3 Humanitar elmlər seriyası

yaratmış alimlərimizdən biridir. Nəsirəddin Tusi 1201-ci ildə Tus şəhərində

Azərbaycanın əməkdar elm xadimi vəfat edib

Bakı. 2 dekabr. REPORT.AZ/ Fəlsəfə elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Camal Mustafayev vəfat edib. “Report” xəbər verir ki, o, 89 yaşında dünyasını dəyişib. C.Mustafayev doğulduğu Gürcüstanın Qardabani rayonunun Kosalı kəndində dəfn olunacaq. Xatırladaq ki, C.Mustafayev 1928-ci ildə Qarayazının (indiki Qardabani) Kosalı kəndində anadan olub. Orta təhsilini 1935-1944-cü illərdə Kosalı kənd orta məktəbində alıb. Sonra Tbilisi də ikiillik Müəllimlər İnstitutunda oxuyub. 1946-1948-ci illərdə Kosalı kəndində müəllim işləyib. 1948-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin fəlsəfə şöbəsinə daxil olub. 1949-cu ildə Moskva Dövlət Universitetinə keçirilib və oranı 1952-ci ildə bitirib. İki il Qarayazı rayonunda məktəb direktoru işləyib. 1957-1968-ci illərdə C. Mustafayev AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi işçi və baş elmi işçi vəzifələrində işləyib. 1968-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin müdafiə şurasında “Nizaminin ideyalar aləmi və müasirlik” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edərək fəlsəfə elmləri doktoru alımlik dərəcəsinə layiq görülüb. 1968-1976-cı illərdə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutunda fəlsəfə kafedrasının müdiri işləyib. 1976-cı ildən 1999-cu ilədək Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) professoru olub. 1985-1991-ci illərdə universitetdə etika-estetika kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışıb. 1999-cu ildən bugünədək Xəzər Universiteti Tərcümə Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru vəzifəsində çalışıb.

№3 Humanitar elmlər seriyası

əsrlər Azərbaycan tarixinin olduqca ziddiyyətli bir dövrü idi.

əsiyində Azərbaycan əraziləri həm kütləvi dağıntılara məruz

qalmış, həm də bununla paralel olaraq orta əsrlərdə elm öz inkişafının ən

ək səviyyəsinə çatmışdır.

ərbaycanın görkəmli oğlu Nəsirəddin Tusi məhz bu dövrdə yaşayıb

yaratmış alimlərimizdən biridir. Nəsirəddin Tusi 1201-ci ildə Tus şəhərində

olmuşdur. N.Tusi ilk təhsilini atasından alsa da, sonradan Bəhmənyar

ə İbn Sina məktəblərindən olan alimlərdən yararlanaraq görkəmli alim səviy-

əsinə yüksəlmişdir. O, İslamı dərindən mənimsəmiş, Quran, hədis və fiqh

ərini öyrənmişdir. Görkəmli elm xadimimiz eyni zamanda riyaziyyat,

fizika, kimya, tibb, h

əndəsə və astronomiya elmlərini də gözəl bilirdi. N.Tusi

ə dünyaca məşhur “Əxlaqi Nasiri” əsərini yazmışdır (2). O, bu əsə-

rinin yazıb bitirdiyi il Əlamut qalasına salındı. N.Tusi 20 ildən artıq bu qalada

əsir olaraq yaşadı və bir çox əsərini bu şəraitdə yazdı (12, 8-9). Hülakü dövləti

yaranandan sonra N.Tusi Hülakü xan t

ərəfindən azad edildi və onun məslə-

ətçisi, ardınca da Abaqa xanın zamanında isə baş vəziri olmuşdur (1). Hülakü

ət qoymuş və hərbi səfərləri zamanı onun məsləhətlərindən

yararlanmışdır (3, 27-28).

əsirəddin Tusi eyni zamanda məşhur təbib idi. Fəzlullah Rəşidəddin

əvarix” əsərində Hülakü xanın Tus şəhərinə yürüşündən

əhs edərkən N. Tusinin və onun iki oğlunun həkim olduğunu qeyd edir (3,

ətlə bu tarixçi N.Tusi haqqında həmişə hörmətlə danışır və onu

əsərində “Xoca əd-Dünya”, yəni “dünyanın müəllimi” adlandırır. Hətta,

n Bağdada hücum etdiyi zaman N.Tusini yanına çağırır və ona

ə baş verəcək?” deyə sual verir. N.Tusinin cavabı isə olduqca

müdrikdir. O, “Sonra x

əlifə Hülakü xan olacaq” deyə cavab verir (3, 39). Bur-

dan aydın görünür ki, Hülakü xan Bağdada gedib-getməmək haqqında tərəddüd

etdiyi zaman N.Tusinin fikirl

ərinə önəm vermişdir. Eyni zamanda o Hülakü

xanın ordusunun tərkibində səfərlərə qatılırdı (3, 40). İlk əvvəllər Hülakü xan

əlifənin müharibəsiz təslim olmasını istəyir. Bunun üçün də Nəsirəddin Tusini

əfir kimi göndərir (3, 41-42). N.Tusinin məsləhətçi kimi Hülakü xana nə qədər

yaxın olduğunu və Hülakü xanın onun məsləhətlərindən nə qədər sıx yarar-

landığını «Camü üt-Təvarix” əsərindəki ərəbcə yazılmış məktubdan aydın

ək mümkündür. Bağdadda olan N.Tusi Hülakü xana məktubunda çəkin-

ədən əgər gəlib buraları tutmazsa, ayıbla qarşılaşacağını deyə bilir (3, 46).

Elxani hökmdarları zamanında böyük alimimiz dövlət işləri ilə yaxından

iştirak etmiş, eyni zamanda elmin müxtəlif sahələrinə dair möhtəşəm əsərlər

mışdır. Hətta böyük alimimizin xahişi ilə Hülakü xan 1259-cu ildə Marağa

şəhərində yüksək bir təpə üzərində rəsədxana tikdirir (11, 117). Sonrakı illərdə

Marağa rəsədxanası böyük elm ocağına çevrilir və elmin bir çox sahələri in-

N.Tusi Hülakü xanın vəfatından təsirlənmiş və onun ölümü səbəbi ilə

ərsiyə yazmışdır. Bu şeir parçasında həmçinin, Hülakü xanın vəfatı tarixi də

əks olunmuşdur (3, 63). Hülakü xandan sonra hakimiyyətə gələn Abaqa xanın

zamanında N.Tusi baş vəzir kimi bir sıra dövlət işlərində iştirak edir. O, öz nü-

ə edərək bir çox əmiri və elm adamını ölümdən xilas edir. 678-

ə ayının 17-də (19.04.1274) haqqın dərgahına qovuşan (3, 90) də-

ərli alimimizin qəbri üzərində “Elm ölkəsinin şahı” sözləri yazılmışdır (2,

N.Tusinin ictimai, siyasi v

ə pedaqoji baxışları. Yuxarıda qeyd olun-

duğu kimi N.Tusi böyük alim olmaqla bərabər ictimai xadim idi. Dövlət işləri

ə yaxından tanış olan N.Tusinin özünəməxsus və maraqlı ictimai-siyasi

baxışları olmuşdur. Bu onun “Əxlaqi Nasiri” əsərində öz əksini tapır (5).

N.Tusinin ictimai fikirl

əri tam olaraq İslam dini yönündən formalaş-

mışdır. O insanın formalaşmasında tərbiyənin önəmini vurğulayır (5, 56-59) və

ərabər əxlaqın formalaşmasında və mövcud olmasında xasiyyətin

ənalı təsirinin olduğunu da açıq formada ifadə edir (5, 81-85). O, eyni za-

əfsi qüvvələrin təsnifatını verir və digər qüvvələrdən fərqini izah edir

əxlaq önəmli yerdə dayanır. Hətta əxlaqın saflaşdırılması sə-

ətini ən şərəfli sənət hesab edir (5, 85). Bütün bu məqamlarda sufi düşün-

ələrinin var olduğunu açıq – aşkar görmək mümkündür. Çünki N.Tusi əxlaqda

ədələnmələri nəfsi xəstəlik hesab edir və onun müalicəsi yollarını göstərir (5,

ətin əsas dayağı olan ailə haqqında da N.Tusinin vacib və zamanı-

mızda da öz əhəmiyyətini saxlayan araşdırmaları mövcuddur. “Əxlaqi Nasiri”

əsərinin II məqaləsi tamamilə bu mövzuya həsr edilmişdir. Bu məqalədə ailə

əsinin tənzimlənməsindən, övlad tərbiyəsinə, evin ən mühüm ehtiyacların

əsnifatından xidmətçilərin idarə edilməsinə qədər bir çox məsələlər öz əksini

tapıb (5, 155-181). Onun ölkənin idarə edilməsi ilə bağlı fikirləri xüsusi maraq

doğurur və onun siyasəti dərindən bildiyini və səbəbsiz yerə vəzifə tutmadığını

ərir. “Əxlaqi Nasiri” əsərinin III məqaləsində bu haqda geniş məlumatlar

vardır. N.Tusi Aristotelə istinadən siyasəti dörd qrupa ayırır: ölkə siyasəti,

ələbə siyasəti, kəramət siyasəti və camaat siyasəti (5, 189). O, dövlətin daha

əsası olan icmaları iki qrupa ayırır: fəzilə icmaları və qeyri-fəzilə icmaları.

Onların özlərinin də ayrı-ayrılıqda altqrupları vardır (5, 213-216). O, şah

ətini iki qrupa bölür: Fəzilə siyasət – bu siyasətin məqsədi xalqı kamil-

əşdirmək, nəticəsi isə səadətə çatdırmaqdır. Naqis siyasət – buna zorakılıq da

deyilir. Bunun m

əqsədi xalqı qul halına salmaq, nəticəsi isə bədbəxtlikdir (5,

əsərdə dövlətin idarə edilməsində bu kimi çoxlu dəyərli məlumatlar

N.Tusi bütün bu üstünlükl

əri ilə yanaşı böyük pedaqoq idi. Onun pe-

əri “Adabül Mütəəlliminin” adlı əsərində cəmləşmişdir. N.Tusiyə

görə tələbə müəllimi seçməlidir, nəyin ki, müəllim tələbəni. Eyni zamanda,

zərurət olmadıqca müəllim tələbəyə yaxın oturmamalı və onların arasında bir

kaman məsafəsi qədər məsafə olmalıdır. Elm öyrənən tələbənin mənəvi əxlaqı

yüksək olmalı və həmçinin tələbə çalışqan və ciddi olmalıdır (7, 12-13). O,

dərsə cümə axşamı günü başlamağı zəruri hesab edir. Dərsə başlamanın vacib

şərt olduğunu vurğulayan N.Tusi onu da qeyd edir ki, dərs tələbənin düşün-

cəsinə yaxın olsun. Onun digər bir fikrinə görə elmi öyrənməkdə sual-cavab və

müzakirə vacibdir (7, 14-15). Dərsin müddəti haqqında o, yazır: “Oxuyub

öyrənmə dövrü beşikdən qəbirə qədərdir. Elm öyrənmək üçün ən uyğun vaxt

dan yeri sökülən zaman və iki axşam namazı arasıdır.” O, həmçinin elm

öyrənmə yaşının gənclik illərinin başlanğıcında effektli olduğunu da vurğulayır

(7, 17). N.Tusi bu əsərində yaddaşı və yaddaşsızlığı götürən amillər, təhsildə

dindarlığın rolu, tələbə ilə şəfqətli davranma və s. kimi mövzuları da əhatə edir.

N.Tusinin dini-f

əlsəfi görüşləri. Hələ uşaqlıq zamanından Quranı öyrən-

əyə başlayan N.Tusi öz dinini mükəmməl bilirdi. Demək olar ki, bütün əsər-

ərində din ünsürü və dinin təsiri hiss olunmaqdadır. Lakin o, sırf dinə aid bir

sıra əsərlər yazmışdır. Bu əsərlərin çoxu Qurani-Kərimin və Hədislərin şərhin-

ən ibarətdir (6; 8). Bütün bunlara rəğmən onun özünün də maraqlı elmi-dini

əticələr çıxardığını müşahidə etmək mümkündür. Görkəmli alimimizin “Öv-

safül Əşraf” əsəri sırf akademik dini araşdırılmalara həsr olunmuşdur. Bu əsər-

də dinə aid bir sıra məsələlər – niyyət, sidq, tövbə, ixlas, səbir, şükür, iradə,

təvəkkül, vəhdət və s olduqca dərininə, Quran və hədisləri əsas qaynaq gös-

tərərək və öz fikirlərini də əlavə edərək tədqiq etmişdir (8).

Nəsirəddin Tusinin “Təzkirə”si onun dini-fəlsəfi görüşlərini tam olaraq

görməyə imkan verən ən əsas qaynaqdır (6). O, başlanğıcı ilk yaradılış, sonu

isə o yaradılışa qayıtmaq kimi izah edir. N.Tusinin digər bir fikrinə görə insan-

Allahdan öncə var olmadıqları üçün var olduqdan sonra da Allaha qayıtma-

lıdırlar (6, 20). İnsanın hər iki dünyada dərəcələri mövcuddur. Allahın imtaha-

nından keçənlər ən yüksək dərəcəni əldə edirlər. Ona görə yaradılmış olan

aləmlər iki cürdür. Qeyb aləmi və şəhadət aləmi (6, 24). Bundan başqa bu

əsərdə qiyamətin baş verdiyi zaman görüləcək hadisələr, hesab günü, axirət

zamanı baş verəcək hadisələr, Cənnətin mükafatları və Cəhənnəmin sonsuz

əzabları təfərrüatlı şəkildə izah olunur.

Nəsirəddin Tusi həm də Azərbaycanın ən məşhur filosoflarından biridir.

İbn əl-İbri Nəsirəddin Tusini böyük filosof adlandıraraq onun farsca yazılmış

“Etika” əsərini tərifləyir (10, 43). N.Tusinin “Etika” yəni “Əxlaqi Nasiri” əsəri

ə yanaşı “Əsas əl-İqtibas”, “Qismət-e mövcudat və əqsam-e an” və digər fəl-

əfəyə aid əsərləri vardır. Varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və məntiq Nəsirəddin

əlsəfəsində vəhdət təşkil edir. O, varlıq məsələsinin əsasında təbiətşünas-

lığın dayandığını vurğulayır. Bir sıra alimlər N.Tusini İbn Sinanın davamçısı

ərirlər. İdrak nəzəriyyəsinə gəlincə N.Tusi bu yöndə duyğuların və

ağılın rolunu eyni dərəcədə qiymətləndirir. Onun fikrincə, insan çox şey

ənib, çox elmə yiyələndikcə onun idrak qabiliyyəti də yüksəlir (10, 42).

Marağa rəsədxanası. N.Tusinin elmi fəaliyyətləri. Marağa rəsədxanası

əsrlərdə dünyanın üç ən böyük elm ocaqlarından biri idi. Burada elmin

əlif sahələri məşhur alimlər tərəfindən tədqiq olunurdu.

Marağa rəsədxanasının təsis edilməsi tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin

əvarix” əsərində xüsusi bir yarımbaşlıqda öz əksini tapmaqdadır.

Əsərdə bu rəsədxananın ulduzların müşahidəsi üçün inşa etdirilməsinə xüsusi

ərəncam verildiyi vurğulanır. O, rəsədxananın qurulacağı şəhəri – Marağa

şəhərini, rəsədxananın yerləşəcəyi yeri özü seçir. Hülakü xan N.Tusinin təbiət

ərini dərindən bildiyini müşahidə etmişdi və ona görə də o, rəsədxananın

əsinə xüsusi maraq göstərirdi. Marağa rəsədxanasının tikilişində N.Tusi

ə bərabər 4 alim də iştirak etmişdir. Bunlar Muayyidəddin Ərzi, Fəxrəddin

Marağayi, Fəxrəddin Əxlati və Nəcməddin Qəzvini idi (3, 49-50). Rəsədxana

əsas və yardımçı hissələrə ayrılan 16 binadan ibarət idi. Burda müşahidə və

əcrübələrin aparıldığı binalarla bərabər mədrəsə, kitabxana da fəaliyyət gös-

ərirdi. Binalardan yeddisi dairəvi şəkildə idi. Rəsədxananın mərkəzində daxili

ə yerləşirdi. Qüllənin daxili diametri 22 metr idi. Kompleksə daxil olan

kitabxananın sahəsi 330 kvadrat metr idi (12, 11). Rəsədxana 137×347 m

əsədxanada bir sıra cihaz və avadanlıqlar, böyük divar kvadratı,

qlobus, fırlanan kvadrat və s. saxlanılırdı (1, 335).

əsirəddin Tusi planetlərin hərəkətinə dair çox dəqiq cədvəllər hazır-

lamışdır. Bu cədvəllər onun “Zic Elxani” adlı əsərində əks olunmaqdadır. Dörd

ən ibarət olan bu kitab planetlərin mövqelərinin hesablanması üçün cəd-

əllərdən və ulduzların adından ibarətdir. Onun bu əsəri 1652-ci ildə Lon-

donda, 1711-ci ild

ə Oksfordda nəşr olundu (2, 337). Astronomiyadakı elmi

uğurları və dərininə araşdırmaları sayəsində N.Tusi Klavdi Ptolemey və Ni-

kolay Kopernik arasında ən parlaq və dünyaca məşhur alim hesab olunur. Onun

əsərləri XVII əsrin sonlarına qədər öz aktuallığını saxla-

mışdır və hələ də zamanımız üçün aktualdır.

N.Tusi “Qoşa çevrələr təzkirəsi” əsərində “Tusi çevrələri” adı ilə bilinən

əndəsi üsul kəşf etdi. Bu qaydaya görə iki dairəvi hərəkətin cəmindən bir xətti

ərəkət alınır. Bu dairəvi hərəkətlər isə birinin diametri digərinin diametrindən

əfə kiçik olan iki fırlanan çevrə yaradır. Çevrələrin bu cür fırlanması kiçik

ənin diametrindəki bir nöqtənin böyük çevrənin diametri boyunca irəli və

ətti hərəkətinə səbəb olur. O, demək olar ki, bütün planetlərin təqribi

ölçüsünün hesablanmasında Ptolemeyin üsulunu məhz bu üsulla əvəz etmişdir

(13, 39). Lakin o, sad

əcə Merkuri planetinin ölçülərini hesablaya bilmədi.

N.Tusi Süd Yolunu sıx və silsilə formasında mərkəzləşmiş xırda ulduzlar

yığınından ibarət qalaktika adlandırır (14). Onun “Dörd tərəfli haqqında” trak-

tatında fəza triqonometriyasında danışılır. O, triqonometriyanı astronomiyadan

ayıran və müstəqil elm kimi tədqiq edən ilk alimdir (2, 337). O, həmçinin fəza

triqonometriyasını geniş formada təkmilləşdirmişdir. Fəza triqonometriyasında

düzgün üçbucaqlının 6 fərqli vəziyyəti siyahısını ilk dəfə tədqiqat obyektinə

ən də N.Tusidir. O, bu sahədə Yunan riyaziyyatçısı İsgəndəriyyəli Mele-

sun araşdırmalarından yararlanmışdır. O, həmçinin, fəza triqonometriyası

ə tangens qanunlarını da kəşf etmişdir (15).

əsirəddin Tusinin fizikaya aid çox maraqlı araşdırmaları vardır. Buna

misal olaraq “İşıq şüasının qayıtması və sınması”, “İsti və soyuq haqqında” və

“Göy qurşağı haqqında” əsərlərini göstərmək olar. Eyni zamanda Hülakü xanın

əyi ilə yazılmış “Cavahirnamə” əsəri öz dövrünün unikal araşdırmalarından

əsərdə minerallar, kristallar və qiymətli daşlar, onların xüsusiy-

ətləri, həmçinin saxta və orijinal daşın bir-birindən fərqləndirmə üsulları əks

olunmaqdadır. O, bu əsərdə mirvarinin 9 növünü, yaqutun və almazın 4 nö-

vünü, zümrüdün is

ə 12 növünü göstərmişdir (9).

əsirəddin Tusi elmin demək olar ki, bütün sahələrini araşdıran və bu

ələrə dair unikal əsərlər yazan dünyanın azsaylı alimlərindən biridir. Onun

irsi haqqında cild-cild ensiklopediyalar da yazılsa yenə də bitməz. Bu məqa-

ədə isə onun həyatı, siyasi fəaliyyəti və elmi irsi ümumi formada tədqiqat ob-

ə çevrildi. N.Tusi irsi daha çox təbliğ olunmalı və gənc nəslə çatdı-

Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan – XXI əsrin ilk onilliklərinədək) / dos.

M.Q.Abdullayevin elmi redaktorluğu ilə. Bakı: BDU, 2014, 380 s.

Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər) / prof. S. S. Əliyarlının redaktəsi

ilə. Bakı: Çıraq, 2009, 872 s.

Рашид ад-Дин Фазлаллах. Сборник летописей. Том 3. М.-Л. АН СССР. 1946, 316 c.

Daniz R. The scientist Passed Ahead of Centuries – Nasiraddin Tusi. Baku: “MM-S”,

Tusi Nəsirəddin. Əxlaqi Nasiri. Bakı: Lider, 2005, 280 s

Tusi Nəsirəddin. Təzkirə. Bakı, 2002, 71 s.

Tusi Nəsirəddin. Adabül Mütəəlliminin. Bakı: Nurlan, 2002, 25 s.

Tusi Nəsirəddin. Övsafül Əşraf. Bakı, 2010, 91 s.

Tusi Nəsirəddin. Tənsuqnameyi Elxani (Cavahirnamə). Bakı: Elm, 1984, 31 s.

Məmmədov Z. Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, 65 s.

Qasımov X. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı: Aspoliqraf, 2008, 448 s.

Рзаев А. Насирэддин Туси. Баку: Элм, 1863, 71 с.

Craig G. Fraser. The cosmos: a historical perspective. Greenwood: Greenwood Publishing

Group, 2006, 179 p. 39

Ragep, Jamil. Nasir al-Din Tusi’s Memoir on Astronomy. (Edition, Translation, Com-

mentary and Introduction) / Sources in the History of Mathematics and Physical Sciences.

2 vols. New York: Springer-Verlag, 1993, p 128 – 130.

Историко-Математические исследования. Выпуск 15. Под ред. Г.Ф.Рыбкина и

А.П.Юшкевича. М.: МФЛ, 1963, с 431 – 445.

НАСИРАДДИН ТУСИ, ВЕЛИКИЙ ДЕЯТЕЛЬ НАУКИ АЗЕРБАЙДЖАНА

В статье исследованы жизнь и наследие выдающегося ученого, врача и политиче-

ского деятеля Н.Туси. Его исследования были опубликованы в США, России и Азербай-

джане. Кроме того, некоторые из работ Туси (“Адабу-л муаллимун”, “Овсафул Ашраф”,

Джавахирнаме” и т.д.) стали объектом исследования впервые. Статья состоит

политические и педагогические мысли Н.Туси, религиозные, философские взгляды и

научная деятельность Н.Туси.

Ключевые слова:, Н.Туси, Марагa, “Ахлаг-и-Насири”, “Зидж Эльхани”

NASIRADDIN TUSI, THE GREAT SCIENTIFIC FIGURE OF AZERBAIJAN

The article studies the life and heritage of the prominent scientist, doctor and political

figure N.Tusi. The researches were published in the United States, Russia and Azerbaijan

and the scientist’ works are referred to in this article. Also, the author is the first to research

some of the works by N.Tusi (“Adabul Muta`alliminin”, “Ovsaful Ashraf”, “Javahirname”

etc.). The article consists of four subtitles: Nasiraddin Tusi’s life, N.Tusi’s social, political

and pedagogical thoughts, N.Tusi’s religious – philosophical views and N.Tusi’s scientific ac-

Key words: N.Tusi, Maragheh, “Akhlaq-i-Nasiri”, “Zij-