Azərbaycanda mövcud dinlər

Odun hər cür çirkinliyi, rəzaləti yox etdiyinə, insanlara təmizlik gətirdiyinə inam bəslənmişdir. Novruz bayramı ilə günümüzədək gəlib çatan od ayin və mərasimləri Azərbaycanda atəşpərəstliyin güclü ənənələri olduğunu göstərir.

Azərbaycan

Azərbaycanın tarixi inkişafının xüsusiyyətləri, coğrafi mövqeyi, əhalisinin etnik tərkibi burada müxtəlif dinlərin mövcudluğuna şərait yaratmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə bütpərəstlik, zərdüştlük, yəhudilik, xristianlıq, islam və bir çox başqa dini inanclar ölkədə bu və ya digər dərəcədə yayıla bilmiş, bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərmiş, dini həyatın özəlliyini şərtləndirmişdi.

Bütpərəstlik

Çoxallahlılıqla bağlı inancların məcmusu kimi bütpərəstlik ibtidai dinlərin zəminində yaranmışdır. Azərbaycan əhalisinin bütpərstlik təsəvvürlərinin kökləri çox qədimlərə gedib çıxır və animizm, fetişizm, totemizm, şamanlıqdan tutmuş tanrıçılığa qədər müxtəlif xalq inanclarını ehtiva edir. Filoloji və etnoqrafik araşdırmalar ölkə ərazisində bütpərəstliyin mənzərəsini yaratmağa imkan verir. Arxeoloji qazıntılar Xınıslı, Dağkolanı, Çıraqlıda qədim tarixə malik iri daş bütlər, İsmayıllıda antropomorf fiqurlar, Mingəçevirdə gil heykəllər aşkar etmişdir. Dədə Qorqud dastanlarında tanrıçılıq inanclarına aid nümunələr tapmaq mümkündür.

Bütpərəstliklə bağlı ayinçilik çox vaxt sintez halında təmsil olunmuşdur, yəni inanclar bir-birindən az fərqlənmiş, biri digərindən təsirlənmiş, bir-birini tamamlayaraq bölgə əhalisinin mənəvi dəyərlər sisteminin təşəkkülündə birgə iştirak etmişdir. Qədim Azərbaycan ərazisində ölmüş əcdadların ruhlarına, qayalara və ağaclara (qayın, palıd və s.), müxtəlif təbiət hadisələrinə və səma cisimlərinə pərəstiş güclü olmuşdur. Strabon Qafqaz albanlarının Günəşə, Aya, Göyə sitayiş etdikləri barədə xəbər verir. Tanrı xan adı ilə tanınan palıd ağacına da pərəstiş edilir, at qurban kəsilirdi. Movses Kalankatvasi Alban hökmdarlarının xristianlığı yaymaq üçün bütpərəstliyə qarşı çağırışları, ağac bütləri kəsib atmaları barədə məlumat verir.

Bir çox Şərq xalqları kimi qədim azərbaycanlılar arasında da kainatın dörd əsas ünsürdən — torpaq, hava, su və oddan ibarət olduğu barədə təsəvvürlər geniş yayılmışdı. Atəşpərəstlik də bu təsəvvürlərlə bağlı inanclar zəminində meydana çıxmışdır. Azərbaycan ərazisində məskunlaşan əhalinin böyük bir qismi odu müqəddəsləşdirmiş, ona sitayiş etmişdir.

Odun hər cür çirkinliyi, rəzaləti yox etdiyinə, insanlara təmizlik gətirdiyinə inam bəslənmişdir. Novruz bayramı ilə günümüzədək gəlib çatan od ayin və mərasimləri Azərbaycanda atəşpərəstliyin güclü ənənələri olduğunu göstərir.

Atəşpərəstlərin məbədi Atəşgah adlanır. Azərbaycan ərazisində Atropatenanın dini mərkəzi Qazakada, Bakı, Şamaxı, Salyan və Lənkəranda atəşgədələr olmuşdur. Suraxanıdakı atəşgah Hindistandan gələn atəşpərəstlərə xidmət üçün 18-ci əsrdə tikilmişdir.

Qafqaz Albaniyasında atəşpərəstlik xristianlıq tərəfindən təqibə məruz qalsa da, mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmişdir. İslamın Azərbaycana gəlişi ilə atəşpərəstlik tədricən əhəmiyyətini itirmiş və aradan qalxmışdır.

Zərdüştlük

Zərdüştlük atəşpərəstliyin içindən çıxsa da, müstəqil din kimi meydana gəlmişdir. M.Boys zərdüştiliyin Vəhy dinlərindən ən qədimi olduğunu qeyd edir. Bu dinin müqəddəs kitabı Zənd-Avestaya daxil olan Qatalar din müəllimi və peyğəmbər Zərdüştə (e.ə. VI əsr) səmadan nazil edilmişdir. Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Zərdüştün atası Azərbaycandan olmuşdur. Zərdüştiliyə görə, dünyada iki başlanğıc — Xeyir və Şər başlanğıcları mövcuddur və bunlar daima bir-birilə mübarizə aparır. İşıq, Xeyir və Ədalət dünyasını Hörmüzd (Ahura-Mazda), Qaranlıq, Şər və Zülm dünyasını Əhrimən (Ahura-Manyu) təcəssüm etdirir. Bu mübarizədə son təqdirdə Xeyir qalib gələcək və Hörmüzdün Şərə və Zülmətə qarşı fəal ardıcılları axirət səadətinə qovuşacaqlar. Axirət səadəti, günah və savab haqqında təsəvvürlər zərdüştiliyin yetkin din olduğuna dəlalət edir. Zərdüşt insanları daha ədalətli, daha təmiz olmağa, hər cür natəmizliyə qarşı mübarizə aparmağa çağırırdı.

Zərdüşti əqidələrində od mühüm yer tuturdu və buna görə zərdüştiləri çox vaxt atəşpərəst hesab edirlər. Zərdüştilər ölmüş adamların cəsədlərini murdar hesab etdikləri üçün torpağa tapşırmır, dağlarda hazırladıqları xüsusi yerlərdə saxlayırdılar ki, qurd-quş yesin. Yalnız bundan sonra təmizlənmiş sümüklər yığılaraq dəfn edilirdi.

Zərdüşti əqidələri e.ə. III əsrdən etibarən ehkam səciyyəsi daşımağa başlamışdır. Azərbaycan ərazisində Dərbəndə qədər zərdüştilik sasanilərin hərbi-siyasi uğurları ilə bağlı olaraq yayılmağa başlamışdır. Yeni dinin təbliği məqsədilə bu ərazilərə iranlı zərdüştilər köçürülürdü. Eyni zamanda Azərbaycanda zərdüştilik yerli xüsusiyyətlər də kəsb etmişdir. Qafqaz albanları ölənləri ilə birlikdə onların sağ ikən istifadə etdikləri bəzək əşyalarını və qab-qacaqlarını da dəfn edirdilər. O dövr azərbaycanlıları arasında ölüləri sümükləri təmizləndikdən sonra üfqi vəziyyətdə yerləşdirilmiş iri küp qəbirlərdə dəfn etmək adəti barədə məlumat vardır. Ölüləri torpaqda, saxsı tabutlarda, yeraltı sərdabələrdə, oyuq qəbirlərdə dəfnetmə adətləri də mövcud olmuşdur.

Azərbaycan ərazisində nüfuz dairəsini genişləndirmək üçün sasanilərlə bizanslılar arasında şiddətli mübarizə getmiş, nəticədə gah zərdüştilik, gah da xristianlıq güclənmişdir. Belə bir şəraitdə bölgəyə gələn islam sürətlə və nisbətən dinc yolla yayılmaq imkanı əldə etmişdir.

Orta əsrlərdən etibarən zərdüştilik Azərbaycanın mədəni-siyasi həyat tələblərinə cavab verə bilməmiş və əhəmiyyətini büsbütün itirmişdir.

Yəhudilik

Yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. Movses Kalankatvasi dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu barədə fikirləri fərqlidir.

Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış və Midiyada məskunlaşdırılmış İsrail oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuş, Fələstindən kənarda yaşamış və xristianlıq yəhudiliyin içindən çıxan bidətçi bir firqə kimi təşəkkül tapmağa başlayanda İsa Məsihi təqib edənlər arasında olmamışlar. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qarışıq bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar.

Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi Qafqaza Sasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531-579) tərəfindən köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopatamiyadan köçürtdüyü farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır.

Hər halda deyə bilərik ki, dağ yəhudiləri Azərbaycana sasanilərin siyasəti ilə bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini, adət-ənənələrini, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub saxlamışlar.

Xristianlıq

Xristianlıq Azərbaycan ərazisinə yeni eranın ilk əsrlərində, hələ İsa Məsihin həvariləri dövründə Qafqaz Albaniyası vasitəsilə nüfuz etmişdir. 70-ci ildə Yerusəlimin (Qüdsün) süqutundan sonra yəhudilərin Qafqaza köçürülməsi güclənir. Gələnlər İsanın göstərdiyi möcüzələrdən danışırlar. Bu cür təbliğin təsiri altında bölgədə ilk xristian icmaları yaranır. Albaniyada xristianlığın yayılmasında bu dövr həvari (sirofil) dövrü adlanır və həvarilərdən Varfolomey və Faddeyin adları ilə bağlıdır. Həvari Faddeyin şagirdlərindən olan Yelisey Yerusəlimin birinci patriarxı Yəqubun xeyir-duası ilə yeni dini təbliğ edə-edə Aqvan diyarına gəlib çıxmış və Kiş adlı yerdə kilsə tikmişdir. Bu kilsə Ermənistandakı birinci xristian kilsəsindən qabaq tikilmişdir. Sonra Yelisey Çolaya (Dərbəndə) yollanmış, daha sonra isə Samur çayını keçib dinin təbliğini davam etdirmiş, Helmes kəndində bütpərəstlər tərəfindən öldürülərək bir çalaya atılmışdır. Sonralar Alban məliki Vaçaqanın göstərişi ilə Yeliseyin cəsədinin qalıqları Xruq kəndində torpağa tapşırılmış, çalanın üzərində isə kiçik bir məbəd tikilmişdir.

313-cü ildə Roma imperatoru Konstantin xristianlığa etiqad üzərindən qadağanı götürəndə Alban hökmdarı Urnayr xristianlığı dövlət dini elan edir. Bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda xristianlığın yayılmasının qrekofil dövrü adlanan yeni dövrü başlanır. Akademik Z.Bünyadov göstərir ki, Urnayr, II Vaçe və III Vaçaqan ölkədə xristianlığı yaymaq üçün mübarizə aparmışlar. IV-V əsrlərdə ruhanilik və kilsə iyerarxiyası təşəkkül tapır. Katolikosun göstərişi ilə feodallar öz ərazilərində kilsə üçün xüsusi yerlər ayırırdılar. Bölgədə kilsələr tikilir, dini kitablar siryani, arami və yunan dillərindən Alban dilinə tərcümə edilirdi. Sinayda aşkar edilmiş “Alban yazısında və Alban dilində” leksionari dünyada xristianlığın ən qədim kütləvi qiraət kitablarından sayılır.

451-ci ildə Xalkidon kilsə toplantısında Albaniya monofizitliyə üstünlük verir. V-VI əsrlərdə ölkə ərazisində monofizitlərlə diofizitlər arasında mübarizə güclənir. VI əsrin sonu-VII əsrin əvvəllərində Alban kilsəsi diofizitliyi qəbul edir.

Alban katolikosunun iqamətgahı Çoqay şəhərində yerləşirdi. 552-ci ildə iqamətgah Bərdəyə köçürülmüşdür. İslam fütuhatlarından, xüsusilə Alban məlikliyinin süqutundan sonra ölkədə xristianlığın rolu zəifləmiş, kilsələrdə ibadət erməni dilində aparılmış, Alban dili sıxışdırılıb çıxarılmışdır. VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan ərazisində müstəqil dövlətlər yarananda Alban kilsəsi yenidən avtokefal kilsə statusunu bərpa etmişdir. X-XI əsrlərdə bölgədə şərq xristianlığı nüfuzunu müəyyən dərəcədə qoruyub saxlaya bilmişdi. Bu durum XVIII əsrə kimi beləcə davam etmişdir. 1836-cı ildə çar hökuməti Sinodun təqdimatı ilə Alban kilsəsini ləğv edir, kilsənin bütün əmlakı Eçmiədzin katolikosluğuna verilir. XX əsrin 80-90-cı illərində Alban kilsəsi bir daha bərpa olunur. 2003-cü ildə Alban-udi xristian icması dövlət qeydiyyatından keçir. Bu, Şəkidəki Kiş kilsəsinin bərpasından sonra olmuşdur. Hazırda Qəbələ rayonunun Nic kəndindəki kilsənin də bərpası davam etdirilir.

Azərbaycanda xristianlıq özünün pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq qolları, habelə müxtəlif sektant icmaları ilə təmsil olunmuşdur. Dövlət qeydiyyatında 5 erməni-qriqorian icması vardır.

Pravoslavlıq. Provaslavlıq Azərbaycana XIX əsrin əvvəllərindən etibarən rus çarizminin bölgədə yeritdiyi “köçürmə siyasəti” çərçivəsində nüfuz etməyə başlamışdır. Bakıda ilk pravoslav kilsəsi 1815-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Rus pravoslav kilsəsində baş verən parçalanmanın ağır nəticələrindən sığortalanmaq üçün sektant xristianların Qafqaza sürgünü başlanır. Azərbaycanda ilk rus köçkünləri 1834-cü ildə Şamaxı qəzasında Altıağac kəndini, 1838-ci ildə Lənkəran qəzasında Vel kəndini, 1842-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında Borisı – Ruslar, 1844-cü ildə isə Slavyanka kəndlərini salırlar. 1868-ci ildə Bakı quberniyasının ərazisində 21 sektant kəndi var idi ki, burada 13 min sektant yaşayırdı.

Katolisizm. Bakıda ilk Roma-katolik prixodu XIX əsrin 50-ci illərində rus ordusu tərəfindən hərbçi katoliklərin Qafqaza sürgün edilməsi ilə əlaqədar olaraq yaradılmışdır. Prixod Tetri-Skarodakı (Gürcüstan) Roma-katolik hərbi prixoduna tabe idi. 1882-ci ildə Bakı prixodu müstəqilləşir. 1895-ci ildə Müqəddəs Məryəmin Bakirə Hamiləliyi şərəfinə kilsə, 1903-cü ildə isə Bakı qəbiristanlığında Müqəddəs Xaç kilsəsi tikilir. 1909-1912-ci illərdə Bakının gözəl memarlıq abidələrindən sayılan yeni Müqəddəs Məryəmin Bakirə Hamiləliyi kilsəsi qotik üslubda inşa edilir. Lakin Sovet dövründə, 1934-cü ildə kilsə bolşeviklər tərəfindən dağıdılmışdır. 1999-cu ildə Bakıda Roma-katolik icması yenidən bərpa olunur və 2007-ci ildə Müqəddəs Məryəm kilsəsinin xatirəsinə yeni kilsə tikilərək istifadəyə verilmişdir.

22-23 may 2002-ci ildə Roma-katolik kilsəsinin sabiq başçısı Papa İoann II Pavel Bakıda rəsmi səfərdə olmuşdur.

2016-cı ilin oktyabrında ölkəmizdə səfərdə olan Roma Papası Fransisk Bakıdakı Katolik Kilsəsində messa – dini mərasimdə iştirak etmiş və Prezident İlham Əliyev tərəfindən qəbul edilmişdir.

Baptizm. İncilçi-lüteran kilsəsinin ardıcılları Bakıya hələ XIX əsrin ikinci yarısında neft yataqlarının istismarında iştirak edən alman sənayeçiləri sırasında gəlmişlər. Onların gəlişinin bir səbəbi də XIX əsrin əvvəllərində Almaniyada baş vermiş siyasi və dini iğtişaşlar sayılmalıdır. O vaxt ölkədə belə bir mövhumi şayiə yayılmışdı ki, Qərbdə qiyamət günü yaxınlaşır, nicat ancaq Şərqdədir. Əhali, xüsusilə sektant dindarlar Rusiyaya və Qafqaza köçməklə qiyamət gününün sorğu-sualından yaxa qurtarmağa çalışırdılar. 1819-cu ilin əvvəlində Azərbaycanda 209 alman ailəsi vardı. Bakıda İncilçi-lüteran icması 1870-ci ildə yaradılmışdır. 1899-cu ildə icmanın üzvləri şəhərdə öz məbədlərini — kirxanı (indiki Kamera və orqan musiqisi zalı) tikmişlər. Yelenendorfda (indiki Xanlar) kirxa daha əvvəl tikilmişdir. 1937-ci ildə Lüteran kilsəsinin keşişləri başqa dini icmaların nümayəndələri ilə birlikdə sürgün edilmiş, güllələnmişlər. 1994-cü ildə lüteran icması Bakıda yenidən fəaliyyətə başlamışdır.

İslam

VII əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında meydana çıxan islam tezliklə dünyanın böyük bir hissəsinə yayıla bildi. Azərbaycanın islamlaşması da erkən islam fütuhatları ilə hicrətin 18-ci ilindən (639-ci il) başlanır. Azərbaycanın mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzad ərəblərə məğlub olub sülh müqaviləsini həmin il bağlamışdı. Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan, Beyləqan, Bərdə, Şirvan, Muğan, Arran fəth edilir, ərəblər Xəzər sahili boyu Dərbəndə kimi gəlirlər. Şəhərin istehkamları onları heyran qoyur və onlar şəhəri “Bab əl-Əbvab” adlandırırlar. Tarixçi Bəlazurinin məlumatına görə, artıq xəlifə Əli bin Əbu Talibin hakimiyyəti dövründə (656-661) Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti islamı qəbul etmişdi. Şimalda bu proses bir qədər uzun çəkmişdir. Ərəblər fəth etdikləri ərazilərdə əhali üzərinə vergi qoyur, sülh müqaviləsi bağlayıb yürüşlərini davam etdirir, sonra yenə geri qayıdırdılar. Yerli əhali vergiləri verməkdən imtina etdikləri halda hücumlar başlanırdı.

İslam fütuhatları çox yerdə sülh yolu ilə (sülhən), bəzi yerlərdə isə silah gücünə (ənvətən) həyata keçirilirdi. Fəth edilmiş ərazilərdə bütpərəst əhaliyə islamı qəbul etmək təklif olunurdu, qəbul edənlər zəkat və xərac ödəyir və “evlərində otururdular”, yəni müsəlmanların sırasında döyüşlərdə iştirak etmirdilər; döyüşlərdə iştirak edənlərə hərbi qənimətlərdən pay düşürdü; islamı qəbul etməyən yəhudi və xristianlar cizyə ödəyirdilər, cizyə ödəyənlər müsəlmanların himayəsi altında olurdular; islamı qəbul etməkdən imtina edən bütpərəstlər və ya cizyə ödəmək istəməyən kitab əhli müsəlmanlarla döyüşməli olurdular. Sərhəd məntəqələrində – ribatlarda ancaq müsəlmanlar yaşayırdılar. Bu məntəqələri möhkəmlətmək üçün Xilafətin müxtəlif vilayətlərindən gələn müsəlmanlar burada yerləşdirilir, islamı qəbul etməyən yerli əhali bir qədər kənarda “rəbəd” adlanan yerlərə köçürülürdü. Bu dövrdə Hüzeyfə ibn əl-Yəman, Ütbə ibn Fərqəd, Vəlid ibn Üqbə, Səlman ibn ər-Rəbiə əl-Bahili, Bükeyr ibn Abdulla, Süraqə ibn Əmr, Məsləmə kimi ərəb sərkərdələrinin bağladıqları sülh müqavilələrində əhalinin canı, malı və dininin toxunulmazlığı əsas şərt kimi göstərilirdi.

Azərbaycanda islamlaşmanın konkret formaları haqqında fikir yürütmək bir qədər çətindir, çünki bu məsələ indiyədək öyrənilməmiş qalır. Hər halda bu mürəkkəb prosesin bəzi mərhələlərini fərqləndirmək olar.

Birinci mərhələ kimi VII əsrin ortalarından VIII əsrin əvvəllərinə qədər davam edən islam fütuhatları dövrünü götürmək olar. Bu mərhələ 705-ci ildə Alban dövlətinin süqutu və Alban kilsəsinin öz müstəqilliyini (avtokefallığını) itirməsi ilə bitir. Akademik Z.Bünyadovun göstərdiyi kimi, bu mərhələnin sonunda islam Azərbaycanda hakim din olur, onu öz imtiyazlarını qorumaq üçün ilk növbədə və qeydsiz-şərtsiz yuxarı silk adamları qəbul edirlər. Yeni din tacir və sənətkarlar arasında yayılır, çünki ərəblər bu siniflərə güzəştlər edirdilər. Bu mərhələdə məscidlər tikilmir, qədim məbədlər və islamlaşma nəticəsində istifadəsiz qalmış kilsələr məscidlərə çevrilir, qəbilə-tayfa şüurunun dini şüurdan üstünlüyü qorunub saxlanılırdı.

İkinci mərhələ VIII əsrin əvvəllərindən Qərbi İranda və İraqda Büveyhilərin hakimiyyət başına gəlməsinəqədərki dövrü əhatə edir. Azərbaycan ərazisində müstəqil Şirvanşah Məzyədilər və Səcdilər dövlətləri yaranır. Bütpərəstlik, zərdüştilik əhəmiyyətini itirir, yəhudilik mövcudluğunu qoruyub saxlayır, Alban kilsəsi müstəqilliyini bərpa edir, amma nüfuz dairəsi zəiflədiyindən ayinçilik erməni dilində aparılır, ardıcılları erməniləşir. Bu dövrdə islama mənsubluq şüuru güclənir, amma etnik köklərlə bağlı şüur tamamilə itib getmir. Bunu Abbasilərin hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlanan şüubilik hərəkatında izləmək mümkündür. Babək hərəkatı (816-838) buna ən parlaq misaldır. Sərhəd məntəqələrində islam təsəvvüfü təşəkkül tapır. Dağ rayonlarında ifrat şiəlik fəallaşır.

Üçüncü mərhələ Büveyhilərin hakimiyyəti dövrünü (935-1055) əhatə edir. Bu dövrdə mötədil şiəlik Azərbaycanda yayılmağa başlayır və Dərbəndə qədər gedib çıxır. Sünni hənəfi və şiə imami məzhəbləri aparıcı məzhəblər olurlar. Sufilik də özünə xeyli ardıcıllar tapır. Bu dövrün ən gözəl sufi abidələrindən biri Şirvandakı Pirsaat çayı üzərindəki xanəgahdır.

Dördüncü mərhələ Səlcuqilər dövrü (XI əsrin ortaları-XIII əsrin ortaları) ilə bağlıdır. Bu mərhələdə sünnilik bölgədə güclənir, şiəliyin mövqeləri zəifləyir. Şafii məzhəbi aparıcı məzhəb olur. Sufi təriqətləri geniş yayılır. Azərbaycan Atabəyləri və Şirvanşahlar islamı xristianların təzyiqindən qoruya bilirlər.

Beşinci mərhələ monqol istilaları dövrünü (XIII əsrin I yarısı-XV əsrin II yarısı) əhatə edir. Bu dövrdə sufilik geniş yayılır. Hürufilik güclənir. Onun banisi Fəzlullah Nəimi (vəfatı-1394) idi. Əbülhəsən Əliyyül-Əla və şair Nəsimi (vəfatı-1417) hürufiliyin ən nüfuzlu nümayəndələri kimi şöhrət tapmışlar. Bu dövrdə sufi xəlvətiyyə təriqətinin ikinci piri Seyyid Yəhya Şirvani Bakuvi Xəlvəti (vəfatı-1464) çox məşhur olmuşdur. Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qardaşlarından biri xəlvətiyyə şeyxi Dədə Ömər Rövşəninin (vəfatı-1487) ardıcıllarından idi. İbrahim bin Məhəmməd Gülşəni (vəfatı-1534) XV əsrin ikinci yarısında xəlvətiyyənin bir qolu kimi gülşəniyyə təriqətinin əsasını qoyur. Sonralar bir çox sufi təriqətləri, o cümlədən nəqşbəndiyyə Azərbaycana və Azərbaycan vasitəsilə Şimali Qafqaza nüfuz etmişdir.

Altıncı mərhələ Səfəvilərin (1501-1786) və XVI əsrdən etibarən Osmanlıların (1281-1924) hakimiyyəti dövrü ilə bağlıdır. Səfəvilər şiəliyi təbliğ edir və başlarına 12 şiə imamının şərəfinə 12 qırmızı zolaqlı əmmamə bağlayırdılar. Buna görə də onlar “qızılbaşlar” adlanırdılar. Çaldıranda Səfəvilərə qalib gələn Osmanlılar Azərbaycanda sünni hənəfi məzhəbini yayırdılar.

Azərbaycanın Rusiya imperiyasına ilhaq edilməsindən sonrakı dövr də ölkənin islamlaşmasının yeni mərhələsi kimi nəzərdən keçirilə bilər. Bu mərhələnin ən səciyyəvi xüsusiyyəti hökumətin müsəlman din xadimlərini ələ almaq və özünə tabe etmək məqsədilə xristianlıqdakı kilsə strukturuna bənzər islam dini qurumu yaratmaq siyasəti ilə bağlıdır. Rus çarının 29 noyabr 1832-ci ildə Senata göndərdiyi məktubda Zaqafqaziya müsəlmanlarının dini işlər idarəsi barədə əsasnamə hazırlanması təklif olunurdu. Lakin hazırlanmış layihələrin heç biri bəyənilmədi. 1849-cu ildə Qafqaz canişini knyaz Vorontsovun tapşırığı ilə xarici işlər nazirliyinin əməkdaşı N.Xanıkov “Məhəmmədi ruhanilərin təşkili barədə əsasnamə” layihəsini hazırladı. Layihə bütövlükdə bəyənilsə də Krım müharibəsi onun həyata keçirilməsini ləngitdi. 1864-cü ildə həmin işi davam etdirmək üçün yeni komissiya yaradıldı, yerli şiə və sünni məzhəblərinin nümayəndələri də komissiyanın tərkibinə qatıldılar. Hazırlanan təlimatlar müsəlman ruhanilərinin vəzifələrini, hüquq və imtiyazlarını, dünyəvi hakimiyyətlə münasibətlərini tənzim edirdi. 1867-ci ilə qədər hökumətdən yalnız şeyxülislam və müfti maaş alırdılarsa, bu ildən etibarən digər yüksək rütbəli müsəlman ruhaniləri də maaş almağa başladılar. “Zaqafqaziya şiə və sünni məhəmmədi ruhanilər idarəsi haqqında Əsasnamə” Dövlət şurasının təqdimatı ilə Rusiya çarı tərəfindən 5 aprel 1872-ci ildə təsdiq edildi.

İdarənin təşkilində rus pravoslav kilsəsinin quruluş prinsipi əsas götürülmüşdü. Cənubi Qafqazda 2 müsəlman inzibati orqanı — müftinin başçılığı ilə Sünni ruhani idarəsi (müftilik) və şeyxülislamın sədrliyi altında Şiə ruhani idarəsi (şeyxülislamlıq) yaradıldı. Tiflisdə yerləşən bu iki idarənin hər biri sədrdən, idarə heyətinin üç üzvündən, iki köməkçisi ilə birlikdə katibdən, mütərcim, mirzə və arxivariusdan ibarət idi. Hər iki idarənin tabeliyində Tiflis, İrəvan, Yelizavetpol (Gəncə) və Bakı quberniyalarının hərəsində 1 məclis olmaqla 4 məclis var idi. Sünni idarəsində 16, şiə idarəsində 20 qazı var idi. İdarələr Daxili İşlər Nazirliyinin nəzarəti altında idi və birbaşa canişin qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Quberniya səviyyəli ruhanilər quberniya və qəzalardakı yerli hakimiyyətlərə tabe idilər.

Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920) yaranana qədər Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının dini işləri bu iki idarə tərəfindən tənzim edilmişdir. 1918-ci il dekabrın 11-də şeyxülislam Məhəmməd Pişnamazzadə vəzifəsindən istefa verir. ADR sosial təminat və dini etiqad işləri naziri Musa Rəfibəyovun əmri ilə həmin vəzifəyə axund Ağa Əlizadə təyin edilir. Bu dövrdə islamı rasionallaşdırmaq, müasirləşdirmək meylləri güclənir.

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra mayın 15-də Dini etiqad işləri Nazirliyi və Şeyxülislamlıq təsisastı buraxılır, müsəlman din xadimləri təqiblərə məruz qalır, məscidlərin əksəriyyəti bağlanır. 1943-cü ildə faşist Almaniyasına qarşı mübarizədə dinin imkanlarından istifadə məqsədilə Zaqafqaziya müsəlmanlarının dini qurumunun yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Zaqafqaziya müsəlmanlarının I qurultayı 25-28 may 1944-cü ildə Bakıda keçirilir və mərkəzi Bakıda olmaqla Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi yaradılır. Axund Ağa Əlizadə şeyxülislam seçilir. O, idarənin tarixində seçilmiş ilk şexülislamdır, ona qədər şeyxülislamlar dövlət tərəfindən təyin edilirdilər. Bundan əlavə, 1944-cü ildən etibarən Cənubi Qafqazda müsəlmanların dini təşkilatlanmasındakı dualizm aradan qalxır. Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi vahid mərkəz olur və şeyxülislam tərəfindən idarə olunur, müfti İdarə sədrinin birinci müavini sayılır və sünniməzhəb müsəlmanların şəriətlə bağlı məsələlərini tənzim edir.

Hazırda bu idarə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi kimi dövlət qeydiyyatından keçərək fəaliyyət göstərir və islam təmayüllü digər dini icmaların tarixi mərkəzi hesab olunur.

Azərbaycanda mövcud dinlər

Azərbaycan Respublikasında müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərsə də, islam dini üstün mövqe tutur. Əhalinin 95 faizindən çoxu islam dininə etiqad edir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 48-ci maddəsinə əsasən hər bir şəxs vicdan azadlığı hüququna malikdir. Konstitusiyanın 18-ci maddəsinin 1-3 bəndlərində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır, bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir, insan şəxsiyyətini alçaldan, insanlıq prinsiplərinə zidd olan dinləri yaymaq və təbliğ etmək qadağandır.
“Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirmək və ifadə etmək hüququna və həmin hüququ həyata keçirməyə təminat yaradır. Azərbaycanın tarixi inkişafının xüsusiyyətləri, coğrafi mövqeyi, əhalisinin etnik tərkibi burada müxtəlif dinlərin mövcudluğuna şərait yaratmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə bütpərəstlik, zərdüştilik, iudaizm, xristianlıq, islam və bir çox başqa dini cərəyanlar ölkədə bu və ya digər dərəcədə yayıla bilmiş, bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərmişdir. Hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisində 510 dini icma qeydiyyatdan keçmişdir. Bunlardan 32-i qeyri-islam təmayüllü dini icmalardır.

Ənənəvi konfessiyalar:
Ortodoks konfessiyası
1991-ci ildə Cen Mironosets kilsəsinin (1907-ci ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən inşa edilmişdir) binası Rus Pravoslav kilsəsinə verilmişdir. 2001-ci ilin may ayında Azərbaycanda səfərdə olan bütün Rusiyanın Patriarxı II Aleksi bu məbədə baş kafedral kilsə statusu vermişdir. Hazırda Bakıda 3, Gəncədə və Xaçmazda 1 rus pravoslav kilsəsi fəaliyyət göstərir.

Roma-katolik konfessiyası
1999-cu ildə Azərbaycanda katolik icması qeydiyyatdan keçmişdir. 2000-ci ildə ibadətlərin yerinə yetirilməsi üçün bu icmaya xüsusi bina alınmış və kilsəyə çevrilmişdir. 2007-ci ildə Azərbaycan Hökuməti ilə Vatikan arasındakı razılığa əsasən, Bakıda Roma Katolik kilsəsinin inşası tamamlanmışdır. 2002-ci ilin may ayında Roma katolik kilsəsinin başçısı II İohann Pavel Bakıda səfərdə olmuş və dövlət rəsmiləri, ictimaiyyət nümayəndələri ilə görüşmüşdür. 2003-cü ilin aprel ayında Rum patriarxı II Varfolomey Azərbaycanda rəsmi səfərdə olmuş, dövlət rəsmiləri, din xadimləri, müsəlman, xristian, yəhudi dini icmalarının rəhbərləri ilə görüşlər keçirmiş, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyev tərəfindən qəbul olunmuşdur. 2003-cü ildə alban-udi dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Şəkinin Kiş kəndində inşa edilən və Qafqazda, eləcə də bütün dünyada ən qədim məbədlərdən biri sayılan alban kilsəsi 2003-cü ildə əsaslı şəkildə bərpa olunaraq istifadəyə verilmişdir. 2006-cı ilin may ayında Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində Müqəddəs Yelisey qədim alban kilsəsinin yerində Çotari alban-udi kilsəsinin açılış mərasimi keçirilmişdir.

Protestantlıq cərəyanı
Yevangel-lüteran kilsəsi
Yevangel xristian baptist icması
7-ci gün adventistləri
“Şərqdə ulduz” xristian incil dini icması
Molokan ruhani xristianların dini icması
Alban-udi xristian dini icması
Yəhudilər
Avropa yəhudilərinin dini icması
«Aşkinazi» Dağ yəhudiləri icması-sefartlar
Gürcü yəhudiləri icması
Yəhudilər Azərbaycanda 2500 ildən artıqdır ki məskunlaşmışlar. Onlar ölkəmizdə heç vaxt dini dözümsüzlüyə və ayrı-seçkiliyə məruz qalmamışlar. Hazırda 7 yəhudi dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır. Bakıda 3, Oğuzda və Qubada 1 sinaqoq fəaliyyət göstərir. 2003-cü il mart ayında Bakıda yeni yəhudi sinaqoqu istifadəyə verilmişdir. 2003-cü ilin sentyabr ayında Bakıda “Od-Avner” Xabad Lyubaviç Beynəlxalq Fondunun maliyyələşdirdiyi ilk yəhudi orta ümumtəhsil məktəbi fəaliyyətə başlamışdır. Həmçinin, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 222 saylı 5 oktyabr 2006-cı il tarixli Qərarına əsasan Quba rayonu Qırmızı qəsəbədə yerləşən 1 nömrəli məktəbə İsaak Abramoviç Xanukovun adı verilmişdir. Ölkədə mövcud olan yüksək tolerantlıq dərəcəsi və yəhudilərə qarşı heç bir ayrı-seçkiliyin olmadığı 2006-cı il fevral ayının 9-14-də Azərbaycana səfər etmiş Amerikanın başlıca yəhudi təşkilatları prezidentlərinin Konfransı təşkilatının nümayəndə heyəti tərəfindən də vurğulanmışdır. Nümayəndə heyətinə təşkilatın sədr müavini M.Hönlayn, Avro-Asiya yəhudi konqresinin prezidenti A.Maxkevitç və digər şəxslər daxil idi.

Qeyri-ənənəvi din və təriqətlər:
Yehova şahidləri
Nehemiya Mədh kilsəsi
Həyatverici lütf
Beynəlxalq Krişna şüuru
Bəhai Novoapostol kilsəsi
Yevangel xristianları icması
Azərbaycanda mövcud olan dini mərkəz və idarələr xarici ölkələrdəki müvafiq mərkəzlərlə işgüzar əlaqə saxlayır, beynəlxalq dini tədbirlərdə yaxından iştirak edirlər. Belə ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi ilə Beynəlxalq İslam Konfransı Təşkilatı və digər xarici müsəlman və qeyri müsəlman ölkələrinin dini təşkilatları arasında sıx əlaqələr mövcuddur. Bakıdakı Rus Pravoslav Kilsələrinin Yepiskopluğu Xəzəryanı bölgələrin xristian-pravoslav kilsələrinə rəhbərlik etməklə yanaşı, ölkədaxili və ölkəxarici dini mərkəzlərlə geniş əməkdaşlıq əlaqələrinə malikdir. Azərbaycanın yəhudi icmaları «Soxnut», «Aqudit İsrail» və «Tşuva İsrail» kimi beynəlxalq təşkilatlarla, eyni zamanda ABŞ, İngiltərə və digər dövlətlərin yəhudi icmaları ilə sıx əlaqə saxlayır. Respublika ərazisində xristian və yəhudi dini tədris müəssisələri, o cümlədən pravoslav kilsələri yanında bazar günü məktəbləri, yevangel-xristian protestant icmalarının Bibliya kursları, «Həyatverici lütf» icmasının Bibliya institutu, yəhudilərin ivriti, yəhudi dini və mədəniyyətini öyrədən kursları və s. fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Respublikası çoxmillətli və çoxdinli bir ölkədir. Bu ölkənin milli siyasəti müxtəlif millət, etnik qrup və dini azlıqların birgə yanaşı yaşaması və dözümlülük prinsipləri əsasında müəyyənləşdirilmişdir.

Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı acbir isgəndərli

Başsağlığı
Lukaşenko məmurlara ölüm cəzasını nəzərdə tutan qanunu imzalayıb
NATO İsveç, Finlandiya və Türkiyə rəsmiləri arasında görüşlə bağlı bəyanat yayıb
NASA ayətrafı orbitə astronavt göndərəcək
Martın 15-i pensiyalar tam ödəniləcək
Bu günə olan valyuta məzənnələri
Bakı havasında dəm qazının miqdarı normadan 1,5 dəfə yüksək olub
X Qlobal Bakı Forumunun növbəti günü
Azərbaycan beynəlxalq aləmin diqqət mərkəzində – Qlobal Bakı Forumunun əhəmiyyəti
NATO-nun nümayəndə heyəti “N” hərbi hissəsini ziyarət edib

Azərbaycanda dini vəziyyət və qeyri-ənənəvi təriqətlər

15.05.2013 [11:31] – Gündəm, Sosial, DAVAMın yazıları

Azərbaycan rəsmən İslam ölkəsi olmasa da, əhalisinin böyük əksəriyyəti İslam dininə sitayiş edir. Bu baxımdan Azərbaycanı İslam ölkələri sırasına aid etmək olar. Doğrusu, qardaş Türkiyəylə müqayisədə Azərbaycan İslam ehkamlarının həyata keçirilməsi və əməl olunması baxımından xeyli geridə olsa da, hər halda dinə bu və ya digər səviyyədə pərəstiş edən çox sayda insan tapmaq mümkündür. Tarixi baxımdan götürsək Azərbaycan İslam dinini digər Şərq ölkələrindən daha tez qəbul edən və bu dinin daha tez bərqərar olduğu ölkələrdəndir. Ölkəmiz İslam Dünyasına hər zaman yüksək təfəkkürlü din və elm xadimləri, mütəffəkirlər bəxş etməsi ilə fərqlənmişdir. Ona görə də zaman-zaman buranın öz İslam həyat tərzi və İslama özəl baxışı olmuşdur. Daha dəqiq desək, cəmiyyət daxilində İslamın ənənəvi iki geniş yayılmış İslam məzhəbləri olan sünnilik və şiəliyin hökm sürməsi tarix boyu müşahidə olunmuşdur.
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı və bu ölkənin iki yüz ilə yaxın müstəmləkə şərtləri daxilində yaşaması təbii ki, ölkənin milli və mənəvi abi-havasına təsir etməyə bilməzdi. Rus imperiyasının yeritdiyi ruslaşdırma, xristianlaşdırma, müsəlman məzhəbçiliyi və sonralar ateizm siyasəti ölkəmizdən də yan keçməmişdir. Bu da öz növbəsində Azərbaycan cəmiyyətinin uzun əsrlər formalaşmış mənəvi şüurunu büdrətmiş, həyat tərzində və şüurunda müəyyən boşluqlar yaratmışdır. Sovet rejiminin dinsiz, xüsusilə İslamsız cəmiyyət formalaşdırmaq istəyi öz təsirlərini göstərsədə cəmiyyətimiz müəyyən istisnalar nəzərə alınmaqla bu ayrı-seçkilik siyasətinin arxasınca getmədi. Əksinə qədimdən inanclarına bağlı və tolerant bir mühitə sadiq qaldığını isbatladı. Amma problemlər var və sözsüz ki, adların çəkdiyimiz allahsız siyasətin izləri sayəsində bu gün cəmiyyətimizdə dinimizin təməl prinsipləri barədə kifayət qədər məlumat yoxdur. Əhali Allahı (c.c.) tanıdığını dönə-dönə vurğulasa da, Allahı (c.c.) dərk edib tanımağın nədən ibarət olmasını, hansı mərhələlərdən keçməsini bilməməsi cəmiyyətimizdə müəyyən ideoloji boşluqlar yaradır ki, bu da hələ problem olaraq qalmaqdadır. Azərbaycanın üçrəngli istiqlal bayrağının yaşıl rəngi İslamı bildirsədə, digər rənglərin mahiyyətini düzgün öyrənmədiyimiz kimi, yaşıl rəngin də mahiyyətini daşıdığı İslamın nədən ibarət yetərincə öyrənilməyib. Vahid milli və mənəvi konsepsiyaların öyrənilməməsi və işlənməməsi də bu tipli düşüncə geriləməsinin əsasını qoyur. Bununla əlaqədar olaraq ölkəmizə ayaq açan müxtəlif qeyri-ənənəvi ünsürlərin yayılması və mütəşəkkil formaya keçməsi üçün zəmin yaranır. Müstəqilliyimizin ilk illərində, dövlətin Azərbaycanda dini vəziyyətə nəzarət etmə təcrübəsi olduqca az olduğundan, yad təriqətlərin ölkədə baş verən siyasi çəkişmələrdən və xalqın dini savadsızlığından sui-istifadə edib törəmə təşkilatlar yaratmaqları bir o qədər hiss olunmurdu. Bunun nəticəsində cəmiyyət arasında yeni ifadələr – vəhhabilər, nurçular, xaricilər, krişnaçılar, yehova şahidləri, xristian təmayüllü digər məzhəb adları və s. işlənməyə başladı. Düşüncə və geyim tərzi baxımından fərqlənənlər əhali arasında görünməyə başladı. Xüsusilə vəhhabilər dediyimiz İslamın qeyri-ənənəvi firqəsi özünü daha açıq və daha fəal göstərməyə çalışdı. İlk öncə “Ləzgi” məscidində fəaliyyət göstərən vəhhabilər sonra maddi imkanları hesabına daha artıq tutumlu məsçid tikdirməyi qərara aldılar. Nəhayət 1996-cı ildə “Əbu-Bəkr” adı ilə məşhurlaşan və arxitektura qaydaları baxımından digər məscidlərimizdən fərqlənən yeni bir məscid inşa edildi. Əgər “Ləzgi” məscidində insanlar ibadət etməyə çətinlik çəkirdilərsə, “Əbu-Bəkr” məsçidində bu çətinlik aradan qaldırıldı. Cümə günlərində 6-7 minlik kütlənin ibadət etdiyi bir məscid müasir Azərbaycan reallığında demək olarki nadir müşahidə olunmuşdu. Buraya gələnlərin arasında sözsüz ki, əsl ibadət etməyə gələnlərlə yanaşı biznes maraqları naminə ideologiyalarını yayan insanlar da mövcud idi (məlum hadisələrlə əlaqədar məscidin fəaliyyəti dayandırılmışdır). Maliyyə mənbələri heç kəsə sirr deyil ki, Səudiyyə Ərəbistanı krallığı və Küveyt əmirliyi idi. Bu ölkələri təmsil edən humanitar təşkilatlar ölkəmizdə yaranmış qeyri-sabit sosial-iqtisadi vəziyyətdən məharətlə istifadə etməyə çalışırdılar. Onlar, humanitar fəaliyyətlə bərabər, dini maarifləndirmə işləri təşkil edir, İslam tarixindən, İslam hüququndan, şəriət qayda-qanunlarından müsabiqələr təşkil edir və qalib gələn gənclərə pul mükafatları təyin edirdilər. Vəhhabilər dini ədəbiyyat yayıcılığı ilə də kütləvi şəkildə məşğul olur və ölkədə əqidə vəziyyətini öz xeyirlərinə dəyişməyə çalışırdılar. Cəmiyyət daxilində İslam qaydaları və dövlətçilik baxımından rədd edilən bir çox radikal hərəkətlərə və ixtilaf salıcı təbliğata yol verdiyinə görə ölkə ziyalıları, din xadimləri və vətəndaşların xahişi ilə hökumət orqanları tərəfindən fəaliyyətləri xeyli məhdudlaşdırılmışdır. Əvvəllər qısa şalvarda və saqqalda çox görünən vəhhabilərə, indi nadir hallarda rast gəlinir. Çünki indi onlar cəmiyyətə inteqrasiya etməyə çalışırlar. Amma dini ənənələrdən az da olsa bilgisi olan adamlar onların məhz vəhhabi olması barədə yekdil rəyə gələ bilərlər. Bəlkə də vəhhabilərin Azərbaycan cəmiyyətilə qaynayıb-qarışması arzuolunan kimi görünə bilər. Onların radikal düşüncələri hardasa arxaikləşər. Amma illərlə öz ideologiyasını daxilində yaşadıb nə vaxtsa zorla – terrorla cəmiyyətin beyninə yeritmək istəyən vahabilərdən də yan keçilməməlidir. Vəhhabi məzhəbinin əsası XVIII əsrdə yaşamış ərəb şeyxi Əbdül-Vəhhabın oğlu Şeyx Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhab tərəfindən yaradlmışdır. Onun fikirləri hələ sağlığında ailə üzvləri, atası, qardaşı, həmyerliləri və bütün əhli-sünnə alimləri tərəfindən inkar edilib. Hətta qardaşı Şeyx Süleyman din alimləri arasında ilk dəfə Məhəmməd ibn Əbdül Vəhhaba qarşı “əs-Səvaiq əl-bəhiyyə fi-r-rədd ələ-l-vəhabiyyə”( Vəhhabiliyə cavaba dair parlaq ildırım zərbələri) adlı əsər yazmış və vəhhabi firqəsinin bütün əhli-sünnə məzhəblərinə, hənəfiliyə, hənbəliliyə, maliki və şafiliyə zidd olduğunu göstərmişdir. Uzun müddət təqiblərlə üz-üzə qalan ibn Əbdül Vəhhab sonda indiki Səudiyyə Ərəbistanı krallarının əcdadları olan Məhəmməd ibn-Səud tərəfindən himayəyə götürülür. Onun himayəsi vəhhabi firqəsinin həm yayılmasına, həm də onun öz əmirliyinin güclənməsinə səbəb oldu. Vəhhabi ideologiyasnın qəddar qanunları bu dövrdən etibarən tətbiq olunmağa başladı. Onlar müsəlmanları yolundan azmışlıqda ittiham edir, onların qanını və malını halal hesab edirdilər. Vəhhəbilərə görə müsəlmanlar pirləri, İslam övliyalarının, Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) qəbrini ziyarət etməklə Allaha (c.c.) şərik (şirk) qoşur, mərhumlar üzərində Qurandan surələr oxumağa bidət kimi yanaşır, xalqın niyyət edərək nəzir etməsini, qurban kəsməsini qondarma hesab edir, qiyamət günü Allahın (c.c.) insan formasında azacıq görünəcəyini iddia edirlər. Təbii ki, onların bu iddiaları əksər böyük İslam alimləri tərəfindən dəqiq elmi sübutlarla rədd edilmiş, vəhhabiliyin müsəlmanlar arasında ədavət salan bir firqə olduğu bəyan edilmişdir.
Radikal dini cərəyanlardan biri də xaricilik (xəvaric) firqəsidir. Xaricilik xaric olma -dindən çıxma mənasında işlənir. Xariciliyin tarixi VII əsrdən başlayır. Xaricilər Siffeyn müharibəsində Müaviyyə ibn Əbu Sufyana qarşı vuruşan İslamın dördüncü xəlifəsi Əlinin (ə) ordusundan ayrılanlardır. O gündən etibarən, həmin bir qrup insana İslam tarixində verilmiş addır. Onu da qeyd edək ki, Osmanın (ə) və Əlinin (ə) öldürülməsinin də birbaşa xaricilər tərəfindən törədildiyi bildirilir. Dini konsepsiya baxımından vəhhabilərə çox yaxın firqə olan xaricilik bəzi şəriət məsələlərində kəskin mövqedən çıxış edir. Onlar dünyəvi dövlət quruluşunu kafir hakimiyyət hesab edir və bu hakimiyyətlə təmasda olan istənilən fərdi və ya cəmiyyəti kafir adlandırırlar. Onların vahabilərlə əsas fərqlərindən biri İslam idealları olan Əlini (ə), Öməri (ə), Aişəni (ə) kafir hesab etməkdir. Bu xəvaric təriqətinə olan tarixi-elmi baxışdır. Çoxları Əbu-Bəkr məsçidində qumbara partladılmasından sonra, bütün bunların məhz xəvariclər tərəfindən törədildiyini iddia edirdi. Həqiqətdə isə, indiki xəvariclərlə Həzrəti Əli (ə), Həzrəti Ömər (ə) və Həzrəti Aişəni (ə) qəbul etməyən xəvaricləri eyniləşdirmək olmaz. Çünki məsciddə törədilən partlayışların məhz həmin xəvariclər tərəfindən törədilməsi inandırıcı görünmür. Çünki, səyyar müşahidələrlə aldığımız məlumatlara əsasən partlayışda adı hallanan yeni xəvariclər alandırılan bu qruplaşmanın yuxarıda adlarını çəkdiyimiz İslam ideallarını qəbul etməməsi inandırıcı deyildir. Çünki, onlarda vəhabilər kimi eyni ideologiya daşıyıcılarıdır. Yəni İbn Hənbələ söykənən və daha da radikallaşmış İbn Teymiyyə və Abdul Vəhhabın ardınca gedənlərdir. Yəni bu gün vəhabi dediyimiz şəxslərdir. Sadəcə məlum hadisələr bu iki qrup arasında təşəbbüsü ələ almaq üstündə düşən söhbətlərin məntiqi davamı kimi qiymətləndirilməlidir. Xəvaric sözü “dindən çıxmış, yəni xaric olan mənasını verdiyindən, indiki xəvaric sayılanlar sadəcə vəhhabilərin əhatəsindən, onların daxillərindən xaric olmuş “Meşə qardaşları” sayılan terror qruplaşmasıdır. Onu da qeyd edək ki, haqqında danışdığımız tarixi xaricilər cərəyanının əksər qolları sayılan Mühəkkimə, Əzariqə, Nəcdat, Mücaridə, Süfriyyə, Beyhəsiyyə, Süalibə dövrümüzədək gəlib çatmamışdır. Xaricilərdən qalan yeganə firqə Əbaziyyə firqəsidir ki, günümüzədək gəlib çatmış və hal-hazırda dünyanın müxtəlif hissələrində az miqdarda qalmaqdadır.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və müəyyən qədər insanı ətrafına toplamış İslam firqələrindən biri də nurçuluqdur. Bu cərəyan Türkiyədə yaranmışdır və dünyanın müxtəlif ölkələrində özünə dəstək qazanmışdır. Nurçuların əsas konsepsiyalarından biri, vaxtilə Osmanlı imperiyası dönəmindəki dövlət üsul-idarəsinin yenidən bərpa olunmasıdır. Nurçular üçün hazırki Türkiyə Respublikasının dövlət quruluşu Allahın (c.c.) əmrlərindən kənaraçıxma kimi qiymətləndirilir və demokratik-hüquqi dövlət olan Türkiyənin dünyəvi dövlət modeli rədd edilir. Onlar Türkiyə dövlətinin qurucusu, Atatürkü küfrdə ittiham edir və dini dövlət quruluşunu birmənalı şəkildə reallaşdırmaq istəyirlər. Nurçuluq cərəyanının tərəfdarları ötən əsrin əvvəllərində və ortalarında yaşayıb-yaratmış Səid Nursi (Kürdi) qoyub getdiyi teologiya konsepsiyasına əməl edir, onun yazdığı risalələri oxuyur və yayırlar. Maraqlı burasıdır ki, nurçular ideya və aspektlər baxımından sırf İslam çarçıları kimi görünsələr də onların dərslərində Qurani-Kərimin surə və ayələrindən daha çox, Səid Nursinin risaleyi-nur külliyatından seçmə aforizmlər oxunur. Ölkəmizdəki nurçular əsasən yaratdıqları ölkədaxili biznes şəbəkələrindən maliyyələşirlər. Dünyadakı nurçu biznes şəbəkələrinin rəhbəri isə təbii ki, hamının gözəl tanıdığı Fətullah Güləndir. Təsadüfi deyildir ki, nurçuları bəzən gülənçilər də adlandırırlar. Əsasən terror və iğtişaşdan çəkinən nurçuların əsas devizi cəmiyyətə sakit şəkildə inteqrasiya etmək və məqsədə çatmaqdır.
Daha bir dini təlim Bəhailikdir. Bu təlim XIX-əsrin 50-ci illərində İranda yaranmışdır. Bir çox ekspertlər bu təlimi “İslam təriqəti” hesab edirlər. Əslində isə Bəhailik İslamın bəzi prinsiplərini qəbul etsə də özünün fərqli konsepsiyası olan müstəqil bir dini təlimdir. Bu xüsusiyyətlərinə görə Bəhailiyə hətta ayrı din kimi də yanaşırlar. Hazırda ölkənin 18 yaşayış məntəqəsində məskunlaşmasına baxmayaraq, onların doqquzun da icmaları mövcuddur. Bəhailiyin əsas ideyası Bəhaullahın birlik devizidir və bu deviz öz-özlüyündə üç mərhələyə bölünür: Allahın (c.c.) birliyi, dinlərin birliyi və bəşəriyyətin biliyi. Bəhailər bütün əvvəlki ilahi şəxsiyyətləri – Musanı (s), Krişnanı, Zərdüştü (s), Buddanı (s), İsanı (s), Məhəmmədi (s.ə.s.), eyni zamanda onların gətirdiyi ilahi yazıları qəbul edir və hər birinə dərin ehtiramla yanaşırlar. Onu da qeyd edək ki, Bəhailərin bizim ölkədəki fəaliyyəti 2002-ci ildən Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində Bakı və Sumqayıt icması halında qeydiyyata alınıb. Bəhailər vahid mərkəzdə birləşirlər və onların “Allahın Uca Ədalət Evi” və müqəddəs ziyarətgahları İsrailin Xayfa və Əkka şəhərlərindədir.
Xristian təmayüllü təriqətlərin ölkəyə ayaq açması heç kəsə sirr deyil. Belə ki, “yehova şahidləri” deyilən, əksəriyyət üzvləri qadınlardan ibarət olan xristian – sinkretist cərəyanın izləri də ölkəmizdə görünməkdədir. Hərəkatın əsası 1896-cı ildə Çarls Teys Rassel (1852-1916) tərəfindən qoyulmuşdur. Rassel “Yehovanın Şahidləri”nin kitablarında “1000 illik krallığın peyğəmbəri” kimi göstərilir. Əvvələr “Rasselistlər” adlanan bu cərəyan, 1931-ci ildə keçirilən konqresdə “Yehovanın şahidləri” adını qəbul etdi. Bu ad da İncildə yazılan “Siz mənim şahidlərimsiniz – deyir Yehova” ifadəsindən götürülmüşdür. “Yehova Şahidləri” çox mürəkkəb və təsirsiz ötüşməyən psixoloji metodlardan istifadə edirlər. Məsələn: insanları dünya və gələcək haqqında ümidsizliyə düçar etmək, müharibə, zəlzələ, sel, qıtlıq, xəstəlik kimi problemlərin Allah (c.c.) tərəfindən göndərildiyini və bunlardan qurtulmağın mümkünsüzlüyünü iddia etmək, “yehova şahidi” olmayanlar üçün qiyamətin və fəlakətin gələcəyinə, xristianların müqəddəs kitablarını istədikləri şəkildə yozmaq və onlara qərəzli şərh vermək, maddi problemləri olan insanlar üçün iş qurmaq, əmək haqqı vermək və s. Yehova şahidlərinin baxışlarına görə, İsa məsih (s) 144000 Yehova Şahidi ilə birlikdə yer üzünə enərək, bütün siyasi quruluşları, dövlətləri, millətləri bir sözlə “Şeytanın Güclərini” yox edəcək. Bütün bu hadisələr “Armagedon savaşı” vasitəsilə baş verəcəkdir və nəticədə yer üzündə Tanrının hakimiyyəti qurulacaqdır. Maraqlı burasıdır ki, “Yehova şahidləri” adlanan cərəyanın əksər üzvləri qadınlardır və əsasən gecələr fəaliyyətə başlayırlar. Gecələr insanların azlığından, nəzarət zəifliyindən istifadə edib fəaliyyət göstərirlər.
“Adventizm” və Baptizm” adlanan cərəyanda Azərbaycanda dini təbliğatla məşğul olan xristian məzhəbləri hesab olunur. Protestant təmayüllü xristian dini cərəyan olan Adventizmin əsası 1831-ci ildə ABŞ-da Vilyam Miller tərəfindən qoyulmuşdur. Millerin ideyası tək Amerikada deyil, Avropa və Asiyada da geniş vüsət tapdı. Onun davamçılarını adventistlər adlandırmağa başladılar (latınca adventus-zühur etmək). Onların inamına və hesablamalarına görə İsa (s) yaxın illərdə zühur edəcək və dünyadakı ədaləti bərpa edəcək. Zaman keçdikcə adventistlər bir neçə qruplara bölündülər. Bunların arasında “Yevangelist adventistləri”, “Allah kilsəsi”, “İkinci günün advendistləri”, “Yeddinci günün adventistləri” və s. göstərmək olar. Onların arasında “Yeddinci günün adventistləri” daha geniş yayılmışdır.
Dünyada 30 milyona yaxın sayları olan Baptistlər, tarixlərinin Yəhya peyğəmbərin (s) və İsa Məsihin (s) dövründən başladıqlarını irəli sürürlər. 1606-cı ildə İngiltərədə kilsə əleyhinə yönəlmiş hərəkat nəticəsində bir qrup insan kilsədən ayrılaraq Hollandiyada sığınacaq tapmış və orada baptizmin əsasını qoymuşlar. Əsası Con Smit tərəfindən qurulan Baptizm yeni kilsənin yaradıcısı hesab olunur. Baptizmə görə uşaqları xaç suyuna çəkmək ayininə ehtiyac yoxdur. Onlar İsa Məsihin (s) varlığına iman gətirən, onu Allah (c.c.) kimi dərk edən insanların xaç suyuna çəkilməsini qəbul edirlər. Azərbaycanda Baptizmin ilk görüntüləri XIX əsrin ikinci yarısında müşahidə edilmişdir. Belə ki, çar II Nikolay Baptistlərin Rusiya üçün təhlükəsini əsas gətirərək onları “ucqarlara” – Qafqaza, xüsusilə Azərbaycana sürgün etmişdir. Böyük Baptist icması 1899-cu ildə Bakıda qurulmuşdur. Hazırda Azərbaycanda üç baptist icması fəaliyyət göstərir.
Buddizmdə əsasən hind əsilli insanların maliyyə dəstəyi ilə yayılan “Krişnaçılıq” təlimi müşahidə edilmişdir. Krişnaizm 5 min il bundan əvvəl Bhaqavad-Qita tərəfindən yazılan “müqəddəs əhdi-ətiqə” əsaslanır. Krişna tərəfdarları həddindən artıq sərt həyat tərzi keçirirlər. Onlar ət, balıq yemirlər, mətbuat nümunələrindən xüsusilə televizor, radiodan istifadə etmirlər. Krişnaçılar demək olar ki, bütün istəklərdən imtina edirlər. Cəmiyyətin 38-ölkədə 120-yə qədər mərkəzi fəaliyyət göstərir. Avropa və Amerika qitəsi ölkələrində yayılmasna baxmayaraq Hindistanda bu dini hərəkatı çox az qism insanlar tanıyır. Azərbacanda “Bakı Krişna Şüuru Cəmiyyəti” adı altında fəaliyyət göstərir və sayları 100-dən çoxdur. Onlar da digər təriqətlər kimi pulla ələ alma, kitab yayımı, toplantılar keçirmək və digər üsullardan istifadə etməklə fəaliyyət göstərirlər.
Beləliklə ölkəmizdə və cəmiyyətimizdə hökm sürən dini vəziyyətə və qeyri-ənənəvi təriqətlərə azacıq da olsa aydınlıq gətirməyə çalışdıq. Bununla belə etiraf etmək lazımdır ki, bu məsələlər vaxtaşırı mətbuatda işıqlandırılmalı, əhali və ictimai-siyasi işlərlə məşğul olan şəxslər təriqətlər və dinlər barədə məlumatlandırılmalıdır. Xüsusilə əhalinin böyük əksəriyyətinin iman və etiqad etdiyi İslam dininin əsasını, tarixini, Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) əxlaqlı yaşam tərzini mütəmadi işıqlandırmalı və xalqı yaxşı maarifləndirmək gərəklidir. Çünki İslam dini Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, incəsənətinin və əsasən də mənəviyyatının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Lakin təəssüf doğuracaq hal odur ki, bəzi soydaşlarımızın maddi ehtiyac üzündən və yaxud İslam haqqında bilgisizliyindən, yalançı tərəqətlərin təbliğatına uyaraq ənənəvi dinlərini dəyişirlər. Bir sözlə Azərbaycandakı dini-ideoloji boşluqdan istifadə etməyə çalışan, xalqın şüuruna təsir etməyi prinsip hesab edən təriqət və icmaların fəaliyyəti hələ çox maraq doğuracaq. Yeni təriqətlərin gəlişi də hardasa qaçılmazdır. Bütün bunları nəzərə alaraq Azərbaycanda istər İslam, istər yəhudi-xristian, istərsə də buddist və digər təmayüllü radikal ünsürlərin fəaliyyətinə ciddi nəzarət olunmalı, əvəzində isə ölkə əhalisinin əksəriyyətinin etiqad bəslədiyi İslam dininin təməl prinsipləri barədə maarifləndirilmə daha vacib və olduqca əhəmiyyətlidir.

Bu xəbər oxucular tərəfindən 2457 dəfə izlənilmişdir!

Azərbaycanda mövcud dinlər

Azərbaycan

Azərbaycanda mövcud dinlər

Azərbaycanda qeri ənənəvi dinlər və təriqətlər kitabı acbir isgəndərli

Похожие статьи

Related posts: