, Мухаррам, Имран.

В связи с районированием Армянской ССР деревни магала Гёйча были включены в основном в состав Варденисского (до 1969 года Басаркечярский) и Красносельского районов.

Иреван (Реван, Эривань, с 1936 года Ереван) в средние века и в новый период истории (до 29-го мая 1918 года) был городом Азербайджана. Был основан в начале 16 века в окружённой горами долине реки Занги. Турецкий историк Эвлия Челеби (17 век) сообщает: ≪В 810 году хиджры (1407/8) один из приближённых эмира Тимура, купец Ходжа хан Лахиджани, ступил на землю этого Иревана. Он увидел, что это плодородный край и поселился [здесь] вместе со всеми своими домочадцами. День ото дня он богател на выращивании риса и строил этот город. Позже, в 915 году хиджры (1509/10) шах Исмаил [1501–24] приказал своему везиру Ревангулу хану построить в этом месте крепость. Тот за семь лет воздвиг крепость и дал ей имя Реван. Это прекрасная крепость из кирпича и камня на восточном берегу реки Занги, однако в один ярус≫. Акад. В.В.Бартольд (1869–1930) также полагает, что деревня Реван возникла во времена Тимура (конец 14 века), в 16 веке при шахе Исмаиле I стала городом и с того времени именуется Реван.

В источниках 1-й половины 19 века отмечается, что в центре города расположен четырёхугольный рынок (базар), в городе имеется три караван-сарая, 138 крупных и мелких лавок, действует 8 мечетей. При каждой мечети имеется собственное медресе. Только лишь в медресе Гусейнали хана [1762–83] обучалось 200 учеников. Когда Иреванское ханство было захвачено Россией (1827) население города составляло свыше 5 тысяч человек.

Большую часть населения составляли азербайджанцы. Согласно хронологической таблице, приведённой в армянской энциклопедии, с 1390 по 1828 год (в течение 438 лет) город бессменно управлялся азербайджанскими правителями.

Город Иреван неоднократно становился ареной борьбы между Сефевидским и Османским государствами, входил в состав то одного, то другого государства. В 1604 году шах Аббас I [1587–1629], захватив Иреван, переселил часть городского населения в Иран.

После смерти Надир шаха (1747) Иреван стал центром независимого Иреванского ханства. 1 октября 1827 года, в ходе второй русско-иранской войны (1826–28), крепость Иреван была захвачена русской армией. Согласно Туркменчайскому договору (1828) город в составе Иреванского ханства был присоединён к России. В 1828–40-х годах Иреван был уездным городом и центром Армянской области, созданной без учёта национального состава населения, а в 1849 г. стал центром Иреванской губернии. Большое количество армянских семей, переселённых с территории Ирана и Османского государства, было поселено в Иреване. Хотя население города выросло за счёт переселённых армян, азербайджанцы всё ещё составляли большинство. В конце 19 века армянские национальные партии (≪Дашнакцутюн≫, ≪Гнчак≫ и др.) расширили свою деятельность по воспитанию армянской молодёжи в духе национального шовинизма, её вооружению и организации нападений на азербайджанское население. Начавшиеся по подстрекательству армянских националистов в феврале 1905 года армянско-азербайджанские столкновения в Баку, вскоре дошли и до Иревана. В армянско-азербайджанских столкновениях на национальной почве, происшедших в Иреване 24-го мая, были убиты десятки мирных азербайджанцев. В 1916 году в Иреванском уезде проживало 74200 азербайджанцев, которые составляли 48 % всего населения. В мае 1918 г. была создана Армянская Республика. Правительство Азербайджанской Демократической Республики на заседании, созванном 29 мая того же года, с целью установления мира между двумя народами уступило город Иреван ≪не имевшей столицы≫ Армянской Республике.

Зангезур. Зангезур, бывший исторической территорией Азербайджана, охватывал юго-восток современной Республики Армения, южное побережье озера Гёйча (совр. Севан) и юго-восток Азербайджанской Республики. В античный период и в раннем средневековье территория Зангезура входила сначала в состав Атропатены, а затем в состав Албании. Антисасанидские восстания на Южном Кавказе, происходившие в 5–6 веках, охватили также территорию Зангезура. В 6 веке здесь распространилось несторианство. В первой половине 7 века Зангезур, находившийся в составе Албании, попал под власть Хазарского каганата, а в середине того же века был захвачен арабами и включён в состав Арабского халифата; здесь стал распространяться ислам. Расширившееся в 20-е годы 9 века движение хуррамитов во главе с Бабеком против халифата распространилось и на территорию Зангезура. Зангезур входил в состав возникшего в конце 10 века Сюникского (Сисаканского) княжества, в 11 веке был занят сельджуками. В 12–13 веках Зангезур находился под властью сначала азербайджанских атабеков Эльденизов, затем Хулагидов, а в 15–17 веках входил в состав государств Кара-коюнлу, Ак-коюнлу и государства Сефевидов. В 1730 году был занят турецкими войсками, а в 1735 году Надир хан Афшаром был вновь возвращён в состав Ирана. С 1747 года Зангезур входил в состав Иреванского и Карабахского ханств. После русско-иранских войн (1804–13; 1826–28) согласно Туркменчайскому договору (1828) Зангезур был присоединён к России. Под покровительством царского правительства начался широкий приток проживавших в Иране и Турции армян в Зангезур, что привело к резкому увеличению численности армянского населения, хотя ранее абсолютное большинство местного населения составляли азербайджанцы и частично курды. С 1829 года Зангезур входил в Карабахскую провинцию, а в 1861 году был образован Зангезурский уезд.

В 1916 года численность азербайджанцев в Зангезурском уезде достигала 119500 человек, что составляло 60 % общей численности его населения. В результате политики геноцида против азербайджанского и курдского населения, проводимой дашнаками с марта 1917 года по май 1918 года, мусульманские деревни были разрушены, большое количество людей погибло, лишилось родного крова. После провозглашения независимых государств на Южном Кавказе – Азербайджанской, Грузинской и Армянской республик в мае 1918 года, дашнакское правительство стало проводить геноцид азербайджанцев уже на государственном уровне. В результате нападений на Зангезур разбойничьих отрядов Андраника, Нжде, Дро только летом и осенью 1918 года было разрушено и сожжено более 115 деревень, разграблено имущество, угнан скот, 7729 азербайджанцев, в том числе 3257 мужчин, 2276 женщин и 2196 детей были зверски убиты, 2339 человек были ранены и изувечены. К концу 1919 года более 40 тысяч мирных жителей покинули родные места, а свыше 30 тысяч армян были расселены в Зангезуре. В течение 1919–20-го годов разбойничьи армянские отряды продолжали творить зверства в Зангезуре.

После провозглашения советской власти в Азербайджане (1920, 28 апреля) и Армении (1920, 29 ноября) согласно новому административно-территориальному делению Армянской ССР, утверждённому 20-го июля 1921 года Советом Народных Комиссаров Армянской ССР, предусматривавшему образование 8 уездов, за счёт исконных азербайджанских земель был добавлен, а, по сути, отторгнут от Азербайджана, ещё один – Зангезурский уезд. Это произошло в результате антиазербайджанской политики правительственных кругов Москвы. На территории Зангезура в Армении были созданы Мегринский и Зангезурский уезды.

Лит.: Ермянистан азярбайъанлыларын тарихи ъоьрафийасы. Б., 1995; Пашайев А. Кючцрцлмя. Б., 1995; Депортасийа. Азярбайъанлыларын Ермянистан яразисиндяки тарихи-етник торпагларындан депортасийасы. Б., 1998; Азербайджанцы (историко-этнографический очерк). Б., 1998.

Кямиль Мухтаров, Рауф Меликов

Азербайджанская ССР в годы Второй Мировой Войны. Азербайджанская ССР в планах воюющих государств. 1 сентября 1939 года фашистская Германия напала на Польшу. Через день правительство Англии и Франции объявили войну Германии. Началась Вторая мировая война. Германия, нарушив договор, заключенный с Советским Союзом от 23 августа 1939 г., 22 июня 1941 г. напала на СССР. По плану ≪Барбаросса≫ немецкая армия до зимы должна была выйти на линию Архангельск-Астрахань.

Азербайджан занимал особое место в захватнических планах Германии. Его природные богатства, стратегическое и геополитическое расположение находились в центре внимания немецких фашистов. Германия питала большую надежду с использованием Бакинской нефти захватить весь Восток. После победы над Советским Союзом на территориях тюркских народов предусматривалось создание ≪Великого Тюркистанского≫ государства. Азербайджан полностью должен был войти в состав этого государства. Ещё в марте 1941 г. после захвата Баку предполагалось ≪Континентальной нефтяной компании≫ Германии заняться добычей, переработкой и вывозом нефти. Руководить крупными предприятиями в Азербайджане должны были немцы. После захвата Баку Гитлер планировал превратить его в военную базу. С этой целью были подготовлены карты предприятий военно-промышленного значения города Баку и Апшерона. Немецко-фашистский план ≪Эдельвейс≫ по Кавказу предусматривал захват города Баку 25 сентября 1941 года.

В первые годы у руководства СССР также были ≪планы≫ по Азербайджану. По совершенно секретному плану, разработанному и подписанному в конце 1942 г., азербайджанцев должны были переселить на территории республик Средней Азии и Казахстана. Причиной такового абсурдного решения было безосновательное недоверие азербайджанцам из-за этнической и религиозной идентичности с Турцией. Однако победа Красной Армии над фашистами под Сталинградом и на Кавказе, и, в том числе, личное участие воинов Азербайджана, героизм в этих боях, стали убедительными аргументами, заставив И.В.Сталина отказаться от этой бредовой идеи.

Тыл. С первый дней войны азербайджанский народ вместе с другими народами СССР встал на борьбу против фашистских захватчиков. В первые дни войны более 40 тысяч добровольцев отправились на фронт. Были организованы сотни истребительных, и противовоздушных батальонов, дружин самообороны.

В годы войны из Азербайджанской ССР в ряды советской армии были мобилизованы 700000 человек, из которых 689000 были мужчины и 11000 женщины. В августе 1941 г. в Азербайджанской ССР были созданы 402-я, в октябре – 223-я, в марте-сентябре –416-я, а августе-сентябре – 271-я Национальные дивизии. В мае 1942 г. заново была укомплектована 77-я Азербайджанская национальная дивизия, которая в боях потеряла большую часть своего личного состава.

С 28 июня 1941 г. вся экономика республики была подчинена требованиям военного времени: рабочий день для рабочих и служащих был установлен 11 часов, отпуска были ликвидированы, была введена карточная система на промышленные и продуктовые товары. Для работников, оставивших свои рабочие места без разрешения предусматривалась мера наказания лишения свободы от 5 до 8 лет.

Азербайджанский народ, для борьбы против фашизма мобилизовав все свои силы, создал крепкий тыл. Все промышленные предприятия перешли к выпуску товаров для фронта.

Мобилизованных в армию заменили женщины и подростки. За короткий срок были подготовлены более 40 тыс. высококвалифицированных рабочих. Нефтяники своим самоотверженным трудом старались обеспечить фронт и народное хозяйство горючим. За годы войны страна получила 75,2 млн. тонн бакинской нефти. 70% потребности армии по горючему обеспечили бакинские нефтяники.

В годы войны в Баку производилось более 130 видов вооружения, боеприпасов и военного снаряжения, а также легендарные ≪Катюши≫, реактивные сна-ряды для них, сборка самолётов-истребителей типа УТИ-4 и ЯК-3 и сани для военных аэропланов. В 1941 г. были сданы в эксплуатацию железнодорожные пути Джульфа-Минджеван, Сальян-Нефтчала, Папанин (ныне Ширван) – Гаджигабул имевшие важное военно-хозяйственное значение. Был заложен фундамент Бакинского автомобильного завода.

На полях колхозов и совхозов Азербайджанской ССР выращивались технические растения, имевшие важное значение для фронта. Труженики азербайджанских сел дали фронту сотни тысяч тонн продовольствия. Азербайджанской народ в 1941-1943 гг. в фонд обороны страны отдал 15 кг золота, 952 кг. серебра и на 311 млн. рублей облигаций. Для воюющих солдат на фронт было отправлено различных вещей на 1,6 млн. рублей и 125 вагонов тёплой одёжды.

Осенью 1943 г. в освобождённых районах страны для восстановления хозяйства, был создан Комитет помощи Азербайджанской ССР и его районные комиссии. По линии этой государственной организации было отправлено нефтяникам Северного Кавказа, хозяйствам Ленинграда, Сталинграда, Ставропольского края, Украины финансовая помощь, продукты, строительные материалы, промышленное оборудование и другие.

В годы войны все силы деятелей науки и культуры Азербайджанской ССР были мобилизованы на борьбу с фашизмом. Были открыты новые стратегические сырьевые месторождения, начали применять новые технологии по переработке нефти. Под руководством видного учёного химика Юсифа Мамедалиева для авиации было начато производство высокооктанового бензина.

Известный хирург Мустафа бей Топчубашев применил новый метод лечения в области военной хирургии, спас жизни десяткам тысяч солдат. В республике действовало более 70 военных госпиталей.

Учёные обществоведы написали научные труды, посвященные героическому прошлому азербайджанского народа. В марте 1945 г. была учреждена Академии Наук Азербайджанской ССР и это стало очень важным событием в научно-культурной жизни республики.

Тематика войны занимала важное место в азербайджанской литературе. Вгоды войны были написаны десятки очерков, рассказов, новостей, пьес и др. произведений, посвященных героизму азербайджанских воинов и партизан.

Азербайджанские композиторы в годы войны написали десятки маршей, симфоний, пьес, опер и других музыкальных произведений. Были созданыконцертные бригады, которые обслуживали фронтовиков. Азербайджанские артисты дали 35 концертов в военных частях.

«План Барбаросса»

План был назван в честь императора священной Великой Империи Фридриха I Барбароссы. Это был план по молниеносному уничтожению СССР.

В годы войны группа азербайджанских кинодокументалистов: режиссеры и операторы отправились на фронт, сняв специальные фильмы, рассказывающие о героизме солдат и командиров. Они сняли документальный кинофильм ≪Сын отчества≫ и ≪Бахтияр≫ о воинах-героях Камале Гасымове и Бахтияре Керимове. Кроме того, азербайджанскими кинодокументалистами были подготовлены киножурналы, киноочерки о самоотверженном труде тружеников тыла, и художественный фильм ≪Подводная лодка Т-9≫, посвященный героизму моряков.

Из выступления Героя Советского Союза Исрафиля Мамедова:

«Мне 22 года, но я подлинным смыслом своей жизни вижу в уничтожении фашистов. Сколько я жив – буду бороться против фашистов».

Азербайджанские мастера изобразительного искусства активно работали по военно-патриотической тематике. В 1943 г. работы азербайджанских художников демонстрировались в Третьяковской галереи в Москве.

Передовой фронт. С первых дней войны тысячи азербайджанцев мужественно воевали против фашизма. В защите Брестской крепости приняли участие 44 азербайджанца, которые сражались героически до последнего дыхания. Младший лейтенант ИсрафилМамедов в декабре 1941 г. в боях за село Пустинка вблизи г. Новгорода первым среди азербайджанцев был удостоен звания Герой Советского Союза. Зимой 1942 г. на Сталинградском фронте танковый полк под руководством полковника Ази Асланова показал беспримерный героизм. 22 декабря 1942 г. ему было присвоено звание Героя Советского Союза.

23-30 июня 1944 г. 35-я гвардейская танковая бригада генерал-майора Ази Асланова перейдя реку Березка, освободила город Плещеница и 50 населенных пунктов. Ази Асланов во второй раз был представлен к званию Героя Советского Союза, однако звание было присвоено ему лишь после его смерти – в 1991 г. Ази Асланов единственный азербайджанец, который был удостоен этого звания дважды.

Части 416-й Таганрогской стрелковой дивизии на параде победы в Берлине. 1945 г.

Пулемётчик Идрис Алиев в сражении на Бородинском поле уничтожил более 50 солдат врага, а летчик Гусейнбала Алиев в боях за Ленинград битве сбил 6 немецких самолетов.

В декабре 1941 г. немцы потерпели крупное поражение под Москвой. Однако враг ещё оставался сильным. В мае 1942 г. фашисты захватили Керч, потом Севастополь и начали двигаться в направлении Волги, в августе – Краснодар, Ставропольский край и город Майкоп. Баку угрожала большая опасность. Верховное Главное Командование СССР 9 сентября 1942 г. объявило военное положение на Южном Кавказе, и, в том числе, в Азербайджанской ССР. Был создан Бакинский оборонительный район. Вокруг города были построены оборонительные сооружения, в том числе 16841 противотанковая преграда и глубокие каналы длиной 97 км. Была проложена скрытая (тайная) дорога длиной 535 км, которая соединяла передовые огневые точки с тылом. За короткое время были проделаны земельные работы в объёме 1 млн. 800 тыс. м.3 Враг в 1942 г. 71 раз и в 1943 г. 3 раза предпринимал попытки проникнуть в Бакинское небо, однако смелые летчики и зенитчики им этого не позволили и в результате, было уничтожено 96 самолета фашистов.

После захвата г. Моздока враг, встретив сильное сопротивление, направил все свои силы не на Баку, а начал двигаться в направлении Начальник-Орджоникидзе. 402-я, 416-я и 223-я азербайджанские национальные дивизии сражались в районе Моздока, а 17-я дивизия принимала участие в оборонительных операциях.

В октябре 1942 г. азербайджанские национальные дивизии советской армии в боях за Северный Кавказ продемонстрировали большой героизм. 77-я дивизия приняла участие в освобождении Керчи, Ростова, Ставрополя и других населенных пунктов.

402-я азербайджанская дивизия освободила 10 населенных пунктов расположенных вокруг г. Моздока. А 416-я азербайджанская национальная дивизия сыграла решающую роль в освобождении населенных пунктов северного Кавказа и прибрежных районов Азовского моря. Участник боев за г. Туапсе Гафур Мамедов, уничтожив 13 солдат врага, прикрыв грудью своего командира, спас его, сам героически погиб. После смерти ему было присвоено звание Герой Советского Союза. Разгром немецкой армии на Кавказе спас Азербайджан от опасности фашистской оккупации. Азербайджанские воины приняли участие также в боях под Сталинградом. Группа спайнеров под командованием Балоглана Аббасова в течение двух месяцев уничтожил до 3000 солдат и офицеров немецкой армии.

Немецкая армия в феврале 1943 г. под Сталинградом полностью была разгромлена. Эта победа стала началом перелома в войне против фашистской Германии.

Летом 1943 г. десятки тысяч азербайджанских воинов мужественно сражались на всех фронтах войны. Наджаф Алиев водрузил знамя победы над городом Орёл. Военные летчики Адил Гулиев и Зулейха Сейидмамедова отличились своим героизмом. За героизм, которые проявили бойцы 416-й азербайджанской национальной дивизии в освобождении города Таганрога ей, было присвоено почётное звание ≪Таганрогская гвардейская дивизия≫.

За героизм, проявленный в военных операциях 271-ой дивизии было присвоено имя ≪271-я Горловская дивизия≫, а 77-я дивизия была названа ≪77-я Симферопольская≫.

416-я Таганрогская и 77-я Симферопольская дивизии были награждены орденом Суворова 2-ой степени.

Танковая бригада генерала А.Асланова принимала активное участие в освобождении Прибалтики. А.Асланов погиб 24 января 1944 года при неизвестных обстоятельствах от пулевой раны, на том месте, где не шли военные действия.

После освобождения территории СССР от фашистских оккупантов, национальные дивизии Азербайджана приняли активное участие в операциях по освобождении стран Восточной Европы. 223-я азербайджанская дивизия за активное участие в освобождении столицы Югославии г. Белграда получила почётное наименование ≪223-я Белградская дивизия≫. Она также показала невиданный героизм в освобождении от фашистов г. Вены, за что была награждена орденом ≪Красного знамени≫.

271-я азербайджанская национальная дивизия приняла самое непосредственное участие в освобождении Польши и Чехословакии. В этих сражениях 20-ти азербайджанцам, включая Зию Буниятова, было присвоено звание Герой Советского Союза.

416-я Азербайджанская национальная дивизия в феврале 1945 г. сломив упорное сопротивление врага, вышла к берегу реки Одер и направила все свои силы на захват Берлина. Азербайджанские воины 2 мая 1945 года водрузили знамя победы над Бранденбургскими воротами. За героизм, проявленный при взятии Рейхстага азербайджанскому воину Юсифу Садыгову было присвоено звание Герой Советского Союза.

Азербайджанцы в партизанском и антифашистском движении. Во время боёв большинство азербайджанцев попавших в плен, вели епрерывную борьбу и при первой же возможности, убежав из плена, присоединялись к партизанским отрядам. Начальником штаба партизанского отряда действовавшего в Смоленске был Исмаил Алиев. 50 азербайджанцев, убежавших из фашистских лагерей под руководством Мамеда Алиева в Крыму организовали особый партизанский отряд. А на территории Украины более 400 азербайджанцев, организовав партизанские отряды и объединившись с другими партизанскими отрядами, вели активную борьбу против фашистов на территории Украины, Чехословакии и Венгрии.

В 1942 году полковник Алекпер Алиев, будучи начальником штаба партизанского соединения ≪Дядя Коля≫, действовавшего в городе Борисов Белоруссии, был назначен командиром партизанского отряда имени Суворова. Отряд по дороге вызволил из плена 4000 советских граждан, которых переправляли в Германию. В партизанской армии С.А.Коврака на территории Украины против фашистских оккупантов воевало много азербайджанцев.

Азербайджанцы также принимали участие в партизанском и антифашистском движении сопротивление народов Европы. Весной 1942 года в лагерях военнопленных на территории Польши азербайджанцы создали секретную организацию. Организацией руководили офицеры Хади Гиясбеков и Мирзахан Мамедов. С помощью организации группа военнопленных бежавших из фашистского лагеря смерти, присоединилась к партизанскому движению.

В 1942 году Ахмедия Джабраилов известный во Франции под псевдонимом ≪Армед Мишель≫ (по некоторым данным Харго) бежавший из фашистского лагеря, присоединился к партизанам и принял самое активное участие во французском сопротивлении и был награждён самой высокой наградой этой страны – Орденом Почётного Легиона.

Мехти Гусейнзаде раненый и попавший в плен во время Сталинградских боёв сумел бежать из немецкого плена со своим другом Джавадом Хакими, и, присоединился к партизанам на территории Югославии. Он в борьбе против немецких фашистов показал легендарный героизм и сумел освободить из немецкого плена более 700 военнопленных. Он руководил разведочно-диверсионный группой Югославской Народно-освободительной Армии и действовал под кличкой ≪Михайло≫. Ему удалось уничтожить более 1000 немецко-фашистских офицеров. В 1944 году Мехти Гусейнзаде во время боев, уничтожил много фашистских солдат и офицеров.

М.Гусейнзаде в 1944 году во время боёв с фашистами уничтожил много вражеских солдат и чтобы, не попасть в руки врага, покончил собой. В 1957 г. ему было присвоено звания Героя Советского Союза посмертно. В выявлении исторической правды большая роль принадлежит общенациональному лидеру азербайджанского народа Г.Алиеву, работавшего в то время в органах Государственной безопасности .

Командир батальона им. Гарибальди Али Бабаев – участник партизанского движения в Италии проявил мужество и героизм в боях против фашистов, за что был награждён медалью Италии ≪За военное мужество≫. Среди партизан, арестовавших главу итальянского фашистского режима Бенито Муссалини, был азербайджанский партизан Вилаят Гусейнов.

Одним из руководителей Секретной организации в лагере смерти Бухевальд, ведшей борьбу против фашистов был азербайджанец Акпер Агаев. Узнав об антифашистской деятельности немецкое командование, приговорило его к смертной казни.

Благодаря усилиям антифашистских сил мира 8 мая Фашистская Германия подписала акт о капитуляции. 9 мая 1945 г. вошёл в историю человечества как день Победы. Однако, Вторая Мировая война ещё продолжалась и Советский Союз 9 мая 1945 г. объявил войну Японии. 2 сентября того же года Япония признала свою капитуляцию.

CCCР вышел из войны победителем. В этой победе исключительнаяроль принадлежит азербайджанскому народу. Вся военная техника Советской армии работала на Бакинской нефти. Десятки азербайджанских полководцев – Ази Асланов, Аким Аббасов, Мехди Махмудов, Ягуб Гулиев, Габибулла Гусейнов, Аслан Везиров и другие проявили большую военно-организаторскую способность и военный героизм по спасению страны от опасности фашистского порабощения. 47 представителей азербайджанского народа и 74 человека мобилизованных из Азербайджанской ССР за героизм, проявленный во время сражений были удостоены высокого звания Герой Советского Союза. 30 человек стали кавалером трёх степеней ≪ордена славы≫ и 176 тыс. человек были награждены различыми орденами и медалями страны.

Азербайджанская ССР во второй половине 40-х – 60 годов ХХ века. Советская империя в послевоенный период превратилась в мощную военно-политическую силу – государство, которое имело ядерное оружие.

Под его влиянием и помощи была создана ≪социалистическая≫ система, включающая в себе страны, в основном, из южной и восточной Европы. Усилился тоталитарный режим и административно-управленческая система. За короткий срок были ликвидированы тяжёлые последствия войны. За 10 лет были построены 108 новых крупных промышленных предприятий. Увеличилось в два раза число рабочих и служащих. Была внедрена в производство новая техника и технология. Открылись новые нефтяные и газовые месторождения, большинство из них были сданы в эксплуатацию. В 1949 году впервые в мире в открытом море были построены нефтяные эстакады. 7 ноября 1949 года на Нефтяных Камнях ударила фонтаном скважина №1 с 100 тонным дебитом в сутки. Были построены новые нефтеперерабатывающие предприятия, и в том числе, в 1953 году, был построен Новобакинский нефтеперерабатывающий завод.

В Республике быстрыми темпами стали развиваться отрасли химической, горнорудной, черной и цветной металлургии, энергетической промышленности. Появились такие новые центры промышленности как Сумгаит, Мингячевир, Дашкесен, Ширван (бывший Али Байрамлы) и Нефтяные Камни. В г. Сумгаите были сданы в эксплуатацию заводы химический (1945 г.), трубопрокатный и синтетического каучука (1952 г.), алюминиума (1955 г.), Гарадагский цементный завод (1951 г.), Апшеронская Государственная Районная Электрическая Станция (1954 г.), Мингячевирская ГЭС (1954 г.), Дашкесанский горно-рудный комбинат (1954 г.), Бакинский газоперерабатывающий завод (1961 г.), Мингячевирский кабельный, Бакинский сталелитейный, холодильников и шинный заводы, Сумгаитский суперфосфатный и Гянджинский алюминиумовый завод. Десятки предприятия легкой, пищевой и местной промышленности – обувная, мебельная, кожаная и текстильная фабрики и ковровосуконный комбинат были сданы в эксплуатацию. Стали развиваться средства коммуникации: Паромная переправа Баку-Красноводск (нынешний Туркменбаши) (1962 г.), железная дорога Евлах-Барда-Агдам (1967 г.), первые станции Бакинского метрополитена (1967 г.) были сданы в эксплуатацию. Быстрыми темпами стали развиваться автомобильный, морской, речной, воздушный транспорт.

Были достигнуты большие успехи в области строительства. В городах и сёлах республики расширилось жилищное строительство. В Баку были построены клуб им. Шахрияра, Дом правительства, здание университета, морской порт, республиканский стадион, здание цирка и Академгородок (1967 г.).

Багиров Мир Джафар Аббас оглу (1896-1956).

Будучи первым секретарем ЦК КП Азербайджана и Бакинского Комитета Партии г. Баку (1933-1953 гг.) руководил республикой.

До этого работал председателем Чрезвычайной Комиссии Азербайджанской ССР в 1921-1930 гг., Председателем Главного Политического Управления, Народным Комиссаром Внутренних Дел, заместителем председателя Совета Народных Комиссаров, а в 1932-1933 гг. – его председателем. На совместном пленуме ЦК КП Азербайджана и КП г. Баку (июль 1953 г.) за вредительство, грубые методы работы и за другие деяния был признан виновным и снят с занимаемой должности. По решению Военной Коллегии Верховного Суда СССР (апрель 1956 г.) был приговорен к расстрелу. Противоречивость в деятельности Мир Джафара Багирова до сих пор ещё не получила свою объективную историческую оценку.

В сельском хозяйстве республики был проведен ряд реформ: ликвидация мелких колхозов, машинно-транспортных станций, повышение требований к руководителям хозяйств и, в том числе, усиление машинно-тракторного парка, расширение оросительной сети (были сданы в эксплуатацию Верхний Гарабагский и Самур-Апшеронские водные каналы) в результате чего многое изменилось в положительную сторону. После всех этих мероприятий увеличилось производство хлопка-сырца, шёлка, табака и винограда. Однако производству продуктов питания, развитию животноводства не уделялась должного внимания.

Руководство Коммунистической партии государственной властью и общественными организациями, её постоянное давление всегда держало в цепи все творческие силы общества, использовала их для своих целей. Руководители СССР на словах говорили об интернационализме, дружбе народов, а на деле проводили политику ущемления национальных интересов азербайджанского народа.

Мустафаев Имам Дашдемир оглу (1910–97)

В 1954–59 годах был 1-м секретарём Центрального Комитета Азербайджанской Коммунисти ческой Партии, руководил республикой. Прежде был министром сельского хозяйства Азербайджанской ССР, 1-м секрета рём Кировабадского областного Комитета Азербайджанской Коммунистической Партии. В 1950 году был избран действительным членом АН Азербайджанской ССР, в 1970–1987 годах был ди ректором Института Селекции и Генетики АН Азербайджанской ССР. В 1990–97 годах был пред седателем Республиканского Совета Старейшин.

Используя удобный момент, армянские националисты неоднократно на официальном уровне поднимали перед Центральным Правительством вопрос об отторжении передачи территории Нагорно-Гарабагской Автономной Области из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР. Азербайджанцы в 1948-1953 гг. в очередной раз были в массовом порядке депортированы из своих историко-этнических земель –из Западного Азербайджана. 23 декабря 1947 года Совет Министров СССР принял постановление за №4083 ≪О переселении колхозников и другого азербайджанского населения из Армянской ССР в Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР≫. В дополнение к этому решению Совет Министров СССР от 10 мая 1948 года принял ещё одно постановление ≪О мероприятиях по переселению колхозников и другого азербайджанского населения из Армянской ССР в Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР≫, в котором были определены конкретные планы по реализации принятых решений.

Ахундов Вели Юсиф оглу (1916-1986 гг.).

В 1959-1969 гг. работал первым секретарём ЦК Коммунистической партии Азербайджана, руководил республикой. До этого работал заместителем министра здравоохранения Азербайджанской ССР (1954-1958 гг.). Секретарем ЦК КП Азербайджана (1958 г.). Председателем Совмина Азербайджанской ССР (1958-1959 гг.). Был директором Института вирусологии, микробиологии и гигиены (ныне им. В.Ю.Ахундова). В 1969 году был избран действительным членом Академии Наук Азербайджана (ныне НАНА).

На основании этих решений в ≪добровольном≫ порядке были переселены в 1948 г. – 10 000, в 1949 г. – 40 000 и в 1950 г. – 5.0 000 человек в Азербайджанскую ССР. Под предлогом ≪добровольного переселения≫ из 100 тыс. азербайджанцев 62 тыс. человек были насильственно переселены в Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР. Не сумев приспособиться к новым условиям на местах каждый третий из них погиб. Десятки тысяч местных азербайджанских топонимов на территории Армянской ССР были незаконным образом переименованы. В Азербайджанской ССР все было иначе, особенно в новых промышленных отраслях и первую очередь в Нагорном Гарабаге было созданы благоприятные условия для увеличения численности армянского население. Только после указов Президента Азербайджанской Республики Г.А.Алиева ≪О массовой депортации азербайджанцев из своих историко-этнических земель в Армянской СССР в 1948-1953 гг.≫ (18 декабря 1997 г.) и ≪О геноциде азербайджанцев≫ (26 марта 1998 г.) многие неизвестные исторические проблемы были исследованы.

Совершенствование политической системы, ликвидация отрицательных последствий культа личности, осуществление преобразований по развитию ≪социалистической демократии и другие половинчатые мероприятии проведенные в жизнь в середине 50-х годов, в целом ожидаемых результатов не дали≫. В эти годы увеличилось население республики и в конце 50-х годов оно достигло довоенного уровня, а в конце 60-х годов оно увеличилось более чем на 5 млн. человек. Ускорился процесс урбанизации.

В республике ускоренными темпами развивались наука, образование и искусство. В 1949 г. было определено семилетнее, а в 1959 году восьмилетнее среднее обязательное образование. В этот период были открыты такие высшие учебные заведения как Бакинский Театр Искусства (нынешний Университет Культуры и Искусства), Педагогический Институт Иностранных языков (ныне Университет языков). Политехнический Институт (ныне Технический Университет) и др. Были открыты сотни библиотек, клубов, кинотеатров и музеев. Произведение азербайджанских композиторов получили мировую славу. Ещё большее развитие получило Азербайджанское театральное искусство, кино. Расширился ассортимент издания газет, журналов и книг. 14 февраля 1956 года начало свою деятельность азербайджанское телевидение.

Азербайджанская наука достигла ряда существенных достижений. По истории и культуре азербайджанского народа были написаны, опубликованы десятки научных трудов, в том числе трёхтомная История Азербайджана (1958-1963 гг.) и др. фундаментальные труды.

Азербайджанская ССР в конце 60-х – 80-е годы ХХ века. 14 июля 1969 года Гейдар Алирза оглы Алиев на Пленуме ЦК КП Азербайджана был избран первым секретарем. 5-го августа того же года Г.А.Алиев, выступив на Пленуме ЦК КП Азербайджана глубоко проанализировав политическую, социально-экономическую и культурную жизнь республики, указал на серьёзные недостатки и пути их устранения и поставил задачу оздоровить морально-психологический климат, укрепить трудовую дисциплину в республике. Гейдар Алиев за очень короткий срок смог заметно укрепить управленческую систему в республике. Повысилась требовательность к кадрам, и ответственность по выполнению поставленных задач. Началось серьёзная борьба против взяточничества и коррупции.

Гейдар Али Рза оглу Алиев.

В истории советской власти впервые в условиях социалистического общества на августовском Пленуме ЦК КП Азербайджана 1969 г. было объявлено о существовании таких отрицательных явлений как злоупотребление положением, взяточничество, коррупция и необходимость борьбы против них. Ускоренное социально-экономическое и культурное развитие Азербайджанской ССР укрепило политическую позицию Г.А.Алиева в высшим руководстве СССР. В 1978 году он был избран кандидатом в члены Политбюро ЦК КПСС.

В целом 70-80 гг. ХХ века в истории Азербайджанской ССР характеризуются периодом ускоренного социально-экономического и культурного развития. На пути социально-экономического прогресса республики наступил переломный период: были сданы в эксплуатации более 250 заводов и фабрик, открыты новые рабочие места на 630 тыс. человек. По инициативе Г.А.Алиева правительство СССР для развития народного хозяйства республики приняло пять специальных постановлений.

В 1971-1985 гг. вложение капиталов в экономику составило 32 млрд. рублей, что в 2,1 раза больше чем использованные средства в 50-е годы. Основные фонды промышленности были обновлены на 69% и их обеспечение увеличено в 2,7 раза. Были открыты новые месторождения нефти. Началось бурение новых нефтяных скважин в море на глубине 2800-6500 метров, были созданы новые плавучие буровые установки типа ≪Хазар≫ и ≪Шельф≫.

Для первичной переработки нефти на Бакинском нефтеперерабатывающем заводе были сданы в эксплуатации установка ELOU-AVT. Нефтяное машиностроение стало развиваться быстрыми темпами. Самый крупный сталелитейный завод на Южном Кавказе был сдан в эксплуатацию в Азербайджанской ССР в 1985 году, был построен завод глубоководных основании.

В 70-е годы ХХ века были продолжены структурные изменения. В 1975 году за короткий срок был построен и сдан в эксплуатацию Бакинский Завод бытовых кондиционеров. Приборостроительные заводы ≪Улдуз≫ и ≪Азон≫, Бакинский завод по электросварочному оборудованию, вступили встрой Сумгаитский завод компрессоров. Были пущены в строй фабрики, производящие десятки потребительских товаров, в том числе Апшеронские, Сиязанские бройлерные фабрики, а также 2 домостроительных комбината в г. Баку, домостроительные заводы в г. Сумгаите и Мингечевире, Сумгаитский завод по производству стекла, Алятский деревообрабатывающий комбинат и другие предприятия. Гидроэлектростанции на реках Араз, Тертер, Шамкир и ГРЭС ≪Азербайджан≫ были построены и подключены к общей энергосистеме республики.

Самым важным результатом экономической жизни страны и республики было увеличение роли динамичного развития сельского хозяйства в 1969- 1982 гг. Материально-техническая база колхозов и совхозов ещё больше укрепилась. Была проведена в жизнь большая программа по мелиорации, построены главные Мильский, Абшеронский, Лянкяранский, Чагар, Домбирские и Шамкирские каналы, хранилище на реках Араз, Арпачай и Сарсапаг, Верхний Ханбулакчай и Шамкир. Барда, Агджабеди, Сабирабад и Бейлаганские районы превратились в самые крупные районы по производству хлопка. В Лянкяран-Астаринских и Губа-Хачмазских зонах стало развиваться овощеводство.

Виноградные плантации с 121,6 тыс. га в 1970 году увеличились до 268 тыс. га в 1989 году, т.е. в 2,2 раза. Были построены крупные животноводческие комплексы. В республику были привезены 126 тыс. голов породистого крупнорогатого скота. Общий объём продукции сельского хозяйства в 1981-1985 гг. по сравнению с 1966-1970 гг. увеличился 2,6 раза.

Благодаря высокому экономическому росту в республике в 1970-1985 гг. производительность труда увеличилась в промышленности 2,1 раза, в сельском хозяйстве 1,8 раза, прибыль в народном хозяйстве на 335%, или же в 2 раза больше общесоюзных показателей. Промышленное производство увеличилось в два раза, то есть было произведено продукция в том объеме, который соответствовал производимой продукции за 50 лет.

Общий объём продукции в сельском хозяйстве увеличился в 2,7 раза. Произошедшие изменения по своему масштабу, и по характеру проведенные глубокие структурные реформы в экономических и социальных отраслях, привели к повышению социального положения населения. Девятая, десятая и одиннадцатые пятилетки считаютсяважными этапами в новейшей истории Азербайджанской Республики.

Созданные в эти годы экономический, научно-технический и культурный потенциал создал крепкий фундамент для полного независимого существования республики в будущем. В 70-80 годы ХХ века из 15 республик, выходивший в состав ССР, только 2 могли самостоятельно управлять своей экономикой. Одной из них был Азербайджан.

В республике осуществлялась широкая программа по социально-экономическому развитию. С каждым годом развивались города республики: Баку, Сумгаит, Гянджа и др., вокруг них строились новые населенные пункты.

В этот период было сдано в эксплуатацию 20 млн. кв.2 жилищной площади, построены сотни современных зданий, дорог, мостов, сёл и посёлков. Азербайджанская ССР за короткий срок среди других союзных республик по главным качественным показателям вышла вперёд. В результате ускоренного социально-экономического развития в общественном разделении труда, в экспорте и импорте по объёму продукции значительно возросла роль Азербайджана в масштабе союза.

Азербайджанская Советская энциклопедия

В 1965 году была создана Главая Редакция Азербайджанской Советской Энциклопедии. В результате самоотверженного труда коллектива была проделана большая работа по сбору энциклопедических материалов для тем в алфавитном порядке, систематизации и редактированию и уже в 1970 году вышел из печати том (Главный редактор Расул Рза) энциклопедии. Традиционная вражеская позиция армян, усиленное давление Центра и безосновательная старательность некоторых учёных привели к тому, что энциклопедия была издана под названием «Азяри Совет енсиклапедийасы» (грубое ненаучное толкование название энциклопедии – Дж.А.Б.). В республике значительно расширилось издание книг и периодическая печать. В 1969 году начал издаваться альманах «Говустан». В 1990 году в республике выходило 168 газет, 91 журнал, и более 1300 книг различных названий. В 1976-1987 годах впервые Азербайджанской ССР вышла из печати объёмная 10-ти томная «Азербайджанская Советская Энциклопедия».

В республике уделялось особое внимание развитию науки, образования, литературы, искусства и архитектуры. Значительно расширилась сеть высших, средне-специальных и общеобразовательных школ, театров, клубов, музеев и библиотек. В 1971 г. по инициативе Гейдара Алиева для подготовки национальных военных кадров был открыт республиканский специализированный интернат – школа им. Генерала Джамшида Нахчыванского.

Большое внимание было уделено духовным ценностям азербайджанского народа. Были отмечены юбилеи таких видных деятелей науки, культуры, литературы и искусства как Низами, Аджеми, Насими, Туси, Вагиф, Ашуг Алескер, Узеир Гаджибеков, Муслим Магомаев, Гусейн Джавид и др., торжественно было отмечено 100-летие Азербайджанского национального театра. Ценные научные исследования по истории Азербайджана и азербайджанского языка были награждены государственной премией. С 1974 года в высших учебных заведениях были увеличены часы по преподаванию истории Азербайджана. В 1977 году было принято решение о новом изучении наследия Низами и в этом направлении была проделана большая работа. Были созданы широкие возможности для отражения в литературе темы по Южному Азербайджану. В 1979 году в Союзе Писателей Азербайджана был избран секретарь по Южному Азербайджану. В 1982 г. прах великого азербайджанского поэта Гусейна Джавида, в свое время клейменный ярлыком ≪пантюркиста≫, из Иркутской области был привезен в Азербайджан и захоронен в Нахчыване.

Гейдар Алиев приложил много усилий для справедливой оценки роли Азербайджанского народа в борьбе против фашизма в войне 1941-1945 гг.

В 70-е годы ХХ века по инициативе Гейдара Алиева в честь 416-й азербайджанской национальной гвардейской дивизии в г. Таганрог и 77-й азербайджанской национальной дивизии в г. Симферополь были сооружены монументы славы. А в Баку был открыт памятник Герою Советского Союза Мехти Гусейнзаде. Учитывая решающую роль Бакинской нефти в победе над фашизмом в годы II Мировой войны в 1987 г. г. Баку был награждён Орденом Ленина.

Большое внимание уделялось социально-экономическому и культурному развитию НКАО.

В 70-е годы по развитию г. Шуши были приняты специальные решения. В 1973 году в г. Ханкенди был открыт Педагогический Институт на основе филиала Азербайджанского Педагогического Института. В 1979 г. была проложена железная дорога Агдам-Ханкенди. В 1980-1981 гг. в городе Шуша был возведен мавзолей над могилой Молла Панаха Вагифа. Были открыты домамузеи У.Гаджибекова и Бюль-бюля. Был воздвигнуть памятник поэтессе Хуршудбану Натаван. В городе Шуша были построены гостиницы, многоэтажные жилые и административные дома. Город Шуша стал городом – курортом всесоюзного значения.

В период руководства Г.Алиева Азербайджанской ССР армянские сепаратисты не осмеливались, открыто выступать. В ноябре 1977 г. их очередная антиазербайджанская попытка вынести на обсуждение вопрос Нагорного Гарабага была в корне пресечена.

В декабре 1982 года Гейдар Алиев был избран членом Политбюро ЦК КПСС и назначен первым заместителем Председателя Совета Министров СССР. Он максимально использовал появившуюся возможность для развития Азербайджана. В целом 1969-1987 гг. – яркие страницы новейшей истории Азербайджана, периода широкого строительства. В этот период был заложен фундамент современной независимой Азербайджанской Республики.

Распад советской империи. Восстановление государственной независимости Азербайджанской Республики. Объективные, субъективные, внутренние и внешние причины привели к падению экономических, политических и идеологических основ бывшего СССР. Главной экономической причиной падения империи было уничтожение социалистической, экономической системы коммунизма, неэффективность социалистической модели экономики, потеря влияния партии в обществе, отсутствие у людей чувства личной собственности, свободной конкуренции. Усиление и углубление противоречий между основными постулатами коммунистической партии и истинными реалиями жизни способствовали потери веры людей в своё будущее, ослабили устои политического устройства. Среди других важнейших причин, ускорявших крах империи, конечно же, было и заинтересованность тех сил и государств, которые, пристально наблюдая за деструктивными процессами, происходившими в СССР проводили антисоветскую политику, стимулировали эти процессы≫.

В 1985 году советское руководство для выхода из политического, идеологического и социально-экономического кризиса попыталось провести так называемую политику ≪перестройки≫. Но и она не смогла спасти СССР, потерпев крах. Как, всегда воспользовавшись углубляющимся кризисом, армянские се-паратисты с целью присвоения земель азербайджанского народа предъявили территориальные претензии к Азербайджанской ССР.

В конце 1987 года с согласия Советского руководства армянские националистические круги вновь подняли так называемый ≪Гарабагский вопрос≫ и, воспользовавшись поддержкой центра, усилили свою грязную антиазербайджанскую политику в пределах Азербайджанской ССР – в НКАО. В городе Ханкенди армяне открыто начали притеснять азербайджанцев, не пуская их на свои рабочие места. Убийство в феврале 1988 года в Аскеране двух азербайджанцев усилило напряженность в регионе, и свела на нет веру к местным органам власти.

Депортация

Проводимое на государственном уровне насильственное выселение национальных меньшинств, народов либо религиозных общин в массовом порядке с мест своего проживания

Для ≪стабилизации≫ обстановки, представители советского руководства, приехав в Армянскую ССР, дали молчаливое согласие на распространение ложных сплетен и создание здесь условий для преступных действий ≪отрядов мстителей≫. Начиная с февраля 1988 года, начались организованные регулярные вооруженные нападения на азербайджанские сёла в Армянской ССР. В марте-июне того же года число депортированных азербайджанцев из Армянской ССР в Азербайджанскую ССР достигло 50 тыс. человек. Из-за отсутствия информационного центра по работе с беженцами, число людей пропавших без вести и потерявших свои семья с каждым днём увеличивалось. Руководство Азербайджанской ССР, по приказу Москвы закрыло все дороги идущие в Нагорный Гарабаг, запретив беженцам и их родственникам встречаться друг с другом. Этот запрет был распространен также на жителей городов и сёл Нагорного Гарабага. Ещё больше осложнила ситуацию принятие незаконного решения Верховного Совета Армянской ССР (15 июля 1988 г.) о согласии включения НКАО Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР.

Вначале 1988 года в Армении начались митинги под лозунгами ≪очистить Армению от тюрков≫, ≪В Армении должны жить только армяне≫ и др.

Начиная, с сентября того же года в населенных пунктах Армянской ССР, где в основном проживали азербайджанцы участились случаи организованных бандитских нападений, поджог домов и убийство людей. После этого Министерство Внутренних Дел Армянской ССР выступило с официальным заявлением о том, что в Гугаркском, Степанованском, Горисском, Калинина, Араратском, Варданесском районах республики ситуация вышла их под контроля и на национальной почве в этих районах произошли столкновения, были зафиксированы случаи убийства людей.

Самые страшные преступления произошли с 25 ноября – по 5 декабря 1988 года. В эти дни более 50 тыс. азербайджанцев были депортированы из Армянской ССР – со своих историко-этнических земель. Более 300 беженцев: дети, женщины, старики и больные во время перехода горных перевалов и дорог погибли, многие из них из-за тяжелого положения в местах временного проживания не смогли привыкнуть к новым условиям и погибли. В результате политики депортации и этнической чистки в течение всего 1988 года из 171 населенного пункта, где проживали только азербайджанцы и 94 смешанных мест, все азербайджанцы были варварски изгнаны.

8 августа 1991 года последнее азербайджанское село Нуведи Мегринского района Армянской ССР было захвачено армянскими вооруженными бандитами, и жители вынуждены были покинуть его. Таким образом, при военно-политической помощи центрального правительства преступная программа армянских националистов по очистке всей территории, Армянской Республики была завершена. Эти преступления были совершены на глазах всего человечества. Сепаратисты в Нагорно-гарабагской Автономной Области Азербайджанской ССР с помощью подстрекателей из Армении и зарубежных стран выступали с требованием о выводе области из состава Азербайджанской ССР и включение её в состав Армянской ССР. 20 февраля 1988 года Областной Совет Депутатов (без участия азербайджанских депутатов) обратился с данным требованием к Верховному Совету Азербайджанской ССР. Верховный Совет Армянской ССР решением от 15 июня 1988 года, грубо вмешавшись во внутренние дела Азербайджанской ССР, дал согласие на присоединение НКАО к Армянской ССР. 7-я сессия Верховного Совета Азербайджанской ССР 11-ого созыва своим решением от 17 июня 1988 года отменило решение принятые 20 февраля армянскими депутатами Областного Совета НКАО, признав его незаконным актом.

Благодаря явному бессилию руководства республики, события происходили по плану, начерченному армянскими сепаратистами и их покровителей. С целью обвинить азербайджанцев во всем и представить их в глазах мировой общественности в образе палачей, 26-27 февраля 1988 года в городе Сумгаит были организованы беспорядки, в результате чего погибло 6 человек. Позже, следствием было установлено, что убийство, было совершено армянами с целью, очернить азербайджанский народ в глазах мировой общественности.

Проармянская позиция центра с начала 1988 года по справедливому разрешению Нагорно-Гарабагской проблемы и преступное отношение к судьбе своего народа со стороны руководства республики, вызвало резкий гнев и протест народных масс. Всё это проявилось в народном движении, которое охватило все города и сёла республики. Кульминационной точкой народного движения в республике стал непрерывный митинг, проходивший с 17 ноября по 5 декабря 1989 года на площади ≪Азадлыг≫ (≪Свобода≫). 5 декабря на рассвете, митинг был разогнан военными советской армии и в Баку был объявлен и введен комендантский час. 17 ноября 1989 года вошел в национальную историю, как ≪День национального возрождения≫

Армяне, опираясь на поддержку руководство СССР, проводили последовательную и целенаправленную работу, тогда как в Азербайджане не было той силы, которая смогла предпринять адекватные и конструктивные шаги. Этому препятствовали как центр, так и республиканское руководство.

Проводя политику поощрения деятельности армянских сепаратистов, руководство СССР, попирая права Азербайджана, предприняло ряд шагов по отторжению Нагорного Гарабага. 24 марта 1988 года Центр принял специальное решение по социально-экономическому развитию области и тем самым заложил основу по выводу её из подчинения Азербайджанской ССР. С целью ≪стабилизации≫ ситуации в регионе Президиум Верховного Совета СССР вновь нарушив Конституцию Азербайджанской ССР, 14 января 1989 года принял решение ≪О введении особой формы управления≫ в НКАО Азербайджанской ССР.

Было создан Комитет Особого Управления (КОУ) находившейся в прямом подчинении Центра и председателем которого стал Аркадий Вольский, занимавший проармянскую позицию. КОУ в место того, чтобы создать правопорядок в области делал всевозможное для отрыва всех экономических связей с Азербайджаном, изгнания азербайджанцев со своих исконных земель, создания условий для вооружения армян и их объединение в бандитские группировки.

По настоятельному требованию азербайджанского народа Верховный Совет СССР 28 ноября 1988 года ликвидировал КОУ в Нагорном Гарабаге и принял решение о передаче управления областью под контролем особой комиссии центра в Организационный Комитет Азербайджанской ССР.

После принятия этого решения разгневанное руководство Армянской ССР 1 декабря 1989 года приняло антиконституционный акт ≪О присоединении Нагорного Гарабага к Армянской ССР≫. С принятием этого незаконного решения была заложена основа военно-политической агрессии Армении против Азербайджанской Республики.

Правящие круги, в первую очередь спецслужбы республики и центра, всячески старались не допустить объединения всего народа вокруг признанных и известных личностей республики, которые открыто, выступали против армянского сепаратизма, несправедливой позиции лидеров империи и беспомощности ≪лидеров≫ республики, стремившихся создать условия для организационного объединения народа вокруг людей неимевших никакого политического и государственного опыта.

16 июля 1989 года был учрежденНародный Фронт Азербайджана, председателем которого был избран Абульфаз Эльчибей (Алиев). 5 октября 1989 года Совет Министров Азербайджанской ССР официально зарегистрировал НФА. В этот период НФА имел большую социальную базу, поддержку народа. Однако, в составе руководства этой организации большинство составляли неумелые люди, считавшие себя большими политиками. Люди – выходцы из народа, ставили свои личные амбиции, интересы и властолюбие выше общенациональных интересов (Г.Алиев). А.А.Везиров и новые лидеры народа в место того, чтобы объединить и направить все силы народа против врага, начали ожесточенную борьбу за власть. В то время как гнев азербайджанского народа достиг своего предела. Произошла смена власти в некоторых районах республики. Возникло ≪пограничное движение≫, участники которого, стремясь встретиться с братьями и сестрами из Южного Азербайджана, стихийно направлялись к государственной границе, разрушая заградительные спецсооружения. В Баку проходили непрерывные митинги с требованием отставки руководства республики.

≪Руководство СССР выбрало путь открытого наказания народа, поднявшего свой голос за восстановление справедливости≫ (Г.Алиев). 15 января 1990 года Верховный Совет СССР объявил чрезвычайное положение в НКАО Азербайджанской ССР и соседних районов. Необходимо подчеркнуть, что даже на этот раз в этом документе умышленно не была указана территориальная принадлежность этих территорий. Был запланирован ввод войск в Баку и Нахчыван. Верховный Совет НАССР с целью привлечения внимание к происходящим событиям мировой общественности принял решение о выходе их состава СССР, и, тем самым предотвратили крупномасштабную трагедию.

В Баку тысячи людей вышли на улицы города для того, чтобы не допустить в город части советской армии. Для того, чтобы напугать народ, без предупреждения 19 января в 21 час военные части были введены в столицу. ≪Бакинской операцией≫ лично руководил Министр Обороны СССР Д.Язов. Армия направила всю свою военную мощь на безоружных людей, совершив с особой жестокостью невиданные преступления. Жилые дома, а также машины скорой помощи, пришедшие на помощь к раненным людям, подверглись жестокому обстрелу. В результате ввода Советской Армии в город Баку и другие районы республики, погибли 131 человек мирных людей 744 человек были ранены и 400 арестованы. Был нанесен огромный материальный урон людям, городскому хозяйству города. Азербайджанский народ, будучи преданным, своим историческим героическим традициям, ради независимости и свободы своей родины сумел продемонстрировать смелость, стойкость и готовность жертвовать собой.

С целью уничтожения веры и воли, уничтожение национального достоинства поднявшегося народа и демонстрацией силы советской военной машины, была осуществлена трагедия 20 января. Эта агрессия – и преступление, совершенное тоталитарным режимом против азербайджанского народа (Г.Алиев).

Однако, руководители республики не пришли на помощь народу. А.Везиров тайно сбежал в Москву, другие же выбрали выжидательную позицию, не приняли участие в работе чрезвычайной сессии Верховного Совета Азербайджанской ССР, проведенной по инициативе некоторых депутатов 21 января 1990 года, объявив её ≪незаконным собранием≫. Решение сессии о выводе советских войск из города и ликвидации чрезвычайного положения не были выполнены.

Из выступления Гейдара Алиева в постоянном представительстве Азербайджана по поводу трагедии 20 января 1990 года.

Что касается произошедших событий в Азербайджане, я считаю, их противоправными действиями против права, чуждой демократии и гуманизма, считаю их против принципов строительства правового государства объявленной в нашей стране… В любом случае считаю, что для урегулирования вопроса политическими средствами, для ведения честного диалога с народом имелись широкие возможности. Однако они до конца не были рационально использованы. Наконец ночью с 19 на 20 число части советской армии, и крупный контингент МВД СССР были введены в город Баку. А результат перед глазами. Трагедия этого деяния всем нам известна. Считаю действия людей принявших такое решение политической близорукостью. Да была допущена грубая политическая ошибка. Они просто не смогли правильно оценить реальную ситуацию в республике, не поняли психологию азербайджанского народа и ослабили связь со всеми слоями населения. Они видимо не подумали, что все эти дела могут обернуться тяжелой трагедией.

21 января, рискуя жизнью, Гейдар Алиев пришёл в постоянное представительство Азербайджанской ССР в Москве, выступил на организованном митинге протеста. Он, дав, политическую и правовую оценку трагедии 20 января, обвинил руководство центра и республики в преступлении против права, демократии и гуманизма. Азербайджанский народ, несмотря на чрезвычайное положение, 22 января простился шехидами. Политическая оценка этому преступлению была дана только по инициативе Г.Алиева в январе 1994 года в Милли Меджлисе Азербайджанской Республики.

Текст исторического выступления Г.Алиева был распространен в мире и республике. Зажегся луч надежды в сердце азербайджанского народа, оставшегося одиноким и беспомощным.

После кровавого 20 января, репрессивные планы, которые, были подготовлены руководителями империи и республик против Г.Алиева провалились. Несмотря на опасность для жизни Г.Алиев вернулся в Баку 20 июля 1990 года, но ему помешали оставаться в столице. 22 июля он уехал в Нахчыван. В сентябре 1990 года Г.Алиев был депутатом Верховного Совета Азербайджанской ССР и Нахчыванской АССР. Г.Алиев призвал народ бороться до конца за свободу и независимость родины. Под руководством Г.Алиева в Нахчыване были предприняты первые шаги по восстановлению национальной государственности. 17 ноября 1990 года по его инициативе из названия Автономной Республики были изъяты слова ≪советская социалистическая≫, Нахчыван стал называться Нахчыванская Автономная Республика.

Трёхцветный флаг Азербайджана стал государственным флагом Автономной Республики. Только спустя несколько месяцев, т.е. 5 февраля 1991 года решением сессии Верховного Совета республика стала называться ≪Азербайджанская Республика≫ и государственным флагом был утверждён трёхцветный флаг.

Своими кровавыми деяниями империя не смогла сломить волю азербайджанского народа. ≪Кровавый январь≫ показал, что единственный путь для решения существующих проблем является восстановление государственной независимости республики. А.К.Муталлибов, избранный в феврале 1991 года первым секретарём ЦК КП Азербайджана перешёл в сторону тех, которые всячески пытались сохранить развалившуюся империю. Он принял участие на сессии Верховного Совета СССР, созванной для спасения СССР и подготовки нового союзного договора. Г.Алиев 7 марта 1991 года на сессии Верховного Совета Азербайджанской Республики выступил против сохранения СССР и предложил отказаться от участия в референдуме по этому вопросу. Он сказал: ≪Я полностью против нашего вхождения в состав нового союза и проведения референдума без всякого союза, и проведение референдума без всяких условий. Азербайджан имеет все возможности полностью стать независимым государством≫. Однако, за исключением Нахчыванской АР, в Азербайджанской Республике референдум был проведен. Результаты референдума были сфальсифицированы – якобы азербайджанский народ был сторонником сохранения СССР.

Руководители Азербайджана поддержали консерваторов, которые совершили попытку государственного переворота 19-21 августа 1991 года.

Президент Азербайджанской Республики А.Муталлибов находившейся с визитом в Иране выступил с заявлением и поддержал путчистов. Однако попытка государственного переворота провалилась и коммунистический режим рухнул…

По требованию демократических сил Азербайджана 30 августа 1991 года сессия Верховного Совета Азербайджанской Республики приняла декларацию ≪О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики≫. Однако, несмотря на требование Г.Алиева и некоторых депутатов руководство республики не сочло нужным скорее вынести это решение на общественный референдум. Главная цель замедления этих процессов – помешать распаду СССР. 8 сентября 1991 года прошли безальтернативные президентские выборы и Аяз Муталлибов был избран президентом Азербайджанской Республики. 14 сентября Коммунистическая Партия Азербайджана на своем 33-м чрезвычайном съезде принял решение о самороспуске.

18 октября 1991 года Верховный Совет Азербайджанской Республики принял конституционный закон ≪Конституционный Акт о государственной независимости Азербайджанской Республики≫, который был вынесен на общенародный референдум 29 декабря.

8 декабря после официального признания распада СССР, государственная независимость Азербайджана получила своё полное юридическое признание.

Лит.: Мадатов Г. Азербайджан в годы Великой Отечественной войны. Баку, 1965; Абасов М.Г., Гритченко А., Зейналов Р. Азербайджан в годы Великой Отечественной войны. Б., 1999; Паша ев А.А. Переселение. Б., 1995; Историческая география азербайджанцев Арме нии. Б., 1995; Алиев Гейдар. Независимость вечно. Т. 1-10. Б., 1997-2006; Депортация. Депортация азербайджанцев из своих историко-этнических земель. Б., 1998; Гаффаров Т. История Азербай джа на (1920-1991). Ба ку. 1999; Азербайджанская Республика. 1991-2001. Баку, 2002; История Азербайджана. В 7-ми то мах. Т. 7. Баку, 2003; Алиев И. Каспийская нефть Азер бай джа на. М., 2003; Гусейнова Ирада. Создатель независимого азербайджанского государства. Б., 2004.

Южный Азербайджан в 20-30-е годы ХХ века. После подавления мятежа под предводительством Шейха Мухаммеда Хиябани было сделано ещё несколько попыток возрождения демократического движения. В сентябре 1921 года в Тебризе по инициативе АДП был проведён митинг, посвящённый годовщине казни Хиябани, в котором участвовало около 10 тысяч человек.

Указ Реза шаха

«Не следует назначать на ответственные должности в государственных учреждениях лиц тюркского происхождения и говорящих по-тюркски, а занимающих такие должности отстранять под любыми предлогами…»

В конце сентября – начале октября была созвана тайная конференция Тебризской организации АДП. Конференция обратилась к народу с призывом восстановить местные организации, расширить антиимпериалистическое, демократическое движение и избрала новый комитет в составе девяти человек. В январе 1922 года под предводительством майора Лахутина жандармские части, находящиеся в Иране, подняли восстание против центрального правительства. Часть демократов примкнула к ним. В середине февраля восстание было жестоко подавлено правительственными войсками. В результате, инициатива в борьбе за выведение страны из состояния кризиса оказалась в руках у состоятельной прослойки в Южном Азербайджане. В проведении демократических реформ были наиболее заинтересованы трудящиеся массы города и сел, представители мелкой буржуазии, не представленные в правительственных органах.

Полковник Реза хан, занявший поствоенного министра после государственного переворота в Тегеране в феврале 1921 года, и главного министра после 1923 года, опираясь на военные силы, собирался создать сильное централизованное государство.

Как и в других областях Ирана, в Азербайджане крупные феодалы и родовая знать или физически устранялись, или вынуждены были подчиниться. Чтобы придать вершившимся делам видимость ≪законности≫, в Тегеране и других местах проводились митинги в их защиту, организовывались демонстрации, собирались подписи, посылались телеграммы в адрес известных политических деятелей и высших духовных лиц. Призыв к объявлению в Иране республиканского правления всё более усиливался. В 1924 году вновь избранный парламент в октябре 1925 года объявил о свержении Каджаров, а созванный в декабре того же года Меджлиси- Муассисан (Совет Учредителей) избрал Реза хана шахом.

Проведённые в 20-30-е годы Реза шахом Пехлеви социально-экономические, политико-административные и культурные реформы значительно укрепили государство, ослабив его зависимость от западных держав. Эти реформы также частично ослабили феодальную зависимость населения, большую часть которого составляли крестьяне. В результате политики жёсткой централизации в стране установился тоталитарный военно-полицейский режим.

Социальные процессы, протекавшие в столице, относительно безболезненно переходили на село. Это проявлялось в формировании рабочей, промышленно-торговой буржуазной, военно-торговой бюрократической, интеллигентской прослоек общества. Принятые в 30-ые годы законы, регулировавшие трудовые отношения, остались лишь на бумаге. Поддавлением правительства была приостановлена деятельность профсоюзов. Ряд их активистов, в том числе С.Дж.Пишавари, были заключены под арест. Экономика Южного Азербайджана, потерпевшая урон во время II Мировой войны, сравнительно быстро была восстановлена.

Южный Азербайджан снова стал играть важную роль в экономике Ирана, в особенности, в производстве продуктов сельского хозяйства. Однако враждебная политика Реза Шаха Пехлеви в отношении Южного Азербайджана значительно тормозила развитие его экономики и снизила его значимость в масштабе страны. Ослабление экономических связей между Ираном и СССР, а также между Северным и Южным Азербайджаном во время мирового экономического кризиса 1929-30 гг., а затем полное их прерывание нанесло сокрушительный удар по экономике страны. Поскольку ряд отраслей сельского хозяйства Южного Азербайджана на протяжении десятков лет был ориентирован на удовлетворение потребностей рынка соседних стран.

В 20-30-ых гг. промышленность Южного Азербайджана, как и всего Ирана, составляли мелкие ремесленные мастерские. Наряду с ними также создавались предприятия мануфактурного типа.

Современная фабрично-заводская промышленность была развита весьма слабо. В Тебризе, Зенджане и Ардебиле функционировало несколько ткацких, шерстяных, прядильных, спичечных фабрик и сахарных заводов. По числу рабочих и объёмам производства это были небольшие, средние предприятия. В Южном Азербайджане владельцы свободного капитала не могли пользоваться государственными привилегиями. Поэтому с конца 30-х годов начался процесс оттока капитала из Южного Азербайджана в другие области, который продолжился и принял широкий размах в особенности во время II Мировой войны.

Особенности экономического развития проявились также и в социально-политической жизни в 20-30 гг. Если административно-политические реформы несколько и ограничили господство собственников, то позднее оно сменилось ≪законным≫ господством административно-полицейских и финансовых чиновников. Процесс социального расслоения в сельской среде увеличивал количество бедноты. В целях заработка крестьяне стекались в город, однако не могли найти здесь работу. Из-за закрытых границ они не могли уехать ни в Северный Азербайджан, ни на Кавказ, ни в Среднюю Азию. Оставшееся без социального обеспечения крестьянство выступало против помещиков. Такое стихийное сопротивление принимало формы ≪аграрного бандитизма≫ и разбойничества. Однако военно-политический и судопроизводственный аппарат государства жестоко подавлял такие проявления.

Вместе с тем, если в общественно-экономической и политической жизни Южного Азербайджана и произошли какие-то позитивные изменения, то, в целом, они не коснулись широких народных масс. Ведущаяся на государственном уровне политика дискриминации азербайджанцев осложнила положение в Южном Азербайджане: было запрещено общаться, получать образование, публиковать книги и газеты на родном языке. Всё было направлено на снижение азербайджанского языка до уровня диалекта.

Идеология паниранизма смогла найти себе сторонников в среде интеллигенции Южного Азербайджана (Шафаг Рзазаде, Сейид Ахмед Кесрави). Но большинство представителей интеллигенции всеми средствами оказывало сопротивление этому процессу. В 1927 году в Тебризе произошло несколько демонстраций в знак протеста против фарсизации средних школ. Жестокие карательные меры не могли пресечь подобных выступлений.

Шахриварское обращение(1945).

1. Наряду с независимостью Ирана и сохранением его территориальной целостности, азербайджанскому народу должна быть предоставлена внутренняя свобода и культурная автономия для культурного самоопределения и благоустройства, наряду со справедливым соблюдением законов страны.
2. Для претворения этих целей в жизнь необходимо скорейшее избрание во всех провинциях и областях энджуменов, которые приступят к своим обязанностям. Эти энджумены, наряду с деятельностью в культурной, экономической и здравоохранительной сферах, будут осуществлять в рамках конституции проверку всех государственных чиновников и принимать решение об их замене.

Национальное Правительство (НП) начало осуществлять ряд мероприятий в сфере просвещения: были открыты школы ≪Мухаммадия≫, ≪Хикмат≫ и другие, а также особая бесплатная школа для девочек. В эти школы были приглашены учителя из открытой иранцами в Баку школы – ≪Иттихаде-иранийан≫ и Грузии – ≪Иттифаг≫, а также из Турции. Среди них был и автор нескольких драматических произведений, поставленных на театральных сценах Баку и Тебриза, член Бакинской организации АДФ – Фаривар. Он стал министром просвщения в Национальном Правительстве.

Тебризское восстание создало условия для культурного развития в Южном Азербайджане, в том числе и для претворения теории ≪тараддуд≫ Хиябани в жизнь. Начал издаваться печатный орган молодёжи ≪Азадистан≫ (редактор Мирза Таги хан Рафат). Он явился основоположником стиля ≪шер-э нов≫ (новый стих) в азербайджаноязычной и персоязычной литературе Ирана.

Подавление Тебризского восстания в середине сентября 1920 года, казнь Хиябани, расправа над активистами движения, приезд и нахождение Джалила Мамедкулизаде около года в Тебризе в существующих тяжёлых условиях, вызвали большое оживление в культурной жизни города.

В первой половине 20-ых годов имели место гастрольные поезд киартистов из Советского Азербайджана в города Южного Азербайджана – Тебриз, Хой, Урмию. Это являлось показателем культурных связей Северного и Южного Азербайджана.

Во второй половине 30-ых годов Реза шах в продолжение своей антиазербайджанской политики начинает сближаться с фашистской Германией и открыто лицеприятствует фашизму. А это означало, что Иран и СССР находятся на различных позициях. В сложившихся условиях все связи Южного Азербайджана с Азербайджанской ССР были прерваны.

Из закона «О языке», принятом Азербайджанским Национальным Меджлисом 6 января 1946 года.

1. Начиная с этого дня, в Азербайджане официальным государственным языком считается азербайджанский (тюркский) язык. Решения государства и официальные объявления, в том числе, приказы, отдаваемые подразделениям народных войск, законопроекты в обязательном порядке должны писаться на азербайджанском языке.
2. Все организации (государственные, национальные, коммерческие и общественные) должны вести свои дела на азербайджанском языке. Документы и учётные тетради, не написанные на этом языке, не будут считаться официальными.

Южный Азербайджан в годы II Мировой войны. С расширением в Южном Азербайджане демократического и национального движений в 1941-46 гг. этот регион, как составная часть Ирана, стал занимать важное место в восточной политике Великобритании и США. В захватнической политике СССР Южный Азербайджан также занимал особое место.

Вторая мировая война оказала сильное воздействие на общественно-политическое положение Ирана и, в том числе, Южного Азербайджана. И, если в начале войны иранское правительство заявило о нейтралитете, то правительственные круги во главе с Реза шахом заняли откровенно профашистскую позицию, сделав страну плацдармом для разведывательной деятельности Германии. По этому на основании шестого пункта советско-иранского соглашения 1921 года СССР 21 августа 1941 года и немного позднее Великобритания вводят войска в Иран. Английские войска заняли юг Ирана, а советские – северные регионы, в том числе, Азербайджан. После вступления Америки в войну её военные подразделения в декабре 1942 года также были размещены в Иране. Иран, в целом, и в частности Южный Азербайджан, явились для союзников важной транспортной артерией в деле обеспечения Советского Союза военным оборудованием, техникой и продовольствием. Тем самым социально-экономическое и политическое положение Южного Азербайджана стало полностью зависимым от присутствия в стране иностранных войск. Внешняя политика Ирана, также как и обязательства союзников перед Ираном в годы войны определялись рядом соглашений. В этих соглашениях предусматривалось, что союзники не будут вмешиваться во внутренние дела Ирана, все важные вопросы будут обсуждаться совместно, и войска будут выведены из Ирана не позднее шести месяцев после окончания войны.

Крушение военно-полицейского режима Реза шаха, переход реальной власти к парламенту и организованному им правительству, частичное восстановление некоторых предусмотренных конституцией институтов и политических свобод, освобождение политзаключённых создали благоприятные условия для оживления демократического движения в Иране.

Движение, в начале проявлявшееся в форме стихийных митингов и демонстраций, постепенно приобрело форму организованной общественно -политической борьбы. Тебриз вновь стал одним из центров общеиранского демократического движения. С сентября – октября 1941 года здесь увеличиваются массовые выступления, митинги и собрания. 29 сентября 1941 года в Тегеране была создана Народная Партия Ирана (НПИ).

С ноября 1941 по начало 1942 года по инициативе её организаций, находившихся в Азербайджане, были созданы общественно-политические и ультурно-просветительские клубы, новые профсоюзные организации, антифашистские общества и объединения. Самые значительные из них – ≪Азербайджанское общество≫, ≪Азербайджанское общество трудящихся≫, ≪Центр сторонников демократии≫. В Южном Азербайджане стали публиковаться газеты и журналы демократического толка (≪Сетарейеэ Азербайджан≫, ≪Литературная страница≫, ≪Азербайджан≫, ≪Кулак≫ в Тебризе, ≪Кейван≫ в Урмии и др.). ≪Азербайджанское общество≫ и его печатный орган – газета ≪Азербайджан≫ сыграли важную роль в мобилизации демократических и национальных сил.

В 1942-44 гг. ряд влиятельных газет начал выпускаться на азербайджанском языке. Азербайджанский язык превратился в мощный общественно-политический фактор.

Летом 1945 года начался второй этап демократического движения в Южном Азербайджане. Усугубившиеся после окончания войны противоречия между бывшими странами-союзниками, в частности, США, Великобританией и СССР, также отразились и на их политике по отношению Ирану. Теперь в соответствии со своими интересами они стремились привести к власти в Иране те или иные силы. Реакционные круги Тегерана совместно с врагами национально-демократического движения организовывали столкновения между различными группами населения.

Ход событий вынудил азербайджанских демократов прибегнуть к защитным мероприятиям. В сентябре 1945 года в ряде областей Азербайджана началось формирование отряда федаинов. Федаины отражали нападения разбойничьих банд, обеспечивали безопасность города, селений и деревень. В некоторых местах с созданием органов временного управления пытались решить важные хозяйственные, социальные, культурно-просветительские задачи.

Однако требовалась ещё более тесная консолидация демократов для защиты национально-освободительного движения от реакционного центрального правительства. 3 сентября 1945 года группа известных азербайджанских демократов во главе с Сейидом Джафаром Пишавари выступила с заявлением о создании Азербайджанской Демократической Партии (АДП). В этом заявлении комментировался ряд вопросов, связанных с программными принципами партии – получение Азербайджаном административно-хозяйственной, культурной автономии в рамках иранского государства, демократизация политической жизни Ирана, проведение общественно-экономических реформ, соответствующих интересам широких народных масс Ирана, и другие.

Кроме этого, подразумевалось достижение национального единства, осуждались экстремистские выпады рабочих и крестьян в адрес землевладельцев, считалось неизбежным проведение общественно-экономических реформ во благо всего общества, закреплялись равные права всех живущих в Азербайджане независимо от национальности и вероисповедания.

Процесс национально-демократического и освободительного движения в Южном Азербайджане находился в центре внимания И.В.Сталина. Он настаивал на создании Азербайджанской Демократической Партии и назначении её главой Сейид Джафара Пишавари, давал указания М.Дж. Багирову на счёт материально-морального обеспечения движения. В августе 1945 года в Советском Азербайджане состоялась встреча Пишавари с М.Дж. Багировым. Опасаясь предательства Страны Советов, Пишавари после глубоких раздумий согласился воспользоваться этой редкой возможностью, предоставленной историей для судьбы азербайджанского народа.

13 сентября основателями АДП была проведена первая конференция. Конференция избрала временный комитет в составе 11 человек и вскоре решила созвать первый съезд партии. Создание АДП, ее программа были одобрительно восприняты различными слоями общества. В течение нескольких недель в ряды партии вступили тысячи рабочих и крестьян, представителей интеллигенции, мелких и средних собственников, и даже некоторые помещики.

Северный Азербайджан сыграл решающую роль в деле культурного развития Южного Азербайджана. В формировании литературного языка большую роль сыграли газеты ≪Ветен йолунда≫ (Тебриз) и ≪Кызыл эскер≫ (Урмия), издававшиеся на азербайджанском языке с 11 октября 1941 года для офицеров и солдат-азербайджанцев из частей Советской Армии, размещённых в Южном Азербайджане.

В укреплении культурных связей Северного и Южного Азербайджана важным событием явились первые гастроли Азербайджанского театра оперы и балета в Тебризе в середине октября 1941 года. Другие культурные коллективы из Азербайджанской ССР – драмтеатры, музыкальные и танцевальные ансамбли, деятели литературы и искусства, образования и науки, приезжали в Южный Азербайджан, выступали с концертными программами и спектаклями, читали лекции. Несмотря на оккупационную политику Советского государства в Иране, стремление азербайджанцев к расширению этих связей было велико. За годы войны сформировалось поколение молодых писателей и поэтов, творивших на азербайджанском языке.

Южный Азербайджан в период с 1945 – по 1978-79 гг. (до Иранской Революции). 2-4 октября 1945 года был проведён съезд АДП. 3 сентября съезд принял основные положения декларации партии как её устав и программу. Был избран Центральный Комитет партии во главе с С.Дж.Пишавари.

В противовес широкомасштабной вооружённой атаке центрального правительства на демократическое движение, АДП начала открыто формировать отряды федаинов. С 17 ноября и до начала декабря в городах Марага, Маку, Маранд, Сараб, Ардебиль, Астара, Зенджан, а позже и в других областях Азербайджана были созданы органы власти.

В Тебризе власть уже с начала октября находилась в руках демократов. Ряд офицеров правительственных войск перешел на сторону нового правительства. Если где-то и оставались структуры власти центрального правительства, то население обращалось к новой власти.

21 ноября был созван Азербайджанский Народный Конгресс. Объявивший себя Меджлисом Основателей Конгресс потребовал сформирования путём всеобщих выборов Национального Меджлиса и создания Национального Правительства. На основании решения Меджлиса Основателей Национальное Правительство должно было, действуя в рамках государственности Ирана, обеспечить национально-культурную автономию Азербайджана. С 27 ноября и до 1 декабря в Южном Азербайджане прошли выборы. Население проголосовало за кандидатов АДП. 12 декабря Национальный Меджлис создал Национальное Правительство во главе с Сейид Джафаром Пишавари.

С созданием Национального Правительства начался третий этап – этап национального строительства демократического движения в Южном Азербайджане. Основной задачей, стоявшей перед Национальным Правительством, было создание новых административно-территориальных органов. С этой целью Национальный Меджлис принял закон о выборах в областные, районные, городские, поселковые и сельские энджумены. Выборы были проведены в январе – феврале 1946 года и формирование соответствующих структур началось.

Одним из важных требований демократического движения было проведение социально-экономических реформ в пользу трудящихся. 16 февраля 1946 года Национальное Правительство приняло аграрный закон. Согласно закону, ≪свободные≫ земли, находящиеся в собственности государства, а также земли землевладельцев и собственников, бежавших из Азербайджана и продолжающих борьбу, были поделены между крестьянами. Для претворения реформы в жизнь были созданы особые комитеты. В результате реформы крестьянам было дано свыше полмиллиона гектара земли. Однако в силу того, что они не являлись собственниками этой земли, продавать и сдавать её в аренду крестьянам было запрещено. 12 мая был принят ≪Закон о труде≫. Согласно закону, условия труда рабочих и служащих были улучшены, рабочим посредством профсоюзов было дано право наблюдения за деятельностью предприятий. Был принят также ряд законов, направленных на развитие промышленности и торговли, финансирование экономики и усовершенствование системы налогов в Азербайджане.

Одним из самых больших достижений Национального Правительства явилось принятие Национальным Меджлисом ≪Закона о языке≫ 6 января 1946 года. Согласно ему, азербайджанский язык был объявлен официальным государственным языком на всей территории Азербайджана. Дела в организациях и управлениях, обучение в школах велись на родном языке. Право национальных меньшинств, проживающих в Азербайджане, на получение образования на своём языке было сохранено. В короткие сроки были налажены публикация учебников, различной литературы, газет и журналов, организация радиопередач. Были открыты десятки библиотек и читальных залов, сотни новых школ в сельских местностях. Были созданы различные творческие объединения и организации, музеи. Всё выше перечисленное создало условия для национально-культурной революции и укрепило демократическое движение.

Успехи и достижения национального демократического движения в Южном Азербайджане породили панику в правящих кругах в Тегеране. Иранское правительство пошло на хитрость, начав переговоры с Национальным Правительством. В июне 1946 года в Тебризе был подписан договор. Для достижения согласия Национальное Правительство было вынуждено пойти на ряд серьёзных уступок. Согласно договору, Национальное Правительство в Азербайджане приняло статус областного энджумена.

Наряду с этим, Тегеранское правительство развернуло против азербайджанских демократов в парламенте широкую кампанию в средствах массовой информации, обвиняя их в сепаратизме. Кроме того, используя противоречия между США, Англией и СССР, Тегеран добился обсуждения ≪Иранского вопроса≫ в ООН и получил согласие на оказание США и Великобританией военно-политической помощи Ирану. Чтобы добиться нейтралитета Москвы в этом вопросе Кавамус-Салтана прибыл в Москву для встречи со Сталиным. В итоге переговоров Москва получила право на разведку и добычу нефти в Северном Иране, в том числе, в Южном Азербайджане. Хотя 4 апреля 1946 года в Тегеране было подписано соглашение, парламент его не утвердил.

Вслед за этим, по требованию Совета Безопасности ООН вывод советских войск из Ирана был ускорен и завершён 8 мая.

После завершения всех предварительных мероприятий Иранское правительство в ультимативной форме объявило областному энджумену, что для обеспечения законопорядка во время проведения новых парламентских выборов в Азербайджан должны быть введены войска. По сути, это было вооружённым вторжением в Азербайджан. Поэтому, 1 декабря между правительственными войсками, перешедшими в наступление сразу в нескольких направлениях, и федаинами завязались кровавые бои. Несмотря на военно-техническое превосходство правительственных войск, отряды Национального Правительства, перейдя в контратаку на фронтах Зенджана, Мия на и Мараги, сумели нанести удар по противнику. Однако национальное правительство в целях предотвращения массового кровопролития и, опасаясь развязывания гражданской войны, отдало вооружённым силам приказ прекратить бои. 12 декабря двигавшаяся без сопротивления Иранская армия вошла в Тебриз. Тысячи человек были расстреляны и арестованы. Начались массовые репрессии. Преследованиям подверглись крестьяне, рабочие, интеллигенция, многие землевладельцы, проявлявшие какую-либо политическую активность при Национальном Правительстве. Руководители АДП и Национального Правительства были расстреляны и повешены. Активисты движения были сосланы в южные регионы Ирана. Чтобы избежать репрессий десятки тысяч патриотов были вынуждены эмигрировать. Большая их часть перешли в Азербайджанскую ССР. Всё достигнутое за год правления народной власти было уничтожено. Университет Тебриза, Филармония и другие очаги культуры были закрыты, книги и учебники на родном языке – сожжены.

Лидер движения Сейид Джафар Пишавари с близкими соратниками 11 декабря 1946 года был насильно привезён в Советский Союз. 14 июля 1947 года С.Дж.Пишавари, стремившийся уехать обратно в Иран, при загадочных обстоятельствах погибает в автомобильной катастрофе в Северном Азербайджане.

Таким образом, национально-освободительное движение 1941-46 гг. потерпело поражение. Поражение было связано как с объективными внутренними причинами, так и с внешними, в частности, политикой США, Великобритании и СССР в Иране. Национально-освободительное движение в Иране, хотя и потерпело поражение, но оказало очень большое влияние на последующую историю, укрепив в народе собственно национальную сущность, историческую и культурную идею, создав платформу для будущей борьбы, нацеленной на достижение своих идей.

Спустя некоторое время после подавления национально-освободительного движения 1941-46 гг. в стране началась народная борьба за национализацию монополизированной англичанами нефти. Движение национальной буржуазии 1949-53 гг. одновременно было направлено на демократизацию общественно-политической жизни в стране и ликвидацию господствующих в Иране политических запретов.

Если в результате буржуазного движения 1949-53 гг. и был положен конец монополии англичан в нефтяной индустрии Ирана, но всё же это не решило существующих на тот момент общественных противоречий. В конце 50-х – начале 60-х гг. по стране, в особенности Южному Азербайджану, прошла волна крестьянских выступлений. Иранское правительство, столкнувшееся с угрозой социального взры ва, вынуждено было обратиться к реформам.

Широко масштабные реформы, проводившиеся верхами начиная с 1962 г. и до середины 70-х гг. и получившие название ≪белой революции≫, ускорили капиталистическое развитие страны. Хотя в результате проведённой в 1962 году аграрной реформы приблизительно 80% крестьян Южного Азербайджана стали земельными собственниками, коренных изменений в их социальном положении не произошло.

Промышленность Южного Азербайджана в 60-70-е годы также развивалась слабо. Вложения основного капитала в промышленность при создании крупных предприятий были очень малы. Крупный капитал был сосредоточен в промышленных центрах Ирана, в основном, в Тегеране.

Шовинистская политика шахского режима, проводимая в жизнь под эгидой ≪национального единства≫, проявлялась в Южном Азербайджане в форме особого давления. Национальное неравенство особенно отчётливо проявлялось в сфере просвещения. Азербайджанский язык был под запретом, издание газет, книг и журналов на нём было остановлено, все, кто противился этим процессам, подвергались расправе.

Начиная с осени 1977 г. по Южному Азербайджану прошёл ряд выступлений. 12 декабря 1977 г. в честь годовщины создания Национального правительства состоялось массовое выступление студентов. Группа педагогов Тебризского Университета выразила им поддержку и солидарность. 7 января 1978 г. в городе Гум произошла демонстрация с требованиями соблюдения принципов и законов Конституции, ликвидации шахского режима. 9 января в ходе очередного выступления полиция открыла по демонстран там огонь, в результате чего десятки погибли, сотни были ранены. 18 февраля, на сороковой день после событий в Гуме, религиозные деятели Тебриза обратились к населению города с призывом к активным действиям.Утром десятки тысяч жителей Тебриза, вооружённых дубинами, камнями, ножами и тесаками, вышли на улицы против отрядов полиции и армии. Акция протеста переросла в восстание против существующего режима. Ввод войск в город разозлил население. Начались погромы государственных учреждений, гостиниц, кинотеатров и пр. Потерявший доверие к армии и полиции в Тебризе шах 19 февраля отправил туда дополнительные войска из других городов. Кровавое столкновение между восставшими частями войск продолжалось целый день. Отголоски тебризских событий отозвались и в других городах Южного Азербайджана (в Маранде, Зинузе, Сардруде, Шабустаре и др).

В восстании принимали участие интеллигенция, студенты, духовенство, ремесленники, мелкие купцы и собственники, рабочие, школьники и другие. В ходе восстания тысячи погибли и десятки были ранены.

В Тебризском восстании также принимали активное участие члены тайно функционировавших тогда в Иране организаций ≪Организация народных федаинов Ирана≫ и ≪Организация народных моджахедов≫. В их рядах находился и Муса Хийабани (внук Шейха Мухаммада Хийабани), являвшийся одним из лидеров ≪Народных моджахедов≫.

Основными мишенями Тебризского восстания были управленческий аппарат шахской власти, империалистическое самоуправство и широко пропагандировавшийся западный образ жизни. Впервые требования против шахского режима и лозунг ≪смерть шаху≫ прозвучали во время восстания в Тебризе. Социально-политическую сущность Иранской революции 1978-79 гг., являвшейся антишахским и антиимпериалистическим движением, по сути, определили именно события 18 февраля в Тебризе (это восстание также называют восстанием 29 бахманов). В этом смысле восстание в Тебризе можно считать моделью Иранской революции. Восстание 29 бахманов в Тебризе оказало большое влияние на политическую и социальную жизнь Ирана.

Революционные выступления в Иране постепенно охватили всю страну. Нанёсшее удар по монархическому режиму Пехлеви Тебризское восстание явилось вестником революции, повергнувшей весь Иран в смятение в 1978-79 гг.. После Тебризского восстания 29-30 марта произошли серьёзные выступления в Тегеране, Исфагане, Мешхеде, Эраге, Гуме, Тебризе, Зенджане и других городах. Выступления в период с 9 по 19 мая охватили свыше двадцати городов Ирана. Города Южного Азербайджана, в особенности Тебриз, сыграли решающую роль в распространении революции по всему Ирану.

В сентябре того же года начался второй этап революции. Все социальные слои общества вовлеклись в революционное движение. На втором этапе революции отчётливо просматривалась возросшая роль оппозиционного к шахской власти духовенства. В этот период в широких массах очень возрос авторитет аятоллы аль-узма (великого аятоллы – религиозного лидера) Рухуллы Мусави Хомейни.

Неоднократно арестовывавшийся за публичные выступления против внешней и внутренней политики Мухаммада Резы шаха и высланный из страны Р.М.Хомейни в 1964 году уехал в Турцию, а затем переехал в Ирак. В начале октября 1978 года, по настоянию иракских властей, он вынужден был отбыть в Париж. Его призывы к свержению шахской власти доводились до слуха населения в единственных местах легальных собраний в Иране – в мечетях.

7 сентября сразу в 12 городах страны начались первые выступления. Объявление военного положения 8 сентября вызвало ещё более резкие акции протеста. Произошедший в этот день обстрел выступивших против правительства демонстрантов не сумел заставить свернуть их с избранного пути. Эта ≪кровавая пятница≫ усилила гнев народа по отношению к шаху. Большую роль в развитии революционного процесса сыграли рабочие нефтяной промышленности, примкнувшие к растущему революционному движению. Недельная забастовка рабочих-нефтяников в ноябре, и позднее беспрерывная общая забастовка с декабря 1978 до начала февраля 1979 года, нанесла большой урон шахскому правительству и определила судьбу революции. Забастовщики выступали в основном с требованиями ликвидации СА ВАК-а (тайной полиции), демократизации иранского общества и пр. В совместном заявлении Аятоллы Хомейни и лидера Национального Фронта Керима Санджаби, сделанном после их встречи в Париже в ноябре 1978 года, была особо подчёркнута необходимость ликвидации шахской власти.

В Южном Азербайджане также не прекращались забастовки и демонстрации. В октябре – ноябре антиправительственные демонстрации и забастовки произошли в Тебризе, Ардебиле, Мараге, Урмии, Джульфе, Зенджане, Хаштруде, Шахпуре и других городах. С 8 по 11 декабря при столкновениях с полицией погибли и были ранены десятки демонстрантов. Несмотря на дополнительно введённые карательные войска выступления не прекратились. Настойчивые требования лидеров движения об уходе шаха с политической арены, а также под давлением более миллиона революционеров шах в ходе революции 16 января 1979 года бежал из Ирана.

Население Ирана с большой радостью встретило это известие. В связи с прибытием 1 февраля из Парижа в Тегеран Аятоллы Хомейни демонстрации в Южном Азербайджане, особенно в Тебризе, приняли ещё более массовый характер.

Несмотря на свержение шаха, антиреволюционные силы во многих местах ещё оказывали сопротивление. 15 февраля в Тебризе ими был поднят мятеж. Население города, предприняв ответные меры, окружило военный гарнизон. После ожесточённых боёв тебризцы, завладев гарнизоном, арестовали находившихся в нём офицеров и солдат. 16 февраля сторонники шаха в Тебризе и в других городах Южного Азербайджана были полностью обезврежены, контроль перешёл в руки народа.

Таким образом, победившая 11 февраля 1979 года в Тегеране революция была завершена 16 февраля в Южном Азербайджане. В годы Иранской революции 1978-79 гг. погибло 25 тысяч азербайджанцев.

Южный Азербайджан в период после Иранской Революции.

Страна, переживавшая экономический кризис первые годы после революции, постепенно вышла из этого положения, начав заживлять раны, нанесённые ирано-иракской войной (1980-88). Наметилось определённое оживление в развитии промышленности и сельского хозяйства Южного Азербайджана. Здесь функционировали нефтеперерабатывающий, тракторный, машиностроительный заводы, ковровая, табачная, прядильно-трикотажная фабрики и другие предприятия легкой промышленности. Производимая продукция вывозилась в другие районы Ирана. Однако тяжёлое положение сельского хозяйства приводило к опустению деревень Азербайджана. В результате, роль Азербайджана в балансе производства продуктов сельского хозяйства по стране в целом год за годом снижалась.

Большинство азербайджанских тюрков ожидали после Иранской Революции получения демократических свобод и обеспечения своих национальных прав на высоком уровне. Хотя некоторые из этих требований и нашли кое-какое отражение в соответствующих положениях новой Конституции, многие из них так и остались на бумаге. Для азербайджанских тюрков самым больным вопросом явился 15-ый пункт Конституции, определявший статус национального языка. Несмотря на объявление других местных языков, наряду с персидским, свободными в использовании их в печати, средствах массовой информации и в школах, в процессе преподавания национальной литературы, в Южном Азербайджане всё это не осуществилось.

Вместе с тем, азербайджанские тюрки играют важную роль в общественно-политической и культурной жизни Исламской Республики Иран.

Лит.: Тагиева Ш. Национально-освободительное движение в Иранском Азербайджане (1917-1920). Б., 1956; Меликов О.С. Установление диктатуры Реза-шаха в Иране. М., 1961; Чешмазяр М.М. АДП-ин йаранмасы вя фяалиййяти (1945-46). Б., 1990; Щясянли Ж. Сойуг мцщарибянин башладыьыйер – Эцней Азярбайжан (1945-46). Б., 1999; Азярбайжан тарихи. Йедди жилддя. Ж. 6, Б., 2000; Ж. 7, Б., 2003.

TARİX İNSTİTUTU

Dərbənd Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Dərbənd şəhəri və onunla qonşu olan ərazilər Azərbaycan Albaniyasında ən qədim yaşayış məskənlərindən biri hesab olunur. Bunu çoxsaylı ilk mənbələr və tədqiqat əsərləri birmənalı şəkildə təsdiq edir. Eradan əvvəl I minilliyin II yarısında və bizim eranın əvvəllərində Azərbaycan Albaniya dövləti oturaq əkinçilik-maldarlıq təsərrüfatının kifayət dərəcədə inkişaf etdiyi bir ölkə idi. Paytaxtı Qəbələ şəhəri olan Albaniyanın öz hökmdarları, qoşunu, zərbxanası var idi. Bütün bunlar Albaniyada şəhərlərin və şəhər həyatının, o cümlədən Dərbənd şəhərinin meydana gəlməsinə və inkişafına səbəb olmuşdur. Şəhərlərin meydana gəlməsi ibtidai icma qurluşunun tamamilə dağılması demək idi. Şəhərlər həm də dövlətin yaranması ilə bir vaxtda meydana gəlir. Ticarət yollarının üstündə yerləşən, sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş alban yaşayış məskənlərinin tədricən şəhərlərə çevrilməsi prosesi eradan əvvəl I minilliyin II yarısının əvvəlinə aid edilir. Qədim dövrün başqa şəhərləri kimi Azərbaycan Albaniyasının şəhərləri, o cümlədən Dərbənd şəhəri də onları əhatə edən əkinçi icmaları ilə ən sıx şəkildə bağlı idi. Müasir Azərbaycan Respublikası və Dağıstan ərazisilərində arxeoloji qazıntılar zamanı arxeoloqlar tərəfindən antik dövrə aid şəhər tipli məskənlər aşkara çıxarılmışdır. Bu məskənlər içərisində Dərbənd şəhəri və onun ətrafında yerləşən ərazilərin də adları da vardır. Şimali Azərbaycanın Xəzərsahili ərazisində yerləşən bu şəhər ən qədim zamanlardan başlayaraq cənuba, Ön Asiyaya istiqamətlənən müxtəlif tayfalar üçün körpü rolunu oynamışdır. Dərbəndin cənubunda yerləşən Torpaqqala haqqında ilk məlumatı bizim eranın II əsrində yaşamış Ptolemey verir və onu Albana adı ilə təqdim edir. Başqa antik müəlliflər isə bu şəhəri qədim Çoranın (Çolanın) qalıqları hesab edirlər. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq Dərbənd şəhəri Azərbaycanın şimalında əsası qoyulan ilk şəhər hesab olunur. Bizim eranın ilk əsrlərində və hətta bundan da əvvəl müasir Dağıstan ərazisinə sarmat-massaget–alan tayfalarının müdaxiləsini bu ərazilərdə aşkar edilmiş arxeoloji abidələr təsdiq edir. Bu tayfalar Dərbənd keçidi vasitəsi ilə Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərinə daxil olaraq digər ərazilərə də yayılmışdılar. Xəzərin qərb sahillərində məskunlaşmış massagetlər haqqında məlumatları antik müəlliflər də təsdiq edirlər. Abşeron yarımadasındakı Maştağa kəndinin adı «massagetlər» kimi izah edilir. Maskut və Maskat xoronimləri də massagetlərin adından götürülmüşdür. Görünür Dərbəndən cənubda yerləşən Çora (Çola) keçidinin adını da skif-sarmat dil materiallarının köməyi ilə izah etmək olar. Bütün bu proseslərdə Dərbənd şəhəri bir növ siyasi-inzibati, iqtisadi və mədəni mərkəz rolunu oynayırdı. Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın beynəlxalq tranzit-ticarət yolları üzərində yerləşən ən məşhur şəhərlərindən biri olan Dərbənd yalnız albanların baş qalası, Sasanilərin Qafqazdakı istinadgahı kimi deyil, həm də mühüm orta əsr şəhəri, ən iri ticarət-sənətkarlıq və siyasi mərkəzlərindən biri kimi tanınmışdı. VI əsrdə bu şəhər mütəşəkkil daxili struktura, dürüst seçilmiş topoqrafiyaya malik şəhər kimi məhşur idi. M.Kalankatuklunun «Alban tarixi» əsərində Dərbənd «Əzəmətli şəhər» adlandırılır və onun küçə və meydanlar sistemini əhatə edən daxili planının olduğu qeyd edilir. Dərbənd şəhəri bir şəhər kimi əvvəla Alban hökmdarları və Sasani şahlarının hərbi siyasi dayağı və strateji məntəqəsi kimi formalaşmış, sonradan isə inkişaf edərək sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. Ticarət-sənətkarlıq mərkəzi kimi Dərbəndin əsas sənətkarlıq sahəsi qədimdən burada mövcud olmuş və sonralar daha da inkişaf etmiş toxuculuq idi. Dərbəndin arxeoloji təbəqələrində çoxlu silah, şeypur, metal məmulatlar, zindan, çəkic, mis və dəmir filizi qalıqlarının tapılması burada metal emalı və metallurgiyanın inkişafını təsdiq edir. Şüşə əşyalarının çoxluğu, onların özünəməxsusluğu və geniş rəngarəngliyi Dərbənddə şüşə istehsalının yüksək inkişafından danışmağa imkan verir. Dulusçuluq burada çox yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Çox müxtəlif təyinatlı xeyli qab-qacaq, çoxlu saxsı su borusu, bişmiş kərpic, kirəmit, soba qalıqları, qab-qacaq bişirmək üçün vəsait və s. şəhərin yüksək inkişaf etmiş dulusçuluq istehsalından xəbər verir. Bu dövrdə Dərbənd həm də mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilir və bu zaman o daha çox Xəzəryanı ticarət yolunun ən böyük tranzit məntəqəsi rolunu oynamağa başlayır. Şəhər ərazisinin sahəsinə (160 hektara yaxın) görə Dərbənd Ön Asiya, Cənubi Qafqaz və Orta Asiyanın bir çox ən iri erkən orta əsr şəhərlərini geridə qoyurdu. Arxeoloji məlumatlara görə, dənizkənarı rayon hesaba alınmamaqla, şəhərin məskunlaşmış ərazisinin ümumi sahəsi 26-30 hektara çatırdı ki, bu da şəhərin divarlarla əhatə olunmuş sahəsinin 1/6 hissəsini təşkil edirdi. Quruluş baxımından Dərbənd aydın şəkildə iki tərkib hissəyə ayrılır: içqala və şəhərin özü. İndi Narınqala adlanan İçqala şəhərin həyatında xüsusi yer tuturdu. Şəhərin bu hissəsi şəhər hakiminin iqamətgahı, onun sarayı və qarnizonun yerləşdiyi yer, inzibati, hərbi-siyasi və mədəni mərkəz idi. 2,5-3,5 metr qalınlıqda, ayrı-ayrı sahələrdə hündürlüyü 20-25 metrə çatan möhtəşəm divarlar onu alınmaz qalaya çevirirdi. İlkin orta əsrlər Dərbəndi şəhər strukturunun bir hissəsi olan rabata (bayır şəhərə) malik deyildi. Beləliklə, divarlarla əhatə olunmuş çox böyük ərazi şəhərə kifayət qədər böyük sahədə genişlənmək və inkişaf etmək imkanı verirdi. Şəhərin sosial strukturuna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, Narınqalada alban hökmdarları, sonralar isə Sasanilər tərəfindən təyin edilən şəhər hakimi otururdu. Sasani şahlığının Dərbənddəki canişini V əsrdə “mərzban” titulu daşıyırdı. VI əsrdə Dərbənd şəhəri ətrafında salınan istehkamlar Sasani hökmdarı I Qubad (488-531) və onun oğlu I Xosrov Ənuşirəvan (531-579) tərəfindən şimaldan gözlənilən hücumların qarşısını almaq məqsədilə tikilmişdir. İndiyə qədər Dərbənd şəhərinin qala divarlarında 18 yazılı daş üzərində yazılar aşkar edilmişdir. Yazıların əksəriyyəti Azərbaycanın maliyyə nəzarətçisi Barznişin adından tərtib edilmişdir: («Barzniş, Adurbadaqanın amarqari (nəzarətçisi)»). Bu şəhər əvvəlcə Sasani İranının, sonralar isə Ərəb xilafətinin şimal sərhədlərində uzun müddət güclü bir istehkama çevrilir. Şəhər Alban hökmdarı Cavanşirin dövründə də Şimal sərhəd məntəqəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Ərəblər dövründə Dərbənd aramsız davam edən ərəb-xəzər müharibələrinin təsirinə məruz qalır. Eyni zamanda, Dərbənd Xilafətin tərkibinə daxil olan Azərbaycanın mühüm şəhərlərindən biri idi. Şəhər əyanlarından ibarət hakim siniflə xırda alverçi və sənətkarlar arasındakı təbəqəni təşkil edən döyüşçülər şəhər cəmiyyətinin strukturunda xüsusi yer tuturdular. Sasanilər sərhədlərin mühafizəsi üçün Dərbənddə hərbi kolonistləri (məskunları) yerləşdirərək, onlara iqta torpaq payı paylayırdılar. Dərbənd yaxınlığındakı keçid daha çox möhkəmləndirilmiş məntəqə idi. Qədim şəhər iki güclü qala divarları arasına alınmışdı. Bu divarlar dənizin içərisinə doğru xeyli uzanmış, dənizin bu yerində süni liman yaratmışdı. Qala divarları əks tərəfdə sərt və keçilməz dağlara dirənirdi. Yuxarı istiqamətlənmiş, açıq, geniş pillələri olan, çoxlu qüllələrlə təchiz edilmiş Dərbənd qala divarlarının orta qalınlığı 4 metrədək, hündürlüyü 20 metr idi və dişli məhəccərlə müdafiə olunmuşdu. Dərbəndin ərəb işğalı ərəfəsində tikildiyi ehtimal olunan çoxsaylı qədim tikililəri içərisində hamamların qalıqlarını və qayalıqda oyulmuş, dörd çatma tağa dayaqlanan, günbəzli, iri hovuzu qeyd etmək lazımdır. Plan baxımından böyük bazilikal bina olan, sonralar yenidən qurularaq məscidə çevrilmiş abidənin daha qədim hissələri həmin dövrə aiddir. Dərbənd şəhəri həm də Azərbaycanın VII əsrdə yaşamış tarixi şəxsiyyəti Dədə Qorqudun vətəni hesab olunur və onun qəbri də bu şəhərdədir. Xilafətin Şimal ölkələri ilə ticarət mübadiləsində əhəmiyyətli mövqe tutan «Qapılar qapısı» Bab əl-Əbvab-Dərbənd Albaniyanın ikinci böyük şəhəri idi. Ərəb xəlifələri Dərbəndin strateji və ticarət-ötürücü məntəqə kimi xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onun azad şəhər statusunu saxladılar. Şəhəri əmirlər və ya rəislər şurası idarə etməyə başladı. Hələ 736-cı ildə xəlifə Hişamın dövründə Əsəd Zafir başda olmaqla Dərbəndə göndərilmiş 400 dövlət məmuru bu idarəçiliyin əsasını qoydu. Şəhərin idarəçiliyinə rəhbərlik edən rəislər rəisi nizamnamə çərçivəsində onun mühafizəsini təşkil etməli, qanun-qayda və təmizliyi gözləməli oldu. Dərbənd qalasında, eləcə də digər sərhəd qalalarında yerləşdirilmiş hərbi hissələr xidmət müqabilində, xəzinədən maaş almır, yerli ehtiyatlar hesabına saxlanılırdılar. Xəlifənin sərəncamı ilə sərhədyanı bölgənin «kafir» düşmənlə üz-üzə qalan döyüşçü-qazi əhalisinə vəqf payı kimi bütöv vilayətlərlə yanaşı, Abşeronun neft və duz yataqlarından əldə olunan gəlirlər verilirdi. Xəlifə Harun ər-Rəşid dövründə şəhərlilərin rifahını yaxşılaşdırmaq üçün Dərbəndə Rubas çayından bir neçə kanal çəkildi, burada bağ və bostanlar salındı, dəyirmanlar tikildi. Xilafətin şimal hüdudlarında sərhəd qalası olan Dərbənd Xəzər dənizinin ən mühüm limanı idi. Şəhər dənizin içərilərinə doğru uzanan Daş hasarla əhatə edilmişdi. Bu şəhərdə olmuş əl-İstəxri və İbn Hövqəlin məlumatına görə «Bab əl-Əbvab sahil şəhəridir. Ortasında gəmilərin yan alması üçün körpü var. Körpü ilə dəniz arasında hər iki yandan Qoşa divar çəkilmişdir. Belə ki, gəmilərin giriş yolu dar və çox girintili-çıxıntılıdır. Giriş…zəncirlənmişdir…heç bir gəmi icazəsiz buraya nə daxil olur, nə də çıxır». VIII-IX əsrlərdə genişlənmiş ticarət Xilafət xəzinəsinə xeyli gəlir və mənfəət gətiridi. Buna görə də Dərbəndin hakim dairələri ehtiyatı əldən vermədən Xilafətin yalnız hərbi-strateji deyil, ticarət mənafelərinin də keşiyində dururdular. «Dərbəndnamə»dəki məlumata görə, ehtiyatlı dərbəndlilər şəhərin müdafiə sisteminin quruluşunu gizlətmək məqsədilə Xəzər xaqanının Dərbəndə göndərdiyi elçilərinin gözlərini bağlamışdılar. Ticarət məqsədilə Dərbəndə gələn yadellilərdən hələ xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın fərmanında nəzərdə tutulmuş gömrük alınırdı. Bu fərmana görə torpaqlarmıza qədəm basan yadelli tacirlərdən, başqa ölkələrdə müsəlmanlardan alınan gömrük haqqı məbləğində, 10 faiz haqq alınırdı. Zimmi (müsəlman olmayan yerli) tacirlərdən malının dəyərinin beşdə birini, müsəlman tacirlərdən isə ümumi dəyəri 200 dirhəmə bərabər olan malına görə 5 dirhəm, yerdə qalan hər 40 dirhəmlik malına görə 1 dirhəm gömrük haqqı alınır. «Dərbəndnamə»nin məlumatına görə, xəzərlərin ölkəsində ticarət etmək arzusunda olan hər hansı bir Dərbənd sakini apardığı malın onda biri dəyərində haqq ödəməli, ya da alveri atmalı idi. İdxal olunan malların, eləcə də qulların, mal-qaranın və hər cür başqa şeylərin üzərinə qoyulan bu gömrük haqqları Xilafət xəzinəsində hər il 100 mindən 1 milyon dirhəmədək gəlir gətirirdi. Dərbənd tacirlərinin alverində yerli istehsal məhsulları (kətandan hazırlanmış üst paltarları, zəfəran, qırmızı bayraq və s.) xüsusi yer tuturdu. Yerli tacirlər şəhərdə istehsal olunan məhsullarla yanaşı, «kafirlərin ölkələrindən» gətirilən qulların satışından da xeyli mənfəət götürürdülər. Şimali Qafqazın bütün xammalı da (qoyun sürüləri, dəri və s.) Dərbənddən keçirdi. IX əsrin sonları-X əsrin əvvəllərində Xilafətin zəifləməsi nəticəsində gedən müstəqillik uğrunda mübarizə zəminində yaranmış Şirvanşah Məzyədilər dövləti Dərbənd şəhərini də öz nüfuz dairəsində saxlayırdı. Bununla yanaşı, Dərbənddə müəyyən müddət Dərbənd əmirliyi fəaliyyət göstərmişdir. Dərbənd şəhəri XIII əsrin ilk rübündə daha mürəkkəb, çətin, keşməkeşli vəziyyətə düşmüşdü. Buna səbəb şəhərə olunan xarici həmlələr və daxili feodal qarşıdurmaları idi. 1220-1222-ci illərdə baş vermiş ilk monqol yürüşü Dərbənddən yan ötmədi. Azərbaycanın cənubundan ölkəyə soxulan monqol qoşunları, Cəbə və Subutayın başçılığı ilə şimala doğru irəlilədilər. Beyləqan, Şamaxı və s. şəhərlər dağıdıldı. Dərbəndə yaxınlaşan monqollar şəhəri tutmağa cəhd göstərsələr də, buna nail ola bilmədilər. Dərbəndin Azərbaycan-türk qoşunları tərəfindən möhkəm müdafiə olunduğunu görən monqol sərkərdələri hiyləyə əl atdılar: onlar Şirvan hökmdarının yanına elçi göndərib onunla sülh bağlamaq istədiklərini bildirdilər. Buna inanan Şirvanşah 10 nəfərlik nümayəndə heyəti göndərdi. Monqol sərkərdələri onlardan birinin boynunu vurdular və qalanlarını məcbur etdilər ki, monqol qoşun hissələrini gizli yollarla şəhərdən şimala keçirsinlər. Həmin vasitə ilə Dərbənddən yan ötən düşmən qüvvələri Azərbaycan ərazisini tərk etdilər. Bu işdə Dərbəndin möhtəşəm keçilməz qala olması əsas rol oynamışdı. Monqollar Azərbaycanı tərk etdikdən sonra da Dərbənd diqqət mərkəzində qalır. Şəhər qıpçaqların və monqol hücumlarından canını qurtaran Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddinin həmlələrinə məruz qalır və bir müddət sonuncunun nüfuz dairəsində olur. Dərbənd XIII əsrin 30-cu illərində yenidən Azərbaycana soxulan monqollara qarşı mübarizə aparmalı olur. Lakin, 1239-cu ildə monqollar Dərbənd şəhərini tuturlar və bununla da Azərbaycanın işğalı başa çatır. Şəhər əvvəlcə monqol canişinləri tərəfindən idarə edilir, 1256-cı ildən isə Hülakular (Elxanilər) dövlətinin (1256-1357) və daha sonra Cəlairilər dövlətinin (1359-1410) tərkibində qalır. Monqol ağalığı dövründə Dərbənd sərhəd şəhəri kimi fəaliyyətdə olmuş və iki monqol ulusu-dövləti olan Hülakularla Qızılordalılar arasında gedən aramsız müharibələr meydanına çevrilmişdir. Dərbəndin XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərindəki tarixi daha gərgin hadisələrlə zəngindir. Şəhər bu dövrdə Teymur və Toxtamış kimi fatehlərin hücumlarına məruz qalır. 1382-ci ildə Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətə başlayan I Şeyx İbrahim Dərbəndinin uzaqgörən siyasəti nəticəsində şəhər Teymur imperiyasının buradakı sərhəd məntəqəsi kimi təmir olundu, möhkəmləndirildi, şəhərdə şimaldan baş verən hücumlara qarşı mübarizə üçün əməli tədbirlər görüldü. XV əsrdə də Dərbənd özünün sərhəd şəhəri mövqeyini qoruyub saxladı. Həmin dövrdə Səfəvi şeyxlərinin Şirvana, o cümlədən Dərbəndə yürüşləri baş verdi və nəhayət, 1538-ci Şirvanşahlar dövlətinin süqutu ilə Dərbənd Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edildi. 1561-1563-cü illərdə ingilislərin «Moskva» ticarət şirkətinin fəal üzvü kimi Azərbaycanda olmuş «diplomat» və tacir Antoni Cenkinsonun tərtib etdiyi «Gündəlik»də Dərbəndin «perspektiv ticarət əməliyyatlarının başlıca tranzit məntəqəsi olduğu qeyd edilirdi. Bu dövrün digər qaynaqlarında da Dərbənd əzəmətli «Səfəvi dövlətinin başlıca şəhərlərindən biri kimi» qeyd olunur. Dərbənd tarixinin diqqəti cəlb edən səhifələrindən biri Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövrünə təsadüf edir. 1578-ci ildə Azərbaycana hücum edən osmanlılar 12 ilə qədər davam edən müharibədən sonra ölkənin bir çox şimal şəhərlərini, o cümlədən, Dərbəndi tuturlar və zəbt etdikləri ərazilərdə yeni inzibati bölgü aparırlar: Şamaxı və Dərbənd bəylərbəylikləri yaradılır. Dərbənd bəylərbəyliyinin tərkibinə Dərbənd (Dəmirqapı), Şabran, Axtı, Quba, Müşkür, Kürə, Çıraq və Rustov sancaqları daxil edilir. Dərbənd Osmanlı sərdarının iqamətgahına çevrilir. Lakin, XVII əsrdə I Şah Abbasın [1587-1629] həyata keçirdiyi hərbi-siyasi tədbirlər nəticəsində Dərbənd yenidən Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatılır və əsrin sonlarına kimi bu vəziyyətdə qalır. XVII əsrdə (əsrin 30-cu illərində) Dərbənddə olmuş alman səyyahı Adam Olearinin, Osmanlı diplomatı Övliya Çələbinin məlumatları bu baxımdan xüsusilə dəyərlidir. Adam Olearinin Dədə Qorqudun qəbrinin Dərbənddə olduğuna dair məlumatları xüsusilə maraqlıdır. Dövlət müstəqilliyini bərpa etmək istəyən Şirvan əyanları zaman-zaman Səfəvi hakimiyyətinə qarşı çıxır, Osmanlı hərbi-siyasi yardımına, müdaxiləsinə arxalanırdılar. 1607-ci ildə Səfəvi Şahı I Abbas Dərbəndi osmanlılardan geri aldı. O, yerli əhalini dövlət vergilərindən azad etdi. XVIII əsr boyunca şəhər yenidən Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin obyektlərindən birinə çevrildi. XVIII əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin, 1747-ci ildə isə Azərbaycan Əfşarlar imperiyasının süqutu, Azərbaycan ərazilərində bir çox xanlıqların, o cümlədən Dərbənd xanlığının yaranmasına səbəb oldu. Xanlığın banisi Məhəmmədhəsən xanın atası İbrahimqulu bəy 1722-ci ilə kimi Dərbənddəki şah qarnizonunun rəisi olmuş və ruslar Dərbəndi zəbt edərkən çar I Pyotr tərəfindən Dərbəndin hakimi təyin olunmuşdu. Xanlıqda iki mahal var idi: Dərbənd və Ulus. 1735-ci ildə Gəncə müqaviləsinin imzalanmasından sonra Rusiya qoşunları tamamilə Azərbaycanı tərk edir və Dərbənd şəhəri də Nadir şah Əfşarın imperiyasının tərkibinə qaytarılır. Nadir şahın ölümündən sonra isə Dərbənd şəhəri Quba xanlığının tabeliyinə keçir. 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xan Dərbəndi özünə tabe etdikdən Məhəmmədhəsən xanı həbs edərək Bakıya göndərdi. Qubalı Fətəli xan Dərbəndi xanlığın paytaxtına çevirdi. 1796-cı ildə V.Zubovun başçılığı ilə rus qoşunları Dərbəndi tutmaq istəyərkən, Quba xanı Şeyxəli xanın başçılıq etdiyi qızğın müqavimətə rast gəldi. Buna görə də rus komandanlığı Şeyxəli xanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırıb atabir anadan ayrı qardaşı Həsənağanı Dərbəndin hakimi təyin etdi. 1797-ci ilin martında rus qoşunları Azərbaycan ərazisini tərk edən kimi Şeyxəli xan yenidən bütün Quba xanlığında, o cümlədən Dərbənddə hakimiyyəti ələ keçirdi. Doğrudur, sonralar Həsən xan Dərbəndin idarəçiliyini ələ keçirmiş və 1803-cü ildə qədər Dərbənd xanı olmuşdu. Həmin müddətdən sonra Dərbənd yenidən Quba xanlığının tərkibinə qapılmışdır. 1806-cı il iyunun 21-də Dərbənd rus qoşunları tərəfindən işğal edilmiş və şəhər Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. Hələ XIX əsrin əvvəllərində, yəni 1810-cu ildə Dərbəndin şəhər əhalisinin (4169 nəfər) 95 faizini -3947 nəfərini) şiə məhzəbinə məxsus olan müsəlmanlar, əsasən – Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. 1824-cü ildə şəhərdə müsəlmanların sayı 10377 nəfərə çatmışdı (əhalinin 93,8%). 1851-ci ildə onların xüsusi çəkisi 90%-ə bərabər idi. 1859-cu ildə Dərbənd şəhərində 13470 nəfər, 1893-cü ildə 15265 nəfər, 1897-ci ildə isə 14649 nəfər əhali yaşayırdı. 1897-ci ildə Azərbaycan türklərinin xüsusi çəkisi 66,7% (cəmi 9767 nəfər) təşkil edirdi. XIX əsrin sonunda Dərbənd şəhərində olan 11 məhəllədən 9-u azərbaycanlı məhəlləsi idi: Dərbənd şəhərində olan məhəllələr aşağıdakılar idi: I. Məhəllə – Cartəpə (Cahartəpə) II. Məhəllə – Mikri – (tayfa adı) III. Məhəllə – Bayat ucarı IV. Məhəllə – Genküçə V. Məhəllə – Peyinlikbaşı VI. Məhəllə – Bazar və ya Xanküçə VII. Məhəllə – Ortatəpə VIII. Məhəllə – Bayatqapı IX. Məhəllə – Carçı 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Dərbənd şəhəri Dağlılar Respublikasının tərkibində qaldı. 1919-cu ilin yazında Petrovsk (indiki Mahaçqala) şəhərini işğal edən Denikin ordusu cənuba doğru hərəkət etməyə başladı. Buradan sonra Dağlılar Respublikasının parlamenti və hökuməti özünü buraxmağa məcbur oldu. Azərbaycanla Sovet Rusiyası arasında bufer dövlət rolunu oynayan Dağlılar Respublikasının süqutu və denikinçilər tərəfindən Dərbəndin tutulması ingilis komandanlığının Azərbaycanda Denikin ordusu arasında qoyduğu demarkasiya xəttinin birbaşa pozulması demək idi. 1920-ci ilin aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə Sovet Rusiyasının hərbi təcavüzü nəticəsində Şimali Azərbaycan işğal edildi və bütün bunlara baxmayaraq onun tarixi və qədim şəhəri olan Dərbənd də keçmiş Çar Rusiyasın əvvəlki sərhədlərində yeni yaradılmış Sovet imperiyasının tərkibinə daxil edildi. 1941-1945-ci illər müharibəsi zamanı alman faşizminə qarşı mübarizədə çox mühüm hərbi-strateji rol oynayan Azərbaycanla ön cəbhə xətti arasında körpü rolunu Dərbənd şəhəri oynayırdı. 1942-1948-ci illərdə Dağıstan MR Partiya Komitəsinin birinci katibi işləyən Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev müharibənin ən ağır illərində Dərbənd rayonunda yaşayan azərbaycanlılarla bərabər, Dağıstan MR-da yaşayan digər xalqları da Sovet imperiyasının əl ata biləcəyi ən ağır cinayətdən-öz etnik və tarixi torpaqlarından deportasiya olunmaq təhlükəsindən xilas etdi. Sovet imperiyası süqut etdikdən sonra Rusiya Federasiyası tərkibində müttəfiq respublika statusu alan Dağıstanın ikinci ən böyük şəhəri yenə də Dərbənd şəhəri hesab olunur. 2002-ci ildə aparılan siyahıyaalınmaya görə bu respublikada 36 millət yaşayır və onlar içərisində azərbaycanlılar 117 min nəfər təşkil edir. Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası arasında çox sıx iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələr mövcuddur. 2008-ci ilin birinci yarısında Dağıstan Respublikasının prezidenti Muxu Əliyevin Azərbaycan Respublikasına səfəri və prezident İlham Əliyevlə görüşü iki ölkə arasında mövcud münasibətlərin daha da dərinləşməsinə və möhkəmlənməsinə səbəb olmuşdur. Bu günlərdə Dağıstan Respublikasının prezidenti Muxu Əliyevin ölkəmizə yeni səfəri və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin onunla apardığı danışıqlar iki ölkənin qardaş xalqlar arasında dostluq və qardaşlıq münasibətlərinin daha da inkişafında yeni mərhələ olacaqdır.

Ədəbiyyat .

• Azərbaycan tarixi I cild. Bakı, 1998
• Azərbaycan tarixi II cild. Bakı, 1998
• Azərbaycan tarixi III cild. Bakı, 1999
• Azərbaycan tarixi IV cild. Bakı, 2000
• Z.M.Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, 2004
• O.Ə.Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 1993
• T.M.Məmmədov. Албания и Атропатена по древнеримским источникам. Баку, Элм, 1977
• T.М.Мамедов. Кавказская Албания (IV-VIII вв.). Баку, «Маариф», 1993
• T.M.Məmmədov. Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə. Bakı, «Təhsil», 2006

Azərbaycan tarixi 2 cild

AZƏRBAYCANDA RƏSMİ STATİSTİKANIN TARİXİNDƏN

1. ayrı-ayrı baş idarələrin statistika təşkilatlarının statistik iş bölgüsünü aparmaq və bu işləri əlaqələndirmək;
2. bütün növ statistik müşahidə və siyahıyaalmaların plan və proqramını, habelə statistik işlər planını və təlimatları təsdiq etmək;
3. ayrı-ayrı komissarlıqların statistika bölmələri tərəfindən müvafiq statistik tədqiqatlar keçirilməsi barədə təkliflər vermək;
4. ayrı-ayrı komissarlıqların statistika bölmələrinin statistik tədqiqatlarının nəticələrinə rəy vermək və s.

1920-ci il avqust ayının 19-da isə Azərbaycan İnqilab Komitəsi tərəfindən dövlət statistikası haqqında yeni əsasnamə təsdiq olunmuşdur. Bu əsasnaməyə görə, ölkədə statistikanın aparılması Mərkəzi Statistika İdarəsinə (MSİ) və onun tərəfindən yaradılan orqanlara; digər orqanların statistika təşkilatlarına, şəhər, rayon, qəza, nahiyə və kənd inzibati və inzibati-təsərrüfat orqanlarına həvalə edilmişdir.
Təsdiq olunmuş Əsasnaməyə uyğun olaraq, Mərkəzi Statistika İdarəsinə digər məsələlərlə yanaşı, demoqrafiya, xalqın sağlamlığı və sanitariya, mənəviyyat, torpaqdan istifadə, istehlak və məhsul mübadiləsi, kənd təsərrüfatı istehsalı, kadastr üzrə iş, sənaye, əmək, hərbi və maarifləndirmə, nəqliyyat statistikasının aparılması, əhali, sənaye, peşə, kənd təsərrüfatı və s. ümumdövlət siyahıyaalmalarının keçirilməsi və yekunlarının işlənməsi, nəşrlərin istehsalı, statistik kitabxananın, muzeyin və arxivin təşkili tapşırılmışdır.
Azərbaycan SSR İnqilab Şurasının 9 avqust 1920-ci il tarixli dekretinə və həmin ilin 17 dekabr tarixli qərarına uyğun olaraq, 1920-ci ilin dekabrında 15 bölmədən ibarət Mərkəzi Statistika İdarəsi yaradılmışdır və onun kollegiyası 12 nəfərdən ibarət təsdiq olunmuşdur. Əsasnaməyə uyğun olaraq, yaradılmış Mərkəzi Statistika İdarəsinin tərkibində 30 dekabr 1920-ci ildə imzalanmış 1 nömrəli əmrlə işlərin idarə edilməsi, maliyyə, mənəviyyat statistikası alt bölməsi olmaqla demoqrafiya statistikası, xalq təhsili statistikası, xalqın sağlamlığı, sosial təminat statistikası alt bölməsi olmaqla əmək statistikası, kənd təsərrüfatı istehsalı və cari kənd təsərrüfatı statistikası, əsas və cari sənaye statistikası, siyahıyaalmalar, istehlak, bölgü, təchizat və kooperasiyalar statistikası, əlaqələr və yerdəyişdirmə statistikası, şəhər statistikası, redaksiya-nəşriyyat, kitabxana və muzey, elm və tədris təşkilatları və təşkilati-təlim şöbələri təşkil edilmişdir. Azərbaycan Mərkəzi Statistika İdarəsinin ilk rəhbəri Vladimir Vasilyeviç Smirnovun Azərbaycan statistikasının yaradılmasında böyük rolu olmuşdur. İlk illərdə statistika sahəsində çalışan milli kadrlardan Ş.Əliyevi (işlər müdiri), Ə.Rəsulovu (kənd təsərrüfatı statistikası şöbəsinin müdiri), Q.Yüzbaşovu (statistik) göstərmək olar.
Qeyd olunanlardan əlavə, Azərbaycanda statistikanın yaradılması və təşkili ilə bağlı Azərbaycan İnqilab Komitəsi tərəfindən 1920-ci ildə aşağıdakı qərarlar qəbul edilmişdir: “Azərbaycan SSR-in ərazisində siyahıyaalmanın keçirilməsi haqqında Dekret” (19 may 1920-ci il), “Azərbaycanda siyahıyaalmaların keçirilməsi haqqında (demoqrafik, peşə və sənaye müəssisələri üzrə) Dekret” (9 avqust 1920-ci il), “Statistik qüvvələrin səfərbər edilməsi haqqında Dekret” (24 avqust 1920-ci il), “Statistiklərin uçotu haqqında Qərar” (24 avqust 1920-ci il), “Azərbaycan MSİ-nin əməkdaşlarına statistika işlərində kömək göstərilməsi haqqında Dekret” (26 sentyabr 1920-ci il). Qeyd edilən sənədlərin Azərbaycan statistikasının gələcək inkişafında xüsusi rolu olmuşdur.
Azərbaycan SSR İnqilab Şurasının 9 avqust 1920-ci il tarixli iclasının protokolunda qeyd olunur ki, 1 nəfər müsəlman statistik axtarılıb tapılsın və Mərkəzi Statistika İdarəsinin kollegiyasının tərkibinə daxil edilsin. Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin 30.12.1920-ci il tarixində imzalanmış 1 nömrəli əmri ilə işə qəbul edilmiş 41 nəfərdən yalnız 5-i türk milliyyətindən olmuşdur ki, onlardan da 3 nəfəri kuryer vəzifəsinə qəbul edilmişdir.
Hökumət ölkədə statistikanın yaradılmasına müntəzəm olaraq kömək göstərirdi. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində hökumət tərəfindən qəbul edilmiş bir sıra qərar və sərəncamlar bunu deməyə əsas verir. Bunlardan, 1920-ci il sentyabrın 26-da İnqilab Şurası tərəfindən qəbul edilmiş dekret xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dekretdə göstərilmişdir ki, “Azərbaycanın kənd təsərrüfatının iqtisadi vəziyyətinə dair dəqiq məlumatlar əldə edilməsi fövqəladə dövlət əhəmiyyətinə malikdir”. Bununla əlaqədar olaraq, bütün qəza və kənd inqilab şuralarına, habelə bütün vəzifə sahiblərinə, vətəndaş və hərbi qulluqçulara və Ərzaq təminatı üzrə Xalq Komissarlığına “MSİ-nə statistika işlərinin yerinə yetirilməsində hərtərəfli kömək göstərmələri” tapşırılmışdır. Kadrlarla təminata da xüsusi diqqət yetirilmiş və 1921-ci ilin fevral ayında Azərbaycan İnqilab Şurasının sədri Nəriman Nərimanovun imzası ilə bütün qəza İnqilab Şuralarına və Kasıblar Komitələrinə aşağıdakı məzmunda teleqram göndərilmişdir: “2-ci sinfi qurtarmış gənclərin yeddi gün müddətinə Bakıya statistika kurslarına göndərilməsini təmin edin və onların 2 sinif bitirmələri tam təhsilli olmaları kimi qəbul edilsin”.
Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə 1921-ci ilin mart ayında Azərbaycan İnqilab Şurasının işlər idarəsi tərəfindən bütün xalq komissarlıqları, baş komissarlıq və mərkəzi təşkilatlara belə bir təcili teleqram göndərilir: “Azərbaycan İnqilab Komitəsinin cari ilin 19 mart tarixli, 1132 nömrəli tapşırığına müvafiq olaraq, hər bir təşkilatdan üç nəfəri, yaxşı olardı ki, hamısı və yaxud əksəriyyəti türklərdən ibarət olsun, statistik kurslara göndərmək sizdən xahiş olunur”.
Yerlərdən bu tapşırığa təcili cavablar verilir və milli kadrların kurslara göndərilməsinə başlanır. Məsələn, 28 mart 1921-ci ildə Xalq Təhsil Komissarlığı su nəqliyyatında teleqrafçı vəzifəsində çalışan İbrahim İbrahimov və Bəhmən Həsənovun vəzifələrindən azad edilməsi və statistika kurslarına göndərilməsi barədə İnqilab Komitəsi qarşısında məsələ qaldırıldığını bildirmişdir. Xalq Maliyyə Komissarlığı tərəfindən isə Q.Salmanlı, A.Dadaşov və Q.Fətullayevin kursa göndərilməsi təklif edilmişdir. Neft Kompaniyasından da Qulam Həsənov və Hüseynağa Hüseynov statistika kurslarına göndərilmişlər və s.
Mərkəzdə statistikanın yaradılması və təşkili ilə yanaşı, 1921-ci ildə qəzalarda (uyezdlərdə) da statistika bürolarının yaradılmasına cəhd edilmişdir. Lakin MSİ müvafiq hazırlıqlı kadrların olmaması və onların saxlanması üçün vəsaitin çatışmaması kimi çətinliklərlə qarşılaşdığından, müvəqqəti olaraq qəzalarda statistika bürolarının yaradılmasını dayandırmışdı. 1923-cü ildə onların yaradılmasına ikinci dəfə cəhd göstərilmiş, bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının 17.12.1922-ci ildə keçirilmiş iclasında “1923-cü ilə Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin statistik iş planı və Azərbaycanda rayon statistika bürolarının təşkili haqqında” Smirnovun məruzəsi dinlənilmiş və qəbul olunmuş qərarın 3-cü bəndində 1923-cü ilin yanvarın 1-i tarixindən Azərbaycan SSR ərazisində 7 rayonda statistika bürosunun yaradılması qərara alınmışdır. Həmin qərarın 5-ci bəndi ilə yerli icraiyyə hakimiyyətlərinə statistika bürolarının yerlə, inventarlarla, istiliklə, işıqla və təmizlik üzrə xidmətlə təmin olunması tapşırılsa da, yenə heç bir nəticə əldə edilməmişdir. Yalnız 1924-cü ildə yerli statistika orqanlarının yaradılmasına başlamaq mümkün olmuş və sonrakı illərdə bütövlükdə yerlərdə statistika orqanlarının yaradılması həyata keçirilmişdir. Azərbaycanda statistikanın təşkili və statistika orqanlarının yaradılması çətin şəraitdə həyata keçirilirdi, vəsait və ixtisaslı milli kadrlar, xüsusən yerli kadrlar çatışmırdı.
Bununla əlaqədar olaraq, Nəriman Nərimanov tərəfindən 23 mart 1923-cü ildə imzalanmış və bütün xalq komissarlıqları, baş komissarlıq və mərkəzi təşkilatlara göndərilmiş teleqramda deyilir: “Azərbaycanın bütün iqtisadi həyatını canlandırmaq üçün onu zəruri sayılan təcrübəli statistik kadrlarla təmin etmək məqsədilə, İnqilab Şurası ən savadlı adamların, yaxşı olardı ki, türk milliyyətindən olsunlar, MSİ-nin nəzdindəki kurslara göndərilməsini təklif edir”.
1922-ci ildə Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının təşkili və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının bu quruma daxil olması ilə əlaqədar olaraq, Respublika Mərkəzi Statistika idarəsi Zaqafqaziya Mərkəzi Statistika İdarəsinin tərkibinə daxil olmuşdur.
1928-ci il sentyabrın 28-də Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurası Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsi haqqında yeni əsasnamə təsdiq edir. O vaxtdan Mərkəzi Statistika İdarəsi Azərbaycan SSR Xalq Komissarları tərəfindən onlara verilmiş bütün hüquqlara malik olmuşdur. Bu dövrdən bütün işlər Mərkəzi Statistika İdarəsi qəza statistika şöbələri, Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi Statistika Bürosu və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Vilayət Statistika Bürosu tərəfindən həyata keçirilirdi. Göstərilən əsasnaməyə görə, respublika Mərkəzi Statistika İdarəsinin funksiyaları çox geniş idi.
Dövlət statistika orqanları özünün bütün mövcudluğu dövründə birinci növbədə mövcud dövrün tələblərindən irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmiş, dövlət orqanlarını zəruri məlumatlarla təmin etmişdir.
Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsi tərəfindən ilk dövrlərdə yerinə yetirilmiş ən böyük işlərdən 1921-ci ildə keçirilmiş ümumazərbaycan kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasını və 1923-cü ildə şəhərlərdə və şəhərtipli yaşayış məntəqələrində keçirilmiş əhalinin siyahıyaalınmasını qeyd etmək olar. Bu siyahıyaalınmaların keçirilməsi və onların işlənməsi üzrə mürəkkəb proqramlar o dövrdə belə işlərin keçirilməsində hələ təcrübənin olmaması və hazırlıqlı statistika kadrlarının çatışmaması şəraitində Mərkəzi Statistika İdarəsinin aparatının işçilərindən böyük təşkilatçılıq bacarığı tələb edirdi. Bu dövrdə yerli əhəmiyyətli digər böyük işlər də həyata keçirilmişdir.
1925-ci ilin əvvəllərində “Zaqpambıqsənaye”nin təşəbbüsü və Zaqafqaziya MSİ-nin qərarı ilə Azərbaycan SSR-in statistika orqanları tərəfindən geniş proqram əsasında Azərbaycanda pambıqçılıq təsərrüfatlarının seçmə müayinəsi keçirilmişdir. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, müayinədə istifadə edilən formalar 232 sütundan ibarət olmuşdur. Bu müayinənin keçirilməsi və onun materiallarının işlənməsi Mərkəzi Statistika İdarəsinin aparatı tərəfindən böyük əzmkarlıq tələb edirdi. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq, qarşıya qoyulmuş vəzifələr vaxtında yerinə yetirilmiş və müayinənin yekunları müəyyənləşdirilmiş vaxtda təqdim edilmişdir. Müayinənin yekunları üzrə 1927-ci ildə “Azərbaycan SSR pambıqçılıq təsərrüfatları, 1925-ci il seçmə müayinələrdə” məcmuəsi nəşr edilmişdir.
Yaradılmasına hələ 1921-ci ildən başlanmış kənd təsərrüfatı statistikası 1926-cı ilədək daha da təkmilləşdirilmişdi. Kənd təsərrüfatı sahəsində cari statistikanın materialları üzrə ilk iş 1925-1926-cı kənd təsərrüfatı ilində icmal materialların hazırlanması olmuşdur. Bu materiallar könüllü sayıcıların tərtib etdikləri anketlər əsasında yerli statistika orqanları tərəfindən regionlar üzrə verilmiş məlumatlar əsasında hazırlanmışdır.
O dövrdə həyata keçirilən statistik işlər arasında əhəmiyyətli yerlərdən birini 17 dekabr 1926-cı il vəziyyətinə əhalinin Ümumittifaq siyahıyaalınmasına hazırlıq və onun həyata keçirilməsi tutur. O vaxt bu tədbirin həyata keçirilməsi üçün çox böyük və mürəkkəb işlər aparılmışdı. Azərbaycan tarixində ilk dəfə ölkə əhalisinin sayı, milli, cins və yaş tərkibi müəyyənləşdirilmişdi. Onun materiallarından inkişaf planlarının hazırlanmasında geniş istifadə edilmişdi.
Həyata keçirilmiş iri statistik işlərdən 1927-ci ildə geniş proqram əsasında aparılmış kəndli ev təsərrüfatlarının müayinəsini, 1929-cu ildə kiçik sənaye müəssisələrinin siyahıyaalınmasını göstərmək olar. Bu dövrdə kənd təsərrüfatı, ticarət və qiymət, əhalinin mədəniyyəti və sağlamlığı statistikası üzrə aparılan işlərin də həcmi çoxalmışdı.
20-ci illərin əvvəllərində respublikanın idarəetmə, elm və digər dövlət orqanları cəmiyyətin gələcək inkişafını müəyyənləşdirmək üçün müntəzəm olaraq statistik materiallara ehtiyac duyurdular və buna görə də yarandığı ilk günlərdən Mərkəzi Statistika İdarəsi keçirilmiş birdəfəlik işlərin yekunlarının, həmçinin respublikanın iqtisadi və mədəni inkişafını və dövlət planlarının yerinə yetirilməsinin gedişini əks etdirən məlumatların nəşrinə başlamışdı. Bu növ nəşrlərdən “1921-ci ildə Ümumazərbaycan kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasının yekunları”, “Azərbaycan əhalisinin savadlılığı”, “Hər bir qəza üzrə Azərbaycan kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasının yekunları” və s. göstərmək olar. Şəhərlərdə və şəhər tipli qəsəbələrdə siyahıyaalmanın yekunları üzrə “1923-cü il siyahıyaalınmasının ilkin yekunları üzrə şəhər əhalisi”, “Azərbaycanın şəhər və şəhər tipli qəsəbələrinin ticarət müəssisələri” və s. nəşrlər buraxılmışdı.
Digər birdəfəlik uçotaalmaların yekunları üzrə də statistik kitabçalar nəşr edilmişdi: “1922-ci il siyahıyaalınması üzrə Azərbaycan SSR təhsil təşkilatlarının siyahısı”, “1922-1923-cü illərdə xalq təhsili”, “Azərbaycanın kənd əhalisinin qidalanması” (1924-cü il oktyabrın 20-26-da keçirilmiş müayinələrin materialları əsasında), “1924-1925-ci illərdə kəndli təsərrüfatlarının büdcələri”, cari materialların məlumatları üzrə “Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin xəbərləri” və “Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin bülleteni”, 1926-cı ilin yekununa görə “Azərbaycan üzrə statistik sorğu” və digər materiallar nəşr edilmişdi.
Statistika orqanlarının plan orqanları ilə əlaqəsini gücləndirmək məqsədilə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Azərbaycan SSR-nin Xalq Komissarları Şurasının 5 may 1930-cu il tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin funksiyaları Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komissiyasına verilir və onun tərkibində xüsusi iqtisadi statistika bölməsi yaradılır. Həmin bölmənin strukturu sədrdən, sənaye statistikası, kənd təsərrüfatı statistikası, sosial statistika, əmək və məişət statistikası, balans statistikası və əsaslı tikinti statistikası qruplarından ibarət olmuşdur. Bu birləşmənin bir sıra müsbət amilləri ilə yanaşı, mənfi tərəfləri də olmuşdur. Belə ki, birləşmə nəticəsində müayinələrin keçirilməsinə və statistikanın metodoloji məsələlərinə diqqət zəifləmiş, statistika orqanlarının mərkəzləşdirilməsi pozulmuş və statistikanın əsas vəzifəsi yalnız planlaşdırmaya xidmətdən ibarət olmuşdu.
Bu bölmə 1932-ci ildə SSRİ hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Uçotu İdarəsinə çevrilərək Dövlət Plan Komissiyasının tərkibində qalmaqla, Zaqafqaziya Xalq Təsərrüfatının Uçotu İdarəsinə tabe edilir. Elə həmin ildə xalq təsərrüfatı uçotunun rayon və şəhər müfəttişlikləri şəbəkəsi yaradılır. 1934-cü ilin payızında isə dövlət statistikasının aşağı bölmələrinin işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə sahə müfəttişlikləri vəzifəsi (hər rayonda bir neçə nəfərdən ibarət) yaradılmışdır.
Statistik işlərdən ən mürəkkəb və ağırı hesab olunan mövcud əhalinin 1939-cu il 17 yanvar vəziyyətinə siyahıyaalınması keçirilmişdir. Əhali tərəfindən hərtərəfli dəstək və milli kadrların inkişafı bu işin Azərbaycanda müvəffəqiyyətlə keçirilməsində əsas amillərdən biri olmuşdur.
1932-ci ildə ilk dəfə olaraq sənaye müəssisələrinin, sovxozların, MTS-in, 1934-cü ildə isə kolxozlar üzrə illik hesabat məlumatlarının yığılıb işlənməsinə başlanmışdır. 1935-ci ildə “Azərbaycan SSR-də sosialist təsərrüfatı statistik külliyyatı”, 1940-cı ildə isə “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası 20 ildə” statistik külliyyatı dərc edilmişdir.
1940-cı ildən 1943-cü ilədək Azərbaycan Statistika İdarəsi SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsinə tabe edilir. 1941-ci ildə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Uçotu İdarəsinin bazasında Azərbaycan Statistika İdarəsi yaradıldı. Böyük Vətən Müharibəsi statistika işləri proqramına, müşahidə metodlarına və statistik materialların işlənməsinə xeyli dəyişikliklər etdi. Bununla yanaşı, işlərin icrasının təcililiyinə tələbat artmışdı. Əsas məhsul növlərinin istehsalı haqqında gündəlik və ongünlük hesabatlara xüsusi diqqət yetirilirdi. Böyük Vətən Müharibəsi dövründə ölkə Statistika İdarəsinin fəaliyyəti hərbi dövr şəraitində təxirəsalınmaz vəzifələrin həlli üçün operativliyin yüksəldilməsinə, statistik məlumatların yığılması və işlənməsi vaxtının ixtisara salınmasına, istehsal avadanlıqlarının və materiallarının qısa proqramlar üzrə təcili siyahıyaalmalarının keçirilməsinə, Azərbaycanda mövcud olan bütün ehtiyatların tapılması və səfərbər olunmasının təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Bu dövrdə xammal və material ehtiyatlarının, nəqliyyat parklarının, yüklərin, yanacağın mövcudluğunun təcili siyahıyaalınması, əhalinin sayı və tərkibinin, o cümlədən: köçürülmüş əhali, talon sistemi ilə təchiz edilmə, əhalinin sayı haqqında aylıq hesablamalar, əmək ehtiyatlarının müayinəsi və hesablanması, hərbi-strateji əlaqədə əsas xalq təsərrüfatı müəssisələri və sahələrinin işi haqqında operativ statistikanın təşkili birinci dərəcəli iş olmuşdur. Məhsuldarlığın, heyvandarlığın vəziyyətinin (bu dövrdə mal-qaranın uçota alınması sadələşdirilmiş proqramlarla həyata keçirilirdi), kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükünün, istehsal güclərinin istifadəyə verilməsinin uçotuna yüksək diqqət yetirilirdi. Bir çox Azərbaycan statistikləri sakit əməyi buraxaraq, əldə silah öz vətənlərini qorumağa gedirdilər. Böyük Vətən Müharibəsinin yalnız birinci ilində 20 iyun 1941-ci ildən 13 dekabr 1941-ci ilədək Azərbaycan SSR dövlət statistika orqanlarından 164 nəfər, o cümlədən Statistika İdarəsinin aparatından 19 nəfər cəbhəyə getmişdi. Bundan əlavə, könüllü olaraq 53 nəfər Bakı şəhərinin müdafiəsi üzrə könüllü qoşun sıralarına yazılmışdı ki, bu da statistika orqanlarının daha əzmlə işləməsinə səbəb olmuşdur.
Müharibədən sonrakı ilk illərdə Azərbaycanda statistika müharibə dövrünə xas olan xüsusiyyətlərini saxlamışdı. Müharibə qurtardıqdan sonra 1947-ci ilədək avadanlıq və materialların bir çox təcili siyahıyaalmaları, fəhlə və qulluqçuların cinsi, yaşı, peşəsi, əmək haqqı üzrə bir sıra birdəfəlik uçotaalmalar həyata keçirilmişdir. Mal-qaranın illik siyahıyaalmaları bərpa edilmiş, çoxillik əkinlərin siyahıyaalmaları keçirilmişdir.
1943-cü ilin dekabrından 1948-ci ilin avqustuna qədər statistika idarəsi Xalq Komissarları Şurası yanında SSRİ Dövlət Plan Komissiyasının, sonra isə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Plan Komissiyasının tabeliyində olmuşdur.
1948-ci ilin avqustunda respublika Mərkəzi Statistika İdarəsi Dövlət Plan Komissiyasından ayrılaraq, SSRİ Nazirlər Soveti yanında Mərkəzi Statistika İdarəsinə tabe olur. Bu, statistika orqanlarının işinin yaxşılaşdırılması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə ki, bu dövrə qədər mövcud olan əsasnamə xalq təsərrüfatında dövlət idarəçiliyinin və planlı rəhbərliyin tələblərinə cavab vermirdi.
1930-cu ildən 1948-ci ilədək yerinə yetirilmiş bir sıra iri statistik işlər – əhalinin ümumittifaq siyahıyaalınmasını, sənayedə avadanlıqların siyahıyaalınmasını, mal-qaranın və ümumticarət siyahıyaalmaları – hökumət tərəfindən yüksək qiymət almışdır.
1950-ci illərin əvvəllərində xalq təsərrüfatının bərpası və inkişafı illəri olmuş və statistikanın rolu daha da artmışdı. Rayon və şəhərlərin dinamika sıralarının və iqtisadi göstəricilər pasportlarının aparılmasına başlanmışdı. Bu dövrdə statistika işlərinin yeni növləri: əmək ehtiyatları balansı, əhalinin gəlirləri və xərcləri balansı, kənd təsərrüfatı məhsullarının hesablanması və s. meydana gəlmişdir.
50-ci ilin ortalarında statistikanın təkmilləşdirilməsi sahəsində əsaslı məsələlər həll edilir. Sov.İKP MK-nın 1953-cü il sentyabr plenumunun qərarına uyğun olaraq, statistika orqanları öhdəlik götürürlər ki, 1955-ci ildən başlayaraq çox böyük əhəmiyyət kəsb edən – kənd təsərrüfatı məhsullarının yığılmasının uçotunu, həmçinin əkin sahələrinin və əkin növlərinin uçotunu müntəzəm həyata keçirsinlər. Əvvəllər SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən məhsuldarlığın müəyyənləşdirilməsi üzrə həyata keçirilən işin əvəzinə statistika orqanlarında yuxarıda qeyd olunan işin təşkili ölkədə məhsul yığımı haqqında daha düzgün məlumatların əldə edilməsinə imkan yaratdı.
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1959-cu il 24 mart tarixli qərarı ilə statistika idarəsi Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Mərkəzi Statistika İdarəsinə çevrilir. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 24 mart 1960-cı il tarixli qərarı ilə isə “Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Mərkəzi Statistika İdarəsi haqqında və Azərbaycan SSR Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, DQMV, şəhər və rayon dövlət statistika orqanları haqqında əsasnamə” təsdiq edilir. Əsasnamədə göstərilmişdi ki, Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsi İttifaq – respublika tabeli orqan hesab edilir, respublika ərazisində uçot və statistika işlərinə rəhbərliyi həyata keçirir və ikili tabeçiliyə: həm Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinə, həm də SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsinə tabe olur. Bu əsasnamə 1973-cü ilə qədər qüvvədə olmuşdur.
Ölkənin statistika orqanlarının həyatında sonrakı əsas hadisələrdən biri Nazirlər Soveti yanında MSİ-nin Azərbaycan SSR MSİ-nə çevrilərək respublika nazirliklərinin və dövlət komitələrinin sırasına daxil edilməsi və MSİ-nin rəisinin respublika hökumətinin tərkibinə daxil edilməsi olmuşdur. 1973-cü ilin noyabrında Mərkəzi Statistika İdarəsi haqqında və Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, DQMV şəhər və rayon statistika orqanları haqqında əsasnamə yenidən təsdiq edilmişdir.
Azərbaycan SSR MSİ haqqında yeni əsasnamə, habelə respublika hökumətinin sonrakı qərarları dövlət statistika orqanları qarşısında xalq təsərrüfatının bütün sahələrində uçot və hesabatın təşkili, hesabat məlumatlarının düzgünlüyünün təmin edilməsi, hesabatların daha geniş mexanikləşdirilməsi və mərkəzləşdirilməsi əsasında onun təqdim olunma vaxtının ixtisara salınması üzrə daha ciddi vəzifələr qoymuşdu. Bununla yanaşı, hesabat məlumatlarının iqtisadi təhlilinin daha da gücləndirilməsinə, respublika və xalq təsərrüfatı sahələri üzrə dövlət planlarının yerinə yetirilməsi haqqında geniş məruzələrin respublika rəhbəredici orqanlarına təqdim edilməsinə tələbat yüksəlmişdi. Bu, MSİ aparatının köklü surətdə yenidən qurulmasına, yeni sərbəst şöbələrin yaradılmasına imkan vermişdir.
Bu illərdə MSİ-nin və onun yerli statistika orqanlarının işinin səviyyəsi ölçülməz dərəcədə yüksəlmişdi. Statistika orqanları tərəfindən hazırlanan materiallar: statistik məlumatlar, cədvəllər və bülletenlər, külliyyatlar, təhlili yazılar və məruzələr mütəmadi olaraq rəhbəredici orqanlar tərəfindən istifadə olunurdu. Hesabat intizamının möhkəmləndirilməsi, ilkin uçotun qaydaya salınması və keyfiyyətinin yüksəldilməsi üzrə böyük işlər həyata keçirilir, hesabat məlumatlarının artıq yazılması və digər təhrifetmələrə qarşı mübarizə aparılırdı. MSİ-nin və onun yerli statistika orqanlarının nüfuzu yüksəlir və artırdı.
Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin bütün dövrlərdəki işi statistika orqanları qarşısında duran əsas vəzifələrin yerinə yetirilməsinə yönəldilmişdir. Bu, hər şeydən əvvəl, dövlət planlarının yerinə yetirilməsindən, respublikada xalq təsərrüfatının və mədəniyyətin inkişafına dair elmi cəhətdən əsaslandırılmış statistik məlumatların vaxtında yığılması, işlənməsi və vaxtında ölkənin rəhbər orqanlarına və SSRİ MSİ-nə təqdim edilməsindən ibarət olmuşdur. Respublika Mərkəzi Statistika İdarəsi nazirlik və baş idarələrdə və onların yerli orqanlarında uçotun qurulmasının yaxşılaşdırılmasına dair tədbirlər həyata keçirir, daxili hesabatları yoxlayır, hesabatların vaxtında təqdim edilməsi və düzgünlüyünün təmin edilməsi üzrə işini gücləndirirdi ki, bu da son nəticədə hesabat intizamının möhkəmləndirilməsinə müsbət təsir göstərirdi.
XX əsrin 50-ci illərindən xalq təsərrüfatının inkişafı ilə əlaqədar olaraq respublikanın statistika orqanları daha irimiqyaslı və mürəkkəb statistik işlərin yerinə yetirilməsini həyata keçirməyə başladılar. Belə işlərə 1959 və 1970-ci illərdə əhalinin Ümumittifaq siyahıyaalınmalarını, 1960-cı il yanvarın 1-i vəziyyətinə əsas fondların siyahıyaalınmasını və yenidən qiymətləndirilməsini göstərmək olar. 1972-ci il yanvarın 1-i vəziyyətinə təsərrüfat hesablı müəssisə və təşkilatlarda, 1973-cü il yanvarın 1-i vəziyyətinə isə ölkənin tarixində ilk dəfə olaraq büdcə təşkilatlarında xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malik olan əsas fondların siyahıya alınması və yenidən qiymətləndirilməsi kimi böyük işlər həyata keçirilmişdir.
Respublikada sahələrarası balans ilk dəfə 1966-cı ildə, sonra isə 1972 və 1977-ci illərdə tərtib edilmişdir.
Dövlət statistika orqanlarının əsas diqqəti sosialist geniş təkrar istehsal prosesinin öyrənilməsinə yönəldilmiş və bu zaman balans işlərinə daha çox yer verilmişdir. 1955-1956-cı illərdə respublikada ictimai məhsulun, milli gəlirin, əhalinin pul gəlirlərinin və xərclərinin, 1965-ci ildən isə işçilərin, qulluqçuların və kolxozçuların sosial qrupları üzrə əhalinin real gəlirlərinin hesablanması üzrə işlərin yerinə yetirilməsinə başlanmışdır.
Sonrakı dövrlərdə respublika Mərkəzi Statistika İdarəsi hesabat məlumatlarının sistemləşdirilməsinə və onların nəşr edilməsinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Çox böyük fasilədən sonra 1957-ci ildə “Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı statistik külliyyatı”, Sovet Azərbaycanının 40 illiyi ilə əlaqədar 1960-cı ildə “Sovet Azərbaycanının 40 ildə nailiyyətləri” adlı külliyyat və 1961-ci ildə “Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatının inkişafı və xalqın maddi və mənəvi həyat səviyyəsinin artımı” külliyyatları nəşr edilmişdir. 1962-ci ildən başlayaraq 1991-ci ilə qədər müntəzəm olaraq illik “Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı” və “Azərbaycan rəqəmlərdə” adlı statistik külliyyatları nəşr edilmişdir. Nəşr edilən statistik külliyyatların məlumatları respublikanın iqtisadi və mədəni nailiyyətlərini və inkişafını əks etdirir, planlaşdırma və təsərrüfat orqanlarının, elm idarələrinin, təşviqatçıların böyük marağına səbəb olur və onlar tərəfindən geniş istifadə edilirdi.
Statistikanın bütün sahələri üzrə vaxtaşırı olaraq sahə külliyyatları və xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafını tam əks etdirmək üçün keçirilmiş birdəfəlik uçotaalmaların və müayinələrin nəticələri üzrə materiallar buraxılırdı. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 50 illiyi ilə əlaqədar olaraq “Azərbaycanın sənayesi 50 ildə”, “Azərbaycanda əmək”, 1970-ci ildə “Azərbaycanda kənd təsərrüfatı”, “Azərbaycanda mənzil-kommunal təsərrüfatı” və s. külliyyatlar nəşr edilmişdir.
1960-cı ildən 1980-ci ilədək Mərkəzi Statistika İdarəsi tərəfindən 17 dəfə “Azərbaycanın xalq təsərrüfatı” illik statistik külliyyatı, 15 dəfə “Azərbaycan rəqəmlərdə” qısa külliyyatı və sahələr üzrə 77 külliyyat nəşr edilmişdir.
Ölkənin 60 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq “Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı Böyük Oktyabrın 60 illiyində” adlı statistik yubiley külliyyatı buraxılmışdır. 60-cı illərdən sonra statistika orqanları tərəfindən ölkənin əsas iqtisadi inkişaf xəttinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar ictimai istehsalın hərtərəfli intensivləşdirilməsinin və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinin təmin edilməsinə yönəldilmiş material, maliyyə və əmək ehtiyatlarının öyrənilməsi istiqamətində böyük işlər aparılmışdır.
Mərkəzi Statistika İdarəsi tərəfindən bütün dövrlərdə statistik məlumatların iqtisadi təhlilinin təkmilləşdirilməsi və dərinləşdirilməsi üzrə məqsədyönlü işlər aparılmışdır. Əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyi, layihə güclərinin mənimsənilməsi və istifadə edilməsi, texniki tərəqqi, heyvandarlıqda işlərin mexanikləşdirilməsi, sənaye məhsullarının yeniləşdirilməsi, iş vaxtından istifadə edilməsi və s. məsələlər üzrə maraqlı materiallar hazırlanmışdır.
Dövlət planları və tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üçün respublikanın xalq təsərrüfatında mövcud olan ehtiyatların aşkara çıxarılmasına böyük diqqət yetirilmişdir.
Bütün dövrlərdə Mərkəzi Statistika İdarəsinin iqtisadi işi respublikanın rəhbər orqanları tərəfindən müsbət qiymətləndirilmişdir. Mərkəzi Statistika İdarəsinin bir çox materialları Nazirlər Sovetinin Rəyasət Heyətində müzakirə edilmiş, əlaqədar nazirliklərə və baş idarələrə xüsusi göstərişlər verilmişdir.
Statistik hesabatların işlənmə vaxtının ixtisara salınması, hesabat intizamının möhkəmləndirilməsi və hesabat məlumatlarının düzgünlüyünün təmin edilməsi üzrə müntəzəm olaraq məqsədyönlü işlər aparılmışdır. Belə tədbirlərin həyata keçirilməsi yekun statistik məlumatların keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, onların məlumat istehlakçılarına çatdırılması vaxtının ixtisara salınmasına imkan yaradırdı.
Mərkəzi Statistika İdarəsi tərəfindən hər ay 60 adda bülleten və 50 min nüsxədən yuxarı yekun materiallar buraxılırdı.
1970-80-ci illərdə SSRİ-nin digər respublikalarında olduğu kimi, Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin mütəxəssisləri də SSRİ MSİ tərəfindən xarici ölkələrdə statistikanın yaradılması və təşkilinə cəlb olunmuşlar. Bu dövrdə Azərbaycan SSR Statistika İdarəsinin mütəxəssisləri S.Hacıyev və F.Abidov xarici ölkələrdən Mali, Konqo və Kubada statistikanın yaradılmasında fəal iştirak etmişlər.
60-90-cı illərdə dövlət statistikasının təkmilləşdirilməsi müasir hesablama texnikasının bazasında uçot-statistika məlumatlarının toplanması və işlənməsinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasının daha da inkişafı şəraitində baş vermişdir. 1957-ci ildə Azərbaycan SSR MSİ-nin Maşın Hesablama Stansiyası yaradılmış və o sonradan müasir hesablama texnikası ilə təmin edilərək tərkibində 26 şöbə (büro) fəaliyyət göstərən Respublika Baş Hesablama Mərkəzinə çevrilmişdir. 1956-1958-ci illərdə respublika statistika orqanları xalq təsərrüfatında, ilk növbədə isə kənd təsərrüfatında uçotun mexanikləşdirilməsi ilə ciddi məşğul olmuşdur.
Bu zaman statistika orqanları üçün əsas hadisə hesabatların statistika orqanlarında mərkəzləşdirilməsi olmuşdur. 1956-cı ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü üzrə hesabatlar bütün səviyyələrdə statistika orqanlarında mərkəzləşdirilmişdir. Bir qədər sonra, 1957-ci ildə respublika Xalq Təsərrüfatı Şurasına tabe olan sənaye və tikinti müəssisələrinin, 1958-ci ildə isə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin bütün hesabatları statistika orqanlarında mərkəzləşdirilmişdir.
Statistik hesabatların mərkəzləşdirilməsi sonrakı illərdə də davam etdirilmişdir. Xalq Təsərrüfatı Şurası ləğv edildikdən sonra maddi-texniki təchizat, ticarət, əmək, əmək haqqı və başqa istiqamətlər üzrə hesabatlar da statistika orqanlarında mərkəzləşdirilmişdir. Mərkəzləşdirmə ilə əlaqədar olaraq bu illərdə maşın hesablama stansiyasında ildən-ilə statistik məlumatların hazırlanması və buraxılması şöbələrinin sayı artmışdır.
Maşın hesablama stansiyası əvvəllər Xalq Təsərrüfatı Şurasının tabeçiliyində olmaqla, hər bir sənaye müəssisəsindən və tikinti təşkilatlarından hesabatları yığır, yekunlaşdırır və müvafiq ünvanlara göndərirdi. Bundan əlavə, respublika statistika idarəsi statistika orqanlarında mərkəzləşdirilməmiş hesabatları nazirlik və baş idarələrdən toplayaraq ölkə üzrə bu sahələrə dair yekun göstəriciləri hazırlayıb respublika rəhbər orqanlarına və SSRİ MSİ-nə təqdim edirdi. Hesabatların mexaniki üsulla işlənməsi şöbəsində Statistika İdarəsinin şöbələrinin sifarişi əsasında həm mərkəzləşdirilmiş hesabatlar, həm də digər statistik hesabatlar işlənirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədə statistika orqanlarının strukturu həmişə inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun qurulurdu. Respublika statistika idarəsi və onun yerli statistika orqanları tərəfindən həmişə dinamika sıralarının aparılmasına, statistik göstəricilərin yenidən hesablanmasına, bu və ya digər dövrdə mövcud ərazi bölgüsünə uyğun olaraq statistik göstəricilərin alınmasının təmin edilməsinə böyük diqqət yetirilirdi.
Sənaye, kənd təsərrüfatı, əsaslı tikinti, nəqliyyat, maddi-texniki təchizat və digər statistika sahələri üzrə mərkəzləşdirilmiş statistika hesabatları olduğundan Respublika Hesablama Mərkəzi statistik məlumatların mərkəzləşdirilmiş qaydada yığılması və işlənməsi funksiyasını həyata keçirirdi və hal-hazırda da həyata keçirir. Hazırda fərq ondan ibarətdir ki, BHM bütün sahələr üzrə rəsmi statistika hesabatlarını ayrı-ayrı müəssisə, idarə və təşkilatlardan deyil, yalnız yerli statistika orqanlarından alır.
Respublika Baş Hesablama Mərkəzi statistik məlumatların fərdi kompüterlərdə işlənməsinə keçid sahəsində də böyük işlər həyata keçirmişdir. 2010-cu il yanvarın 1-i vəziyyətinə işlənməsi statistika orqanlarında mərkəzləşdirilmiş 200 rəsmi statistika hesabatının hamısı kompüterlərdə işlənir.
Mexanikləşdirmə ilə əlaqədar olaraq 1958-ci ildən Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası, DQMV və Bakı şəhəri statistika idarələrində, 1963-cü ildən isə respublika tabeli rayonlarda (şəhərlərdə) maşın-hesablama stansiyalarının (R(Ş) MHS) yaradılmasına başlanılmışdır. Maşın hesablama stansiyalarının yaradılması prosesi 1970-ci ildə başa çatdırılmışdır. Yaradılmış R(Ş)MHS təsərrüfathesabı və müqavilələr əsasında işləyir, kolxozların, sovxozların, “Kəndtexnika” bölmələrinin, istehlak kooperativi təşkilatlarının, avtonəqliyyat müəssisələrinin, sənaye müəssisələrinin, tikinti təşkilatlarının və digərlərinin uçot-hesabat sənədlərinin mexaniki üsulla işlənməsini həyata keçirirdilər.
Müntəzəm olaraq yerlərdə də hesablama şəbəkəsi inkişaf etdirilirdi. Rayon və şəhərlərdə vahid statistika orqanının – məlumat-hesablama mərkəzlərinin (stansiyalarının) yaradılması aşağı statistika orqanlarının işinin təkmilləşdirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. 1971-ci ildən etibarən rayon (şəhər) statistika müfəttişliklərinin maşın hesablama stansiyaları ilə birləşdirilməsinə, vahid dövlət statistika orqanının – rayon (şəhər) məlumat hesablama stansiyalarının (mərkəzlərinin) yaradılmasına başlanmış və bu iş 1975-ci ilin sonlarında tam başa çatdırılmışdır. Aşağı statistika orqanlarında bu tədbirin həyata keçirilməsi onların işinin səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmiş, onların təsərrüfat hesabını möhkəmləndirmiş, kadrların əməyinin stimullaşdırılmasına şərait yaratmışdır. Əmək haqqının mükafatlandırılma sistemi statistik materialların hazırlanması və buraxılması ilə məşğul olan işçilərin də əmək haqqının yüksəldilməsinə imkan vermişdir.
Bu dövrlərdə respublikada uçot və hesabatın mexanikləşdirilməsi işinin təşkili ilə 1960-cı ildə fəaliyyətə başlamış Baş hesablama işləri idarəsi məşğul olurdu. Maşın Hesablama Stansiyasının bazasında hesablama mərkəzinin yaradılması əsas statistik işlərin Elektron Hesablama Maşınlarında (EHM) işlənməsinin təşkilinə imkan yaratmışdır. Dövlət statistika sistemində avtomatlaşdırmanın növbəti mərhələsinin layihələşdirilməsinə və yaradılmasına başlanmışdır. Müntəzəm olaraq hesablama texnikası yeniləşdirilirdi. Qeyd etmək kifayətdir ki, 1980-ci ildə MSİ-nin hesablama sistemi öz tərkibində 74 hesablama təşkilatını, o cümlədən bir respublika hesablama mərkəzini, 9 rayon və şəhər məlumat-hesablama mərkəzini və 64 məlumat-hesablama stansiyasını birləşdirirdi. Onların maşın parkında 3,5 min vahiddən çox texnika mövcud idi ki, bunların arasında EHM-ES 1022, «Minsk» seriyalı üç maşın, perforasiya-hesablama kompleksi M-5000, 5010, elektron hesablama avtomatları “Sellatron”-S-8205, 8205 M, hesablama-perforasiya maşınları, “Askota” mühasibat maşınları, EFA və FME faktura maşınları və başqaları olmuşdur.
Respublika MSİ-nin hesablama sistemi statistik işlərin mexaniki işlənməsindən əlavə, xalq təsərrüfatında mexanikləşdirilmiş uçotun tətbiqi üzrə də böyük işlər görmüşdür. Respublika səviyyəsində statistik hesabatların sistemli işlənməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.
Hesablama Mərkəzinin mütəxəssisləri tərəfindən maddi-texniki təchizat statistikası sahəsində tərtib olunmuş proqram vasitələri Sovet İttifaqının bütün ərazisində tətbiq olunmuşdur.
Əldə edilən nailiyyətlərə görə Baş Hesablama Mərkəzi müttəfiq respublikaların BHM-ləri arasında 8 dəfə, həmçinin respublika daxilində müxtəlif nazirlik və komitələrin BHM-ləri arasında 9 dəfə “Keçici Qırmızı Bayraq”la təltif edilmişdir.
Müstəqillik əldə etdiyimiz 1991-ci ildən başlayaraq, Dövlət Statistika Komitəsində struktur dəyişiklikləri həyata keçirilmiş, rayon (şəhər) məlumat hesablama mərkəzləri ləğv edilmiş, bu mərkəzlərin bazasında rayon (şəhər) statistika idarələri (şöbələri) yaradılmışdır. Məlumatların işlənməsinin və texniki avadanlığın istismarının təşkili ilə məşğul olan mütəxəssislər digər sahələrə keçmişlər. Məlumatların işlənməsi texnologiyasında və kompüter texnikasının inkişafında inqilabi dəyişikliklər baş vermişdir. Artıq EHM-lər öz əhəmiyyətlərini itirməyə başlamış və onların yerini daha çox iş görmək imkanı ilə yanaşı, çox az yer tutan stolüstü kompüterlər əvəz etməyə başlamışdı. Bu prosesi sürətlə başa çatdırmaq, yeni proqramlaşdırma dillərini öyrənmək və yeni sistemlərin tətbiqinin vacibliyini nəzərə alaraq, ilk dəfə 1991-ci ildə Dövlət Statistika Komitəsinin mərkəzi Aparatında 36 işçi stansiyanı özündə birləşdirən məlumat şəbəkəsi yaradıldı. Yeni texniki vasitələrin və texnologiyanın tətbiqi ilə yanaşı, statistik hesabatların fərdi kompüterlərdə işlənməsinin təmin edilməsi məqsədi ilə, yeni proqramlaşdırma dillərinin (FoxPro, Paskal, Delfi, PHP, Java), sistemlərinin (Windos, Novell, Linux və c) və məlumat bazalarının aparılması (Domino, Oracle və s) işlərinin proqramçılar tərəfindən mənimsənilməsinə nail olundu. Beləliklə, mərhələlərlə bütün statistik hesabatların işlənməsinin yenidən proqramlaşdırılmasına nail olundu. Bütün bu işlər 2000-ci ilə qədər artıq başa çatdırılmışdı. 2000-ci ildən başlayaraq, Dövlət Statistika Komitəsinin inzibati binasında yeni lokal məlumat şəbəkəsinin qurulmasına başlanmış və bu iş müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir. Hazırda məlumat şəbəkəsi bütün iş yerlərini əhatə edir. İstifadəçilərin hamısı üçün intranet-internet xidmətləri yaradılmışdır və tam həcmdə həyata keçirilir. Dövlət Statistika Komitəsinin serverlər mərkəzi yaradılmış və korporativ məlumat şəbəkəsi qurulmuşdur. Bütün struktur vahidləri ilə məlumat mübadiləsinə imkan verən internet əlaqələri yaradılmışdır. İnternet əlaqələrindən istifadə nəticəsində dövlət idarəetmə orqanları ilə və nazirliklərlə (Vergilər, Səhiyyə, Ədliyyə və digər) çevik məlumat mübadiləsinin təşkil edilməsinə nail olunmuşdur. “Vahid pəncərə” qaydası əsasında sahibkarlıq subyektlərinin qeydiyyatını həyata keçirən Vergilər Nazirliyi ilə daimi qarşılıqlı məlumat mübadiləsi aparılır.
1998-ci ildən “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi sistemində məlumat texnologiyalarının inkişafı konsepsiyası” hazırlanmışdır (2005-ci ildə yenidən işlənmişdir). Bu konsepsiyanın həyata keçirilməsi nəticəsində Dövlət Statistika Komitəsinin korporativ (paylanmış) şəbəkə sisteminin qurulması artıq başa çatdırılmaq üzrədir. Belə ki, 80% iş yerlərinin kompüterlərlə təmin edilməsinə nail olunmuşdur.
Statistik hesabatların işlənməsi üçün müasir texnoloji və texniki tələblərə cavab verən proqram təminatları hazırlanmış və mütəxəssislərin istifadəsinə verilmişdir. İlkin məlumatların rayon (şəhər) statistika idarələrinin mütəxəssisləri tərəfindən işlənilə bilməsinə nail olmaq üçün regionlarda ardıcıl olaraq tədris kursları təşkil edilmiş və beləliklə, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunmuşdur. Artıq hesabatların müəssisələr tərəfindən elektron formada təqdim edilməsinə imkan verən texnologiyanın tətbiqinə başlanmışdır.
Şəbəkədə məlumatların işlənməsi üçün istifadəçi-server imkanları yaradan proqram vasitələrinin istismarına başlanmış və məlumat bazasının aparılması üçün müvafiq proqram vasitələri hazırlanaraq istifadəyə verilmişdir. Əhalinin siyahıyaalma məlumatlarının işlənməsi Baş Hesablama Mərkəzinin mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış və yeni texnoloji imkanların tətbiqini nəzərdə tutan proqram vasitələri ilə həyata keçirilir.
Yeni məlumat bazaları texnologiyalarının tətbiqi üsullarından istifadə etməklə, statistikanın bütün sahələrini əhatə edən makro göstəricilər bazası yaradılmış və interaktiv rejimdə informasiyanın daxil edilməsi, təqdim olunması həyata keçirilmişdir. Beləliklə, dövriliyi təmin olunmaqla, 2 milyona yaxın göstəricinin interaktiv rejimdə işlənməsi təmin olunmuşdur.
Dövlət Statistika Komitəsinin müasir tələblərə cavab verən və məlumat tutumu yüksək olan Veb səhifəsi yaradılmışdır. Bu səhifənin hazırlanmasında yeni texnoloji imkanlardan istifadə edilmiş, məlumat bazasına giriş, axtarış sisteminin tətbiqi, kitabxanadan istifadə üçün geniş imkanlar yaradılmışdır. Statistikanın bütün sahələrini əhatə edən hesabat formalarının hesabat blankları, hesabatların tərtib olunmasına dair təlimatlar və hesabatların elektron formada təqdim edilə bilməsi üçün proqram vasitələri səhifədə yerləşdirilərək istifadəçilərin ixtiyarına verilmişdir. Gündəlik istifadəçilərin sayı səhifəyə müraciətin intensivliyindən asılı olaraq, 250-360 girişə bərabərdir.
Vaxtaşırı olaraq statistikanın bütün sahələrini əhatə edən illik, rüblük və digər məcmuələrin yeni məlumatlarının səhifədə yerləşdirilməsi həyata keçirilir. Səhifənin strukturunda daimi dəyişikliklər edilərək, məlumatların əldə edilməsinin asanlaşdırılması istiqamətində proqramlaşdırma və səhifənin idarə olunması işləri həyata keçirilir.
Səhifə vasitəsi ilə məlumat bazasından sorğu olunan məlumatların axtarış sistemi təşkil edilmişdir. Sorğu sisteminə daxil edilmiş məlumatların genişləndirilməsi üzrə işlər davam etdirilir.
Böyük həcmli məlumat mübadiləsinin yüksək sürətlə ötürülməsi təmin edilməklə, onun çevikliyi və etibarlılığı son dərəcə yüksəldilmiş, məlumat şəbəkəsinə icazəsiz girişlərin mümkünsüzlüyü və ötürülən məlumatların məxfiliyi təmin edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi sistemində statistik məlumatların yığılması, işlənməsi və təqdimatı prosesində standart paket olan SPSS proqram paketinin tətbiq edilməsi üçün işlər davam etdirilir.
Hazırda Baş Hesablama Mərkəzi Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 23.12.2005-ci il tarixli, 199/t saylı əmri ilə təsdiq edilmiş “Dövlət Statistika Komitəsi Baş Hesablama Mərkəzinin Nizamnaməsi” əsasında fəaliyyət göstərir. Baş Hesablama Mərkəzinin əsas vəzifələri müasir texnologiyadan geniş istifadə olunmasına əsaslanan rəsmi statistika hesabatlarının toplanması, işlənməsi, ötürülməsi və saxlanılmasından, sahə, funksional və regional avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi ilə dövlət statistik məlumatlar sisteminin qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etməkdən, statistik məlumatların ümumdövlət, sahə və regional səviyyədə təqdim edilməsindən, statistik məlumatların işlənməsi üçün alqoritm və proqram fondunu aparmaqdan, statistika orqanlarının tipik proqram fonduna olan tələbatını təmin etməkdən, avtomatlaşdırılmış proqram və layihə vasitələrini yaratmaq və tətbiq etməkdən və s. ibarətdir.
Azərbaycanın statistika orqanlarına Azərbaycan hökuməti tərəfindən mütəmadi olaraq kömək göstərilmiş, əmək şəraiti nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşdırılmış, iş yerləri genişləndirilmiş və yeni avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. 1972-ci ildə MSİ üçün yeni bina istifadəyə verilmiş, 40-dan çox rayon və şəhərdə yerli statistika orqanları üçün binalar tikilmişdir.
Bu iş hazırda da davam etdirilir. Belə ki, ölkə Prezidentinin 26.12.2007-ci il tarixli, 2583 saylı Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq, 2008-2012-ci illərdə yerli statistika orqanlarının iş şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə 25 rayon (şəhər) statistika idarəsi üçün yeni inzibati binaların tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bunlarla yanaşı, Dövlət büdcəsində statistika üçün ayrılan vəsaitin həcmi ildən-ilə artır. Qeyd etmək kifayətdir ki, 2010-cu ildə ayrılmış vəsaitin həcmi 2000-ci ildə ayrılmış vəsaitin həcmindən 6,4 dəfə, 2005-ci ildəkindən isə 2,5 dəfə çox olmuşdur.
Ölkə statistikasının həyatında Ümumittifaq Dövlət Layihə-Texnoloji İnstitutunun Azərbaycan filialının da öz yeri olmuşdur. Bu bölmə 80-ci illərdə Mərkəzi Layihə-Texnoloji Bürosunun az saylı filialından 150-dən çox işçisi olan instituta çevrilmişdir. İnstitut ölkədə mühasibat uçotunun mexanikləşdirilməsinin layihələşdirilməsi sahəsində aparıcı təşkilat kimi müəyyənləşdirilmişdi. İnstitut SSRİ MSİ baş institutunun filialı olsa da, respublikada öz fəaliyyətini Azərbaycan SSR MSİ rəhbərliyi altında həyata keçirirdi. Hazırda filialın əvəzinə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi sistemində və tabeliyində hüquqi statusa malik olan Statistik Məlumatların Elmi-Tədqiqat və Layihə-Texnoloji Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Onun funksiyalarının əsas istiqamətləri mikro, mezo və makro iqtisadiyyatın inkişafında istifadə olunan göstəricilər sisteminin proqnozlaşdırılması, sahələrarası, ərzaq, yanacaq-enerji balanslarının tərtibi metodologiyasının, siyahıyaalma və seçmə müşahidələrin aparılması üçün metodoloji materialların, uçot və statistik informasiyanın işlənməsində yeni metodların hazırlanması və bir sıra digər işlərdən ibarətdir.
Son illərdə ETLTM müəssisə və təşkilatlarda elektrik enerjisi ilə təchizatın vəziyyətinə dair seçmə müayinənin aparılması, əhalinin tibbi xidmətlərə çəkdiyi xərclərin öyrənilməsi, kənd və şəhər yerlərində əhalinin iqtisadi fəallığının öyrənilməsi üçün ev təsərrüfatlarının, cins və yaş tərkibi üzrə dinamikanın yaradılması, iqtisadiyyatın qeyri-formal bölməsində çalışanların sayı və gəlirləri haqqında birdəfəlik müayinənin keçirilməsi üçün ev təsərrüfatlarının, natamam məşğulluğun tədqiqi üçün ev təsərrüfatlarının, təkrar xammalın (tullantıların) yaranması və istifadəsinə dair; kənd təsərrüfatı istehsalçılarının bazar münasibətlərinin öyrənilməsinə dair, ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarının istehsalına dair statistik müşahidənin və əhalinin iqtisadi fəallığına dair müayinələrin keçirilməsi üçün ev təsərrüfatlarının, uşaqların sağlamlığı haqqında statistik müşahidə, ev təsərrüfatlarında sənaye fəaliyyətinin öyrənilməsi, əsas növ kənd təsərrüfatı məhsullarının balanslarının tərtibi üçün müşahidə obyektlərinin seçmə şəbəkələrini yaratmış və ya bu işlərin həyata keçirilməsində iştirak etmişdir.
Texnikanın statistika sahəsində tətbiqi ilk gündən bu sahədə xidmət və təmirin təşkilinə ehtiyac yaratmışdır. Belə bir status 60-cı illərdə hesablama texnikasına xidmət və təmir üzrə Moskva zavodunun filialında olmuşdur. Öz fəaliyyətini klaviş və yazı maşınlarının təmirindən başlayan kiçik bir sex sonralar hesablama texnikasının bütün növləri üzrə xidmət və təmiri həyata keçirən böyük işlək müəssisəyə çevrilmişdir. Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra filial öz mövcudluğunu dayandırmış, onun hesablama texnikasına xidmət və təmiri üzrə funksiyalar Baş Hesablama Mərkəzinə keçmişdir.
Ölkə statistika orqanları sisteminin tərkibində fəaliyyət göstərən daha bir təşkilat Azərbaycan MSİ-nin Tədris Kombinatı (hazırda Tədris Mərkəzi) olmuşdur. Tədris Kombinatı metodoloji və təsərrüfat maliyyə məsələləri üzrə SSRİ MSİ Kadrların hazırlanması idarəsinə tabe olmuşdur. Uzun illər ərzində fəaliyyət göstərən Tədris Kombinatı öz fəaliyyəti dövründə böyük sayda geniş profilli mühasiblər, əməliyyatçılar, mexaniklər, proqramçılar hazırlamış, statistika orqanlarının işçilərinin və müəssisə, təşkilat, nazirlik və idarələrin baş (böyük) mühasiblərinin yenidən hazırlanması üzrə tədbirlər həyata keçirmişdir. Tədris Mərkəzi 2000-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında” 13 iyun 2000-ci il tarixli Fərmanı ilə Təhsil Nazirliyinin tabeçiliyinə verilmiş olsa da, Tədris Mərkəzi və onun nəzdində olan Gəncə, Mingəçevir və Yevlax mühasiblər məktəbi, Ağdaş və Goranboy tədris məntəqələri özünümaliyyələşdirmə sistemi ilə “mühasib” və “kompüter istifadəçisi” ixtisasları ilə mütəxəssislərin hazırlanması üzrə fəaliyyət göstərir.
1987-ci ildə Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsi Azərbaycan SSR Dövlət Statistika Komitəsinə çevrilir və Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinin 30 mart 1988-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycan SSR Dövlət Statistika Komitəsi haqqında əsasnamə təsdiq edilir.
1991-ci ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra öz dövlət idarəetmə orqanlarını yaratmağa başladı və bunların arasında Dövlət Statistika Komitəsi də var idi. Bu zaman bütün inzibati ərazi bölmələrində statistika orqanları saxlanıldı, keçmiş Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat və Layihə İnstitutunun filialı və Tədris Kombinatı Dövlət Statistika Komitəsi sistemində respublika tabeli hüquqi şəxs statusuna malik təşkilata çevrildi.
Statistika orqanlarının statusunun dəyişməsi uçot və statistikanın səviyyəsinin, bazar iqtisadiyyatına keçidin mürəkkəb şəraitində müstəqil sosial-iqtisadi siyasət həyata keçirən respublika rəhbərliyinin məlumatlarla təmin edilməsinin əsas şərti olmuşdur. Belə ki, Azərbaycanın ictimai-siyasi quruluşunun dəyişməsi, iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə istiqamət götürməsi rəsmi statistikada islahatların keçirilməsinə zərurət yaratdı. Keçid dövründə Azərbaycanın siyasi və iqtisadi həyatındakı əhəmiyyətli dəyişikliklər rəsmi statistikada da müvafiq ciddi dəyişiklikləri, ümumdünya statistika praktikası, beynəlxalq standartlar, göstəricilər və iş metodları ilə yaxınlaşmaları tələb etdi. Bu məqsədlə, ölkə prezidenti tərəfindən 1992-ci ildə “Uçot və statistikanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması barədə” xüsusi fərman imzalandı. Göstərilən işlərin həyata keçirilməsində Azərbaycan Respublikası hökumətinin 8 dekabr 1992-ci il tarixli 653 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş uçot və statistika sisteminə keçilməsinin Dövlət Proqramı”nın böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin əsas hissəsinin yerinə yetirilməsi ölkə Dövlət Statistika Komitəsinə tapşırılmışdır.
1994-cü il Azərbaycan statistikasının tarixində xüsusi il olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən 18 fevral 1994-cü ildə “Statistika haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu imzalanmış və bu tarixdən qanunun qüvvəyə minməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı imzalanmışdır. Qanunda Avropa İqtisadi Komissiyasının 1992-ci il aprelin 15-də Cenevrədə keçirilən 47-ci sessiyasının qərarı ilə təsdiq edilmiş “Avropa İqtisadi Komissiyası regionunda rəsmi statistikanın əsas prinsipləri”nin bütün tələbləri nəzərə alınmışdır.
Qanunun qəbul edilməsi statistik fəaliyyətin qanuniləşdirilməsinin təmin olunmasında mühüm rol oynadı və Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq qanunvericiliklə statistika sahəsində əsas anlayışları, onun subyektlərinin hüquq və vəzifələrini, fəaliyyətinin əsas parametrlərini müəyyənləşdirdi.
Azərbaycan Respublikasında təsərrüfatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlərin Dövlət registrinin və beynəlxalq təsnifatlarla uzlaşdırılmış milli təsnifatların yaradılması, ölkə ərazisində dövlət statistika müşahidələrinin keçirilməsi, statistik sirr, dövlət statistika orqanları işçilərinin sosial müdafiəsi və s. xüsusi maddələr qanunda öz əksini tapmışdır.
Qanun dövlət statistika orqanlarının nüfuzunun artması, hesabat intizamının yüksəlməsi və dövlət məlumatlandırma sisteminin əsas tərkib hissəsi sayılan dövlət statistika sisteminin təkmilləşdirilməsində əsas rol oynayır.
Qanunda müntəzəm olaraq ölkədə həyata keçirilən islahatlar və statistikaya dair beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qəbul olunan qərarlara əsasən müvafiq dəyişikliklər aparılır. Ən böyük dəyişikliklər 2005-ci il dekabrın 23-də imzalanmış sənədlə baş vermiş və əsas məqsəd rəsmi statistika materiallarının istehsalı üçün mövcud hüquqi əsasların daha da genişləndirilməsindən, qanunu Avropa İttifaqı ölkələrinin statistika orqanlarının qanunlarına və Avropa Statistika Bürosunun tövsiyələrinə uyğunlaşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Qanunda dəyişikliklərin aparılması Azərbaycanda statistikanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması və məlumatların beynəlxalq müqayisəliliyinin təmin olunması sahəsində görülən işləri daha da sürətləndirmişdir. Qanun “Rəsmi statistika haqqında” qanun adlandırılmaqla yanaşı, ona “Statistika Şurası”, “Rəsmi statistikanın prinsipləri və müstəqilliyi”, “İnzibati statistik məlumatlara giriş”, “Rəsmi statistikanın inzibati statistika əlaqələri”, “Məxfi statistik məlumatlardan istifadə edilməsi”, “Elmi tədqiqatlar”, “Məxfi statistik məlumatların əldə edilməsi”, “Məlumatların qorunması üzrə tədbirlər”, “Məxfi statistik məlumatların yayılması” maddələri artırılmış, “Statistik sirr” maddəsi “Statistik sirr və hamı üçün açıq olan məlumatlar” adlandırılmışdır. Bu dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq, dövlət statistika orqanlarının vəzifələri, hüquqları və səlahiyyətlərinə dair və digər maddələrdə bir sıra müvafiq dəyişikliklər aparılmışdır. Bu dəyişikliklər və əlavələrin edilməsi Azərbaycan statistikasının mövcud hüquqi əsaslarının daha da möhkəmləndirilməsinə və onun beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılmasına imkan vermişdir.
Qanuna uyğun olaraq, Nazirlər Kabinetinin 4.04.2006-cu il tarixli, 95 nömrəli qərarı ilə Dövlət Statistika Komitəsi yanında Statistika Şurası yaradılmış, onun tərkibinə statistika, maliyyə, iqtisadiyyat, vergi və gömrük orqanlarının, bankların, həmkarlar ittifaqları birliklərinin, sahibkarların ictimai birliklərinin, təhsil və elmi-tədqiqat idarələrinin və statistik məlumatların istifadəçilərinin nümayəndələri daxil edilmiş, şuranın ilk iclasında Əsasnaməsi təsdiq edilmişdir.
Şura statistika sahəsində proqramların hazırlanması və həyata keçirilməsi, statistikanın təşkili, inkişafı və fəaliyyət göstərməsi üzrə məsləhətlərin verilməsi məqsədi ilə yaradılmışdır və ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərir. Şuranın üzvləri Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə 5 il müddətinə təsdiq edilmişdir.
Qanunun tələblərinə uyğun olaraq, 1994-cü ildə və sonrakı illərdə dövlət statistika sisteminin strukturunda, fəaliyyətində və statusunda yeni dəyişikliklər baş vermişdir. Bununla əlaqədar Nazirlər Kabinetinin 6.11.1995-ci il tarixli, 238 saylı qərarı ilə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi haqqında” yeni əsasnamə təsdiq edilmişdir (Əsasnaməyə uyğun olaraq, yerli statistika orqanları haqqında da əsasnamə təsdiq edilmiş və bu əsasnaməyə əsasən, statistika orqanlarının hüquq və vəzifələri genişləndirilmişdir). Əsasnamədə deyilirdi: “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi (Azərbaycan Respublikası Dövlətstatkomu) respublikanın iqtisadi və sosial sahələrində vahid metodologiya əsasında statistik məlumatlar sisteminin fəaliyyətini təmin edir. Dövlət Statistika Komitəsi Azərbaycan Respublikasının mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları sistemində fəaliyyət göstərən, statistika və uçot işinə rəhbərlik edən müstəqil mərkəzi iqtisadi dövlət idarəetmə orqanıdır”. “Statistika haqqında” Qanundakı dəyişikliklər nəzərə alınmaqla və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10.08.2004-cü il tarixli, 347 nömrəli Sərəncamının 4-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə, “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi haqqında” Əsasnamə yenidən işlənmiş və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24.11. 2005-ci il tarixli, 323 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bundan əlavə, ölkədə həyata keçirilən davamlı islahatlar, habelə “Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının Nümunəvi Əsasnaməsi”nin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 13.02.2006-cı il tarixli, 363 nömrəli Fərmanının icrasını təmin etmək və əsasnaməni Nümunəvi Əsasnaməyə uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə yenidən işlənərək Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24.06. 2009-cu il tarixli, 115 saylı Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Yenidən təsdiq olunmuş əsasnamə ölkədə statistika orqanları sisteminin fəaliyyətinin daha da təkmilləşdirilməsinə geniş imkanlar yaratmışdır.
Dövlət Statistika Komitəsi haqqında Əsasnaməyə uyğun olaraq, Aparatın şöbələrinin, sektorlarının, rayon və şəhər statistika idarələrinin (şöbələrinin), Komitəyə tabe olan qurumların – Baş Hesablama Mərkəzinin, Statistik Məlumatların Elmi-Tədqiqat və Layihə Texnoloji Mərkəzinin, Tədris Mərkəzinin əsasnamələri, habelə Aparatın şöbələrinin işçilərinin nümunəvi vəzifə təlimatı və vəzifə bölgüsü işlənib hazırlanmışdır.
Statistika sahəsində digər normativ hüquqi aktlar daima təkmilləşdirilmiş, “Azərbaycan Respublikasında statistik məlumatların təqdim edilməsi qaydaları”, “Azərbaycan Respublikası statistika sistemin gücləndirilməsi”, “Azərbaycan Respublikasında müəssisələr statistikası”, “Dövlət Statistika Komitəsinin kadr siyasətinə dair”, “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi sistemində məlumatlar texnologiyalarının inkişafı perspektivi” və “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin informasiya texnologiyalarının təhlükəsizliyi” konsepsiyaları hazırlanmışdır.
Keçən əsrin 90-cı illərində ölkədə aparılmış yeni inzibati ərazi bölgüsünə uyğun olaraq, statistika sisteminin strukturunda da bir sıra dəyişikliklər edildi və Ağstafa, Qobustan, Hacıqabul, Siyəzən, Xızı, Xocalı və Xocavənd rayonlarında, Naxçıvan Muxtar Respublikasında 1990-cı ildə Sədərək və 2004-cü ildə Kəngərli, 2009-cu ildə Naftalan Şəhər Statistika İdarəsi yaradıldı.
Beləliklə, hazırda Dövlət Statistika Komitəsi sistemində 87 təşkilat mövcuddur: mərkəzi Aparat, Naxçıvan MR Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı şəhər statistika idarəsi, 82 rayon (şəhər) statistika idarəsi (şöbəsi), Baş Hesablama Mərkəzi, Statistik məlumatların Elmi-Tədqiqat və Layihə-Texnoloji Mərkəzi.
Bu dövrdə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən yeni struktur bölmələri: qiymət statistikası, milli hesablar və makroiqtisadi göstəricilər, regionların sosial-iqtisadi inkişafı, ərzaq təhlükəsizliyi üzrə informasiya təminatı şöbələri və onun ayrı-ayrı şöbələrinin tərkibində Dövlət reyestrinin təşkili və təsnifatlar, xarici ticarət, gizli iqtisadiyyat, maliyyə və bank, turizm sektorları yaradılmışdır.
Azərbaycan Respublikasında Dövlət Statistika Komitəsinin ümumi strukturunda ciddi dəyişiklik mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının qanunvericiliklə müəyyən edilmiş fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun dövlət siyasətini və tənzimlənməsini həyata keçirmək məqsədilə baş vermişdir. Yəni Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının nümunəvi strukturu”nun təsdiq edilməsi və “Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının Nümunəvi Əsasnaməsi”nə dəyişiklik və əlavələr edilməsi haqqında fərmanlarına uyğun olaraq, 2009-cu ilin əvvəllərindən Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin mərkəzi Aparatı və regional statistika orqanları (rayon (şəhər) statistika idarələri (şöbələri)) onun strukturuna, Baş Hesablama Mərkəzi, Statistik məlumatların Elmi-Texnoloji Mərkəzi və Tədris Mərkəzi Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin tabeliyində olan və onun strukturuna daxil olmayan qurumlara (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 19.05.2010-cu il tarixli, 91 nömrəli qərarı), Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi və onun rayon statistika idarələri isə Azərbaycan Respublikasının rəsmi statistika sisteminə daxil olan qurumlara aid edilmişdir.
Hazırkı mərhələdə rəsmi statistika Azərbaycanda əhəmiyyətli sosial-iqtisadi inkişaf dəyişiklikləri, inzibati islahatlar, büdcə proseslərinin islahatları, maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartlara keçidi şəraitində inkişaf edir ki, bu da rəsmi statistika fəaliyyətində cəmiyyətin həyatındakı dəyişikliklərə tez (sürətlə) cavab verən, çevik statistik məlumatlarla təminat sisteminin formalaşmasına prinsipcə yeni yanaşmaların axtarılması və həyata keçirilməsi vəzifələrini müəyyənləşdirir.
1992-ci ildən başlayaraq, dövlət statistika orqanlarının fəaliyyəti keyfiyyətcə yeni inkişaf və istiqamət mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən statistika praktikasında istifadə olunan qayda və standartlar tədricən beynəlxalq və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılır və bu zaman ölkədə aparılan islahatlara xüsusi diqqət yetirilir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi “mərkəz” (yəni SSRİ Dövlət Statistika Komitəsi – red.) tərəfindən hazırlanan metodologiya və təlimatların istifadəçisindən beynəlxalq standartlara uyğun metodologiya və təlimatların hazırlanması mərkəzinə çevrilmişdir. 1992-2003-cü illər ərzində istər dövlət statistika hesabatları, istərsə də onların tərtib edilməsinə dair təlimatlar beynəlxalq standartlara uyğun və ölkənin dövlət dilində hazırlanmışdır. Bu dövrdə “Əsas iqtisadi-statistik göstəricilərə dair metodoloji izahat”, 3 cilddən ibarət olan “Statistika üzrə əsas metodoloji göstərişlər” kitabları hazırlanaraq nəşr edilmişdir. Ölkənin iqtisadi və sosial fəaliyyətini daha tam və dəqiq əks etdirən milli hesablar sistemi tətbiq edilmiş və BMT metodologiyası əsasında “Təmiz məhsul”, “Ümumi əlavə dəyər göstəricilərinin hesablanması”, “İstehsal və gəlirlərin yaranması hesablarının iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə tərtib edilməsi”, “Xərclər və buraxılış cədvəllərinin tərtib edilməsinə dair”, “Enerji balansı təsnifatı və strukturunun tərtib edilməsi”, “İş növləri üzrə tikinti məhsullarının fiziki həcm indekslərinin hesablanması”, “Qeyri-maliyyə aktivlərinə qoyulmuş sərmayələrin qiymətləndirilməsi”, “Milli hesablar sisteminin konsepsiyası əsasında əhalinin gəlir və xərclərinin hesablanması”, “Əmlak və avadanlığın maliyyə lizinqi üzərində statistik müşahidənin təşkili”, “Natamam məşğulluğun müəyyənləşdirilməsi”, “Registrdə “yalançı” müşahidə vahidlərinin müəyyənləşdirilməsi”, “Yerli vahidlərin uçotunun təşkili”, “Statistika orqanlarında dövriyyədə olan informasiyanın həcminin müəyyənləşdirilməsi”, “Statistikada registrlərin qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsi qaydaları”, “Fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin siyahıyaalınmasının keçirilməsi”, “İqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırması, iqtisadi siyasətin işlənməsi və monitorinqi üçün statistikadan istifadə etməklə iqtisadi modellərin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi”, “Sosial sferanın inkişafı məsələləri üzrə ev təsərrüfatlarının seçmə sosial müayinəsinin keçirilməsi”, “Statistikanın müxtəlif sahələrində müayinələrin keçirilməsinin bütün mərhələlərində keyfiyyətə nəzarət sistemi”, “İqtisadi fəaliyyət sahələri üzrə iqtisadi səmərəliliyin müəyyənləşdirilməsi”, “Maliyyə-sənaye qrupları və digər müəssisə birliklərinin statistik uçotunun təşkili”, “Başdan-başa və seçmə statistik müayinə məlumatlarının uyğunlaşdırılması”, “İqtisadiyyat, iqtisadi fəaliyyət növləri və müəssisələr üzrə əmək məhsuldarlığı göstəricilərinin hesablanması”, “Kənd təsərrüfatı statistikası da daxil olmaqla, müəssisələr statistikası üzrə seçmə statistik müşahidələrin aparılmasının yeni qaydaları”, “Qeyri-maliyyə aktivlərinə qoyulan investisiyaların uçotu”, “Qeyri-maliyyə aktivlərinə qoyulmuş sərmayələrin fiziki həcm indeksinin hesablanması”, “MHS-in hesablarının institusional sektorlar üzrə qurulması və onların göstəricilərinin müəyyən edilməsi”, “Müəssisələrin illik struktur müayinəsinin məlumatları əsasında istehsal hesabı göstəricilərinin iqtisadi fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələri üzrə hesablanması”, “Əhalinin pul gəlirləri və xərclərinin hesablanması”, “Regional ümumi daxili məhsulun hesablanması”, “Əhalinin gəlirlərinin səviyyəsi üzrə sosial-iqtisadi diferensiasiya göstəriciləri və gəlirlərin bölüşdürülməsi”, “Azərbaycanın milli iqtisadiyyatına maliyyə yardımı göstərilməsi və onun istehlak üçün səmərəliliyinin müəyyən edilməsi qaydaları”, “Əmək bazarının müayinəsi metodundan istifadə etməklə, sahibkarlıq subyektlərinin və ev təsərrüfatlarının qeyri-formal fəaliyyətinin statistik tədqiqi”, “İşçi qüvvəsi və gəlir statistikasının qarşılıqlı təsirinin ölçülməsinin təkmilləşdirilməsi”, “Küçə uşaqları”, “Əhalinin fasiləsiz təhsildə iştirakı”, “15-29 yaşlı gənclərin məktəbdən işə keçməsi”, “Peşə xəstəlikləri, istehsalla əlaqədar zədələnmələr və əməyin mühafizəsi”, “Tibbi tullantıların əmələ gəlməsi və hərəkəti”, “Gizli və qeyri-formal fəaliyyət uçota alınmaqla əmtəə dövriyyəsinin həcminin hesablanması”, “Əyləncə və mədəniyyət təşkilatlarının turizm fəaliyyəti”, “Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıqla məşğul olan fiziki şəxslərin ticarət fəaliyyətinin uçota almasının təkmilləşdirilməsi”, “Xarici ticarət əməliyyatları üzrə statistik müşahidə və orta qiymət indekslərinin hesablanması”, “Ticarət təşkilatlarının seçmə məcmusunun formalaşdırılması”, “Əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin həcminin hesablanması”, “Gizli və qeyri-formal fəaliyyət uçota alınmaqla əmtəə dövriyyəsinin həcminin hesablanması”, “Topdansatış ticarət statistikası məlumatlarının işlənməsi”, “Kənd təsərrüfatı heyvanlarının süni mayalandırılması”, “Aqroservis xidməti”, “Yabanı bitkilərin tədarükü”, “Toxum məhsullarının istehsalı və hərəkəti”, “Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının bazar münasibətlərinin öyrənilməsi”, “Mal-qara və quşlara yemlərin məsrəfinin öyrənilməsi”, “Kənd təsərrüfatı müəssisələrinə göstərilən xidmətlər və əldə edilən istehsal-texniki təyinatlı məhsulların qiymət indekslərinin hesablanması”, “Ailə kəndli və ev təsərrüfatlarının iqtisadi fəaliyyəti”, “Arıçılıq məhsullarının istehsalı”, “Əhali və kəndli (fermer) təsərrüfatlarında işçi qüvvəsinin və istehsal fondlarının dəyəri”, “Kənd təsərrüfatında işçi qüvvəsi və əsas vəsaitlərin dəyərinin öyrənilməsi”, “İşçilərin əmək haqqı və işlədikləri vaxta dair”, “İqtisadiyyatda məşğul olanların sayı və tərkibi”, “Statistik müşahidələrlə əhatə olunmayan işçilərin əmək haqqının hesablanması”, “İqtisadiyyat, iqtisadi fəaliyyət növləri və müəssisələr üzrə əmək məhsuldarlığı göstəricilərinin hesablanması”, “İstifadəyə verilmiş yaşayış binalarının keyfiyyəti və texniki xarakteristikasının öyrənilməsi”, “Tikinti üzrə rəsmi statistik hesabat formalarının tərtib edilməsi”, “Tikintisi başa çatdırılmış yaşayış binaları və onların tikintisinə çəkilən xərclər”, “Sərnişin hava nəqliyyatından istifadə edən turistlərin fəaliyyətinin öyrənilməsi”, “Su elektrik stansiyalarının işi”, “Ayrı-ayrı enerji məhsullarının (əmtəələrin) balanslarının tərtibi”, “Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların qiymət indekslərinin hesablanması”, “Mənzil bazarında qiymətlərin müşahidəsi və qiymət indekslərinin hesablanması”, “Kənd təsərrüfatına göstərilən xidmətlər və əldə edilən istehsal-texniki təyinatlı məhsulların qiymət indekslərinin hesablanması”, “İstehlak qiymətlərinin bazis indeksinin (baza inflyasiyasının) hesablanması”, “Ev təsərrüfatlarında ərzaq və qeyri-ərzaq məhsulları istehsalı”, “Ərzaq balanslarının tərtib edilməsi” kimi 500-dən çoxu metodoloji xarakterli material işlənib hazırlanmış və praktikada tətbiq edilmişdir.
Azərbaycan iqtisadiyyatının təsərrüfatçılığın bazar modelinə keçidi hələ 1991-ci ilin aprel ayında qiymətlərin liberallaşdırılması ilə başlanmışdır. Dövlət Statistika Komitəsi bu sahədə baş verən prosesləri operativ işləmək üçün seçmə qaydada sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat və ticarət müəssisələrində qiymət üzərində müşahidəni təşkil etmişdir.
Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində istifadə olunan metodlara uyğun olaraq, istehlak qiymətləri indeksinin hesablanması üzrə metodologiya hazırlanmış və təkmilləşdirilmişdir. Hazırda iqtisadi proseslərdə inflyasiyanın müəyyənləşdirilməsində bundan geniş istifadə olunur. İstehsalçıların qiymət indeksinin təşkili və təkmilləşdirilməsi üzrə də mütəmadi işlər həyata keçirilmiş, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçılarının, tikinti işlərinin, xarici ticarətdə idxal və ixrac olunan malların, investisiya mallarının qiymət indeksləri, habelə nəqliyyat sektorunda yükdaşıma tarifləri və rabitə tarifləri indekslərinin hesablanması praktikada tətbiq edilmişdir.
İqtisadi fəal əhalini, faktiki və gizli işsizliyi, müxtəlif əhali kateqoriyalarının həyat səviyyəsini əks etdirən göstəricilər sistemi təcrübədə tətbiq edilmiş, əhalinin faktiki alıcılıq qabiliyyətini izləməyə imkan verən “əhalinin sərəncamında qalan real gəlirləri” göstəricisindən istifadəyə başlanmışdır. Ev təsərrüfatı statistikası yenidən təşkil edilmişdir. Daha təmsilli göstəricilərin əldə edilməsi üçün Azərbaycanda mövcud olan bütün ev təsərrüfatlarının fərdi kompüterlərdə bazası yaradılaraq yeni reprezentativ seçmə şəbəkəsi yaradılmışdır. Yaradılmış şəbəkənin əsasında alınmış göstəricilər işdə mövcud olan əksər problemləri faktiki olaraq aradan qaldırmışdır. Eyni zamanda, mövsümiliyin yaratdığı çətinliklər tam nəzərə alınmış, kənd təsərrüfatı üzrə göstəricilərin daha dolğun şəkildə əldə olunması təmin olunmuş, coğrafi zonalar üzrə məlumatların alınması və təhlil olunması üçün geniş şərait yaranmışdır. Bu işlər həyata keçirilərkən beynəlxalq standart və tələblər bütövlükdə diqqət mərkəzində olmuşdur.
Ev təsərrüfatlarının büdcəsini əks etdirən göstəricilər sistemində nəzərəçarpacaq dəyişikliklər aparılmış, istehlak büdcəsinin hesablanması metodikası, natura şəklində gəlirlərin qiymətləndirilməsi və valyuta daxil olmalarının uçotu, şəxsi istehlakın miqdarının müəyyənləşdirilməsi metodları hazırlanaraq təcrübədə tətbiq edilmişdir.
Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazanması əvvəllər respublika üçün əhəmiyyətsiz sayılan, hazırda isə ölkəmiz üçün çox böyük əhəmiyyətə malik olan xarici ticarət statistikasının yaradılması valyuta vəsaitlərinin hərəkəti, ixrac və idxal məhsullarının fiziki həcmi, ixrac və idxal məhsulları üzrə xarici və daxili qiymətlərin nisbətləri haqqında məlumatlar əldə etməyə imkan vermişdir. Azərbaycanda xarici ticarət statistikası dünyada qəbul olunmuş qaydada – gömrük bəyannaməsi əsasında qurulmuşdur. İdxal-ixrac əməliyyatlarında fərqləri aradan qaldırmaq məqsədilə “güzgü statistikası”ndan istifadə edilməyə başlanmışdır.
Əvvəllər tətbiq edilən sahələr statistikasından mövcud müəssisələr statistikasına keçidlə əlaqədar olaraq, son illər ölkə iqtisadiyyatında baş verən sosial-iqtisadi proseslərin müxtəlif aspektlərini daha düzgün əks etdirən statistik hesabatların və göstəricilərin tərkibi müəyyənləşdirilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Hesabat formalarının inteqrasiyası həyata keçirilmiş, hesabatlarda əsas fəaliyyətlə yanaşı digər fəaliyyət növləri haqqında göstəricilərə də yer ayrılmış, ölkədə bütün fəaliyyət növləri üzrə vahid statistika formalarının tətbiqinə başlanmışdır.
İqtisadi göstəricilərə əlavələrin hesablanması metodikasının təkmilləşdirilməsi, statistik müayinələrin seçmə formada aparılmasına keçidin metodoloji təminatı üzrə işlər görülmüşdür. Beynəlxalq təşkilatların və bir sıra Avropa ölkələrinin statistika xidmətləri ilə birlikdə milli hesablar, sənaye, nəqliyyat, tikinti, əmək, kənd təsərrüfatı, ticarət, xarici ticarət, turizm, əhali miqrasiyası, qiymət, demoqrafiya və sosial statistika üzrə seçmə müayinələr keçirilmişdir. Əvvəllər təsadüfdən-təsadüfə təşkil edilən seçmə statistik müşahidələr artıq statistik fəaliyyətin əsas növlərindən birinə çevrilmişdir. Son illərdə “Ətraf mühitin əhalinin sağlamlığına təsiri”, “Ailədə təhsilə və tibbi xidmətlərə çəkilən xərclər”, “Uşaqların sağlamlığı”, “Küçə uşaqları”, “Gündüz ümumtəhsil məktəblərində, orta ixtisas təhsili müəssisələrində və ali məktəblərdə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə”, “Tibb müəssisələrində göstərilən xidmətlərin keyfiyyəti, onların dərman və avadanlıqlarla təminatı”, “Şəxs əleyhinə zorakılıq”, “Kommunal, sosial və şəxsi xidmətlərin göstərilməsi”, “İaşə və məişət xidməti ilə məşğul olan fiziki şəxslər”, “Xidmət göstərən müəssisə və idarələrdə pərakəndə satış qiymətlərinə təsir edən amillərin müəyyən edilməsi”, “Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının üzvi və mineral gübrələrdən, ziyanvericilərə qarşı mübarizə tədbirlərindən istifadə”, “Pambığın və taxılın gözlənilən məhsulunun müəyyən edilməsi”, “Suvarılan torpaqlardan istifadənin vəziyyəti, cins əkinlər”, “İqtisadiyyatın qeyri-formal bölməsində çalışanların sayı və gəlirləri”, “Uşaq əməyindən istifadənin öyrənilməsi”, “Əhalinin iqtisadi fəallığı”, “Ayrı-ayrı peşə və vəzifələr üzrə işçilərin əmək haqqı və işlədikləri vaxt”, “Əhalinin natamam məşğulluğu”, “Ev təsərrüfatlarında yanacaq və enerji istehlakı”, “Müəssisə və təşkilatların elektrik enerjisi ilə təchiz olunmasının vəziyyəti”, “İstifadəyə verilmiş yaşayış binalarının texniki xarakteristikası”, “Ev təsərrüfatlarında informasiya və kommunikasiya texnologiyalarından istifadə”, “Ev təsərrüfatlarının sənaye fəaliyyətinin öyrənilməsi”, “Sahibkarlara düşən informasiya yükünün müəyyənləşdirilməsi”, “Yük avtomobillərinin həftəlik statistika müayinəsi”, “Fərdi sahibkarların xərclərinin strukturu”, “Əhalinin vaxt büdcəsindən istifadəsi”, “Məhsul və xidmətlərin istehsalı üçün istifadə edilən mal və xidmətlər”, “Ev təsərrüfatlarında ərzaq və qeyri-ərzaq məhsulları istehsalı” kimi 100-dən çox seçmə müayinələr keçirilmişdir.
Ölkənin statistika təcrübəsində öz miqyasına görə mürəkkəb və xüsusilə irihəcmli iş sayılan siyahıyaalmalardan da geniş istifadə edilmişdir. 1990-cı ildən keçən dövr ərzində 1999-cu və 2009-cu illərdə əhalinin, 2004-cü ildə başa çatdırılmamış istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı tikililərin və turizm obyektlərinin, 2005-ci ildə kənd təsərrüfatının, 2006-cı ildə elmi təşkilatların və 2007-ci ildə fərdi sahibkarların və hüquqi şəxslərin siyahıyaalınmaları keçirilmiş və əldə olunmuş məlumatlardan ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının, demoqrafik proseslərin proqnozlaşdırılmasında geniş istifadə edilmişdir.
Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən həyata keçirilən və statistikanın beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması problemlərinin həllində böyük əhəmiyyət kəsb edən irihəcmli işlərdən biri də Statistik vahidlərin Dövlət registrinin yaradılmasıdır. “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa və hökumətin “Azərbaycan Respublikasının uçot vahidlərinin Dövlət reyestrinin yaradılması haqqında” (sonradan “Azərbaycan Respublikasının statistik vahidlərin Dövlət registri haqqında” Əsasnamə) 9 sentyabr 1992-ci il tarixli, 496 saylı qərarına uyğun olaraq registrin yaradılmasına başlanmış və 2010-cu il iyulun 1-i vəziyyətinə 92 minə yaxın hüquqi şəxs, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan 291 mindən çox fiziki şəxs və 850 mindən çox ailə kəndli təsərrüfatı haqqında məlumatlar registrə daxil edilmişdir. 1997-ci ildən başlayaraq, registr əsasında sənaye, kənd təsərrüfatı, ticarət, tikinti və nəqliyyat üzrə ilk seçmə müayinələr keçirilmiş və sonradan belə müayinələr bütün sahələrdə tətbiq edilmişdir. Bu işlərin elmi əsaslarla və beynəlxalq standartlara uyğun olaraq həyata keçirilməsi məqsədilə 2000-2001-ci illərdə “Seçmə müayinələrin aparılmasına dair” və “İqtisadiyyatın ayrı-ayrı bölmələrində seçmə müayinələrin aparılması və subreyestrlərin yaradılmasına dair” metodiki tövsiyələr hazırlanaraq nəşr edilmiş və praktikada tətbiq olunmuşdur. Hüquqi, fiziki şəxslər və ailə təsərrüfatları haqqında məlumatların qəbulu və registrə daxil edilməsi, müəssisələrin demoqrafiyasını əks etdirən məlumatların beynəlxalq standartlar səviyyəsində təşkili, “vahid” və “istehsal vahidi” ilə əlaqədar metodoloji problemlərin həll edilməsi və praktiki işdə tətbiqi həyata keçirilmişdir.
“Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin “bir pəncərə” prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 25.10.2007-ci il tarixli, 2458 nömrəli Sərəncamına müvafiq olaraq, 2008-ci il yanvar ayının 1-dən etibarən hüquqi və fiziki şəxslərin statistik vahidlərin Dövlət registrinin aparılması qeyd olunan sərəncamın tələblərinə uyğun həyata keçirilir.
Statistikada islahatların sistemli qaydada həyata keçirilməsində əsas yerlərdən birini statistik müşahidələrin bütün mərhələlərində iştirak edən və onları vahid kompleksdə birləşdirən təsnifatlar tutur. Keyfiyyətli seçmə müşahidənin aparılması yüksək səviyyəli beynəlxalq təsnifatlarla uzlaşdırılmış milli təsnifatlar sistemi yaratmadan mümkün deyildir. Bu istiqamətdə ölkə müstəqillik əldə etdikdən sonra Dövlət Statistika Komitəsində xeyli işlər görülmüş, beynəlxalq standartlara cavab verən “İqtisadi fəaliyyət növləri”, “Məhsul növləri”, “Sənaye məhsulları” (bu təsnifat MDB ölkələri daxilində ilk dəfə Azərbaycanda tətbiq edilmişdir), “Nəqliyyat statistikası üçün yük”, “Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə təsərrüfatı məhsulları”, “Bina və qurğuların funksional təyinatı”, “Faydalı qazıntılar və yeraltı sular”, “Tullantılar”, “Təhlükəli və tibbi tullantılar”, “İqtisadiyyatın sektorları”, “Sənaye məhsullarının son təyinatına görə bölüşdürülməsi, “Xarici iqtisadi fəaliyyətdə xidmətlər”, “Ölçü vahidləri”, “Valyutalar”, “Məşğulluq”, “Təhsil”, “Dünya ölkələri”, “Dövlət idarəetmə orqanlarının funksiyaları”, “Ev təsərrüfatlarında şəxsi (fərdi) istehlak məqsədləri üçün istifadə edilən mal, məhsul və xidmətlər”, “Ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatlarının məqsədləri”, “Məqsədlər üzrə istehsalçıların xərcləri”, “MHS-93-ün əsasında istehsal olunmayan aktivlər”, “Əsas fondlar”, “Dövlət hakimiyyəti orqanlarının və idarəetmə hüquqlu təşkilatlar”, “İnzibati-ərazi bölgüsü”, “Mülkiyyət növləri”, “Hüquqi vahidlərin təşkilati-hüquqi formaları”, “Bələdiyyələrin statistik ərazisi” statistik təsnifatları, habelə “Fəaliyyət, əlillik və sağlamlıq üzrə beynəlxalq təsnifat”ın Azərbaycan versiyası işlənib hazırlanmış və işdə tətbiq olunmuşdur. Göstərilənlərdən əlavə, statistika təcrübəsində istifadə etmək üçün “Avrostatın statistikaya tələbləri”nin və “Minilliyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf (tərəqqi) məsələlərinə nail olunmanın monitorinqi üçün göstəricilər”in Azərbaycan versiyaları hazırlanmışdır.
Təsnifatların düzgün tətbiq olunmasını təmin etmək məqsədilə Norbert Raynerin “Beynəlxalq təsnifatlar sistemi” kitabı azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş, “Beynəlxalq təsnifatlar və onların Azərbaycanda tətbiqi” kitabı hazırlanmışdır. Bunlardan əlavə, müntəzəm olaraq baza təsnifatlarına beynəlxalq səviyyədə yenidən baxılması ilə əlaqədar olaraq, onların milli analoqlarına yenidən baxılaraq təkmilləşdirilmişdir. Məhsul növləri təsnifatının praktikada düzgün tətbiq edilməsini təmin etmək məqsədi ilə “Məhsulun (mal və xidmətlərin) statistik təsnifatına izahlar” (4 cilddə) hazırlanmış və təcrübədə tətbiq olunmuşdur.
Ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası, onun beynəlxalq təşkilatlarda üzvlüyü statistik məlumatların bütün dünyada asan qəbul edilə bilən və ümumi qəbul edilmiş metodologiyaya uyğunlaşdırılmasında ölkə Prezidenti tərəfindən 11 avqust 1992-ci ildə qəbul edilmiş “Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş uçot və statistika sisteminə keçilməsi haqqında” Fərmanının xüsusi rolu olmuşdur. Həmin Fərmanla 1993-cü ilin yanvarın 1-dən etibarın respublikanın müəssisə və təşkilatlarında statistika və mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğun aparılmasına başlanması tapşırılmış, bu işin yerinə yetirilməsində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi və Maliyyə Nazirliyi aparıcı dövlət orqanlar kimi müəyyənləşdirilmiş və onlara tapşırılmışdır ki, ölkənin digər nazirlik, idarə və müəssisələri ilə birlikdə beynəlxalq uçot və statistika sisteminə keçmək barədə dövlət proqramı hazırlayaraq Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin təqdim etsinlər. Bu Fərmanın icrası ilə bağlı hazırlıqlar respublika hökumətinin 8.12.1992-ci il tarixli, 653 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq praktikada qəbul edilmiş uçot və statistika sisteminə keçilməsi” və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20.08.1998-ci il tarixli “1998-2002-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının dövlət statistika sistemində islahatların aparılmasına dair”, 20.02.2003-cü il tarixli fərmanları ilə təsdiq edilmiş “2003-2007-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair”, 26.12.2007-ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair” Dövlət Proqramlarının yerinə yetirilməsi Dövlət Statistika Komitəsi üçün son 17 il ərzində əsas vəzifə olmuşdur. Bu proqramların yerinə yetirilməsi Dövlət Statistika Komitəsinin beynəlxalq əlaqələrinin və əməkdaşlığının genişlənməsi şəraitində həyata keçirilmişdir.
Ölkədə milli hesablar sisteminin işlənməsi üçün əsasən Avropa İttifaqında istifadə olunan və “Birləşmiş iqtisadi hesabların Avropa sistemi” kimi məşhur olan BMT MHS variantından istifadə edilir. Bu variantdan istifadə etməklə, 1990-1998-ci illər üçün respublika səviyyəsində milli hesablar yaradılmışdır. Ümumi daxili məhsul (ÜDM) göstəricisinin milli hesablar sistemində əsas makroiqtisadi göstərici hesab edildiyini nəzərə alaraq, BMT-nin mövcud metodologiyasına uyğun olaraq Dövlət Statistika Komitəsi cari və müqayisəli qiymətlərlə sahə və bölmələr üzrə ÜDM-in illik, rüblük və aylıq hesablamalarını həyata keçirir. 1993-cü ildən başlayaraq, müqayisəli qiymətlərlə ÜDM-in aylıq qiymətləndirilməsi Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən təhlil edilir və müxtəlif nəşrlərdə dərc etdirilir. Bu işlər Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF), İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) və Dünya Bankının metodoloji köməyi və məsləhətləri ilə həyata keçirilmişdir.
1999-cu ildən MHS konsepsiyası əsasında sahələrarası balansın hazırlanması və tərtib edilməsinə başlanmışdır.
Proqramlarda nəzərdə tutulmuş tədbirlər sisteminin əsas elementlərindən biri də mövcud beynəlxalq standartlara uyğun olaraq qiymət statistikasının təkmilləşdirilməsidir. Hazırda respublikanın istehlak bölməsində inflyasiyanın səviyyəsi BVF ilə razılaşdırılmış proqram üzrə istehlak qiymətləri indeksi əsasında müəyyənləşdirilir və keçirilən monitorinqlə 112 ərzaq, 264 qeyri-ərzaq və xidmət növü əhatə olunmuşdur. Orta qiymət haqqında məlumatlarla yanaşı, hər ay istehlak bazarında əmtəə və xidmətlərin indeksi hesablanır. Oxşar iş sənaye, kənd təsərrüfatı və tikinti məhsulları istehsalçılarının, nəqliyyat, poçt və telekommunikasiya sahəsində xidmət tariflərinin, idxal və ixrac olunan mallar üzrə qiymət indeksinin hesablanmasında da yerinə yetirilir.
Dövlət Statistika Komitəsinin yaxından iştirakı ilə BVF ilə razılaşdırılmış metodologiya əsasında respublika Milli Bankı tərəfindən respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrinin bütün tərəflərini əks etdirən tədiyyə balansı tərtib edilir.
1990-cı ildən sonra statistik məlumatların müqayisəliliyini təmin etmək üçün Avropa Müqayisələr Proqramı üzrə də müəyyən işlər görülmüşdür. Bu iş əsasən üç istiqamətdə: əmtəə və xidmətlərin, investisiya mallarının və tikinti obyektlərinin orta qiymətlərinin öyrənilməsi istiqamətində aparılmışdır. Ölkənin ümumi iqtisadi inkişaf səviyyəsini müqayisə etmək, milli valyutanın real alıcılıq qabiliyyətinin paritetlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə İƏİT ekspertlərinin iştirakı ilə və MDB Dövlətlərarası Statistika Komitəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə beynəlxalq iqtisadi müqayisələr həyata keçirilmişdir. Bu işi daha yaxşı təşkil etmək və təkmilləşdirmək məqsədi ilə, 2003-cü ildə “2003-2006-cı illərdə MDB regionunda beynəlxalq müqayisələr proqramının həyata keçirilməsinə dair Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, MDB Dövlətlərarası Statistika Komitəsi və Rusiya Federasiyası Dövlət Statistika Komitəsi arasında qarşılıqlı anlaşma memorandumu” imzalanmışdır.
Statistikada həyata keçirilən yeniliklər son nəticədə öz əksini statistika orqanlarının son məhsulu olan statistik nəşrlərdə tapmışdır. Son illər bu sahədə bir sıra nailiyyətlər əldə edilmiş, nəşrlərin keyfiyyəti yaxşılaşdırılmış, mövzular genişləndirilmiş, yayılma dairəsi genişləndirilərək ingilis dilində nəşrlərə başlanmışdır. 1999-cu ildən etibarən, illik məlumatların SIDROM-la yayılması, 2002-ci ilin yekunundan isə məlumatların dövlət idarəetmə orqanlarına və kütləvi informasiya vasitələrinə eyni vaxtda çatdırılması təşkil edilmişdir. 2002-ci ildə ilk dəfə “Statistik nəşrlərin kataloqu”nun azərbaycan və ingilis dillərində dərc edilməsinə və istehlakçılar arasında yayılmasına başlanmışdır. Son illərdə geniş əhali təbəqəsinin, sahibkar, maliyyə və bank strukturlarının marağına uyğun olaraq, məlumatların sərbəst alınması hüquqlarının təmin edilməsi üçün statistik məlumatların yayılması metodlarının və qaydalarının təkmilləşdirilməsi həyata keçirilmişdir. Məlumatların istifadəçilərə elektron rabitə vasitələri, xüsusən də internetlə çatdırılması, beynəlxalq təşkilatlarla və başqa ölkələrin statistika orqanları ilə informasiya mübadiləsi təmin edilmişdir. Statistik məlumatlar mütəmadi olaraq ölkənin kütləvi informasiya vasitələrində, radio və televiziya kanallarında işıqlandırılmışdır. Rüblərin yekunları üzrə ölkənin rəsmi iqtisadi-statistik göstəricilərinə dair kütləvi informasiya vasitələrinin nümayəndələri ilə mətbuat konfranslarının keçirilməsi daimi xarakter almışdır.
“Azərbaycanın statistik göstəriciləri”, “Azərbaycan rəqəmlərdə” (qısa), “Azərbaycanın regionları”, “Demoqrafik göstəricilər”, “Ailələr”, “Qadınlar və kişilər”, “Azərbaycan gəncləri”, “Uşaqlar”, “Cinayətkarlıq və hüquqpozmalar”, “Ətraf mühit və səhiyyə”, “Təhsil, elm və mədəniyyət”, “Əmək bazarı”, “Səhiyyə və sosial təminat”, “Dövlət qulluqçuları”, “Yanacaq-enerji və material ehtiyatları balansı”, “Ticarət və xidmət”, “Xarici ticarət”, “GUAM ölkələri”, “Turizm”, “Mehmanxanaların fəaliyyəti”, “Şadlıq saraylarının fəaliyyəti”, “Sənaye”, “Nəqliyyat”, “Rabitə”, “İnformasiya cəmiyyəti”, “Kiçik sahibkarlıq”, “Tikinti”, “Ərzaq təhlükəsizliyi”, “Ev təsərrüfatlarında ərzaq əldə etmək imkanları”, “Ərzaq məhsullarının qiymətlərinin öyrənilməsi”, “Azərbaycanda informasiya cəmiyyəti”, “Mal-qara və quşların sayı”, “Kənd təsərrüfatı siyahıyaalınmasının yekunları”, “Aqrar bölmədə fəaliyyət göstərən kənd təsərrüfatı müəssisələri və fərdi sahibkarların əsas iqtisadi göstəriciləri”, “Kənd təsərrüfatı”, “Meyvə və tərəvəz”, “Heyvandarlıq məhsullarının istehsalı”, “Heyvandarlığın inkişafının əsas məsələləri”, “Dənli və dənli paxlalı bitkilər”, “Kənd təsərrüfatı müəssisələri və fərdi sahibkarların əsas iqtisadi göstəriciləri”, “Suvarılan torpaqlardan istifadənin vəziyyəti”, “Cins əkinlərin vəziyyəti”, “Aqrar islahat və kəndin sosial-iqtisadi inkişafının bəzi statistik göstəriciləri”, “Maliyyə”, “Milli hesabları”, “Sənaye”, “Kiçik sahibkarlıq”, “Telekommunikasiya və poçt”, “Meşəçilik, balıqçılıq və ovçuluq təsərrüfatları”, “Ərzaq balansları”, “Kənd təsərrüfatı istehsalçılarının bazar münasibətləri”, “Kənd təsərrüfatı istehsalçılarına xidmətlər göstərilməsinin vəziyyəti”, “Azərbaycanda qiymətlər”, “Təkrar xammal, tullantılar və onların istifadəsi”, “Fiziki şəxslərin xarici ticarət əlaqələri”, “Seçkidən seçkiyə” (qısa), “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı”, “Bakı şəhərinin qəsəbələrinin sosial-iqtisadi inkişafı”, “Yeni iş yerləri”, “Azərbaycan və Rusiya 2006” və digər nəşrlər kimi illik məcmuələrin sayı 30-a çatmış, bütün nəşrlər, habelə ayrı-ayrı məruzələr və təhlili materiallar Komitənin internet saytında yerləşdirilərək, istifadəçilərə pulsuz istifadə imkanları yaradılmışdır. Müsbət hal ondan ibarətdir ki, 2005-ci ildən başlayaraq bütün yerli statistika orqanları tərəfindən rayonun (şəhərin) statistik göstəricilərinə dair məcmuələrin hazırlanması və nəşrinə başlanmışdır.
2002-ci ildən istifadəçilərin istifadəsinə verilmiş beynəlxalq standartlara cavab verən kitabxananın (elektron versiyası ilə birlikdə) yaradılması statistik materialların (statistika metodologiyasının, standartlarının, məlumatlarının və s.) yayılmasına daha geniş imkanlar açmışdır. Ümumilikdə, son illərdə kitabxananın xidmətindən ildə 3 min nəfərdən çox, internet saytından isə 100 mindən çox adam istifadə edir.
Statistikanın bütün sahələri üzrə məlumat bazaları yaradılmış, statistik məlumatların işlənməsində coğrafi informasiya sistemlərindən istifadə olunması istiqamətləri müəyyənləşdirilmiş və tətbiq olunmuşdur. Komitənin VEB səhifəsində bütün sahələr üzrə məlumatlar yerləşdirilmiş və bu məlumatların daxil edilməsi və yeniləşdirilməsinin çevikliyi təmin edilmişdir. VEB səhifədə “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Dövlət Statistika Komitəsi haqqında Əsasnamə, Komitənin strukturu, kitabxanası, kadr siyasəti, statistik işlər proqramı, statistikanın tarixi, statistik nəşrlərin kataloqu, Azərbaycanın makroiqtisadi göstəriciləri, yeni iş yerləri, ərzaq təhlükəsizliyi üzrə informasiya sistemi, Məlumatların yayılmasının xüsusi standartı (MYXS), statistik informasiyaların məlumat bazası, metodologiyalar, statistik hesabatların formaları, xəbərlər və mətbu məlumat bölmələri yaradılmışdır. Komitənin VEB səhifəsi məlumat tutumu baxımından böyük səhifələrdən biri olmaqla ölkənin dövlət orqanlarının saytları arasında ən çox müraciət olunan saytlardan biridir. Hər gün VEB səhifəyə orta hesabla 300-350 “qonaq” (istifadəçi) daxil olur.
2003-2007-ci illərdə ölkədə statistikanın inkişafı “2003-2007-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair Dövlət Proqramı” əsasında həyata keçirilmişdir. Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş 149 tədbir üzrə (o cümlədən 75 iş kənar təşkilatlarla birlikdə) Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən beş il ərzində 284 iş həyata keçirilmişdir. 2003-2007-ci illərdə Proqram əsasında milli hesablar və iqtisadi balanslar sisteminin, sahələr üzrə makroiqtisadi göstəricilərin hesablanması metodologiyasının, sosial və demoqrafiya statistikasının, statistik məlumatların nəşri və yayılması üzrə işlərin təkmilləşdirilməsi və fərdi məlumatların qorunmasının təmin edilməsi, müəssisələr statistikasına keçidin sürətləndirilməsi, beynəlxalq standart təsnifatlar əsasında milli iqtisadi-statistik təsnifatlar sisteminin inkişaf etdirilməsi, rəsmi statistika sistemində informasiya texnologiyalarının və statistik fəaliyyətin qanunvericilik aktlarının inkişaf etdirilməsi, statistika sisteminin kadr potensialının möhkəmləndirilməsi və statistika sahəsində beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi işləri həyata keçirilmişdir. Bu işlərin yerinə yetirilməsi ölkədə aparılan islahatların, sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarının, sosial-iqtisadi və demoqrafiya siyasəti məsələləri üzrə normativ-hüquqi aktların yerinə yetirilməsinin gedişinə, həmçinin ölkə iqtisadiyyatının dünya birliyinə inteqrasiyası üzərində statistik müşahidənin təşkilinə, Azərbaycanda sosial, iqtisadi, demoqrafik, ekoloji vəziyyət haqqında tam, düzgün, elmi əsaslandırılmış rəsmi statistik məlumatların əldə olunmasına və onların beynəlxalq müqayisəliliyinin təmin olunmasına şərait yaratmışdır.
Ölkədə statistikanın yenidən qurulmasında müntəzəm olaraq beynəlxalq təşkilatların və xarici dövlətlərin milli statistika orqanlarının mümkün əməkdaşlığından geniş istifadə edilir. Avropa Statistika Bürosu ilə birlikdə Dövlət registrinin, müəssisələr statistikasının (sənaye, kənd təsərrüfatı, əsaslı tikinti və ticarət statistikası üzrə), demoqrafiya, əmək, gizli iqtisadiyyat və xarici ticarət statistikasının və statistik materialların beynəlxalq tələblərə uyğun nəşrləri, beynəlxalq standartlara uyğun təsnifatların yaradılması və təkmilləşdirilməsi, həmçinin ölkə statistika sisteminin kompüterlərlə təmin edilməsi sahəsində layihələr həyata keçirilmişdir. Bu layihələrin həyata keçirilməsi Almaniya, Hollandiya, İsveç, Finlandiya və Polşanın statistika orqanlarının ekspertlərinin yaxından köməyi ilə həyata keçirilmiş və statistikanın müxtəlif istiqamətlərində Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Statistika İnstitutu ilə sıx əməkdaşlıq yaradılmışdır.
Statistikanın inkişafında ikitərəfli əməkdaşlıqdan da geniş istifadə edilmişdir. Belə əməkdaşlıq GTZ proqramı çərçivəsində Almaniya Federal Statistika İdarəsi ilə, TİKA proqramı çərçivəsində Türkiyə Cümhuriyyəti Dövlət Statistika İnstitutu və SİDA proqramı çərçivəsində İsveç Mərkəzi Statistika Bürosu ilə olmuşdur.
Azərbaycanın dünya iqtisadi sisteminə və dünya birliyinə fəal inteqrasiyası ölkəmizdə beynəlxalq standartlara cavab verən rəsmi statistikanın formalaşdırılması sahəsində əlavə tələblər irəli sürür. Bu tədbirlər aidiyyəti istifadəçilərin düzgün və müfəssəl məlumatlara olan tələbatlarını ödəməli, statistik müşahidələrin aparılmasında yalnız yerli təcrübədə qəbul edilmiş prinsiplərdən deyil, həmçinin beynəlxalq standartlardan istifadə edilməsini və məlumatların beynəlxalq müqayisəliliyinin təmin olunmasını tələb edir. Bunları nəzərə alaraq, ölkədə rəsmi statistikasını daha da təkmilləşdirmək məqsədilə statistika sahəsində müasir metodologiyanın və beynəlxalq standartların mənimsənilməsinə yönəldilmiş beynəlxalq statistika təşkilatları və digər ölkələrin milli statistika idarələri ilə əməkdaşlıq davam etdirilmiş, 1992-2010-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi ilə Türkiyə, Almaniya, Bolqarıstan, Belarus, Özbəkistan, Qazaxıstan, Tacikistan, Rusiya, Macarıstan, Moldova, İordaniya Haşimilər Krallığının və İran İslam Respublikasının statistika orqanları ilə statistika sahəsində əməkdaşlığa dair sazişlər imzalanmışdır.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Dövlət Statistika Komitəsi BMT və onun regional iqtisadi komissiyaları, Avropa Birliyi, BVF, BƏT, Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, UNESKO, UNİSEF, İƏİT, İƏT, Beynəlxalq Nəqliyyat Forumu, Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı, “21-ci yüzillikdə inkişaf üçün statistika sahəsində əməkdaşlıq” konsorsiumu, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Beynəlxalq Yol Federasiyası, TRASECA, UNİDO, Beynəlxalq Energetika Agentliyi, Avropa İqtisadi Komissiyası, Avropa Statistika Bürosu, MDB Dövlətlərarası Statistika Komitəsi, Qara dəniz ölkələrinin Əməkdaşlıq Təşkilatı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Asiya və Sakit Okean Hövzəsi ölkələrinin İqtisadi-sosial Komissiyası, Avropa Sosial Xartiyası kimi beynəlxalq təşkilatlarla və dünyanın 40-dan çox ölkəsinin statistika orqanları ilə əməkdaşlıq edir və məlumat mübadiləsi aparır.
Bu istiqamətdə Dövlət Statistika Komitəsinin 33 ölkənin statistika orqanından və beynəlxalq təşkilatlardan 67 nümayəndənin iştirakı ilə 2002-ci ilin may ayının 13-17-də Bakıda keçirilmiş “Avropa Birliyi ilə MDB və Monqolustan arasında statistika sahəsində əməkdaşlıq üzrə əlaqələndirmə qrupunun səkkizinci iclası”nın və “MDB və Monqolustanın statistika orqanlarının rəhbərləri üçün TACIS proqramı çərçivəsində yeddinci seminar”ının təşkilatçısı olmasını Azərbaycanda rəsmi statistikanın mövcudluğu tarixində əlamətdar bir hadisə kimi qiymətləndirmək olar və bu, Avropa Birliyi Statistika Bürosu tərəfindən Azərbaycan statistikasına göstərilən etimaddır. Bu iclas və seminarın əlamətdarlığı bir də ondan ibarət olmuşdur ki, MDB məkanında Rusiya Federasiyası, Qazaxıstan və Ukraynada təşkil olunmuş belə tədbirlər sırasında birinci dəfə Azərbaycanın statistika sisteminin işinin təqdimatı həyata keçirilmişdir. İclas və seminarın yekunu üzrə Avropa Statistika Bürosunun mütəxəssislərinin qurumun rəhbərliyinə yazdıqları məruzədə göstərilmişdir ki, “bu tədbirlər Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən çox yaxşı təşkil olunmuş, uğurla və müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir. Dövlət Statistika Komitəsi seminarın uğurlu alınması üçün xeyli əmək sərf etmişdir. İclas Aİ nümayəndələri ilə birlikdə çox yaxşı düşünülmüş və təşkil edilmişdir. Bu tədbir ölkədə statistik məlumatların əhəmiyyətinin daha geniş yayılmasına kömək etmişdir…”. 2003-cü ildə “Azərbaycan və Orta Asiya Türk Cümhuriyyətlərində statistika fəaliyyətlərinin gücləndirilməsi layihəsi” çərçivəsində “Üçtərəfli qiymətləndirmə iclası”nın Bakıda təşkil edilməsi də Azərbaycan statistikası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi və Azərbaycanda statistikanın inkişafında 1999-cu il iyul ayının 1-dən rəsmi qüvvəyə minmiş Avropa İttifaqı və onun üzvü olan dövlətlərlə Azərbaycan Respublikası arasında tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında Sazişin böyük rolu olmuşdur. Belə ki, Sazişin 68-ci maddəsi statistika sahəsində əməkdaşlığa həsr olunmuşdur. Həmin maddədə deyilir:
“Bu sahədə əməkdaşlıq iqtisadi islahatlar prosesinə kömək və nəzarət üçün zəruri olan düzgün statistik məlumatlarla təminatın, həmçinin Azərbaycan Respublikasında xüsusi sahibkarlığın inkişafına kömək göstərilməsi üçün səmərəli statistika sisteminin inkişafına yönəldilmişdir. O, həmçinin məxfi məlumatların qorunmasını nəzərdə tutur. Tərəflər aşağıdakı istiqamətlər üzrə qismən əməkdaşlıq edirlər: Azərbaycanın statistika sisteminin beynəlxalq metodlara, standartlara və təsnifatlara uyğunlaşdırılması; statistik məlumatların mübadiləsi; iqtisadi islahatların idarə edilməsi və həyata keçirilməsinin zəruri makro və mikro iqtisadi statistik məlumatlarla təmin edilməsi. Birlik Azərbaycan Respublikasına bu məqsədə nail olunması üçün texniki yardım göstərilməsi yolu ilə kömək edir”.
Göründüyü kimi, Saziş ölkədə milli statistika sistemində təxirəsalınmaz və zəruri dəyişikliklərin aparılması istiqamətlərini və sistemini müəyyənləşdirmişdir.
Tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında Sazişdə nəzərdə tutulmuş göstərilən vəzifələrin yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsini təmin etmək məqsədi ilə, 22 noyabr 1999-cu ildə “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi ilə Avropa Birliyi Statistika Bürosu arasında xarici ticarət üzrə statistika məlumatlarının mübadiləsinə dair Saziş” imzalanmışdır.
Artıq beynəlxalq təşkilatlarda statistika sahəsində həyata keçirilən əməkdaşlıq öz nəticələrini verməyə başlamışdır. Belə ki, 2006-cı ildə qəbul olunmuş Avropa İttifaqı (Aİ) – Azərbaycan Qonşuluq Siyasəti Fəaliyyət Planının 2007-ci ildə icrası ilə bağlı Avropa Komissiyası tərəfindən hazırlanmış “Komissiya heyətinin iş sənədi: Azərbaycan üzrə tərəqqi haqqında Hesabat”ın 4-cü “Ticarətlə əlaqəli məsələlər, bazar və tənzimləyici islahat” bölməsində qeyd edilmişdir ki, “Dövlət Statistika Komitəsi yaxşı fəaliyyət göstərir, onun büdcəsi illik əsasda müntəzəm olaraq artırılır, . əməkdaşların çatmaması artıq problem deyildir”. İKT üzrə statistik məlumatların toplanması ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatların birgə əməkdaşlığı sayəsində hazırlanmış və “İnkişaf naminə İKT-nin ölçülməsi üzrə partnyorluq” çərçivəsində İKT statistikası məlumatlarının statistikada mövcudluq səviyyəsi xarakterizə olunan, BMT tərəfindən nəşr olunmuş “Qlobal İnformasiya Cəmiyyəti: Statistik Baxış” sənədinə əsasən, Azərbaycan Respublikası İKT statistikası ilə bağlı göstəricilərin mövcudluğu səviyyəsinə görə 238 ölkə arasında 84.1 faizlə (mövcud olan göstəricilərin ümumi göstəricilərin sayına nisbətinə görə) 30-cu, əsas göstəricilərin mövcudluq səviyyəsinə görə 36-cı (84.4 faiz) sıradadır. Dünya üzrə orta göstərici 43.5 faizdir və Azərbaycan 17 keçid ölkəsi, o cümlədən MDB ölkələri arasında 1-ci yerdə olmuşdur.
BVF-nin Statistika Departamentinin məlumat yayım standartları şöbəsinin rəhbəri Kimberli D.Zieşanq qiymət statistikası sahəsində işləri qiymətləndirmək məqsədilə Komitədə olmuş, istehlak qiymətləri indeksinin hesablanmasını yüksək qiymətləndirmiş, görülən işlərin beynəlxalq qaydalara uyğun səviyyədə təşkil olunduğu qənaətinə gələrək, indeksin əhatə dairəsi, məlumat mənbəyi, mövcud konsepsiyalara uyğunluq, şəffaflıq, tətbiq olunan statistik üsullar, son məlumatın etibarlılığı və s. kimi 22 maddə üzrə qiymətləndirmə aparmış və İQİ-nin 19 maddəsi üzrə işləri ən yüksək qiymətə layiq görmüş, 3 maddə üzrə isə ondan bir pillə aşağı qiymətləndirildiyini qeyd etmişdir.
Əldə olunmuş nailiyyətləri daha da inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan hökuməti tərəfindən 2006-cı il noyabrın 14-də qəbul olunmuş Avropaya İnteqrasiya üzrə Avropa Qonşuluq siyasəti çərçivəsində Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında Fəaliyyət Planında da Azərbaycanda statistikanın inkişafına xüsusi diqqət ayrılmışdır. Fəaliyyət Planında 2011-ci ilədək dövr ərzində Avropa İttifaqı Statistika Bürosunun tövsiyələrinə uyğun olaraq, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, statistikanın müvafiq sahələrinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması məqsədi ilə qısa və orta müddətli inkişaf strategiyasının işlənməsi, mövcud resurslar və məlumatların keyfiyyətinə olan ehtiyaclar arasında optimal balansın təmin edilməsi məqsədi ilə statistik xidmətlərin yenidən strukturlaşdırılması üçün addımların atılması, Avropa standartlarına uyğunlaşdırmaqla milli təsnifatlar sisteminin və statistik metodologiyanın təkmilləşdirilməsi, ASA-95 (Avropa Hesablar Sistemi) standartlarının tətbiqinin tam başa çatdırılması, milli statistika sistemində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının modernləşdirilməsi və biznes registrin keyfiyyətinin və əhatəliliyinin yaxşılaşdırılması kimi məsələlər nəzərdə tutulmuşdur. Bu məsələlərin yerinə yetirilməsi Azərbaycan statistikasının Avropa statistikasına inteqrasiyasına və ona uyğunlaşdırılmasına kömək göstərəcəkdir.
Göstərilən Proqramın daha yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsi üçün Tvinninq proqramı üzrə işlər həyata keçirilmiş, “Milli hesablar, müşahidə olunmayan iqtisadiyyat, biznes statistikası və istehsalçı qiymətləri indeksi sahələrinin Avropa standartlarına çatdırılması sahəsində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinə dəstək göstərilməsi”nə dair Avropa İttifaqı ilə 2 illik proqram layihəsi imzalanmış və rəsmi olaraq 2009-cu ilin noyabr ayının 13-dən onun yerinə yetirilməsinə başlanmışdır.
Bu gün heç vaxt olmadığı kimi, statistik məlumatların keyfiyyəti statistiklərin peşəkarlığından, onların statistik müşahidələri bacarıqla təşkil etməsindən və aparılmasından, respondentlərdən alınmış məlumatların təhlilindən, onların səhvlərini aşkara çıxarmaqdan, rəsmi statistika metodologiyaları əsasında göstəricilərin hesablanmasını həyata keçirməkdən ibarətdir. Təcrübə göstərir ki, statistik məlumatların toplanması yalnız çox böyük əmək və vəsait tələb etmir, həmçinin müxtəlif bilikləri, müasir iqtisadiyyat və sosial həyatı başa düşməyi tələb edir. Əgər bunlar olmasa, sosial-iqtisadi hadisələr başa düşülmürsə, onda göstəricilərin hesablanması çətinləşir, keyfiyyət aşağı düşür. Bunları, habelə ölkədəki maliyyə vəziyyətini başa düşərək, Dövlət Statistika Komitəsi 1992-ci ildən başlayaraq bu problemi TACİS proqramı çərçivəsində həll etməyə çalışmışdır. Seminar və kurslar beynəlxalq təşkilatların və xarici ölkələrin maliyyə yardımı və mütəxəssislərinin köməyi ilə həm Azərbaycanda, həm də xarici dövlətlərdə təşkil edilmişdir. Belə seminar və kurslar arasında BVF və Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi tərəfindən uyğun olaraq “MHS” və “Rəsmi statistikanın əsasları” mövzularında keçirilmiş kursları xüsusi qeyd etmək olar. Bunlardan əlavə, xarici ölkələrin bir çox ekspertləri statistikanın müxtəlif sahələri üzrə kömək göstərmək məqsədilə Bakıya gəlmiş və 1993-2010-cu illərdə Dövlət Statistika Komitəsinin 850-dən çox mütəxəssisi xarici ölkələrdə təşkil edilmiş seminar və kurslarda, beynəlxalq konfranslarda iştirak etmişdir. Mütəxəssislərin beynəlxalq statistika sahəsində bilgilərini artırmaq məqsədi ilə “Rəsmi statistikanın əsas prinsipləri”, “Beynəlxalq statistika fəaliyyətinin əsas prinsipləri” və “Avropa İttifaqına üzv ölkələrin və İttifaqın statistika orqanları üçün Avropa statistikasının Normalar Məcəlləsi”ni əhatə edən “Statistikaya dair beynəlxalq normativ hüquqi aktlardan nümunələr” kitabçası azərbaycan dilində nəşr edilmişdir.
2000-2010-cu illərdə Dövlət Statistika Komitəsi sistemində işləyən ali təhsilli qeyri-profil ixtisasa malik 130-dan çox mütəxəssis ixtisaslarını dəyişmək üçün Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinə göndərilmiş və onlar iqtisadçı diplomu almışlar.
Statistika sahəsində qarşılıqlı və səmərəli əlaqələr yaratmaq, qarşıda duran vəzifələri vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirmək məqsədilə son illərdə “Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında müqavilə (31.05.2007-ci il), “Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq qaydaları barədə razılaşma” (27.08.2007-ci il), “Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi arasında sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin dövlət və vergi qeydiyyatı məlumatlarının mübadiləsi haqqında razılaşma” (31.12.2007-ci il), “Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi arasında iqtisadi-texniki məlumatların mübadiləsi haqqında razılaşma” (18.04.2008-ci il) və “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi və Azərbaycan Türkiyə İş Adamları Birliyi arasında Partnyorluq Sazişi” imzalanmışdır.
Statistikanın inkişafının bütün tarixi ərzində və Azərbaycanda statistika orqanlarının fəaliyyətində, onun bu və ya digər mərhələlərində qarşıda duran vəzifələrin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsində mühüm rol statistik kadrlara məxsus olmuşdur. Bir qayda olaraq, statistika orqanlarında öz bilik və təcrübələrini gənc mütəxəssislər nəslinə öyrədən, statistika orqanları qarşısında duran vəzifələri yaxşı başa düşən, böyük iş təcrübəsinə malik, ixtisaslı, vicdanlı və cavabdeh kadrlar çalışmışlar. Statistika orqanlarının əməkdaşlarının iş ənənələri və vərdişləri illərlə formalaşmışdır. Nəyin bahasına olmasından asılı olmayaraq, statistik müşahidələrlə statistik vahidlərin tam əhatə olunması, statistik materialların vaxtında yığılması, işlənməsi, yayılması və hazırlanan yekun hesabatların keyfiyyətliliyinin təmin edilməsi onlar üçün xarakterik olmuşdur. Onlardan bir çoxu statistika sahəsində on illərlə işləyərək ölkənin inkişafının müxtəlif dövrlərində statistika orqanlarının qarşısında duran vəzifələrin yerinə yetirilməsində, iqtisadi təhlillərin təkmilləşdirilməsində, statistik uçotun yaxşılaşdırılmasında yüksək əmək sərf etmişlər və onların bu əməyini qiymətləndirmək çətindir.
Bu xüsusiyyətlər illərlə formalaşmış, yaradılmış və nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Məhz buna görə də, statistika orqanlarının əksər işçiləri bir qayda olaraq uzun illər öz iş yerlərində çalışmışlar və yalnız ahıl yaşlarında işdən çıxmışlar. Onlar təqaüdə çıxdıqdan sonra belə, statistika ilə uzun müddət əlaqə saxlayır, müxtəlif tədbirlərdə iştirak edirlər.
Öz həyatlarının böyük bir hissəsini statistikaya həsr etmiş insanların soyadlarını sadalamaqla qurtarmaq olmaz. Bu gün həmin veteranları müasir gənclər əvəzləyirlər ki, onlar da statistiklərin mürəkkəb, ancaq maraqlı peşələrini mənimsəyirlər.
Azərbaycanda statistikanın yaradılması və inkişafı tarixində müxtəlif vaxtlarda dövlət statistikasının yaradılmasının əsasını qoymuş və uzun illər ərzində onun təkmilləşdirilməsində yaxından iştirak etmiş və müxtəlif dövrlərdə ona rəhbərlik etmiş Vladimir Smirnov (09.08.1920 – 26.02.1927), Həmid Sultanov (26.02.1927 – 27.10.1928), Böyükağa Talıblı (27.10.1928 – 23.10.1929), İ.Əliyev (23.10.1929 – 04.09.1932), Aleksandr Qindin (04.09.1932 – 03.03.1934), Nağı Bağırov (03.03.1934 – 28.09.1936), İlya Peçerskiy (28.08.1936 – 26.09.1937), Əli Abdulov (26.09.1937 – 21.06.1942), Səməd Süleymanov (21.06.1942 – 01.04.1963), Hüseyn Zeynalov (01.04.1963 – 27.09.1974), Sabit Abbasəliyev (01.10.1974 – 14.12.1979), Xəlil Məmmədov (25.05.1983 – 26.01.1989), Əjdər Əliyev (26.01.1989 – 09.05.1993) və Arif Vəliyevi (14.12.1979 – 25.05.1983 və 09.05.1993-cü ildən hazırkı dövrədək), bundan əlavə, ölkədə statistikanın yaradılmasında, inkişafında, təkmilləşdirilməsində və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasında N.Tağızadə, S.Rudşteyn, İ.Reznikov, İ.Gülməmmədov, Y.Gəncinski, B.Mixels, Ş.Əfəndiyev, F.Abidov, Ş.Məmmədov və A.Mansurovun əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Statistikanın bir çox əməkdaşları statistika orqanlarında müvəffəqiyyətli işlərinə görə orden və medallarla, fəxri fərmanlarla mükafatlandırılmış, respublikanın “Əməkdar iqtisadçı”sı adına layiq görülmüşdür. Əldə olunan məlumatlara görə, 20-ci əsrin 50-ci illərindən sonra 50 nəfər ordenlə (o cümlədən 1 nəfər “Lenin” ordeni, 10 nəfər “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordeni, 4 nəfər “Xalqlar Dostluğu” ordeni, 1 nəfər “Oktyabr İnqilabı” ordeni, 4 nəfər “Şərəf” ordeni, 30 nəfər “Şərəf Nişanı” ordeni ilə), 67 nəfər medallarla (o cümlədən 2 nəfər “Əmək rəşadəti”, 28 nəfər “Əməkdə fərqlənməyə görə”, 12 nəfər “Fədakar əməyə görə”, 25 nəfər “Əməkdə fədakarlığa görə”), 87 nəfər Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə mükafatlandırılmışdır. Bundan əlavə, 21 nəfərin adı SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsinin “Fəxri Kitabı”na, 85 nəfərin adı isə Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin “Fəxri Kitabı”na yazılmışdır, 230 nəfər SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsinin və 74 nəfər Azərbaycan SSR Mərkəzi Statistika İdarəsinin Fəxri Fərmanı ilə təltif edilmişdir. Əmək fəaliyyətlərinə görə 18 nəfər, o cümlədən Abidov F.C., Bəndəliyev Z.A., Zeynalov H.Y., İsmayılzadə Y.B., Əfəndiyev Ş.M., Məmmədov Ş.A., Rzayeva H.B., Hacıyev S.C., Kotelevskaya Q.S., Sadikova S.Ə., Fərziyev H.A., Vəliyev S.C. və digərləri Azərbaycanın SSR-nin “Əməkdar iqtisadçı”sı adına, 65 nəfər isə “Əmək veteranı” adına layiq görülmüşlər.
Bu ənənələr Azərbaycan öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra da davam etdirilir. Son illərdə öz fəaliyyətində fərqləndiklərinə görə 1 nəfər 3-cü dərəcəli “Vətənə xidmətə görə” ordeni, 2 nəfər “Tərəqqi” medalı, 1 nəfər isə “Dövlət Qulluğunda fərqlənməyə görə” medalı ilə təltif olunmuşdur.
Bunlardan əlavə, statistik kadrların yüksək vəzifələrə irəli çəkilməsinə də xüsusi diqqət yetirilmişdir. 1970-1980-ci illərdə S.Abbasəliyev Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti sədrinin müavini, Dövlət Plan Komitəsinin sədri vəzifəsinə təyin olunmuş, E.Qəhrəmanov Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə işə qəbul edilmişdir. Bu ənənə Azərbaycan öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra da davam etdirilmişdir. Müstəqillik dövründə E.Qəhrəmanov Milli Məclisin deputatı seçilmiş, N.Babayev və M.Yusibov Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının şöbələrinə işə qəbul edilmiş, yerli statistika orqanlarında uzun illər işləmiş və təcrübə toplamış kadrlardan Saatlı Rayon Statistika İdarəsinin rəisi R.Salahov, Sabirabad Rayon Statistika İdarəsinin rəisi V.Həsənov, İsmayıllı Rayon Statistika İdarəsinin rəisi P.Ağayev, Qobustan Rayon Statistika İdarəsinin rəisi S.Cəfərli və Qusar Rayon Statistika İdarəsinin rəisi Ş.Paşayev müvafiq rayonlarda icra hakimiyyəti başçılarının müavini vəzifələrinə təyin olunmuşlar. Statistikanın bütün tarixində gənc kadrların statistika sistemində yüksək vəzifələrə irəli çəkilməsi də bir ənənə halını almışdır.
Bütün yuxarıda qeyd olunanlar, yəni statistika sahəsində əldə olunan nailiyyətlər dövlətin və hökumətin yüksək qayğısı sahəsində mümkün olmuşdur. Ulu öndər H.Əliyev öz çıxışlarında statistikaya yüksək qiymət verərək aşağıdakıları qeyd etmişdir: “Statistika Komitəsi əsas dövlət orqanlarından biridir” və “Bizim Dövlət Statistika Komitəsi var, çox düzgün statistika aparır”.
Bu il Azərbaycanın hazırkı ərazisində statistikanın bu və ya başqa formada təşkilindən 164 il keçir, rəsmi statistikanın isə 90 yaşı tamam olur. Bu gün ölkə statistika sistemi yüksək ixtisaslı həmfikirlərin yaradıcı kollektividir. Öz fəaliyyətlərinin bir çox istiqamətləri üzrə MDB ölkələri arasında öncül yerlərdən birini tutur. Hazırda Azərbaycanın statistika sistemində 1490 nəfər işləyir və onlardan da 174-ü Dövlət Statistika Komitəsinin mərkəzi Aparatında, 1040 nəfəri isə rayon (şəhər) bölmələrində çalışırlar. Halbuki Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının 17 dekabr 1922-ci il tarixli iclasının 41 saylı protokolu ilə 1923-cü il üçün Mərkəzi Statistika İdarəsinin ştatı 52 nəfər təsdiq edilməsini, göstərilən qərarda rayon statistika büroları üçün ştatların 3 nəfər müəyyənləşdirildiyini və 1920-ci illərin sonuna təqribən 60 rayon bölümünün mövcud olduğunu nəzərə alsaq, bizim hesablamalarımıza görə, yerli statistika orqanlarında təqribən 200 nəfər, ümumilikdə statistikada təqribən 250 nəfər çalışmışdır.
1993-2010-cu illərdə statistika sahəsində islahatların əsas istiqamətləri ölkəmizdə həyata keçirilən islahatlar və onların inkişafının baza şəraiti ilə sıx əlaqədə hazırlanmışdır. Bunlardan ən əsasları ölkədə statistikanın təşkilinin milli sisteminin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq və dünya standartları nəzərə alınmaqla, statistikada ölkənin öz modelinin yaradılması, baş verən ictimai-iqtisadi hadisələrin məlumatlarla əks etdirilməsinin ümumi prosesində Dövlət Statistika Komitəsinin inteqrasiya funksiyasının gücləndirilməsi, statistik məlumatların obyektivliyinin təmin edilməsi və s. ibarətdir. Bu prinsiplər əsasında bazar münasibətləri və ona keçid dövründə iqtisadiyyatı kompleks xarakterizə edən statistik göstəricilər sistemi işlənib hazırlanacaqdır.
Statistiklər öz ad-sanlarının statistikanın yenidən qurulmasının müvəffəqiyyətindən, peşəkarlığın artırılmasından, mütəxəssislərin fəallığından asılı olduğunu və hələ çox işlər görülməsinin vacibliyini başa düşərək, yüksək nüfuz iddiasında deyillər. Hər şeydən əvvəl isə, ictimaiyyətin statistikaya inam və etimadını qazanmağı, statistikanın təkmilləşdirilməsi prosesinin gərəkliliyini qəbul edərək, bu istiqamətdə müəyyən addımlar atırlar.
Statistikanın hüquqi cəhətdən müdafiə olunmasının gücləndirilməsi, dövlət statistika orqanlarının qanunvericilik statusunun daha da dəqiqləşdirilməsi yeni şəraitdə prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Burada, tabeliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, uçot və hesabat sahəsində bütün müəssisə və təşkilatların öz vəzifələrini düzgün başa düşmələri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Statistikaya qarşı mədəni münasibət hər hansı bir qanunun qəbul edilməsi ilə deyil, cəmiyyət üzvlərinin özlərinin onu dərindən dərk etməsi ilə yarana bilər. Statistika fəaliyyətinin beynəlxalq səviyyəyə tam çatdırılması və bu əsasda ölkədə statistika xidmətinin nüfuzunun qaldırılması üçün məqsədyönlü və gərgin iş aparmaq lazımdır.
Azərbaycanın statistikləri qarşıda duran vəzifələri dərk edərək inanırlar ki, yaxın gələcəkdə dünya standartlarına uyğunlaşdırılmış, bütün ölkə əhalisi tərəfindən dəstəklənən keyfiyyətli və obyektiv statistikanın yaradılması işi başa çatdırılacaqdır. Statistikanın dünya statistikasına inteqrasiyası tam həyata keçiriləcək və bu işdə istiqamətverici sənəd 1999-cu ilin iyul ayının 1-dən qüvvəyə minmiş “Avropa Birliyi ilə Azərbaycan arasında tərəfdaşlıq və əməkdaşlıq haqqında Razılıq”ın 68-ci “Statistika sahəsində əməkdaşlıq” maddəsi, Azərbaycan Hökuməti tərəfindən 2006-cı il noyabrın 14-də qəbul olunmuş Avropa qonşuluq siyasəti çərçivəsində Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında Fəaliyyət Planının statistikaya həsr olunmuş bölməsi, statistikanın inkişafına dair hər 5 ildən bir qəbul edilən Dövlət proqramları, 2000-2001-ci illərdə hazırlanmış “Azərbaycan Respublikası statistika sisteminin gücləndirilməsi”, “Dövlət Statistika Komitəsinin kadr siyasətinə dair”, “Azərbaycan Respublikasında müəssisələr statistikası”, “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi məlumat texnologiyalarının inkişafı” və “Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlar texnologiyasının inkişafı üzrə texniki və texnoloji siyasəti” konsepsiyaları olacaqdır. Beynəlxalq əməkdaşlıq qismən Azərbaycan statistika sisteminin beynəlxalq metodlara, standartlara və təsnifatlara uyğunlaşdırılması, statistik məlumatların mübadiləsi, iqtisadi islahatların idarə edilməsi və həyata keçirilməsi üçün zəruri makro və mikro iqtisadi statistik məlumatlarla təminatı istiqamətlərində həyata keçiriləcəkdir.
Ölkənin bazar iqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar olaraq, statistikanın qarşısında kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur və bu tədbirlər “2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında rəsmi statistikanın təkmilləşdirilməsinə dair” Dövlət Proqramı ilə müəyyənləşdirilmişdir. Dövlət Proqramına uyğun olaraq, 2012-ci ilədək iqtisadi sahələr üzrə makroiqtisadi göstəricilərin və onların hesablanması metodologiyasının, beynəlxalq statistika standartlarının tələblərinə əsasən statistik müşahidələrin və göstəricilərin metodologiya və proqramlarının təkmilləşdirilməsinə, iqtisadi-statistik standart təsnifatlar sisteminin inkişaf etdirilməsi və beynəlxalq səviyyədə qəbul edilmiş təsnifatlara uyğun milli statistika təsnifatlarının hazırlanması və ölkə praktikasında tətbiqinə, statistik müşahidələrin müasir metodlarının tətbiqi əsasında respondentlərə düşən məlumat yükünün minimuma endirilməsinə, dövlət hakimiyyəti orqanlarının hazırladığı statistik informasiya resurslarının inteqrasiya və uyğunlaşdırılmasına, müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi əsasında rəsmi statistika orqanlarında statistik informasiyaların toplanması, işlənməsi, saxlanması və yayılması sisteminin yeniləşdirilməsinə, statistik informasiyanın istifadəçiləri ilə qarşılıqlı əlaqə sisteminin inkişafına, beynəlxalq əməkdaşlığın təşkili və genişləndirilməsinə və yerli statistika orqanlarının iş şəraitlərinin yaxşılaşdırılmasına xüsusi diqqət yetiriləcəkdir. Bu işlər yerinə yetirilərkən ölkədə aparılan iqtisadi islahatlar haqqında beynəlxalq standartlara cavab verən statistik məlumatların keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasına xüsusi fikir veriləcəkdir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyatlar

1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 61, iş 1, 203, 422
2. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 77, iş 289
3. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 271, iş 38
4. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 410, iş 8, 9, 11, 80, 171, 179, 189, 329
5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi – fond 379, siyahı 1, iş 385, 1580, 1856, 2298, 2389, 2835, 2946, 4700, 5347, 6475, 6891, 7034, 7152
6. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi – fond 2941, siyahı 7, iş 1028, 1101, 1210, 1872, 2342
7. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 410a, iş 166
8. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 411, iş 56
9. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 412, iş 81
10. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 2511, iş 100, 101, 175, 416, 423, 425, 530, 535
11. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi sənədlər Arxivi – fond 1, siyahı 42, iş 1373; fond 1, siyahı 7,
iş 2699; fond 1, siyahı 8, iş 5249; fond 1, siyahı 42, iş 1373
12. “Dekret Azerbaydjana – 1920” kitabı, Bakı
13. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin arxivi – fond 2511, siyahı 16 – iş 3, 4, 68; siyahı 16-l – iş 1, 13, 43, 45, 49; siyahı 16-l/1 – iş 180
14. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 1-ci cild, Bakı, 1976
15. “Azərbaycan tarixi”, 2-ci cild, Bakı – 1964
16. Rusiya Dövlət Statistikası – 1802-1996, Moskva, 1996
17. Azərbaycan SSR Daxili İşlər Nazirliyinin Arxiv İdarəsi, Azərbaycan SSR Oktyabr İnqilabı və Sosialist Quruculuğu Mərkəzi Dövlət Arxivi – bələdçi (soraq kitabçası),
M.İ.Naydelinin redaktəsi altında. Birləşmiş Nəşriyyat. Bakı, 1959.

Похожие статьи

• Azerbaycan tarixi 5ci cild

  Azerbaycan tarixi 5ci cild Bundan əlavə, Rusiya 1836-cı ildə müstəqil Alban kilsəsini ləğv etdi və onu erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə verdi….

• Azerbaycan tarixi 3 cild

  Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (2007) Именно в этот период появляются географ, этнограф, поэт и историк Гаджи Зейналабдин Ширвани, объехавший…

• Azerbaycan tarixi 7 cildde 2-ci cild

  Azerbaycan tarixi 7 cildde 2-ci cild İkinci mərhələ VIII əsrin əvvəllərindən Qərbi İranda və İraqda Büveyhilərin hakimiyyət başına gəlməsinəqədərki dövrü…

• Azərbaycan tarixi esrin muqavilesi

  Srin müqaviləsi Saziş təsdiqləndikdən sonra AÇG-də tərəfdaşların yeni iştirak payları belədir: BP – 30,37%; AzACG (SOCAR) – 25%, “Chevron” – 9,57%,…

• Azərbaycan qeyri-maddi tarixi

  Azərbaycan qeyri-maddi tarixi (d) təbiətə və kainata aid bilik və təcrübələr; Azərbaycan qeyri-maddi tarixi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi…