Bitkilər yer armudu

Subtropik bitkilər zəngin kimyəvi tərkibi və yüksək qidalılığına görə çox qiymətlidir. Həmçinin bu tip bitkilər konservləşmə, qənnadı, efir yağı emalı və s. sahələr üçün əvəzolunmaz xammaldır. Subtropik ərazilərdə yetişən texniki bitkilər də istehsalatda vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Bitkiler haqqinda melumat

Bitkiler haqqinda melumat Tehsil.com.az-da geniş şəkildə təqdim olunmuşdur. Burada sizi maraqlandıran bitki növləri haqqında məlumatlar əldə edə biləcəksiniz. Dünyada saysız-hesabsız sayda çiçəklər, otlar, ağaclar mövcuddur. Hər birinin fərqli xüsusiyyələri, ömrü, xüsusi qulluq şəkli vardır. Ətraflı şəkildə bitkiler haqqinda melumat toplayaraq bu canlıları daha yaxından tanıya bilərsiniz.

Bitki nədir? Bitkilər necə təsnif edilir? Bitki növləri hansılardır? Plantae sözünün latınca qarşılığı olan İngilis sözü Bitki, fotosintez edən çoxlu sayda orqanizmlər, eukaryotlar (əsl orqanoidləri membranla əhatə olunmuş hüceyrələr), ağaclar, çiçəklər, otlar, qıjılar, mamırlar və buna bənzər orqanizmlərdir.

Bitkilər yer üzündə həyatın açarıdır. Bitkilər bir çox canlı orqanizmin sağ qalmasına imkan verir, yalnızca bitkilər günəş işığından istifadə edərək öz qida maddələrini istehsal edə bilirlər.

Bitki nədir? Suala cavab olaraq, ən sadə xüsusiyyət kimi onların avtotrof olduğunu söyləmək tərifin yarısına bərabərdir. Avtotroflar işıq enerjisi və ya kimyəvi enerjidən istifadə edərək qeyri-üzvi maddələrdən öz üzvi qidalarını istehsal edə bilən canlılardır. Onun digər adı “öz yemidir”.

Bitki icmalarda yaşayan canlı varlıqdır. Bir ərazidə bitkilərin yaratdığı örtüyə bitki örtüyü deyilir. Bir ərazidə bitən bütün bitki növlərinə flora deyilir. Hər hansı bir bölgənin yaşayış şəraitində inkişaf edən və oxşar ekoloji quruluşu ehtiva edən bitki birliyi bitki örtüyü adlanır. Bunlar 4 sinifdir: Meşələr (həmişəyaşıl tropik yağış, subtropik, orta qurşaq, sərtyarpaqlı, iynəyarpaqlı, qışda yarpaqlı, musson meşələri, tropik quru, manqrov, qalereya, bataqlıq), Kolluqlar (makizlər, qariqlar, psevdomaklar), otlar (savan, çöl, səhra), tundra. Bitkilərin böyüməsinə təsir edən bir çox amillər var. Bunlar; ekvatordan məsafə, hündürlük (yüksəklik), quru yamacı, işıq, temperatur, rütubət, illik yağıntı, torpağın tərkibi, canlı amillər (insan, heyvan, digər bitkilər, mikroorqanizmlər).

Bitkilər fotosintez vasitəsilə ekoloji tarazlığın qorunmasında əsas rol oynadıqları üçün canlılar aləmində çox mühüm yer tuturlar.

Bitkilər 350 minə yaxın növlə ən böyük canlı orqanizmlərdir. 2004-cü il etibarilə 287 min 655 bitki növü müəyyən edilmişdir. Bunlardan çiçəkli bitkilərin sayı növlərə görə 258 min 650 olub, onlardan 15 mini yosun olaraq təyin edilib. Bitkilər ümumiyyətlə avtotrof (özünü qidalandıran) orqanizmlərdir və enerjini günəş işığından alırlar. Bir çox bitki xloroplastları sayəsində üzvi birləşmələrini fotosintez yolu ilə əmələ gətirir. Bitki hüceyrələri adətən kvadrat formada olur.

Bitkilərin təsnifatı

Bitkilər Toxumsuz Bitkilər (Cryptogamae) və Toxumlu Bitkilər (Spermatophyta) olaraq iki böyük qrupa bölünür. Toxumsuz Bitkilər digərlərindən daha primitiv olaraq xarakterizə olunur və sporlarla çoxalır. Bu qrupdakı bitkilərin əksəriyyəti köklər, gövdələr və yarpaqlar kimi əhəmiyyətli orqan fərqliliyi göstərmir.

Bütün bitki yarpaqlı və ya krujevalı bir quruluşa malikdir və bu quruluşa tallus deyilir. Tallus quruluşuna malik bütün bitkilər “Thallophyta” (Tallofita) adlanır. Vegetativ orqan diferensiasiyası olan bitkilərə “Kormophyta” (Kormophyta), bu tip quruluşa isə cormus deyilir.

Bitki növləri hansılardır?

Bitki Sinifləri, Bitki növlərinə görə yaratsaq, toxumsuz bitkilər (Cryptogamae) və toxum bitkiləri (Spermatophyta) olaraq iki böyük qrupa bölünürlər.

1. Toxumsuz Bitkilər (Cryptogamae)

Toxumsuz bitkilər sporabənzər çoxalma yolu ilə çoxalır.Spor çoxalma hüceyrəsi tək xromosoma malikdir və spora çoxalmanın digər adı mayalanmadan çoxalmadır. Toxumsuz bitkilərin əksəriyyətində kök, gövdə, yarpaq və çiçək kimi orqanların fərqliliyi aydın göstərilmir. Tallusu olan bütün bitkilər “Thallophyta” adlanır. Daha inkişaf etmiş və orqan diferensiasiyasını göstərən bitkilərə “Kormophyta”, bu tip quruluşa isə “kormus” deyilir.Bu, yosunlar (yosunlar), mamırlar (Bryophyta), qaraciyərlər, buynuzlar, yarpaqlı mamırlar və damarlı bitkilərdən ibarət komandadır. (fosil növləri və qıjılar kimi).

2. Toxum bitkiləri (Çiçəkli Bitkilər) (Spermatophyta)

Toxumlu bitkilər toxumsuz bitkilərdən tərkibindəki “toxum”a görə fərqlənirlər.Toxumlu bitkilərin ən mühüm xüsusiyyəti bitkilərdə ən mühüm çoxalma və yayılma orqanı olan toxumun əmələ gəlməsidir. Bu qrup toxumlarının əmələ gəlmə üsuluna görə iki alt bölməyə (divisio) bölünür: Toxum qabığı (yumurta) meyvə yarpaqları (karpel) ilə örtülmədən açıq toxum verən bitkilərdir, Gymnospermae Bitkiləri (Gymnospermae), Toxum kökləri (yumurta). ) meyvə yarpaqlarının (karpellərin) birləşməsindən əmələ gələn kameradır.Angiospermae Toxumları qapalı yerlərdə inkişaf etdirən bitkilər (Angiospermae) (yumurtalıq).

Çoxalma və çoxalma orqanı olan bitki toxumu iki şəkildə əmələ gələ bilər və toxum bitkiləri buna uyğun olaraq iki böyük hissəyə bölünür. Bunlar;

Gymnospermae Bitkiləri: Toxum kökləri meyvə yarpaqları ilə örtülmədən açıq yerdə toxum istehsal edən bitkilərdir.Gymnospermae bitkiləri adətən ağac və ya kol şəklində odunsu bitkilər əmələ gətirir. Adətən həmişəyaşıl olur və yarpaqları əsasən iynə kimidir, ona görə də quraqlığa davamlıdır.

Angiosperm Bitkiləri – Angiospermae: Toxum kökləri meyvə yarpaqlarının birləşməsindən əmələ gələn kamerada qapalı şəraitdə toxum inkişaf etdirən bitkilərdir.Angiosperm bitkiləri açıq toxumlu bitkilərdən daha çox inkişaf etmişdir. Onlar adətən ot, ağac və kol şəklində olurlar. Onların əksəriyyəti mədənidir və iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Angiospermlər ikibucaqlılar (Magnoliopsida, Dicotyledoneae) və monocotyledoneae (Liliopsida, Monocotyledoneae) olaraq 2 sinfə bölünür.

Bitkilər yer üzündə əvəzolunmaz həyat mənbəyi kimi tanınır. Bir çox canlının yaşaması üçün faydalı olan bitkilər günəş işığından faydalanaraq lazımlı qidaları istehsal edirlər. Onlar icmalarda yaşayırlar və bir bölgədə yaratdıqları örtüyə bitki örtüyü deyilir. Beləliklə, bitki qrupları və növləri nədir? Azərbaycanda tapılan bitkiləri ətraflı şəkildə tərtib etdik.

Bitki digər canlı növlərinin həyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən yerin tikinti materiallarından biri kimi tanınır. Onu həyatın açarı kimi də təyin etmək olar.

Bitki növləri hansılardır?

Bitki növlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

• angiospermlər,
• qırmızı yosunlar,
• şam ağacları,
• xurma,
• Taxıllar,
• Salepaceae,
• pinodsida,
• yaşıl yosunlar,

Onları monokotlar kimi qeyd etmək olar.

Azərbaycanda neçə növ bitki var?

Azərbaycandakı bitki növlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

Çobanyastığı, qərənfillər, nərgizlər, paxlalılar, şam ağacları, otlar,ağaclar və s.

Azərbaycanda 4500-dən çox çiçəkli, ayrı sortlu bitki növü yayılmışdır. Növlərin ümumi sayına görə Azərbaycanın florası Cənubi Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir. Ölkəmizdə rast gələn bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66%-ini təşkil edir. Azərbaycan Respublikası üçüncü dövrə aid olan relikt cinslərlə də zəngindir ki, bunların da nümayəndələrinə bütün zonalarda, xüsusilə Talış zonası ərazisində daha çox rast gəlinməkdədir. Bunlardan dəmirağac, Lənkəran akasiyası, şabalıdyarpaq palıd, Qafqaz xirniyi, bigəvər, şümşad və s. göstərmək olar. Respublikada 240 endemik bitki növü mövcuddur.

Relikt Bitki nədir?

Relikt söz mənası kimi nəzərə alındıqda qədim, qalıq mənasını verir. Paleoklimatik şəraitdə böyümüş və geniş yayılmışdır, lakin iqlim şəraitinin dəyişməsi ilə son vaxtlar çətin şəraitdə yaşayır. 4-cü dəfə buzlaq dövründə yaşayan iqlimlərin istiləşməsi ilə dağların hündür yerlərində soyuq ərazilərdə həyatını davam etdirən qədim dövrlərə aid bitkilər kimi tanınır. Geniş yayılma sahəsi olsa da, dünyanın keçdiyi fazalara görə yox olan bitki taksonlarına baxmayaraq, tapdığı uyğun faktorlara sadiq qalaraq dünyanın bəzi yerlərində sağ qalan bitkiləri alır.

Endemik Bitki nədir?

Endemik bitki hərfi mənada yerli bitki deməkdir. Endemik bitkinin ən mühüm xüsusiyyəti onun yerləşdiyi yerə aid olmasıdır. Bir bitki növü dar ərazidə yayılırsa, ona endemik bitki deyilir. Türkiyədə endemik bitkilərin sayı 3000-ə yaxındır. Azərbaycanda 240 endemik bitki növü mövcuddur. Avropa ilə müqayisədə daha çox endemik bitki sortlarına malik idi. Türkiyənin endemik bitkilərlə zəngin olmasının səbəbi dağlıq quruluşa malik olması, yerləşməsi, hər üç iqlimi özündə ehtiva etməsi və bataqlıq əraziyə malik olmasıdır.

Bitkilər yer armudu

Tumlu meyvə bitkiləri içərisində, sahəsinə və məhsul istehsalına görə ikinci yerdə durur (Şəkil 1.17). Meyvələri yüksək keyfiyyətli və qidalı olduğundan qədim zamanlardan becərilir. Meyvələrin tərkibində faizlə 5-15,7 şəkər, 0,1-0,99 turşu, 0,06-0,12 dabbaq maddəsi, 0,18-0,44 kül elementi, müxtəlif vitaminlər (A, B, B₁ C və PP) vardır. Meyvələrdən təzə və emal olunmuş halda istifadə edilir. Armud respublikamızın əksər rayonlarında uğurla becərilir. Yüksək məhsuldar bitkidir. Armudun 60 növü məlumdur. Bu növlər yer kürəsinin Şimal yarımkürəsində yayılmışdır. Respublikamızda daha geniş yayılan növləri aşağıdakılardır:

Qafqaz armudu, Söyüdyarpaq armud, Meşə armudu. Armud sortları yetişməsi vaxtına görə yaylıq, payızlıq və qışlıq olur.

Yaylıq sortlar – Cır Nadiri, Abasbəyi, Bere Jiffar, Yaylıq Vilyams (Bonkretyen Vilyams, Bartlet), Red Vilyams (Şəkil 1.18), Klappın sevimlisi. Yaylıq sortlar iyul-avqust aylarında yetişir.

Payızlıq-qışlıq sortlar – Lətifə, Xoji, Nar armud (Şəkil 1.19), Sini armud, Lətənzi (Şəkil 1.20), Bere Ardanpon, Bere Bosk (Bere Aleksandra), Duşes Anqulem, Küre (Qışlıq Vilyams). Payızlıq sortlar sentyabr-oktyabr aylarında yetişir.

Subtropik bitkilər və onların zərərvericiləri

Qida sənayesində subtropik bitkilər mühüm yer tutur. Qeyd edək ki, subtropik bitkilər 3 əsas yarımqrupa bölünür. Birinci yarımqrupa sitrus bitkiləri: portağal, naringi, limon, qreypfrut, ikinci yarımqrupa müxtəlif meyvə bitkiləri: zeytun, əncir, nar, xurma, innab, feyxoa, muşmula, üçüncü yarımqrupa qərzəkli bitkilər: fındıq, badam, qoz, şabalıd aid edilir.

Qida Təhlükəsizliyi Agentliyinin Mərkəzi Fitosanitar Laboratoriyasının mütəxəssisi Nəzakət Abasovanın hazırladığı məqalədə ilboyu gündəlik qidalanmada istifadə olunan subtropik bitkilər və onların zərərvericiləri haqqında bəhs olunur.

Subtropik bitkilər çoxillik, həmişəyaşıl, az hallarda yarpaqlarını tökən, kol və ya ot bitkiləridir. Subtropik bitkilərdən bir qrupu qışda yarpağını tökür. Sitrus bitkiləri, zeytun, muşmula, feyxoa, dəfnə və başqaları qışda yarpağını tökmür və buna görə də həmişəyaşıl bitkilər adlandırılır. Bu tip bitkilər əsasən subtropik iqlimə malik ərazilərdə becərilir. Azərbaycanda da subtropik bitkilərin becərilməsi üçün əlverişli iqlim və torpaq şəraiti var.

Subtropik bitkilər zəngin kimyəvi tərkibi və yüksək qidalılığına görə çox qiymətlidir. Həmçinin bu tip bitkilər konservləşmə, qənnadı, efir yağı emalı və s. sahələr üçün əvəzolunmaz xammaldır. Subtropik ərazilərdə yetişən texniki bitkilər də istehsalatda vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Sitrus bitkiləri Azərbaycanın subtropik iqlimə malik ərazilərində, xüsusilə də Lənkəran, Astara rayonlarında geniş miqyasda becərilir. Yüksək iqtisadi səmərəliliyə və ixrac potensialına malik sitrus bitkilərinin tərkibi orqanizm üçün zəruri olan bir çox maddələrlə zəngindir. Həmin meyvələrin tərkibində qlükoza, saxaroza, fruktoza (limonda 1,2- 2,4 faiz, naringi 7-9,65 faizədək) C, D, A, B1, B2, E, PP vitaminləri, orqanik turşu duzları, askorbin turşusu (naringi şirəsində 32,1 mq faizdən, limon şirəsində 64.3 mq faizədək), pektin maddələri vardır. Sitrus meyvələrindəki vitaminlər yüksək dayanıqlılığı, parçalanmamaq xüsusiyyəti ilə fərqlənir və konservləşmə zamanı tamlığını qoruyur. Konservləşdirilmiş sitrus meyvəsinin şirəsi təsirinə görə təzə sıxılmış meyvə şirəsindən fərqlənmir. Qeyd edək ki, uzun müddətli saxlanma (2,5-5 dərəcə C temperaturunda 6 ay ərzində) və emalından sonra da vitaminlərin tərkibinin dəyişməməsi sitrus meyvələrinin əhəmiyyətini daha da artırır. Bundan başqa, sitrus meyvələrindən farmakoloji, qənnadı, parfümeriya sahəsində də geniş istifadə olunur. Çiçək, yarpaqları və meyvənin qabığından qiymətli efir yağları alınır.

Limon subtropik meyvə bitkiləri içərisində zəngin kimyəvi tərkibinə, yüksək qida dəyərinə görə çox qiymətlidir. Həmçinin böyük müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Limon orqanizmin xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırdığından infeksion və iltihabi xəstəliklər zamanı olduqca faydalıdır. Limon həm də çox qüvvətli bakterisid təsirə malikdir, angina və avitaminoz xəstəliklərə qarşı ən effektli vasitədir. Qeyd edək ki, Çində limonu “limunq” adlandırırlar ki, bu da tərcümədə “analar üçün faydalı” deməkdir. Hələ XVIII əsrdə uzun səfərlər zamanı ingilis donanmasının dənizçilərinə hər gün 30 qram limon şirəsindən istifadə tövsiyə olunurdu ki, bu da sinqa xəstəliyinə qarşı effektiv mübarizə sayılırdı.

Limonun sərinləşdirici dadı vardır, susuzluğu yatırır. Lətinin tərkibi 88,3 faizədək su, 2,06 faizi şəkər, 1,12 faiz pektin maddələr, 3,8-6.8 faiz turşu, 0,46 faiz mineral maddələr, C, A, B1, B2, PP vitaminləri ilə zəngindir. Həmin maddələr orqanizmin maddələr mübadiləsi prosesində böyük rol oynayır və həzm prosesini yaxşılaşdırır. Həmçinin meyvənin qabığı, bitkinin yarpaqları efir yağı ilə zəngin olduğuna görə qida sənayesində və kosmetologiyada geniş istifadə edilir. Limon meyvəsinin qabıq hissəsində 3-6 faizə qədər efir yağı olur ki, onun da tərkibinin 90 faizini terpen-limonen və 3-6 faizini isə sitral aldehidli ətirli maddələr təşkil edir. Qeyd edək ki, bu maddələr limon yağının ən qiymətli hissəsidir. Limon yağından ətriyyat sənayesində geniş istifadə edilir. Təbabətdə isə limon yağı bir sıra dərmanların tərkibində xoş ətirli maddə kimi işlədilir. Son illərdə limon yağından sitral aldehidi də alınır ki, ondan 2-3 faizli spirtli məhlul kimi hipertoniya xəstəliyinin müalicəsində damcı şəklində qəbul olunur. Meyvəsinin şirəsində 8-9 faiz limon turşusunun olması tibb sahəsində əhəmiyyətini daha da artırır. Bir sıra ölkələrdə (İtaliya, İspaniya və s.) limon turşusundan “natrium-sitrat” adlı preparat hazırlanır ki, bu da qanköçürmə zamanı donor qanını konservləşdirmək məqsədilə işlədilir.

Naringi də sitrus bitkiləri içərisində geniş yayılıb. Zəngin kimyəvi tərkibə malikdir, meyvələrin ləti şirəli və şirindir. Lətinin 71,5 faizi şirədir. Tərkibində 7,6-8,3 faiz şəkər, 0,77-1,7 faiz turşu, C vitamini vardır. Bir ədəd meyvədə gündəlik C vitamininə olan tələbatın 31 faizi mövcuddur. Tərkibində P, K və B qrupu vitaminləri vardır. P vitamini orqanizm üçün çox vacibdir, çünki həmin vitamini orqanizmdə sintez olunmur və toplanmır, ona görə də daim orqanizmə daxil olmalıdır. Naringi meyvəsinin tərkibində fitonsitlər də vardır ki, bu antibiotik təsirinə görə xəstəlik törədən bakteriyaları məhv edir. Naringinin meyvələri şirin olsa da, 100 qramında 37 kalori var. Yağları parçalama gücünə malikdir.

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.