Daxili və xarici iqtisadi əlaqələr

Bununla yanaşı onu da deməliyik ki, azad iqtisadi zonalar heç də hər yerdə effekt verməyib. Dünyanın demək olar ki bütün ölkələri azad iqtisadi zonaların yaradılmasına çalışırlar. Ancaq bəzi ölkələrdə bu praktiki nəticəsini vermir. Bu da o səbəbdəndir ki, həmin ölkələr buna ciddi hazırlaşmayıblar. Bir sıra ölkələr isə məhz belə zonaların yaranmasından sonra inkişaf etməyə başlayıb.

Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələr

Beynəlxalq ictimai-siyasi, elmi nəzəri jurnal / Международный общественно-политический, научно-теоретический журнал / International socio-political, scientific-theoretical journal

12

Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması, tədbiqi və öyrənilməsi

Vüqar Kərimli,
AMEA İqtisadiyyat institutu, böyük elmi işçi.
İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru

Email: [email protected] gmail.com

Giriş
Respublikamızın bazar iqtisadiyyatı şəraitində sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi üçün tədbirlər sistemimdə aqrar sahənin idarə edilməsinin yeni iqtisadi münasibətlərə uyğumlaşdırılması və təkmilləşdirilməsi mühüm məsələlərdən biridir. Çünki burada böyük maliyyə, maddi, əmək və elmi potensial cəmlənmişdir, onlardan səmərəli istifadə insanların rifah halının yaxşılaşdırılmasının mühüm şərtidir.
Aqrar sahənin idarə edilməsi toplumda fəaliyyət göstərən əsas iqtisadi qanunla müəyyənləşir. Aqrar sahənin idarə edilməsi dedikdə toplumun maddi təlabatının ödənilməsi məqsədilə istehsal və qeyri-istehsal sahələrində məhsul istehlak etmək və xidmətlər göstərmək üçün onların müəyyən üsul və metodlarla fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi və əlaqələndirilməsi kimi başa düşülür. İdarəetmə təsərrüfat müxanizminin əsas həlqələrindən biridir. Məlumdur ki, mülkiyyət formaları dəyişildikcə aqrar sahədə idarəetmə mexanizmləridə dəyişilmişdir. Uzun illər aqrar sahənin idarə edilməsi sistemi onun inkişaf meyilləri və cəmiyyətimizin təlabatı ilə əlaqədar bir neçə dəfə yeniləşdirilmiş, təkmilləşdirilmiş və bunun nəticəsi olaraq yüksək son nəticəyə çatmaq və məsuliyyətin dahada gücləndirilməsinə yönəldilmişdir. Hal hazırda isə qeyri-neft sektorunun, həmçinin aqrar sahənin inkişafının əsas prioritet istiqamətləri müəyyən edilməklə yanaşı aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, ehtiyyatlardan istifadəni yaxşılaşdırmaq, istehsalı artırmaq, səmərəliliyi yüksəlmək məsələlərinə istiqamətləndirilir.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübələrindən belə qənaətə gəlmək olur ki, daima dəyişən iqtisadi münasibət və təlabatlara cavab verməsi üçün aqrar sahə səmərəli idarəetmə sisteminə malik olmalıdır. Təbii ki, aqrar sahənim kompleks inkişafını zəruri edən elementlər həlqəsi mürəkkəb olduğundan hətta istehsal-bölgü-mübadilə prosesinin təkmilolması aqrar sahə üçün nəzərdə tutulan hədəflərə çatmağa imkan vermir. Ona görə ki, resursların, istehsalın, işçilərin düzgün idarə edilməsi çox mürəkkəbdir. Hesab edirəm ki, Aqrar sahənin iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin araşdırılması və öyrənilməsi zamanın tələbidir və onun tədqiq edilməsinə ciddi ehtiyac vardır.

Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin formalaşdırılması xüsusiyyətləri
İqtisadi idarəetmə mexanizminin əsas məqsədi özündə müəyyən ölçüləri və əsas amilləri əks etməklə qarşılıqlı əlaqəli bir sistemi ifadə edir. Deməli İqtisadi idarəetmə mexanizmi məqsədli bir mexanizmdir və obyektiv məzmun elementlərinə malikdir. [1,s.39]. Vurğulamaq istəyirəm ki, idarəetmə müəyyən münasibətlər sistemini əhatə edir. Onun müəyyən xüsusiyyətləri, prinsipləri və vasitələri vardır. Bu mənada idarəetmə münasibətləri idarəetmə funksiyalarını həyata keçirmək üçün yaranan münasibətlərdir. Qeyd olunanlar iqtisadi sistemə xas olan mexanizm vasitəsilə tənzimlənir. Eyni zamanda idarəetmə obyektiv iqtisadi qanunların tələblərinə uyğun həyata keçirilən bir prosesdir. Aqrar sahədə idarəetmə dedikdə iqtisadi prosesləri tənzimləyən obyektiv qanunları bilməklə iqtisadi mexanizmi hərəkətə gətirməklə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək və xarici iqtisadi fəaliyyəti qurmaq və s. fəaliyyət məcmusu başa düşülür.
Aqrar sahədə idarəetmə mexanizminə onun obyekt və subyektləri daxildir. İdarəetmənin obyekti bütövlükdə iqtisadiyyat, yəni ASK-lar, kooperativlər, müəssisələr və s. daxildir. İdarəetmənin subyektləri dedikdə isə idarəetmə orqanları başa düşülür.
Respublikamızda aqrar sahənin sürətli inkişafını təmin etmək üçün infrastrukturanın inkişafı üçün bir idarəetmə sisteminin elementi kimi zəif həyata keçirilir bu da öz növbəsində müasir bazar tələblərinə uyğunluğu baxımından geridə qalır. Bu amil ASK-ların idarəetmə mexanizmlərinin effektivliyini aşağı salacaq. Buna görə obyektiv və subyektiv səbəblərə görə ölkəmizdə aqrar –sənaye komplekslərinin düşdükləri bu günkü böhran əməli tədbirlər görülmədiyindən dərinləşərək tənəzzülə uğramışdır.
Aqrar sahənin idarəetmə strukturlarında dəyişikliklərin edilməsinə ehtiyac var belə ki, bir – birini təkrar edən strukturlar ləğv edilməlidir, cəmiyyəti və iqtisadiyyatı mərkəzləşdirmə proselərinə tədricən hazırlıqlı vəziyyətə gətirmək lazımdır. [7,s.120]

Beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi
Təbii ki, iqtisadi əlaqələrin əsasını mənafelər və maraqlar təşkil edir. Respublikamıza gəlir mənbəyi kimi baxan ölkəliərin maraq dairəsi indiki şəraitdə təbiidir. Çünki hər bir dövlət ilk növbədə iqtisadi-siyasi əlaqələrinin öz mənafeləri əsasında qurulmasında maraqlıdır. Bu halda istənilən ölkə üçün başqa inkişaf etmiş ölkələrin təsirinə düşmək ehtimalı böyükdür. Bu halın baş verməməsi üçün dövlət düşünülmüş inkişaf istiqaməti, modeli seçmək zəruridir. İqtisadi əlaqələri bir sistem olaraq qəbul etsək xarici investisiyaların rolu danılmazdır.
Təbii və geopolitik amilləri nəzərə alsaq, Respublikamız dünya ölkələri ilə səmərəli iqtisadi əlaqələrin qurulması üçün xüsusu bir ölkədi, bundan da səmərəli istifadə olunmalıdır. Xəzər dənizi və Avropa ölkələrinə çıxış üçün nəqliyyat sisteminin, Qara dəniz ölkələrinin və ipək yolunun bərpasını misal olaraq göstərə bilərik. Xarici əlaqələr milli iqtisadi mənafelərə söykəndikdə səmərəli olur. Qeyd olunanları nəzərə alaraq söyləmək olar ki, uğurlu aqrar islahatların aparılması üçün beynəlxalq təcrübəni öyrənmək vacibdir.[8,s.200].
İsraildə torpaq dövlətin mülkiyyətidir və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq istəyənlər uzunmüddətli – 49, 99 illiyə icarəyə verilir. Sahibkarlar hər il torpaq vergisi ödəyir və məhsul istehsal etməkdə sərbəstdirlər. Torpaq ərazilərinin satışı qadağandır lakin, icarədar başqasının icarəsinə torpaq ərazilərini verə bilər. İcarə müddəti bitdikdən sonra dövlət torpaq əarazisini geri ala və ya icarə müddətini uzada bilər.
Təsərrüfatçılığın 2 forması mövcuddur: kibuslar və maşavalavır, kooperativlərə də üstünlük verilir. Kibuslar kollektiv təsərrüfatçılığa, maşavalavr isə kooperativ təsərrüfatçılığına əsaslanır. Dövlət təsərrüfatlara yardım və köməkliklər göstərir. Dövlət istənilən kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalı üçün təsərrüfat sahiblərinə sifarişlər verir. İsraildə təsərrüfatçılıq sisteminin yüksək səviyyədə təşkil olunmasının nəticəsidir ki, ölkə kənd təsərrüfatı məhsullarına olan təlabatını demək olarkı tam ödəyir, hətta istehsal olunan məhsulun 20%-dən çoxunu ixrac edir. Düşünürəm ki, İsrailin təcrübəsindən yararlanmaqla ölkəmizdədə səmərəli təsərrüfatların inkişafına nail olmaq olar. Son illər respublikamızda üzümçülüyün inkişaf etməsini nəzəzə alsaq Fransanın təcrübəsinə diqqət yetirmək vacibdir. Fransada əkinə yararlı torpaqların əhəmiyyətli hissəsi sahibkarların əlindədir. Əsas təsərrüfat forması kimi fermerlər və kooperativlərdir. Sahibkarlar istədikləri kənd təsərüfatı məhsullarını istehsal etməkdə sərbəstdirlər, ancaq dövlət sifarişləridə qəbul edirlər.
Fransada üzümçülük ən gəlirli və populyar sahələrdən biri hesab olunur. Üzümçülüklə əsasən sahibkarlar məşğul olurlar və bu zaman məhsulun kəmiyyəti ilə yanaşı keyfiyyətədə xüsusi diqqət yetirilir. Çünkü keyfiyyətli məhsul daha rəqabətqabiliyyətli olur.
Çin Xalq respublikasının aqrar sahədə apardığı islahatlar təcrübəsində təqdirəlayiqdir, belə ki, burada islahatlar daima dərinləşir və təkmilləşdirilir. Çində torpaqlar dövlətin mülkiyyətindədir.
Almaniyanın aqrar sahədə prioritet istiqaməti şərq torpaqlarının ətraf mühitinin qorunmasını təmin edən, Avropa bazarlarında rəqabətqabiliyyətli kənd təsərrüfatı məhsulu istehsal edən və müasir müəssələr yaratmaqdan ibarət oldu. Almaniyada kooperativlər özlərinin “Rayfayzen” adlanan ittifaqda birləşib və idarəolunma formasına görə 3 növə ayrılır: federal, regional, yerli. Burada dünyanın müxtəlif ölkələrində filialı olan 2.654 kooperativ birliyi fəaliyyət göstərir.
Bizdə bu təcrübədən istifadə edərək respublikamızda kənd təsərrüfatı istehsal edən koperativlər yaradıla və rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsal oluna bilər.

Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması
Dünya ölkələrinin təcrübəsindən belə qənaətə gəlmək olarkı dövlət iqtisadiyyatın inkişafında katalizator və biznesin inkişafına təsiretmə vasitəsi ola bilər. Hazırda bazar iqtisadiyyatı inkişaf yolu keçmiş ölkələrin inkişaf modelləri dövlətin nədərəcədə müdaxilə edəcəyi ilə müəyyən olunur. Ölkəmiz bazar iqtisadiyyatında mövqeyi, təsir etmə səviyyəsi, bu səviyyənin həd və hüdudu əvvəllərdə hazırdada nəzəri metodoloji məna kəsb etməklə iqtisadçılar arasında fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Dövlətin iqtisadi funksiyalarının güclənməsi zəruridir,bazar iqtisadiyyatı dövlətin iqtisadi metod və üsullarla idarə etməsinin gücləndirilməsidir.[7,s.200]
İqtisadçıların inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf modellərinə nəzər saldıqda anlaşılır ki, Azərbaycanın iqtisadi inkişafinın öz çətinliyi, xüsusiyyəti var. Bu mənada araşdırma göstərir ki, aqrar sahənin inkişafının tənzimlənməsimdə dövlətin iştirakı zəruridir, digər tərəfdən istehlak mallarının, ərzaq məhsullarının yaradılması ilə şərtlənir. Buna görədə dövlət aqrar sahənin inkişafını tənzimləməlidir. Araşdırmadan belə qənaətə gəlmək olar ki, dövlətin daxili bazara təşkiledici təsiri aşağıdakı kimidir.
Dövlət iqtisadiyyatı yüksək səviyyədə inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının alıcısı kimi çıxış edir, bazarın strukturuna birbaşa təsir göstərir eyni zamanda bazarın fəaliyyətini yeni təşkilati formasını müəyyən edir. Sahibkarlara maddi yardım göstərilməsi, kreditlərin verilməsi, müxtəlif dotasiyalar dövlət tərəfindən həyata keçirilir.
İnkişaf etmiş dövlətlərdə kənd təsərrüfatının səmərəli inkişafını, müstəqil təsərrüfat subyektlərini təmin etmək üçün rentabelli sahənin müxtəlif vasitələrlə müdafiə edir. Ümumiqtisadi sahələr üzrə inkişafında ölkənin beynəlxalq bazarlarda vəziyyətini göstərən dövlət tənzimləyiciləri məxsus cəhətlər mövcuddur. Aqrar sahənin tənzimlənməsinin başlıca vəzifəsi başqa sahələrlə qeyri bərabər vəziyyətdə olduqda ona yardım göstərməkdən ibarətdir. İstənilən şəraitdə bu qeyri bərabərliyin xarakteri qorunub saxlanılır, bu aqrar sahənin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Ancaq tənzimlənmənin istiqamətləri müxtəlifdir. O, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və satışını stimullaşdırır, ya da onun antiböhran tənzimləyicisi kimi çıxış edir. Araşdırma göstərir ki, tənzimləmə üzrə qanunların mühüm əhəmiyyəti vardır. Qeyd olunan qanunlar ali qanunverici orqan tərəfindən qəbul olunur və istehsalın tənzimlənməsi üzrə aktlar orada öz əksini tapır. İnkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində dövlətin aqrar siyasətinin müxtəlif mexanizmlər vasitəsilə məhsulların istehsalını və satışının tənzimlənməsi olmuşdur bununda əksər hissəsi dövlət təhsisatlarının üzərinə düşmüşdür. Bəzi məhsulların bazar tənzimlənməsi formalarında biridə marketinq nizamnaməsidir. Marketinq
nizamnamələrinin mənası nizamnamənin fəaliyyət zonası daxilində məhsulun keyfiyyəti üzrə diferensiyası ilə bu və ya digər məhsula vahid qiymətin qoyulmasıdır. Bu istehlakçıların mənafeini nəzərə almaqla fermerlərin gəlirlə təmin olunmasını göstərir. Praktikada gəlirlərin tənzimlənməsində 2 mexanizmdən istifadə edilir: tədarük və girov əməliyyatları vasitəsilə bazar qiymətlərinin saxlanılması. Girov məbləği ən kiçik təmin olunmuş qiyməti özündə əks etdirir. Sahibkarlar bunun əsasında öz məhsullarını sata bilir. Tədarük isə 2 formada dövlət tərəfindən müəyyən edilir məhsulun birbaşa və məcburi tədarükü formasında həyata keçirilir. Sonuncu tədbiq olunanda fermer məhsula çəkdiyi xərcdən imtina edir. Dövlət girov və tədarük əməliyyatlarını həyata keçirərkən xammal üzrə daxili bazara təsir göstərir. Qiymət əmələ gəlməsinə dövlət birbaşa eyni vaxtda təsir göstərir. Yəni fermer minimum təminat verilmiş qiymət funksiyasını yerinə yetirir. Lakin dövlətin bilavasitə müdaxiləsi yalnız kənd təsərrüfatı xammalı bazarı üçün xarakterikdir. Məhsul satışı zamanı belə müdaxilə dolayı mahiyyət daşıyır. İnkişaf etmiş ölkələrdə elmi-texniki inkişaf da tənzimlənmənin mühüm sahəsi kimi çıxış edir. [5,s.80]
Ətraf mühitin qorunması üzrə fəaliyyətin tənzimlənməsində dövlə müxtəlif formalarda iştirak edir. Onlar aşağıdakılardır: xüsusi dövlət standartlar və kefiyyətə nəzarət xidməti tərəfindən həyata keçirilən dövlət nəzarəti; ekoloji təmiz məhsulların stimullaşdırılması; kompensasiya verməklə torpaq ehtiyatlarının dondurulmasını nəzərdə tutan torpaqların məhsuldarlığının yüksəldilməsi üzrə dövlət proqramı. İstehsalın dövlət tənzimlənməsinə diqqət yetirilsə də o, heç vaxt direktiv xarakteri almamalıdır. Tənzimlənmənin məqsədi bazar mexanizmini qorumaq, əlverişsiz bazar nəticələrini yumşaltmaqdan ibarətdir. Onu deməyə əsas verir ki, aqrar sahədə tənzimlənmə istehsalın təmin olunmasına kömək edir. Müəyyən ölkələrdə istehsalın plana uyğun dövlət tənzimlənməsi sahəsindəki təcrübə bizim ölkədə istifadə edilə bilər. Dövlət tənzimlənməsində fiskal siyasət xüsusi yer tutur. Bu siyasətin əsas məqsədi kredit və vergi qoyma mexanizmi vasitəsilə inkişaf etmıkdə olan sahələri təmin etməkdən ibarətdir. Vurğulamaq istəyirəm ki, müəssisələrdə qiymətqoyma fiskal funksiyaların yerinə yetirilməsinə deyil, sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına yönəlməlidir. [6,s.220] Dünya təcrübəsinə əsaslanaraq söyləmək istərdim ki, aqrar sahənin tənzimlənməsində dövlətin rolu və əhəmiyyəti getdikcə artır. Bu tənzimləmə strateji əhəmiyyətli ərzaq və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında aqrar işçiləri maddi cəhətdən maraqlandırmalı, məhsullara müəyyən olunmuş qaydada sifariş verməlidir. [2,s.103].
Aqrar istehsalın dövlət tənzimlənməsinin aşağıdakı istiqamətlərdə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur:
– kəndin sosial inkişafı
– təsərrüfatlarda qiymətlərin tənzimlənməsi
– əmtəə istehsalçılarının maraqlarının qorunması
ASK-larda aşağıdakı mülahizələrə diqqət yetirikməlidir:
– bazarın öz özünü tənzimləməsi ilə ona dövlətin təsiri ilə əlaqələndirmək
– iqtisadi dəyişikliklərin tədricən aparılması
– makroiqtisadi mexanizmlərinin aqrar bazara təsiri, ASK-ların iqtisadi qurumlarda rolu
Aqrar sahədə bazar subyektlərinə aşağıdakıları aid etmək olar: bazarın subyektini müəyyən edən bazarın növləri, bazar subyektlərinin təsiredici amilləri və s. Bunları daha geniş başa düşmək üçün makroiqtisadi və infrasruktur amilləri ilə yanaşı bazar mexanizmlərinin dövlət tənzimlənməsinin canlandırılması vacibdir. Hazırki aqrar islahatların həyata keçirildiyi şəraitdə istehsalın sabitliyinə və onun davamlı inkişafına nail olmaq üçün dövlət tənzimləməli və bu iqtisadi mexanizm kimi fəaliyyət göstərməlidir. Fikrimcə, tənzimlənin hüquqi əsası kimi yeni hüquqi qanunlarin qəbul edilməsinə ehtiyac var və tənzimlənmənin əsas istiqamətləri bu qanunla təsbit olunmalıdır. Kənd təsərrüfatı spesifik sahə olduğu üçün daha çox investisiya tələb edən istehsal sahəsidir. Aqrar sahədə islahatlar apararkən xarici investorların vəsaitlərindən istifadə edilməsi məqsədə uyğundur, ancaq əsas vəsait daxili mənbələr hesabına əldə edilməlidir. İstehsalın tənzimlənməsi təsərrüfat fəaliyyətinin pozulmasının qarşısını almaq zərurətindən yaranır. Aqrar sahədə istehsalın tənzimlənməsinin əsas məqsədi dövlətin maraqlarının qorunması və təminatının həyata keçirilməsindən ibarətdir. [4,s.150].

Aqrar sahənin idarəedilməsində xarici iqtisadi əlaqələr
Bu bir həqiqətdir ki, istənilən ölkə öz çərçivəsində iqtisadiyyatını inkişaf etdirə bilməz. İndiki şəraitdə ölkəmizin xarici iqtisadi əlaqələrinin formalaşması və inkişaf etməsi onun strateji istiqamətlərdə həyəta keçirilməsi vacibdir. Xarici ölkələrdə olduğu kimi, bizdə də bazar münasibətlərinin formalaşmasında içtimai əmək bölgüsünün inkişafı ilə bağlıdır. İctimai əmək bölgüsünün mühüm forması olaraq beynəlxalq əmək bölgüsünün həyəta keçirilməsi beynəlxalq aləmdə əmək ilə bağlı fəaliyyətinin ixtisaslaşdırılmasının və kooperasiyalaşdırılmasının göstəricisidir. Dünya bazarında əmtəələr müxtəlif ölkələrdə milli əməkləri məcmə əməyin hissəsi kimi başa düşülür və nəticə olaraq milli əmək orta dünya əməyinə nisbətdə çıxış edir. Bazarlara satış məqsədi ilə çıxarılan əmtəələrə çəkilən xərclər orta dünya bazar xərclərindən aşağı olarsa o, iqtisadi səmərə vermiş olur. Əmtəənin dəyəri və kefiyyətinin standartlarla uyğun olması onun dünya bazarında qiymətini müəyyən edir. Aqrar sahədə istehsal olunmuş məhsulların hamısı beynəlxalq mübadilə obyekti ola bilmir. Bu onunla əlaqədardır ki, bazarda rəqabətə dözümlü, aşağı xərcli və istehlak keyfiyyətinə malik məhsullar beynəlxalq mübadilə obyektinə çevrilə bilir. Qeyd olunanları nəzərə alsaq belə nəticəyə gəlmək olar ki, ixrac olunacaq məhsulları istehsal edən zaman qabaqcıl texnologiyalardan istifadə etmək lazımdır. Müəyyən məhsulları məhdudlaşdırmaq üçün dövlət gömrük tariflərini yüksəltməlidir və yaxud yüksək kvota tədbiq etməlidir. Respublikamızın xarici bazarının formalaşdırılması üçün 1-cisi, iqtisadiyyatımız dünya təsərrüfat mexanizminə inteqrasiya olunmalıdır; 2-cisi, milli valyuta kursunun xarici valyutalara nisbətən süni formada aşağı salınması deyil, dünya bazarlarına rəqabət qabiliyyətli məhsullar çıxarmaqla təmin edilməlidir; 3-cüsü, ixrac-idxal əməliyyatı zərərli təsirlərdən qorunmalıdır. Vergi xarici iqtisadi əlaqələrin idarə edilməsində mühüm yer tutur. Belə ki, kənd təsərrüfatı spesifik sahədir və özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Ölkələr öz aqrar sektorlarına uyğun xarici siyasətlərini həyata keçirirlər. Respublikamızda beynəlxalq qanunlara əməl edib düzgün gömrük vergi siyasətinin həyata keçirilməsi xarici ticarətinsəmərəliliyi artırır. Bəzi mallara yüksək vergi dərəcələri təyin edilməlidir, yalnız müasir texnologiyaları vergidən azad etmək lazımdır. Digər əsas məsələlərdən biridə aqrar sahədə daxili və xarici bazarı öyrənən, proqnozlaşdıran müasir tələblərə cavab verən operativ informasiya sistemi yaradılmalıdır, mütəmadi olaraq sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki və hüquqi şəxslər informasiya ilə təmin edilməlidirlər. Belə bir təminat dünyanın bir çox ölkələrində var, bu yolla istehsal və idxal olunacaq məhsulların qabaqcadan miqdarları proqnozlaşdırılır. Düşünürəm ki, qeyd olunan tədbir xarici iqtisadi fəaliyyətin effektivliyini xeyli artırmış olur. Beynəlxalq təcrübə belə deməyə əsas verir ki, texnoloji təçkilati amillər bazar iqtisadiyyatının təsiri nəticəsində formalaşır və inkişaf edir. İstehsal olunmuş məhsulun qiyməti, keyfiyyəti, miqdarı, daşınmaları şərtləri hər iki tərəf üçün əlverişli olduqda sahələr arası əlaqələr yaranır və bu iqtisadi inteqrasiya xarakteri daşıyır. [3,s.347]
Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümlüyü, onun təbii iqlim şəraitindən asıllığı məsulun davamlılığının və əmtəəlik səviyyəsinin yüksək olmaması satış bazarında güclü rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərməsi fermerlərə öz məhsullarından həmişə lazımi mənfəət əldə etməyə imkan verən qiymətdə və həcmdə satmağa imkan vermir. Xarici iqtisadi əlaqələrimizi araşdırarkən barter üsulunun və dünya bazarındakı qiymətlərin tətbiq olunması prinsiplərinə uyğun hazırlznması vacib məsələlərdəndir.

Nəticə
Ölkədə aqrar sahənin inkişafı, onun müəyyən sahələrinin müntəzəm olaraq inkişaf etdirilməsi üçün müəyyən vəzifələr qoymuşdur. Etiraf etmək lazımdır ki, respublikamızda aqrar sahənin inkişafı onun potensiyalından aşağı səviyyədədir, bunun üçün onun yüksəldilməsi istiqamətində tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması, tədbiqi və öyrənilməsi istiqamətində aparılan araşdırmalar bir sıra nəticələr ortaya çıxarmışdır. Əldə olunmuş nəticələri aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
– kənd təsərrüfatı məhsullarının hərəkəti və xammalın təlabatçıya istehsal məqsədi ilə çatdırılması üçün mexanizmlər yaradılmalıdır.
– bazarın idarəetmə rıçaqlarını təkmilləşdirmək.
– əmtəə istehsalçıların maraqlarını qorumaq.
– müasir informasiya texnologiyalarından geniş istifadə etmək.
– aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərini müasir tələblərə uyğun olaraq təkmilləşdirmək.

Açar sözlər: iqtisadiyyat, bazar, idarəetmə, mexanizmlər, təkmilləşdirmə, istehsal, aqrar sahə.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Alıyev İ.H. Azərbaycan Respublikasında aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi. Bakı -2003, 315 s.
2. Kərimli V.B. Aqrar sahədə strateji menecment. Bakı-2018,150 s.
3. İbrahimov İ.H. Aqrar sahənin iqtisadiyyatı. Bakı-2016, 653 s.
4. Əhmədov İ.V. Kənd təsərrüfatının idarəedilməsi. Bakı-2006, 880 s.
5. Əlirzayev Ə.Q. Sosial sferanın iqtisadiyyatı və idarəedilməsi. Bakı-2010, 450 s.
6. Kəlbiyev Y.A. Fiskal siyasət və milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsi problemləri. Bakı-2006. 468 s.
7. Мутладзе Р.Г. Менеджмент в агропромышленном комплексе. Москва-2011, 382 с.
8. Qurbanzadə A.A. Aqrar strukturun regional inkişaf modeli. Bakı-2004. 438 s.

д.ф.э. В.Б. Керимли
Старший научный сотрудник ИЭ НАНА

Резюме
В статье исследуются пути совершенствования механизмов управления экономикой, что является одним из важнейших вопросов развития аграрного сектора в условиях современной рыночной экономики. Одним из основных условий является изучение экономики в аграрном секторе и ее способности удовлетворять и регулировать все требования рыночной экономики с учетом специфики управления. Это факторы, которые напрямую влияют на дальнейшее улучшение деловой среды в условиях рыночных отношений, ускорение социально-экономического развития и всестороннее формирование тех, кто участвует в управлении общим производством.

Ключевые слова: экономика, рынок, управление, механизмы, совершенствование, производство, аграрный сектор.

PhD. V.B.Kerimli
Head scientist of EU ANSA

Summary
The article examines and studies ways to improve economic management mechanisms, which is one of the most important issues for the development of the agricultural sector in a modern market economy. One of the main conditions is the study of the economy in the agricultural sector and its ability to meet and regulate all the requirements of a market economy, taking into account the specific features of management. These are the factors that directly affect the further improvement of the business environment in the conditions of market relations, the acceleration of socio-economic development and the comprehensive formation of those involved in the management of overall production.

Key words: economy, market, management, mechanisms, improvement, production, agrarian sector.

Daxili və xarici iqtisadi əlaqələr

Ölkənin və ya onun regionlarının təbii şəraiti, sərvətləri, istehsal etdiyi məhsulların çeşidi və miqdarı onun iqtisadi əlaqələrini müəyyən edir. İqtisadi əlaqələrin quruluşu ölkədə istehsal olunan məhsulların keyfiyyətindən, kəmiyyətindən, onun xammallarla təmin edilməsi və əhalinin müxtəlif tələbatını ödəmək imkanlarından da asılıdır.

Respublikadaxili iqtisadi əlaqələr sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının şəhərlər, kəndlər arasında bölüşdürülməsi, məhsulun sənaye müəssisələrinə, digər istifadəçilərə və əhaliyə çatdırılması ilə xarakterizə olunur. Belə ki, şəhərlərin əhalisini ərzaq, geyimlə, sənaye müəssisələrini xammalla təchiz etmək üçün kənd təsərrüfatı və hasilat sənayesi məhsulları şəhərlərə göndərilir. Kənd əhalisinin üstünlük təşkil etdiyi inzibati rayonlar isə əksinə sənaye məhsulları və ərzaq alır.
Şəhərlər ticarət paylayıcı və bölüşdürücü funksiyalarını yerinə yetirir. Buna görə də respublikanın idxal eldiyi məhsullar əvvəlcə iri şəhərlərə, xüsusilə Bakıya gətirilir. Sonradan onlar lazımi yerlərə çatdırılır. Respublikadaxili əlaqələrdə idxal məhsullarının daşınması mühüm yer tutur.
Xarici iqtissadi əlaqələrin həcmi və çeşidi Azəvbaycanın dünya ölkələri arasındakı BCƏB-də tutduğu yerə görə müəyyən edilir. Hazırda ölkənin müəssisə və təşkilatları, özəl qurumları dünyanın 82 ölkəsi ilə ticarət əlaqələrinə malikdir. Yaxın xarici ölkələrlə ticarət əlaqələrinin genişlənməsi hesabına son vaxtlar Azərbaycanın mənfi xarici ticarət saldosu azalmışdır. İdxalın həcmi azalmış, ixrac artmışdır.
Xarici iqtisadi əlaqələrin, o cümlədən idxalın və ixracın yarısından çoxu uzaq xarici dövlətlərin payına düşür. Bu ölkələr arasında İran, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ), Almaniya, B.Britaniya, ABŞ, İsveç, Isveçrə, İtaliya, Fransa və s. fərqlənir.
Respublıkamızdan xarici ölkələrə göndərilən məhsulların 74%-ni neft və neft məhsulları təşkil edir. Azərbaycandan həmçinin xalça, kondisioner, elektrik mühərrikləri, kimya sənayesi məhsulları ixrac olunur. Ölkəyə un, buğda, şəkər və şəkər tozu, yağ, ət, düyü, kartof, çay, parça, paltar, mebel, cihazlar, maşın və avadanlıq gətirilir.
Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsinin, o cümlədən idxalın və ixracın 30-40%-i MDB ölkələrinin payına düşür. Bu ölkələr sırasında Rusiya, Gürcüstan, Ukrayna, Qazaxıstan, Türkmənistan və Belorusiya irəlidə durur.
Xarici iqtisadi əlaqələrin digər növlərinə maliyyə-kredit, elmi-tədqiqat əlaqələrini, turizm əlaqələrini, maddi-istehsal sahəsində olan əməkdaşlığı aid etmək olar.
Son vaxtlar respublikanın bir çox müəssisələri yenidən qurulur, birgə müəssisələr yaradılır. Çayçılığın inkişafı üçün Türkiyənin “Beta”, “Sara” və BƏƏ-nin “İntersun” şirkətləri ilə Bakı, Lənkəran, və Masallı çay fabriklərinin əsasında müştərək müəssisələr yaradılmışdır. Xaçmaz, Masallı və Quba konserv zavodlarının yenidən qurulması üçün İsveçin “‘Tetra-Pak” şirkətindən avadanlıqlar alınmışdır. ABŞ-ın “Reynalds” və Türkiyənin “Star” şirkətləri ilə Bakı Tütün Kombinatı arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən birgə müəssisə təşkil edilmişdir. Abşeronda ABŞ-ın “Koka-Kola” və “Pepsi-Kola” şirkətlərinin spirtsiz içkilər istehsal edən zavodları işləyir.
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bir çox beynəlxalq təşkilatların üzvü olmuşdur. Həmin ildə o İslam Konfransı Təşkilatının və bu təşkilatın nəzdində olan İslam İnkişaf Bankının üzvü qəbul olunmuşdur.
Respublikamız 30 yanvar 1992-ci ildən ATƏT-in, 2 mart 1992-ci ildən BMT-nin, 19 sentyabr 1995-ci ildən MDB-nin üzvüdür. BMT-nin tərkibində olan Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi iri maliyyə təşkilatlarına ölkə 1992-ci ilin sentyabrında qəbul edilmişdir.
Azərbaycan həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının, Qara dəniz hövzəsi İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının və bir çox kütləvi beynəlxalq təşkilatların üzvüdür. 2001-ci il yanvarın 17-də ölkə Avropa Şurasına üzv qəbul olunmuşdur.

Ələt Azad İqtisadi Zonası Azərbaycana hansı dividentlər vəd edir? – ANALİZ

Xəbər verdiyimiz kimi, iyulun 1-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Ələt Azad İqtisadi Zonasının təməlqoyma mərasimində iştirak edib.Ələt Azad İqtisadi Zonasının səlahiyyətli orqanının İdarə Heyətinin sədri Valeh Ələsgərov görülən işlər barədə dövlətimizin başçısına məlumat verib.

Bildirilib ki, Ələt Azad İqtisadi Zonasının (AİZ) ümumi sahəsi 850 hektar olacaq. İqtisadi zonanın ümumi sahəsinin 60 hektarında layihələndirilmə artıq başa çatıb və inşaat işləri başlayıb, bütün infrastrukturun yaradılması üçün zəruri addımlar atılıb.

Diqqətə çatdırılıb ki, zonanın yaradılmasında əsas məqsəd qabaqcıl idarəetmə təcrübəsinə uyğun yüksək əlavə dəyərli və ixracyönümlü istehsalı təmin etməkdir. İnnovativ texnologiyalardan istifadə edərək xidmətlər göstərən investorları cəlb etmək, bu şirkətlərin Azərbaycan şirkətləri ilə əməkdaşlığının təmin olunması nəticəsində ölkə iqtisadiyyatının dinamik və dayanıqlı inkişafına töhfə vermək, həmçinin on minlərlə yeni iş yeri yaratmaq da əsas hədəflərdəndir.

Dövlətimizin başçısı Ələt Azad İqtisadi Zonasının təməlini qoydu. Tezliklə burada böyük bir bir sənaye və beynəlxalq ticarət zonası formalaşacaq.

İqtisadi proqnozlara görə, bu layihənin icrası Azərbaycana böyük iqtisadi dividendlər qazandırmaqla yanaşı, ölkəmizin regionda mövqelərini daha da gücləndirəcək, Şərq-Qərb və Şimal-Cənub tranzit-nəqliyyat dəhlizlərində mühüm rolu olan respublikamızın strateji əhəmiyyətini daha da artıracaq. Bu iqtisadi zonanın yaradılması dövlət gəlirlərinin və büdcəyə daxil olan vəsaitin artmasına, yeni investisiyaların cəlb edilməsinə şərait yaradacaq.

Azad iqtisadi zona nə deməkdir?

Gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi və harmonizasiyası haqqında 18 may 1973-cü il tarixli Kioto Konvensiyasına əsasən azad zona ölkənin ərazisinin elə hissəsini bildirir ki, burada mallar milli gömrük sərhədlərindən kənarda hesab edilir və buna görə də adi gömrük nəzarəti, rüsum və vergilərinə cəlb edilmir. Konvensiyanın imzalanmasından sonra azad iqtisadi zonalar bir çox dövlətlərdə geniş vüsət almağa başlayıb.

Keçən əsrin 90-cı illərində dünyada bir neçə min müxtəlif növlü azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərirdi. 2000-ci ildə dünya əmtəə dövriyyəsinin 30 faizi müxtəlif azad iqtisadi zonaların payına düşürdü.

Bəzən elə başa düşülür ki, AİZ-də tamamilə vergi, gömrük rüsumları götürülür. Lakin bu, əslində, belə deyil. Vergilər Nazirliyinin “Azad iqtisadi zonaların yaradılmasına və fəaliyyətinə dair icmal məlumatı”nda qeyd olunur ki, azad ticarət zonaları ölkənin onun milli gömrük məkanından kənarda hesab edilən məhdud ərazilər olsa da, bu o demək deyil bu zonalarda tam azadlıqdır. Belə zonalarda mallar gömrük rüsumlarından, idxal vergilərindən və maliyyə nəzarətindən tam azad deyillər, sadəcə onlar xeyli yüngülləşdirilmiş olur.

Beləliklə, məlum olduğu kimi dünyanın bir çox ölkəsində fəaliyyət göstərən belə zonalarda sürətli iqtisadi inkişaf müşahidə olunur. Bunun əsas səbəblərindən biri də odur ki, həmin zonalarda fəaliyyət göstərən şirkətlərə vergi, kömrük və s rüsumlarda böyük gözəştlər verilir, müvafiq infrastruktur yaradılır, beynəlxalq nəqliyyat və kommunikasiya dəhlizlərinə çıxışlar təmin olunur, istehsal, ticarət, idxal-ixrac əməliyyatları üçün real şərait yaradlılır. Azərbaycanda belə zonanın yaradılaması üçün imkan var və bu imanlardan istifadə olunacaq.

Azərbaycanda AİZ-in hansı perspektivləri var?

Ekspertlərin çoxu, Azərbaycanda, xüsusən də Ələt zonasında AİZ yaradılmasını məqsədəuyğun sayırlar. Belə zonaların yaradılmasının əsas şərti onun yerləşdiyi ərazinin normal infrastrukturunun olması və beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə rahat çıxışının olmasıdır. Azərbaycanın təbii resursları, coğrafi mövqeyi, nəqliyyat və infrastrukur sistemləri və s imkanları AİZ-lərin təşkil olunması üçün əlverişli şərait yaradır. Burada xarici və yerli investorların cəlb edilməsi üçün güzəştlər əlverişli olmalıdır ki, bunun da olacağı məlumdur.

Qonşu ölkələrlə sıx iqtisadi əlaqələr yaratmaq, dünya ticarət sisteminə çıxmaq üçün belə zonaların böyük əhəmiyyəti var. Bu cür zonalarda iş yerləri də çox olur, məhsul istehsalı və satışı çoxalır.

AİZ-lər iqtisadi sahədə azad rəqabət və sərbəst bazar prinsiplərini özündə ehtiva edir. Bu isə, ölkədə iqtisadi aktivliyi, rəqabət mühitini və azad biznesin inkişafı üçün imkanları artırır.

Belə zonaların fəaliyyətindən dövlətin vergi və gömrük rüsumları əldə edə bilməyəcəyi haqda fikirlərə gəldikdə isə, deməliyik ki, bu, ciddi arqument ola bilməz. Burada dövlət birbaşa deyil, dolayı dividentlər əldə edir. AİZ-lərin mahiyyəti elə bundan ibarətdir. Burda dövlət vergidən, kömrükdən itirilsə də, iqtisadin inkişafın verdiyi xeyir nəinki onları artıqlaması ilə kompensasiya edir, üstəlik dövlət bundan daha çox qazanır.

AİZ-lərin faəliyyəti ilə bağlı xarici məhsulların bazara rahat və rüsumsuz çıxışının baş verəcəyi və onlarla rəqabətdə yerli istehsalın tənəzzül edəcəyi təhlükəsi haqda fikirlər də əsaslı arqument ola bilməz. AİZ yaradılsa yerli istehsal da xarici istehsalla rəqabətə girməyə və keyfiyyətli məhsul isteh etməyə məcbur olacaq. Hökumət sadəcə bunun üçün lazımi şərait yaratmalıdır.

Ölkələr belə zonaların vasitəsilə xarici investisiyanı, aparıcı şirkətləri cəlb edə bilir, həm də ölkənin ixrac potensialını, tranzit imkanlarını, əhalinin məşğulluğunu və ümumilikdə iqtisadi inkişafı genişləndirə bilir.

Niyə Ələt?

Müasir dövrdə bir çox ölkələrdə AİZ-lər geniş yayılıb. Məsələn, Çində onlarla belə zonalar var. Bu zonalar əsasən, nəqliyyat qovşaqlarında, dəniz limanlarında təşkil olunur. Azərbaycanda ən ideal yer kimi Ələtin seçilməsi təsadüfi deyil. Ələt qəsəbəsi bu tələblərə cavab verir. Burda iri liman kompleksi, dəmiryol və avtomobil yolları qovşağı var. Buradan həm Böyük İpək yolu, həm də Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizi keçir. Yəni, Avrasiya üzrə həm şərq-qərb, həm şimal-cənub dəhlizləri burada kəsişir.

Bu zonaların yubanmasının səbəblərindən biri də şəraitlə bağlıdır, yəni əsas şərt hökumətin orda yüksək səviyyədə infrastruktur yaratmasıdır. Ancaq ixracın təşviqi üçün vergi dərəcəsi cüzi nəzərdə tutulmuş olsa da, dövlət burdan çox itirmir. Əvəzində ölkəyə yeni texnologiyalar gəlir, məhsul bolluğu yaranır, iş yerləri artır və s. Dolayı yolla dövlət xeyli qazanır.

AİZ-lərin yaradılması üçün digər optimal məkanlara gəldikdə isə, deyə bilərik ki, gələcəkdə İran, Rusiya və Gürcüstan sərhədlərində də analoji zonalar yaratmaq olar. Bununla dövlət həmin bölgələrin inkişafını da təmin etmiş olar.

Ələt azad iqtisadi zonası ilk təcrübədir. Burda uğur qazanılmaası, belə zonaların qeyd etdiyimiz ərazilərdə də yaradılmasını stimullaşdıracaq.

AİZ-lərin effektivliyi: uğur nədən asılıdır?

Bununla yanaşı onu da deməliyik ki, azad iqtisadi zonalar heç də hər yerdə effekt verməyib. Dünyanın demək olar ki bütün ölkələri azad iqtisadi zonaların yaradılmasına çalışırlar. Ancaq bəzi ölkələrdə bu praktiki nəticəsini vermir. Bu da o səbəbdəndir ki, həmin ölkələr buna ciddi hazırlaşmayıblar. Bir sıra ölkələr isə məhz belə zonaların yaranmasından sonra inkişaf etməyə başlayıb.

Əlbəttə, şübhə yoxdur ki, Azərbaycanda bu seçim edilərkən dünya təcrübəsi diqqətlə öyrənilib, müvafiq qiymətləndirmə aparılıb, potensial və pesrpektivlər hesablanıb, proqnozlar hazırlanıb. Azərbaycanda bu layihənin reallaşdırılması üçün yerli xüsusiyyətlər nəzərə alınıb, bu layihələri uğurla həyata keçirən ölkələrin təcrübəsi öyrənilib və müvafiq nəticələr çıxarılıb.

Beləliklə, əminliklə demək olar ki, bu layihənin həyata keçirilməsi ümumilikdə ölkənin iqtisadi inkişafına müsbət təsir edəcək. Belə zonalara həm də xarici investorlar tərəfindən böyük investisiyalar qoyulur. Yerli investorlar da fəal iştirak edir. Dolayısı yolla həm yerli sahibkarlar, həm əhali, həm də büdcə bundan qazanır. Bu həm də ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafına və beynəlxalq ticarət imkanlarımızın genişlənməsinə gətirib çıxaracaq.

Təbii ki, dövlət bu zonanın təşkili üçün müəyyən şərait yaradacaq və bu zaman bir qədər xərclər də ola bilər. Lakin belə zonaların yaradılması üçün dövlət büdcəsindən o qədər də çox vəsaitlər tələb olunmur. Yalnız investorların qoyduğu kapital hesabına belə zonalar yaranır və inkişaf edir. Onlar invsetisiya qoyurlar və xüsusi güzəştlər nəticəsində qoyduqları sərmayəni qısa zamanda çıxarırlar.

ƏLƏT AİZ hansı dividentlər gətirə bilər?

AİZ-in yaradılmasının iqtisadi, ticari, kommunikasiya sahələrinin inkişafını təmin etməklə yanaşı həm də digər sahələrdə faydaları var. Belə zonalarda turizm sektoru daha çox inkişaf edir. Bundan başqa, ərazi abadlaşır, inkişaf edir.

Əksər dövlətlər bu tip zonalarda istehsal müəssisələri yaradır və xarici sərmayə cəlb edib iqtisadi inkişafa nail olurlar. Ələtdə də sənaye zonası var və bunun daha da inkişafı mümkün olacaq. Nəticədə, ölkədə məhsul istehsalı, bolluq yaranacaq. Bu da bəzi məhsullar üzrə idxaldan asılılığı azaldacaq, üstəlik ixracımızı artıracaq.

Məsələnin sosial tərəfi də vacibdir. Burada yüz minlərlə iş yeri yaradıla bilər. Bu regionda məşğulluq problem həllini tapa bilər. Bu zonadakı obyektlərə xidmət göstərən, zəruri tələbat məhsulları ilə təmin edən yaxın qəsəbə və kədnlərin əhalinin gəlirləri artra bilər.

Ümumiyyətlə, Ələt Azad İqtisadi Zonasının yaradılmasının Azərbaycana böyük siyasi, iqtisadi və sosial dividentlər verəcəyinə şübhə yoxdur. Bu, ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunu artıracaq, dövlətimizin gəlirlərini yüksəldəcək və regionun sənaye və ticarət mərkəzinə çevirəcək. Biz bu yazıda ədlə ediləcək dividentlərin hamısını qeyd etmədik, qalanlarını gələcək göstərəcək.

Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İctimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.

Daxili və xarici iqtisadi əlaqələr

Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələr

12

Aqrar sahədə iqtisadi idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi yollarının araşdırılması, tədbiqi və öyrənilməsi

Daxili və xarici iqtisadi əlaqələr

Ələt Azad İqtisadi Zonası Azərbaycana hansı dividentlər vəd edir? – ANALİZ

Похожие статьи

Related posts: