Beynəlxalq hüquqda Ərazisi: anlayışı və növləri

Bu ayrı-ayrı dövlət nəzarəti altındadır Yer səthinin bir hissəsi var. Onun ərazi mal beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmış sərhədləri içərisində. beynəlxalq hüquq dövlət ərazi (- mövcud dərinliyi həqiqətən sənəd heç bir məhdudiyyət) torpaq həm də ətraf su təchizatı, hava məkanı və yer üzərində (110 km-ə qədər) və yeraltı yalnız nəzərdə tutur.

Beynəlxalq və milli hüquq sisteminin qarşılıqlı əlaqəsi

Beynəlxalq hüquqla

dövlətdaxili milli hüququn qarşılıqlı əlaqəsi

Beynəlxalq hüquqla dövlətdaxili milli hüququn qarşılıqlı əlaqəsi, onlar arasında hüquqi qüvvəsi və tətbiqi ilə bağlı münasibət məsələsi, bir qayda olaraq, hər bir dövlətin konstitusiyası ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da bu məsələ ilə bağlı bir neçə müddəa var :

Birincisi – Konstitusiyanın �Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan aktlar � adlanan 148-ci maddəsinin II hissəsində göstərilir ki , Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir.

İkincisi � – beynəlxalq aktların hüquqi qüvvəsini tənzimləyən 151-ci maddədə qeyd edilir ki , ölkənin qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlarla (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla ) Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa , həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir .

Göstərilən norma ilə Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin respublikanın hüquq sisteminə daxil olan normativ aktların ierarxiyasında yeri müəyyən edilib . Bu baxımdan da həmin sistemdə beynəlxalq müqavilə hüquqi qüvvəsinə görə Konstitusiyadan və referendum yolu ilə qəbul edilmiş aktlardan sonra üçüncü yerdə durur . Konstitusiyanın qeyd edilən 148-ci və 151-ci maddələri Azərbaycanın qanunvericilik sistemində beynəlxalq hüquq normalarının yeri haqqında kifayət qədər aydınlıq yaradır. Bundan başqa Azərbaycan Konstitusiyasının 12-ci maddəsinin ikinci hissəsində birbaşa göstərilir ki , Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir (� anl.az �). Bu da o deməkdir ki , Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları ilə bağlı Azərbaycanın tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə nisbətdə fərqli qaydalar müəyyən edilibsə, beynəlxalq müqavilənin norması tətbiq edilməlidir.

Ekspertlər qeyd edirlər ki , hazırda müasir dünyada baş verən sürətli qloballaşma prosesləri sivilizasiya aləminin bütün sahələrini əhatə etdiyi kimi hüquqa da öz təsirini göstərir. Bu prosesin əsas müsbət tərəfi ondan ibarətdir ki , o hüquqi təcrübənin pozitiv tərəflərinin qarşılıqlı mübadiləsi ilə yanaşı, ümumiyyətlə hüququn təkmilləşməsinə və onun ümumi qəbul olunmuş ali əxlaqi dəyərlərin, mənəvi sərvətlərin hərtərəfli realizəsinin getdikcə artırılmasına aparır.

O da qeyd olunur ki , dünya birliyinin hərtərəfli inkişafı, bəşəriyyətin tarixi təkamülü və müxtəlif ölkə və xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqələrin getdikcə güclənməsi, milli hüquq sistemlərinin identikliyinin əsas cəhətlərini qorumaq şərtinə əməl etməklə, konvergensiya prosesinin obyektiv genişlənməsinə səbəb olur .

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi ölkənin ali konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanı olmaqla Azərbaycan Konstitusiyasının aliliyini təmin edir . Bundan başqa ölkəmizdə aparılan islahatlar çərçivəsində qəbul edilən � Konstitusiya Məhkəməsi haqqında� 23.12.2003-cü il tarixli qanuna əsasən pozulmuş hüquq və azadlıqların bərpası ilə bağlı vətəndaşların birbaşa Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etməsi hüququnun həyata keçirilməsi mexanizmi müəyyən edilib . Ölkəmizdə aparılan məhkəmə-hüquq islahatlarına nüfuzlu beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən də xüsusi dəstək verilir . Bundan başqa ölkədə aparılan məhkəmə-hüquq islahatına uyğun olaraq məhkəmə hakimiyyəti sisteminə daxil olan prokurorluq orqanlarının da cəmiyyətdə roluna yenidən baxılıb, nəticədə də onun fəaliyyəti beynəlxalq normalara və demokratik institutların tələblərinə uyğunla şdırılıb ( justice.gov.az ).

Hüquqşünas Natiq Abdullayev qeyd edir ki , hazırda Azərbaycan dövləti tərəfindən hüquqi islahatlar davam etdirilir : � Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında son illərdə aparılan məhkəmə-hüquq islahatları, yeni təsisatların yaradılması, ədliyyə və məhkəmə-hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi vətəndaş cəmiyyətinin inkişafını təmin edən tədbirlərdir. Ümumiyyətlə, vətəndaş cəmiyy ətinin daimi və mütərəqqi inkişafını təmin etmək üçün hüquqi islahatların mütəmadi davam etdirilməsi zəruridir. Bu prosesdə dövlət siyasətinin cəmiyyətə çatdırılması, təbliği üçün ictimai təşkilatların məqsədyönlü iş aparması da müsbət rol oynayır�.

Xatırladaq � ki , hüquqşünasın təmsil etdiyi ictimai birlik vətəndaş cəmiyyəti institutu olaraq bu sahədə bir çox işlər həyata keçirib . Belə ki , � Hüquqi İslahatlara Yardım Mərkəzi� İctimai Birliyi qısa müddət ərzində qarşıya qoyduğu məqsədlərə doğru fəaliyyətində uğur qazanan vətəndaş cəmiyyəti institutlarından biri hesab olunur : �Mərkəzimiz fəal vətəndaşlıq və sırf peşəkarlıq mövqeyindən çıxış edərək bütövlükdə cəmiyyət həyatını əhatə edən hüquqi islahatların keyfiyyətcə yeni mərhələdə davam etdirilməsinə öz töhfəsini verir . Birliyimizin qısa müddət ərzində gördüyü işlərə nəzər saldıqda onları aşağıdakı kimi şərh etmək olar : Məhkəmə-hüquq islahatları çərçivəsində: mübahisələrin məhkəmədənkənar alternativ üsullar : mediasiya , konsiliasiya , arbitraj vasitəsilə həlli üsulları sahəsində beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqinə nail olmaq . Son illərdə İsveç , Almaniya , Rumıniya, İtaliya , Ukrayna , Belarus , Rusiya , Türkiyə, Malayziya , Honq Konq , Dubay , Misir və başqa ölkələrin beynəlxalq arbitraj institutları ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq münasibətləri yaradılıb. Biz həmçinin Azərbaycan dövləti tərəfindən aparılan hüquqi islahatların təcrübədə tətbiqində iştirak etmək, beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi; qanunvericiliyə əlavə və dəyişikliklərin hazırlanması və qanunvericilik təşəbbüsü ilə çıxış etmək səlahiyyəti olan subyektlərə təqdim edilməsi sahəsində də mühüm işlər aparırıq. Bu sahədə ilk növbədə mübahisələrin məhkəmədənkənar həlli üsullarının inkişaf etdirilməsi, təcrübədə tətbiqinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar görülən işləri qeyd etmək yerinə düşər� (� xalqqazeti.com �).

Onu da qeyd edək ki , Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində beynəlxalq hüquq normalarının yeri , beynəlxalq hüquqla dövlətdaxili milli hüququn qarşılıqlı əlaqəsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəqiq şəkildə tənzimlənir. Konstitusiyanın �Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan aktlar � adlanan 148-ci maddəsinin II hissəsində göstərilir ki , Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Bu müddəa Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrin və ya beynəlxalq hüquq normalarının həyata keçirilməsində inkorporasiya yolunu seçdiyini göstərir ( ihr-az.org ).

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Vahid Ömərov qeyd edir ki , beynəlxalq hüququn primatı ( üstünlüyü ) nəzəriyyəsinin tərəfdarları �təmiz hüquq nəzəriyyəsinin� davamçıları – �normativistlər��, �solidaristlər� və başqaları hesab olunurlar : � Q.Kelzen təsdiq edirdi ki , � öz başlanğıcını milli hüquqdan götürən� beynəlxalq hüquq dövlətdaxili hüquq qaydası ilə birlikdə vahid hüquq qaydası sistemini – � bütün hüquqlarını universal sistemini � təşkil edir . O hesab edirdi ki , beynəlxalq və dövlətdaxili hüquq müstəqil hüquq sistemləri olmaqla , daimi qarşılıqlı əlaqədədir, eyni zamanda , iki sistem arasında ziddiyyət də qaçılmazdır və bu zaman beynəlxalq hüquq üstünlüyə malik olur . Bu o deməkdir ki , dövlətin qanunverici orqanı və məhkəmələri daxili hüququn beynəlxalq hüquqauyğun olmasını təmin etməlidir. Əgər belə bir uyğunluq yoxdursa , milli məhkəmə beynəlxalq hüquq normasını tətbiq etməlidir. Monizmin görkəmli alman filosofu G.Hegelə məxsus olan �tərsinə monizm � adlanan doktrinasına görə, milli hüquq beynəlxalq hüquq üzərində üstünlüyə malikdir �.

Əslində beynəlxalq hüquqşünaslar tərəfindən bu konsepsiya qeyri-səmərəli hesab olunur .

Ömərovun fikrincə, qloballaşma və Avropaya inteqrasiya dövrünün ilkin tələbi kimi dövlətdaxili hüquqdan beynəlxalq hüquqa doğru �istiqamətlənmə� daha aktualdır: � L.Hüseynov göstərir ki , beynəlxalq hüququn dövlətdaxili hüquqla əlaqə problemlərinə dair digər mühüm konseptual müddəalar dualizm nəzəriyyəsində öz əksini tapıb. Bu nəzəriyyə xüsusilə dövlətdaxili hüquq və beynəlxalq hüququn qarşılıqlı əlaqəsinə dair formalaşmış müasir doktrina üçün uzun illər zəruri əsas rolunda çıxış etmişdir . Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarına görə, beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq bir-birindən ayrılıqda mövcud olan və fəaliyyət göstərən iki tamamilə müstəqil hüquq sistemləridir. Beynəlxalq hüquq dövlətlər arasındakı münasibətləri nizama salır, dövlətdaxili hüquq isə dövlətin ərazisində fərdlərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edir . Yəni beynəlxalq hüquq beynəlxalq səviyyədə milli hüquq isə dövlət daxilində tənzimləməni həyata keçirir �. Hətta o da qeyd olunur ki , milli hüquq məsələnin həllini beynəlxalq hüquqa həvalə etmirsə, müvafiq milli hüquq norması tətbiq edilir və ya əksinə.

Fəlsəfə doktoru onu da qeyd edir ki , fərq, əsas etibarilə, nəzəri cəhətdəndir: indi haqqında danışdığımız nəzəriyyənin məğzində duran ideya ondan ibarətdir ki , beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili hüquq sistem kimi bir-biri ilə ziddiyyətdə olmur ; monizm və dualizm isə � konfrantasiya � nəzəriyyələridir: �Beynəlxalq hüququn , o cümlədən hazırda inkişaf etməkdə olan beynəlxalq media hüququnun dövlətdaxili hüququn formalaşmasına və fəaliyyətinə təsiri yekcins olmayıb, qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda inkişaf edərək yuxanda qeyd edilmiş nəzəriyyələrin irəli sürdüyü müddəalarla sıx bağlıdır� ( sesqazeti.az ).

Onu da qeyd edək ki , ölkəmizdə hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətinin ölkənin sosial-siyasi həyatındakı iştirakının daha da inkişafı üçün ölkə başçısının ötən il ərzində imzaladığı bir sıra sərəncamlar da çox mühüm əhəmiyy ətə malikdir . Onlardan ən əsası isə �Açıq hökumətin təşviqinə dair 2016-2018-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı�dır ( hafta.az ). Həmin sənəddə informasiya və kommunikasiya texlogiyalarından maksimum dərəcədə yararlanaraq vətəndaşların hüquqi biliklərinin artırılması və şəffaflığın təmin oluması məqsədi ilə normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazasının ( www.e-qanun.az ) və Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinin ( www.huquqiaktlar.gov.az ) mütəmadi yenilənməsinin və dayanıqlı fəaliyyətinin təmin edilməsi, normativ hüquqi aktların vahid internet elektron bazasının ( www.e-qanun.az ) mobil versiyasının təkmilləşdirilməsi və s . tələblər öz əksini tapıb.

Rəşid RƏŞAD

Ekspress.-2017.-21 aprel.-S.10.

Beynəlxalq hüquqda Ərazisi: anlayışı və növləri

Beynəlxalq hüquq Yer bütün səthi dəyərinin “ərazisində” anlayışı verir. Bu torpaq və sulu hissəsini dünyanın, hava və kosmik fəzanın bağırsaq və onlarla günəş sistemi tanınmış səma cisimləri (gələcəkdə açıq və ya) əhatə edir.

Concept və beynəlxalq hüquqda ərazilərinin növləri

hüquqi anlayış kimi də, “dövlət” ilə bağlı hüquq anlayışı kimi “Territory”. dövlətin ərazisində olmadan deyil. Əslində, əhali onu yaşayan, bir dövlət bazası, müəyyən bir sahə sərhədləri encased.

təyin hüquqlar rejiminə əsasən, bu sahələrdə növ təcrid etmək lazımdır. beynəlxalq hüquq, üç var:

– müəyyən dövlət təyin ərazi;

– hüquqi üçün bir mix ilə;

– beynəlxalq əhəmiyyət sırasına ərazisi.

dövlət ərazisi

Bu ayrı-ayrı dövlət nəzarəti altındadır Yer səthinin bir hissəsi var. Onun ərazi mal beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınmış sərhədləri içərisində. beynəlxalq hüquq dövlət ərazi (- mövcud dərinliyi həqiqətən sənəd heç bir məhdudiyyət) torpaq həm də ətraf su təchizatı, hava məkanı və yer üzərində (110 km-ə qədər) və yeraltı yalnız nəzərdə tutur.

Dövlət ərazisi beynəlxalq hüquq edilir , tənzimlənir qaralar bilər çaylar, kanallar, dəniz (adalarda dövlət), və ya bir qonşu ölkəyə (enclaves) ərazisində. milli ərazisinin bütün sahələrdə asılı olmayaraq xüsusi coğrafi, öz səlahiyyətləri və suverenliyi altında ayrılmaz və bölünməz dövlətdir.

dövlət suları bir dövlət (sahildən bəy eni qanuni sərhədləri olan sahil olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ərazisində Dəniz Hüququ haqqında Konvensiyanın (1982), dəniz suyu, eləcə də daxili çaylar, göllər, kanalları, körfəzlər uyğun olaraq, müvafiq sahil daha çox 24 dəniz mili), dəfnə və liman və tarixi körfəzlər suları ola bilməz.

beynəlxalq hüquqda Air-dövlət ərazisi – ölkənin hava məkanının bütün ərazisində olan: kəmər torpaq, dəniz və daxili su sahəsində bir hissəsi artıq. Air yer, eləcə də bütün digər örtüklər suverenliyi, qaydalar və dövlət hüquq sistemi, məsələn, hava liners uçuş qaydalarını tətbiq edəcək.

suveren bərabərlik

beynəlxalq qaydalar Ştatları suveren bərabərliyinə dair müddəa var. Bu, onların sərhədləri daxilində ölkələrin hər hansı bir ərazi aliliyini həyata keçirilməsi üçün zəmanət verir. Bu ona həvalə ərazisində xüsusi dövlət hakimiyyəti bu dövlətin ərazisində yaşayan hüquqi şəxslərin və ya fiziki şəxslərin hər zaman yüksək hakimiyyət olduğunu göstərir. Orada da hər hansı digər millətin gücünü istisna və qanunvericilik, məhkəmə, icra, inzibati və s həm də xarici ölkələrin fiziki, eləcə də, ölkənin sakinləri yalnız müraciət etmək hüququ var ki, (başqa digər beynəlxalq müqavilələri ilə nəzərdə tutulmayıbsa) hüquqi.

beynəlxalq hüquq dövlət ərazi sərhədlərində ölkədə insanların milli miqyaslı və yaşayış əyalətində olan dövlətin ali güc.

Kvaziterritoriya

şərti ərazi bölgüsü dövlət edərək kvaziterritorii tətbiq edilir. diplomatik missiyaları və xarici ölkələrin konsulluq ofisləri keçiriləcək Bu torpaq holdinq. Həmçinin kvaziterritoriyam üçün gəmilər, qayıqlar, təyyarə və kosmik daxildir. Bu konsepsiyanın əsas xüsusiyyətləri görünmür Onlar, beynəlxalq hüquqda “ərazisində” anlayışı uyğun deyil. Bu ərazilər, dövlət tərəfindən müəyyən yurisdiksiyası uzadıla Dövlət bu kvaziterritory müəyyən açıqladı ki, yalnız fakt idi.

hüquqi üçün bir qarışığı ilə

Bu okeanların səthi. Bu sualtı dəniz qonşu sahələrdə materik, eləcə də ərazi dəniz kənarda yerləşən zona daxildir. bu sahələrdə bir fərqləndirici xüsusiyyət – hər hansı bir dövlətə məxsus deyil. Amma bilavasitə yaxınlığında ölkələr və müvafiq sənədlərin imzalanması, qorunması və mineral və təbii ehtiyatların artırılması məqsədilə bu ərazilərin inkişafı, eləcə də canlı sonra araşdırmaq hüququ vardır.

(Beynəlxalq müqavilə münasibətlərinin güc var) Beynəlxalq çaylar və boğazları, kanallar və adalar da qarışıq rejimi ilə ərazilərə edilir.

beynəlxalq əhəmiyyət sırasına ərazisi

torpaq, hava və su heç bir dövlətin hissəsi bu hissəsi. Bütün ölkələr ərazisində bərabər hüququ var. beynəlxalq əhəmiyyətli əmrinə (beynəlxalq hüquq) Ərazisi – s planetlərin, peyklər, kometlərin ilə sahibidir, Antarktida, kontinental bölgəsi dəniz altında sərhədi üzləşdiyi yerin dərinliklərində, yuxarıda səthinə dəniz dibinin və su sərhədləri içində hava. . Və həmçinin süni beynəlxalq dəniz hüquqa uyğun olaraq, xüsusi hüquqi rejim, hər bir dövlətin gəldi qitə və bu sahədə aid n inşa edə bilərsiniz adalar, qurğular və tikililər, yaradıla bilər. Bu ərazilərdə bu başqasının qanuni milli güc tətbiq edilmir. Onlar yalnız etibarlı beynəlxalq hüquq var.

beynəlxalq hüquqi aktların hesabat sahələrdə bir sıra insan irsinin anlayışı inkişaf edir. bir ay bir bariz nümunəsi və bir neçə digər səma cisimləri (1979). norma və prinsipləri rəhbər Ölkə, beynəlxalq hüquq, açıq üçün kosmosa və göy obyektlərin araşdırmaq. 1982-ci ildə BMT-nin imzalamış ölkələrin hər biri üçün hər hansı güzəştlər olmadan beynəlxalq sifariş, dəniz və onun bioresurslarının beynəlxalq alt itaət ərazisini elan etdi.

Beynəlxalq hüquq Rusiya Federasiyasının ərazisi

Rusiya Federasiyası suverenlik, Konstitusiyasının 4 uyğun olaraq öz ərazisində bütün aiddir. Konstitusiya ilə birlikdə A federal qanunlar, bütün Rusiya ərazisində ali var.

Rusiya Federasiyası zəruri öz mülkiyyətindən bütövlüyü və bölünməzliyi qayğı hesab edir.

Rusiya Konstitusiyasının 67 Part bir bütün fənlər, bütün ölkə üzərində ərazi dəniz, daxili suların və hava Rusiya Federasiyası regional ərazisinin ərazisinə verir.

xüsusilə Rusiya Federasiyasının quru bölüm üçün, Rusiya Şimal Buzlu okeanı sahillərində, və ya gələcəkdə bəlkə açıq şimal yalançı torpaq kimi tanınır. onlar Şimal qütbündə və Rusiyanın sahil zonasının ifrat nöqtəsinə qoşulmaq meridianlar ərzində düşmək əgər onlar beynəlxalq hüquq tərəfindən tanınır.

Pirimov’s Blog

Do not write post if you don’t know what to write! It’s as simple as that.

Beynəlxalq Hüququn Anlayışı və Mənbələri

Beynəlxalq Hüququn Anlayışı və Mənbələri

1.Beynəlxalq Hüququn anlayışı

Ümumi hüquq nəzəriyyəsindən bizə məlumdur ki, hər bir cəmiyyətin normal fəaliyyəti üçün hüququn, hüquqi nizamasalmanın mövcudluğu obyektiv, zəruri bir haldır, başqa sözlə desək, cəmiyyət olan yerdə hüquq da olmalıdır. Əgər dünyada olan dövlətləri bir cəmiyyət kimi, əgər belə demək mümkünsə, dünya dövləylərinin ailəsi kimi təsəvvür etsək, onda belə bir məntiqi nəticəyə gələ bilərik ki, bu cəmiyyətin özündə də hüquqa obyektiv ehtiyac vardır.

Bu hüquq beynəlxalq hüquq adlanır.Beynəlxalq hüquq ayrı-ayrı dövlətlərin milli hüquq sistemlərindən fərqli olan və onlardan asılı olmayaraq mövcud olan hüquqi normalar sistemidir.O,məhz dövlətlər arasındakı müxtəlif xarakterli münasibətləri hüquqi çərçivəyə salmaq üçün yaranmışdır.Beynəlxalq hüquq normaları dövlətlərarası münasibətlər sisteminin,demək olar ki,hər bir aspektini əhatə edir.Bu normalar vasitəsilə dənizdən,hava məkanından və kosmik fəzadan istifadə olunması, beynəlxalq telekommunikasiyalar, poçt xidmətləri, mal və sərnişinlərin hava vasitəsilə daşınması və pul köçürülməsi nizama salınır; beynəlxalq ticarət həyata keçirilir, ətraf mühitin mühafizəsi, insan hüquqlarının beynəlxalq müdafiəsi,cinayətkarların təhvil verilməsi və.s. Kimi dövlətlərin ümumi mənafeyində olan məsələlər həll olunur. Bununla əlaqədar demək lazımdır ki, beynəlxalq hüquq diplomatiya və xarici siyasətlə üzvi surətdə bağlıdır. Xarici siyasətin həyata keçırilməsi və diplomatik təcrübə beynəlxalq hüquqa uyğun olmalıdır. Digər tərəfdən,diplomatiya beynəlxalq hüquq normalarının yaradılmasının ən mühüm vasitəsi kimi çıxış edir.

Qeyd etmək lazımdır ki,”beynəlxalq hüquq” termini onun ifadə etdiyi anlamın təbiətini heç də düzgün əks etdirmir.Öz mənşəyini hələ Roma hüququnda təşəkkül tapmış ”jus gentium”(“xalqların hüququ”) ifadəsindən götürdüyünə görə,bu termin dünyanın əksər dillərində də məhz “xalqlar arasındakı hüquq”mənasında işlədilir (məsələn,ingilis dilində-international law,fransız dilində-droit international,ispan dilində-derecho international,alman dilində-Völkerrecht,türk dilində-milletlerarası hukuk,rus dilində-международное право və s.).Əslində isə beynəlxalq hüquq anlamı məhz dövlətlərarası hüquq kimi başa düşülməlidir,çünki beynəlxalq hüquq bilavasitə xalqlar tərəfindən yaradılmır və xalqlar üçün deyil,mahiyyət etibarilə dövlətlər üçün,dövlətlərarası əlaqələrin tənzimlənməsi üçündür.Doğrudur,mövcud beynəlxalq hüquq normalarına görə,xalqlar bilavasitə beynəlxalq hüquqdan irəli gələn bəzi hüquqlara malikdirlər,məsələn, özünümüəyyənetmə hüququ (öz müqəddəratını təyin etmək hüququ),inkişaf hüququ,sülh hüququ və s.Digər tərəfdən,sonrakı mövzulardan bizə məlum olacaqdır ki,beynəlxalq hüquq,dövlətlərin müvafiq razılaşmasından sonra,digər subyektlər üçün də,məsələn,beynəlxalq təşkilatlar,transmilli korporasiyalar,fərdlər üçün də beynəlxalq hüquq və vəzifələr nəzərdə tuta bilər.Bununla belə,öz təbiətinə görə,beynəlxalq hüquq dövlətlər tərəfindən yaradılan,əsasən,dövlətlərə yönəlmiş və yerinə yetirilməsi dövlətlərin özü tərəfindən təmin edilən hüquq sistemi olaraq qalır.

Beynəlxalq hüquqa onun təbiətini əks etdirən belə bir qısaca tərif vermək olar:

Beynəlxalq hüquq dövlətlər arasındakı münasibətləri nizama salmaq üçün onların qarşılıqlı razılığı əsasında yaradılan hüquqi normalar sistemidir.

2.Beynəlxalq hüququn xüsusiyyətləri

Təbii ki,obyektiv mənada hüquqa xas olan əlamətlər beynəlxalq hüquq normaları üçün də səciyyəvidir. Ən əsası,bu normalar da müvafiq subyektlər üçün hüquqi,ümumməcburi xarakter daşıyır və onların yerinə yetirilməsi müəyyən sanksiya ilə təmin edilir.Lakin beynəlxalq hüquq onu dövlətdaxili (milli) hüquqdan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir.Bu xüsusiyyətlər,hər şeydən öncə,beynəlxalq hüququn mövcud olduğu və fəaliyyət göstərdiyi dövlətlərarası mühitlə və suveren,formal baxımdan bir-birindən asılı olmayan dövlətlərin olması ilə əlqədardır.Birincisi,fiziki və hüquqi şəxslər və dövlət orqanları arasındakı münasibətləri nizama salan dövlətdaxili hüquqdan fərqli olaraq,beynəlxalq hüquq dövlətlər və beynəlxalq hüququn digər subyektləri (beynəlxalq təşkilatlar və s.) arasında yaranan münasibətləri nizama salır.İkincisi,beynəlxalq sistemdə qanunverici orqan yoxdur.Heç bir beynəlxalq təşkilat və ya orqan,o cümlədən Birləşmiş Millətlər Təşkilatı dövlətlər üçün hüquqi cəhətdən məcburi olan normalar yaratmaq səlahiyyətinə malik deyildir.Beynəlxalq təşkilatların orqanlarından biri kimi fəaliyyət göstərən parlamentlər də (məsələn,Avropa İttifaqında-Avropa parlamenti, Avropa Şurasında-Parlament Assambleyası və s.) milli parlamentlərə xas olan bəzi əlamətlərə malik olsalar da,”qanunvericilik” səlahiyyətindən məhrumdurlar.Üçüncüsü,beynəlxalq sistemdə,dövlətin daxilində olduğu kimi,mərkəzləşdirilmiş icra və məhkəmə mexanizmi yoxdur.Beynəlxalq hüquq normalarının yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi dövlətlərin öz ixtiyarına buraxılmışdır;beynəlxalq hüququn yaradıcısı və başlıca təminatçısı dövlətlərdir.Lakin bəzi hallarda bu funksiyanı dövlətlər müqavilələr vasitəsilə bu və ya digər dərəcədə beynəlxalq təşkilat və ya orqanlara həvalə edirlər.Məsələn,BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası beynəlxalq sülhə və təhlükəsizliyə real qorxu yaradan dövlətə qarşı hərbi və qeyri-hərbi sanksiyalar tətbiq edə bilər.BMT-nin Beynəlxalq Məhkəməsi ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki,o,bu və ya digər işə yalnız müvafiq dövlətlər buna razılıq verdikdə baxa bilər.Sadə dillə desək,ən ağır beynəlxalq hüquq pozuntusu törətmiş dövləti belə onun razılığı olmadan Beynəlxalq Məhkəməyə vermək olmaz.

Beynəlxalq hüququn xüsusiyyətlərini düzgün başa düşmək üçün olduqca mühüm bir məqama diqqət yetirmək lazımdır.Əslində biz burada beynəlxalq hüququ dövlətdaxili hüquqdan fərqləndirən daha bir cəhəti nəzərə çarpdırmaq istəyirik.Söhbət ondan gedir ki,səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən müəyyən olunmuş və ya tanınmış hüquq normaları prinsip etibarilə dövlətin bütün ərazisinəvə bu ərazidə olan bütün fiziki və hüquqi şəxslərə şamil edilir.Beynəlxalq hüquq isə belə yekcins deyildir və ola da bilməz.Bu baxımdan beynəlxalq hüquq anlamı elə qəbul edilməməlidir ki,söhbət burada yalnız dünyanın bütün dövlətlərini əhatə edən,bütün dövlətlərin riayət etməli olduğu hüquqdan gedir.Qeyd edildiyi kimi,beynəlxalq hüququ dövlətlər özü yaradır və bunun nəticəsində iki dövlət arasında bağlanan ikitərəfli müqavilə də,bütöv regionu əhatə edən razılaşma da və bütün dünya dövlətləri üçün məcburi olan norma da beynəlxalq hüquq deməkdir.Bunu nəzərə almaqla,beynəlxalq hüquq sisteminin özündə ümumi beynəlxalq hüququ və partikulyar beynəlxalq hüququ ayırmaq olar.Beynəlxalq məhkəmə təcrübəsində çox geniş istifadə olunan”ümumi beynəlxalq hüquq” termini vasitəsilə bütün dövlətlər üçün məcburi olan beynəlxalq hüquq normaları ifadə olunur.Bu normalara hamılıqla tanınmış prinsiplər və ya hamılıqla tanınmış normalar da deyirlər.Partikkulyar beynəlxalq hüquqa isə müəyyən regionda və ya iki dövlət arasında mövcud olan normalar daxildir.Bu baxımdan,məsələn,hər hansı bir dövlətin beynəlxalq hüququ pozması dedikdə,biz bunu,daha dəqiq desək,həmin dövlətin bu və ya digər səviyyədə öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliyi pozması kimi başa düşməliyik.

3.Beynəlxalq ümumi hüquq və Beynəlxalq xüsusi hüquq

Bəzən beynəlxalq hüquq anlamı geniş mənada işlədilir və iki müstəqil normativ kompleks və elm sahəsi olan beynəlxalq ümumi hüquq (public international law) və beynəlxalq xüsusi hüquq(private international law) buraya daxil edilir.Beynəlxalq ümumi hüquq dedikdə,yuxarıda anlayışını və təbiətini şərh etdiyimiz dövlətlərarası hüquq başa düşülür.Əslində bu terminə beynəlxalq praktikada,demək olar ki,rast gəlinmir və o,əsasən elmi tədqiqatlarda və tədris prosesində beynəlxalq xüsusi hüquqdan fərqləndirilmək üçün istifadə olunur;onun əvəzinə hamı üçün anlaşıqlı olan “beynəlxalq hüquq” termini işlədilir.Beynəlxalq xüsusi hüquqa gəldikdə isə,o,qeyri-dövlət xarakterli beynəlxalq münasibətləri,yəni hər şeydən əvvəl əcnəbi fiziki və ya hüquqi şəxsin iştirak etdiyi mülki-hüquqi və ona yaxın olan münasibətləri nizama salan normalar sistemi kimi başa düşülür.Beynəlxalq hüquqla (beynəlxalq ümumi hüquqla) beynəlxalq xüsusi hüquq arasında sıx əlaqə mövcuddur.Belə ki, a) onların hər ikisi beynəlxalq münasibətləri nizama salır; b) hər ikisi digər döövlətin hüquq subyektliyini tanıyır; c) mülki-hüquqi münasibətləri nizama salan beynəlxalq sazişlər beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə zidd ola bilməz; ç) bu sazişlər çox hallarda dövlətlərarası razılaşmaların həyata keçirilməsi istiqamətində bağlanılır.

Beynəlxalq ümumi hüquqla beynəlxalq xüsusi hüquq arasındakı fərqləri aydın başa düşmək üçün Roma hüququndan bizə məlum olan jus publicum və jus privatum bölgüsünü yada salmaq lazımdır.Bu fərqlər aşağıdakılardır:

Beynəlxalq ümumi hüquqda(BÜH)-dövlətlər,beynəlxalq təşkilatlar,dövlətəbənzər qurumlar və s.

Beynəlxalq xüsusi hüquqda(BXH)-fiziki və hüquqi şəxslər

BÜH-də- dövlətlərarası hakimiyyət xarakterli münasibətlər;

BXH-də- beynəlxalq xüsusi hüquq xarakterli(mülki,ailə,əmək və s.)münasibətlər;

BÜH-də- beynəlxalq müqavilə,beynəlxalq adət və s.;

BXH-də- milli qanunvericilik,beynəlxalq müqavilələr,ticarət adətləri və s.;

4)nizamasalma metoduna görə:

BÜH-də- müstəqil dövlətlərin razılığa gəlməsi;

BXH-də- ayrı-ayrı dövlətlərin qanunvericiliyindəki kolliziyaların aradan qaldırılması(bu səbəbdən hər bir dövlətin özünün beynəlxalq xüsusi hüququ vardır);

5)ortaya çıxan məsuliyyətin xarakterinə görə;

BÜH-də- beynəlxalq-hüquqi məsuliyyət;

BXH-də- mülki-hüquqi məsuliyyət.

4.Müasir beynəlxalq hüququn əsas cəhətləri

Nəhayət,bu mövzu çərçivəsində daha bir məqamı da qeyd etmək istəyirik.Beynəlxalq hüquq elmində və habelə praktikada”müasir beynəlxalq hüquq”ifadəsinə tez-tez rast gəmək olur.Bu ifadə təkcə zaman mənasında deyil,daha çox keyfiyyət baxımından işlədilir.Bu gün qüvvədə olan beynəlxalq hüquq klassik beynəlxalq hüquqdan keyfiyyətcə kəskin surətdə fərqlənir.Müasir beynəlxalq hüququn səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

a)bu gün beynəlxalq hüquq təkcə sivil və xristian dövlətlərin deyil,bütün dünya birliyinin ümumi mənafeyini əks etdirən və beynəlxalq sülhün və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün xüsusi mexanizmi olan normativ sistemə çevrilmişdir;

b)müharibə və istənilən güc tətbiqi birmənalı şəkildə qadağan edilmişdir;

c)əsas insan hüquq və azadlıqlarına hörmət ediləməsi beynəlxalq öhdəlik kimi qəbul edilmişdir və bununla bağlı olaraq fərd müəyyən dərəcədə beynəlxalq-hüquqi subyektliyə yiyələnmişdir;

ç)beynəlxalq normativ sistemdə jus cogens normalarının və erga omnes öhdəliklərinin(yəni bütün beynəlxalq birliyə qarşı olan öhdəliklər)olması hamılıqla qəbul edilmişdir;

d)beynəlxalq cinayətlərə (təcavüz,genosid,müharibə cinayətləri,insanlıq əleyhinə cinayətlər,beynəlxalq terrorizm,narkotik vasitələrin qeyri-qanuni dövriyyəsi və s.) görə dövlətlərin və fiziki şəxslərin beynəlxalq məsuliyyəti institutu yaranmışdır.