Bitkilər zirinc haqqında
Çoxalma canlılarda əsas bioloji xüsusiyyətdir. Bəzi bitkilər ömürlərində yalnız bir dəfə çoxalır, bəziləri isə uzun müddət çoxalmaqda davam edir.
Coğrafiya-Ekologiya
İsmayıllı şəhər İ.Həsənov adına 1 saylı məktəbin nəzdində fəaliyyət göstərən KİÇİK AKADEMİYAnın coğrafiya-ekologiya şöbəsinin rəhbəri Gülzar Asvarovanın akademiyanın üzv şagirdləri ilə birgə apardığı araşdırmaları.ÜZVLƏR: Rəhimli Somaz, Mürşüdlü Almaz, Əliyeva Günel, Mahirli Mətin, Mirzəliyeva Aytac, Əkbərova Zəminə, Bədəlova Elvira, Xaliqlı Şaiq, Səfərov Maşallah
Sayfalar
- Baş səhifə
- Dərman bitkiləri
- Faydalı qazıntılar
- Ekologiya
- Ekoloji Soyqırım
- Yabanı ballı bitkilər
- Yabanı ərzaq bitkiləri
- Yabanı boyaq bitkiləri
Dərman bitkiləri
Rayonumuzun müalic ə ə h ə miyy ə tli bitkil ə ri
Qızılç ə tir otu D ə mro otu
Gülm bahar çiç ə kl ə ri Damotu
Andız kökü Ə v ə lik
G ə nd ə laş çiç ə yi Ə zgil qabığı
(Qara) yemişan meyv ə si Qaraqınıq otu
(Qırmızı) yemişan meyv ə si D ə v ə dabanı yarpağı
Sumaq Adi dazıotu
Çaytikanı meyv ə si Boymad ə r ə n otu
Zir ə (cir ə ) Cök ə çiç ə kl ə ri
K ə klik otu İtburnu meyv ə si
Çil ə dağ Qatır quyruğu
Ziric-meyv ə si Dazıotu
T ə şn ə otu (h ə v ə -güv ə ) kökü Çoban yastığı
Yarpız Quş qırxbuğumu otu
Ə zgil qabığı R ə ziy ə n ə
B ə növş ə köklü otu Sürv ə otu
Ayrıq kökü Biyan kökü
Zirinc
Zirinc (lat. Berberis) – zirinckimilər (Berberidaceae) fəsiləsindən bitki cinsi. Azərbaycanda yabanı halda 3 növ zirinc yayılmışdır. Birincidən – adi zirincdən – Berberis Vulgaris-dən təbabətdə istifadə edilir.
Adi zirinc 2 – 3 m hündürlükdə olub, qol – budaqlı kol bitkisidir. Cavan budaqları sarı – qonur rəngdədir, yarpaqları incədir, ellips və ya yumurtavarı lanset formadadır, kənarı kiprikvarı mişar şəklindədir. Hamaşıq çiçəkləri salxım formasındadır. Meyvəsi şirəlidir, yetişəndə parlaq qırmızı, bəzən isə sarı – qırmız rəng alır. Dadı turşdur, iki toxumludur. Bitki aprel – may aylarında çiçək açır, meyvələri sentyabr – oktyabırda yetişir.
Adi zirinc Azərbaycaının əksər rayonlarında – ovalıqdan başlayaraq orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Bu bitkiyə daha çox meşəliklərdə, meşə açıqlıqlarında, çay vadinlərində, kolluqlarda rast gəlinir.
Azərbaycanda adi zirincin sənaye əhəmiyyətli ehtiyatı vardır. Dərman məqsədilə adi zirincin yarpaqlarından, köklərindən, gövdə və budaqlarının qabıqlarından, meyvələrindən istifadə olunur. Yarpaqları bitki çiçəkləyən dövrdə, köklərini payızda, qabıqları yazın ilk ayında, meyvələri isə tam yetişəndə [sentyabr – oktyabr aylarında] toplayıb, açıq quru havada qurudur və quru, havası dəyişilən binalarda saxlayırlar. Meyvələrini xüsusi quruducuda və ya peç üzərində qurudurlar.
Zirincin göstərdiyimiz bütün hissələrində [yetişmiş meyvəsindən başqa] protoberberin təbiətli alkoloidlər müəyyən edilmişdir. Bunlardan ən mühümü berberindir. Bundan başqa, tərkibində palmatin, yatrorisin, kolumbamin də vardır.
Göstərilənlərdən başqa, zirincin tərkibində besbenzili zoxinolin törəmələri alkoloidlər də [oksiakantin və berbamin] tapılmışdır. Zirincin köklərində 1,5 %-ə qədər berberin alkaloidi vardır. Qabıqlarında 0,4 – 0,5 % berberin, 1,5 % aşı maddəsi, 1,2 % qətran, 38,6 mq % C vitamini olur. Yarpaqlarında 0,18 – 0,2 % berberin alkoloidi, 2,1 – 2,55 % pirokatexin təbiətli aşı maddə, 5,2 % qətran, 2,78 % üzvi turşular [alma, limon turşuları] 58,2 – 101 mq % C vitamini müəyyən edilmişdir. Meyvələrində üzvi turşular, şəkər, pektin maddələri, karotinoidlər vardır.
Elmi təbabətdə adi zirincin yarpaqlarından 1:10 nisbətində sulu dəmləmə, 1:5 nisbətində tinktura və 1:1 nisbətində duru spirtli ekstrakt formada daxili qanaxmalarda [uşaqlıq qanaxmalarında] qankəsici dərman kimi işlədilir. Spirtli cövhərindən [tinkturasından] sidik kisəsinin və qaraciyərin iltihabında işlədilir.
Adi zirincin köklərindən alınan berberin alkoloidindən sulfat duzu şəklində [Berberinum sulfas], tablet formada preparat hazırlanır və ondan öd yollarının xəstəliklərinə qarşı öd qovucu dərman kimi işlədilir. Bu məqsədlə hər tabletdə 0,005 q berberin olan berberin-sulfat preparatından gündə 3 dəfə, hər dəfədə 1 tablet 10 gün müddətində qəbul edilir.
Zirinc yarpağından “öd qovucu çayın” tərkibində də verilir. Öd qovucu çayın tərkibi belədir: 1 hissə quru zirinc yarpağı, 4 hissə solmazçiçək [quru çiçək], 3 hissə meniant yarpağı [üç yarpaq], 2 hissə nanə yarpağı, 1 hissə keşniş meyvəsi.
Göstərilənləri bir – birilə qarışdırıb kobud poroşok halına salandan sonra bu qarışıqdan 1 xörək qaşığı 1 stəkan qaynar suda 10 dəqiqə dəmləyir, soyuyana kimi sakit yerdə saxlanılır. Sonra süzüb gündə 3 dəfə, hər dəfə yarım stəkan yeməkdən 15 – 20 dəqiqə əvvəl içirlər.
Berberin alkoloidindən leyşmaniozun müalicəsində işlədilir. Zirincin meyvələri də çox faydalıdır. Meyvələri C vitamini ilə çox zəngindir. C vitaminindən başqa tərkibində limon və alma turşuları, piroqallol təbiətli aşı maddələr, flavonoidlər, pektin və şəkərli maddələr və s. vardır.
Xalq təbabətində zirinc meyvələrindən həm təzə – təzə dərilmiş, həm də qurudulmuş halda sinqa, raxit, qan azlığı isitmə [malyariya], eləcə də mədə – bağırsaq xəstəliklərində çox qədimdən mürəbbə, şərbət, firni hazırlanır. Quru meyvələrdən isə çay kimi dəmləyib istifadə edirlər.
Gicitkən
Gicitkənin hündürlüyü 60-100sm-ə çatan bir gicitkən növünün kök, gövdə, yarpaq və çiçəyindən mineral duzlar, dəmir, silsium turşusu, aşlayıcı maddə, vitamin, gicitkən zəjəri və s. Alırlar. Bu bitkinin ekstratından sidik qovucu preparat, öskürəyin və rematizmanın qarşısını alan maddə hazırlanır. Gicitkən zəhəri əzələlərdə olan ağrının qarşısını alır, qan dövranını yaxşılaşdırır. Gicitkən cövhəri həm də saçın uzanması üçün faydalıdır
Çoban yastığı
Çoban yastığı gülü yorğunluq, əsəb ağrıları və baş ağrısı üçün faydalıdır. Bunun üçün 1 xörək qaşığı quru çoban yastığı gülünü 100 qr qaynadılmış suda 1 saat dəmə qoyub sonra onun şirəsini çəkib bir azca şirin edir və işlədirlər. Onun yağını isə əsəbdən ağrayan yerlərə sürtmək məsləhətdir.
Sumaq-Sumach
Az ə rbaycanda yabanı 1 növü var. Bundan ə lav ə bağlarda v ə parklarda cürb ə cür növü bitir. Kol bitkisidir. 2-3 m hndürlükd ə dir. Yarpaqları növb ə li düzülüş ə malikdir. Güll ə ri xırda yaşılımtıl, ağ r ə ngd ə olur. Az ə rbaycanda Böyük v ə Kiçik Qafqazın ə t ə kl ə rind ə , Qobustanda v ə Talışıın orta dağlıq hiss ə sind ə bitir. Ə sas t ə rkibi vitamin C, tetrasaxarid, alma turşusu, mirçitrik v ə vitamin hazırlanan preparatlar, xüsusil ə yağlı sprit ekstraktı qanda ş ə k ə rin miqdarını azaldır. Ş ə k ə r diabedi olan x ə st ə l ə rd ə aparılan t ə crüb ə l ə r göst ə rir ki, sumaq qandakı ş ə k ə r tamizl ə yir. Xalq t ə bab ə tind ə yatışmş sumaqdan v ə yarpaqlarından ishal v ə dizinteriyanın müalic ə si zamanı istifad ə olunur. İştaha açıcı ə dviyyatdır.
Gülçiç ə klil ə r f ə sil ə sind ə n bitki cinsi.
Bu cinsin 300 növünd ə n Az ə rbaycanda 42 növ itburnu rast g ə linir ki, bunların 36-ı yabanıdır. S əə naye üçün 2 növ daha ə h ə miyy ə tlidir. Bunlar q ə hv ə yi v ə qırışıq itburnulardır
Q ə hv ə yi itburnu kol halında 2m- ə q ə d ə r hündürlükd ə bitir. 20-25 il ömrü olur. H ə r koldan 1-3 kq, 1 hektardan is ə 700-1000 kq meyv ə verir. C vitamininin miqdarında (5-75%, bz ə n 14%) gör ə 1-ci yer tutur. Qırışıq itburnu q ə hv ə yi itburnuya nisb ə t ə n Az ə rbaycanda azdır. Lakin bunun m ə hsuldarlığı daha yüks ə dir. H ə r koldan 3-4 kq, 1 hektardan is ə 3 tona q ə d ə r m ə hsul yığılır. Meyv ə si 6-16qr-dır. İtburnu may-iyunda çiç ə kl ə yir.
Çiç ə kl ə ri açıq v ə tünd ç ə hrayı r ə ngd ə olmaqla ə tirlidir. Meyv ə si avqust- sentyabrda yetişir. Vitamin C yetişm ə müdd ə tind ə artır. Ona gör ə d ə yetişmiş meyv ə l ə r d ə rilm ə lidir. Şaxtalar düş ə n ə d ə k itburnu yığılmalıdır.Çünki şaxta vurduqda C vitamini azalır.
Yığılmış meyv ə l ə r 5sm qalınlığında s ə rilir v ə 2 günd ə n çox olmayaraq saxlanılır. Sonra z ə d ə li v ə kal meyv ə l ə r seçilir. 80-1000S temperaturda qurudulur v ə yenid ə n xarab olmuşlar t ə mizl ə nir.Bel ə likl ə , ə ld ə edilmiş quru itburnu müvafiq ş ə raitd ə 2 il ə q ə d ə r saxlanıla bil ə r.
İtburnuda C vitamini birinci d ə f ə 1931-ci ild ə tapılmışdır. Lakin bundan çox ə vv ə l Rusiyada itburnu dişl ə rin dibind ə n qan axmaya, y ə ni C avitaminoza qarşı t ə tbiq edilirdi. İtburnu ə b ə s yer ə vitamin daxili adlandırılmamışdır. Onun t ə rkibind ə C vitamini il ə yanaşı 48-50mkq%B1, 30-73 mkq% B2, 1,5-9,7 % P, 0,1 mq% k, 0,69-2,4mq% E (toxum yağında 300 mq%), 5-20,7mq % karotin (provitamin A) v ə 0,1-0,19mq%Bc vitamini (fol/turşusu) vardır. Vitaminl ə rd ə n başqa itburnuda 18%- ə q ə d ə r ş ə k ə r, 3,7% pektinli madd ə , 1,25-2,5% üzvi turşu (alma turşusuna gör ə ), 4,2% pentozanlar, r ə ngl ə yici madd ə l ə r v ə 4.5% mineral madd ə l ə r vardır.
Ev ş ə raitind ə itburnu d ə ml ə m ə k üçün bir xör ə k qaşığı itburnu (20qr) bir st ə kan su il ə şüş ə v ə ya emallı ağzı örtük qabda 10 d ə q qaynadrlar. Ağzını açmadan bir sutka saxlayıb, sonra ikiqat t ə nzifd ə n süzür v ə günd ə iki d ə f ə bir v ə ya yarım st ə kan içirl ə r. Dadını yaxşılaşdımaq üçün ş ə k ə r v ə ya ş ə rb ə t qatmaq olar. 13 yaşında uşaqlara ¼ st ə kan, 3-7 yaşındakılara is ə yarım st ə kan verm ə k olar. İtburnudan kompot, kisel v ə yarı bölüb toxumlardan t ə mizl ə dikd ə n sonra mür ə bb ə hazırlamaq olar. Onu t ə z ə halda da yeyirl ə r. S ə nayed ə itburnudan poroşok , tabletka v ə ş ə rb ə t hazırlayırlar. Sarılığa qarşı v ə ödqovucu kimi t ə tbiq edil ə n “Xolosas”, ə sas ə n itburnu meyv ə sind ə n hazırlanır. İtburnu xalq t ə bab ə tind ə q ə dimd ə n istifad ə edilir. İtburnu soyuqd ə ym ə y ə , böyr ə k v ə qaraciy ə r x ə st ə likl ə rind ə , öd v ə sidikqovucu kimi t ə tbiq edilir. İtburnu çiç ə yind ə n d ə m ə nmiş çay qızdırmaya qarşı t ə siredicivasit ə dir.
Q ə dimd ə n oynaq revmotizmi ə leyhin ə qan damarlarına xolesterin yığıldlqda, ateroskleroroz, yolxucu m ə d ə -bağırsaq, ə s ə b pozğunluğu x ə st ə likl ə ri zamanı istifad ə edilir.Meyv ə sind ə n müalic ə ə h ə miyy ə ti olan müxt ə lif şir ə , dadlı ə tirli kompot, kisel, mür ə bb ə , cem, jele, püre, povidlo, marmelad, vitaminli çay, spirtli içki, nastoyka v ə likör hazılanır.
Müasir dövrd ə meyv ə sind ə n bir çox x ə st ə likl ə r ə qarşı, o cüml ə d ə n avitanminoz, göz, diabet, qaraciy ə r, hipertaniya v ə qanazığında geniş istifad ə olunur. Meyv ə sinin yağı yaraların sağalmasını sür ə tl ə ndirir, d ə rini şüa z ə d ə l ə dikd ə sağaldıcı t ə sir göst ə rir.
Meyv ə sind ə n ş ə k ə r (3,5%), üzvi turşu (3,2%), zülallı madd ə (~6%), yağ (9%), toxumunda 12,5%, karotin provitamin A), A, B, B2, B6, C. E, K,P vitaminl ə ri vardır.
Az ə baycanda palıd ağacının növl ə ri geniş yayılmışdır. H ə l ə eradan ə vv ə l xalq t ə bab ə tind ə palıdın müalic ə si ə h ə miyy ə tli öyr ə nilmiş v ə onun köm ə yil ə bir çox x ə st ə lil ə r müalic ə edilmişdir.
Palıdın cavan qabıqlarından tannin v ə tannalbin adlı d ə rman madd ə l ə ri alınır. H ə min d ə rman madd ə l ə ri m ə d ə -bağırsaq x ə st ə likl ə rind ə , qarın nahiy ə sind ə şidd ə tli ağrılar zamanı, dezinfeksiyaedici d ə rman kimi ishala v ə dezinteriyaya qarşı istifad ə olunur. H ə min x ə st ə likl ə rin qarşısını almaq üçün h ə l ə eramızdan çox ə vv ə l xalq t ə bab ə tind ə palıdın qabığını, çanağını,yarpaqlarını d ə ml ə y ə r ə k içmiş v ə h ə min x ə st ə likl ə rin qarşısını almışlar.Palıdın qurudulmuş qabığını, çanağını, qozasını çay kimi d ə ml ə y ə r ə k bir çox x ə st ə lik ə rin müalic ə sind ə qarqara kimi istifad ə edirl ə r. Bu m ə qs ə dl ə 10 qr qurudulmuş qabığı v ə ya başqa hiss ə ni 200qr suda d ə ml ə y ə r ə k qarqara etm ə k lazımdır. Palıdın qabığının v ə ya çana hiss ə sinin d ə ml ə nm ə si il ə qliserinin qarışığından t ə r eleyhin ə istifad ə olunur. Y ə ni b ə d ə nin t ə rliy ə n nahiy ə sin ə h ə min qarışıqdan sürtdükd ə t ə rl ə m ə nin qarşısıı almaq mümkündür.Palıd ağacı h ə m d ə ə n yaxşı tikinti materialıdır. O, yağışa, qara, rütub ə t ə olduqca davamlıdır.
Çil ə dağ
Q ə dimd ə çıxıq, burxulma, sınıqlar zamanı, şişl ə rd ə . Fırlarda, ağrılarda istifad ə olunurdu. Kökümsovlardan hazırlanan toz çox ə h ə miyy ə tidir.Oynaqlar arasına su yığılark ə n v ə d ə ri yaraları zamanı bu bitkid ə n istifad ə olunur. D ə rid ə ki irinli yaraların v ə ekzemanın d ə rmanıdır. İstifad ə qaydası: bitkinin tozu il ə k ə r ə yağını qarışdırılıb günd ə 2 d ə f ə yaraya sürülür.
Ş ə rq xalqları bundan cövh ə r hazırlayaraq gün vurmuş x ə st ə l ə r ə içirib müalic ə ed ə rmişl ə r. Müalic ə yovşanının gövd ə si budaqlanandıt, sıx yarpaqla örtülüdür. Ondan hazırlanmış cövh ə r v ə preparatlardan qan azlığı x ə nazir x ə st ə likl ə rind ə istifad ə edirl ə r.O, h ə m qidanın tez h ə zmin ə , h ə m d ə z ə h ə rli madd ə l ə rin öd kis ə sind ə n qovulmasına köm ə k edir. Qurd x ə st ə likl ə rin ə qarşı, ə zilmiş yerl ə rin sağaldılmasında, sidik kis ə sind ə qalmış daşların ə ridilm ə sind ə v ə el ə c ə d ə paralic ə qarşı mübariz ə d ə istifad ə olunur. Sarılıq, qaraciy ə r, sidik kis ə si, dalaq, yuxusuzluq, ür ə kkeçm ə , qusma, ishal, t ə ngin ə f ə slik, b ə d ə n boşluqların ayığılmış mayel ə rin v ə bir sıra bağırsaq x ə st ə likl ə rinin müalic ə sind ə geniş sur ə td ə t ə tbiq olunur.Müasir xalq t ə bab ə tind ə acı yovşanı m ə d ə pozuntularının aradan qaldırılmasında, q ə bizlikd ə , qızdırmada, ür ə kkeçm ə d ə , qadın x ə st ə likl ə rind ə , qan azlığında, yuxusuzluqda, öd kis ə si x ə st ə likl ə rind ə v ə el ə c d ə piyl ə nm ə ə leyhin ə işl ə dilir.T ə rkibind ə 0,5-2% göy-yaşıl r ə ng ə çalan efir yağı var. Antiparazitdir.
Ancaq bir növü m ə lumdur. Ə sas ə n Abşeronun bağ ə razil ə rind ə bitir. Öskür ə y ə v ə h ə zm ə köm ə k edir. Cir ə ni yetişm ə y ə başlayanda alt hiss ə si k ə silir, qurudulur v ə bel ə istifad ə edilir.Adi cir ə nin t ə rkibind ə cir ə aldehidi v ə cir ə turşusu var. Bundan ə lav ə bitkinin t ə rkibind ə 8-28% dig ə r yağlar v ə zülallı madd ə l ə r var. Tibb elmind ə cir ə d ə n üyüdülmüş v ə sulu m ə hlul ş ə kild ə , h ə mçinin ondan alınmş efir yağlarından cürb ə cür preparatların hazırlanmasında istifad ə olunur. Bitkid ə n bronxial x ə st ə l ə rd ə öskü ə k e ə leyhin ə vasit ə kimi istifad ə olunur. Cir ə nin preparatlarından m ə d ə v ə bağırsağın f ə aliyy ə tinin yaxşılaşmasında v ə meteorizmin aradan qaldırılmasında istifad ə olunur.
Qatırquyruğu
Az ə rbaycanda 6 növü yetişir.çoxillikdir. Talış dağlarında, Kür-Araz düz ə nliyind ə , rütub ə tli yerl ə rd ə bitir. Yayda yığılır. Yaş m ə hsul qurudulur v ə h ə r 100kq-dan 20kq quru m ə hsul alınır. Bataqlıq qatırquyruğunda kikatin mövcüddur. O z ə h ə rlidir. Qatırquyruğu bitkisinin t ə rkibind ə alkoloidl ə r, 3metoksipiridin, dimetilsulfun, karotin, vitamin C var. Qatırquyruğu bitkisind ə tiaminazin fermentl ə ri aşkar edilmişdir ki, bu da atların uzun müdd ə t bu bitki il ə yeml ə nm ə si zamanı onların z ə h ə rl ə nm ə sin ə g ə tirib çıxardır. Bu ferment vitamin B-ni yox edir. Qatırquyruğu bitkisinin preparatlarından qan dövranının böyr ə k çatışmamazlığı üzünd ə n pozulması zamanı v ə soyuqd ə ym ə zamanı sidik qovucu vasit ə kimi istifad ə olunur. Qatırquyruğundan alınan sulu m ə hlul v ə yağlı ekstrakt Babasil x ə st ə liyi zamanı qank ə sici vasit ə kimi istifad ə olunur.
Dərman bitkilərinin qurudulması və sərgilənməsi;
Bitkilər
Bitki (lat. Plantae və ya lat. Vegetabilia ) — mamırlar, qıjılar, qatırquyruğular, plaunlar, çılpaqtoxumlular və çiçəkli bitkiləri özündə birləşdirən çoxhüceyrəli orqanizmlərin əsas qruplarından biri. Bəzi mütəxəssislər [kimlər?] yosunları bütünlüklə, bəziləri [kimlər?] isə onların bir qismini bitkilər qrupuna aid edirlər.
-
- Evqlen yosunları (Euglenophyta)
- Pikobilifit yosunlar (Picobiliphyta)
- Heterokontofitlər (Heterokontophyta)
- Qonur yosunlar (Phaeophyta)
- Göy-yaşıl yosunlar (Xanthophyta)
- Qızılı yosunlar (Chrysophyta)
- Diatom yosunlar (Bacillariophyta)
- Nematofid yosunlar (Nematophyta) †
- Qırmızı yosunlar (Rhodophyta)
- Xara yosunları (Charophyta)
- Yaşıl yosunlar (Chlorophyta)
- Mamırkimilər (Bryophytes)
- Marchantiophyta (Marchantiophyta)
- Antoserotokimilər (Anthocerotophyta)
- Mamırlar (Bryophyta)
- Psilotophyta (Psilotophyta)
- Pteridophyta (Qıjılar/Qıjıkimilər?)
- Lycopodiophyta (Plaunlar/Plaunkimilər?)
- Ophioglossophyta (İlandilikimilər/İlandililər?) [1]
- Qatırquyruğukimilər (Equisetophyta)
- Toxumlu bitkilər(Spermatophytes)
- Toxumlu qıjılar (Pteridospermatophyta) †
- Ginkgophyta (Ginkokimilər)
- Gnetophyta (Qnetokimilər)
- İynəyarpaqlılar (Pinophyta)
- Saqokimilər (Cycadophyta)
- Örtülütoxumlular (Magnoliophyta)
ITIS 202422 EOL 281 MB 514430 PBDB 151418 Mündəricat
- 1 Ümumi məlumat
- 2 Bitkilərdə çoxalma
- 3 Çiçəkli bitkilər
- 3.1 Gövdə
- 3.2 Meyvələr, toxumlar və onların yayılmağa uyğunlaşması
Ümumi məlumat
Botanika elminin tədqiqat obyekti olan bitkilər Yer kürəsində geniş yayılmışdır.
Quru səthində hər il yaşıl bitkilər tərəfindən atmosferdən CO2 mənimsəməklə, [[günəş enerjisi]]ndən, torpaqdan daxil olan su və mineral birləşmələrdən istifadə etməklə 53 milyard ton biokütlə sintez edilir. Bu biokütlənin bir hissəsi kök və yerüstü qalıqlar şəklində təzədən torpağa qayıdır. Yaşıl bitkilər torpaqda üzvi maddələrin yeganə ilkin mənbəyidir. Onların torpaqəmələgətirici kimi əsas funksiyası maddələrin bioloji dövranı – torpaqdan qida elementlərinin və suyun mənimsənilməsi, üzvi kütlənin sintezi və həyat dövranı başa çatdıqdan sonra onun təzədən torpağa qaytarılmasıdır. Bioloji dövranın nəticəsi kimi – torpağın üst qatlarında potensial enerjinin və bitkilərin qida elementlərinin akkumulyasiyası torpaq profilinin tədrici inkişafını və torpağın əsas xassəsi olan münbitliyin inkişafını şərtləndirir.
Yaşıl bitkilər torpaqdakı mineralların transformasiyasında – bəzilərinin parçalanmasında və yenilərinin sintezində, profilin kökyayılan hissəsinin strukturunun formalaşmasında, həmçinin su-hava və istilik rejiminin formalaşmasında iştirak edir. Yaşıl bitkilərin torpaqəmələgəlmədə iştirakının xüsusiyyəti bitkinin tipindən və bioloji dövranın intensivliyindən asılı olaraq müxtəlifdir.
Bitki formasiyaları haqqında təlimin əsasları V.R.Vilyams tərəfindən işlənmişdir. Bitki formasiyalarının bölünməsinin əsas meyarları kimi Vilyams tərəfindən bitki qruplaşmasının tərkibi, torpağa daxil olan üzvi qalıqların xüsusiyyətləri və onun mikroorqanizmlərin təsiri altında parçalanmasının xarakteri və aerob və anaerob proseslərin müxtəlif nisbəti götürülmüşdür. O, bu prosesləri mülayim qurşağın ağac və ot formasiyalarının timsalında ətraflı şəkildə təsvir etmişdir. Hazırda bitki senozlarının torpaqəmələgəlmədə rolunu tədqiq edərkən maddələrin bioloji dövranının xarakteri və intensivliyi, həmçinin bioloji rejimi, yəni üzvi maddələrin illik tsikldə torpağa daxil olmasının müddəti və tempi də nəzərə alınır.
Torpaq tədqiqatlarında və ümumiləşdirmələrdə aşağıdakı bitki senozları fərqləndirilir:
- Ağac formasiyaları qrupuna daxildir: tayqa meşələri, enliyarpaq meşələr, rütubətli subtropik meşələr və rütubətli tropik meşələr;
- Keçid ağac-ot formasiyaları qrupuna daxildir: kserofit meşələr, savannalar.
- Ot formasiyaları qrupuna daxildir: quru dərə və bataqlaşmış çəmənlər, prerilər, mülayim qurşağın bozqırları, subtropik kolluqlu bozqırlar.
Bundan başqa səhra (subborel – vegetasiyanın yay tsikli ilə, subtropik vegetasiyanın qış tsikli ilə və tropik) və şibyə-mamır (tundra, bataqlıqlar) formasiyaları xüsusi olaraq ayrılır. Adı çəkilən bitki formasiyalarından hər biri öz üzvi maddələrinin tərkibinə, onun torpağa daxil olmasına, üzvi maddələrin parçalanmasına və torpağın mineral kütləsi ilə qarşılıqlı əlaqəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Torpaqəmələgəlmədə senozların rolunu öyrənərkən, tərkibinin, bəzən də formasiyanın yaşının səciyyəsi ilə yanaşı, maddələrin bioloji dövranının aşağıdakı göstəriciləri detal şəklində nəzərə alınır:
- müşahidə anında yerüstü və kök (rizokütlə) hissəyə ayırmaqla bitkilər tərəfindən yaradılan ümumi fitokütlə;
- fitokütlənin illik artımı;
- illik töküntü;
- küli tərkib və azotun miqdarı;
- bioloji dövranın həcmi – fitokütlənin tərkibində kül elementlərin və azotun ümumi miqdarı və onun intensivliyi – fitokütlə artımının tərkibindəki kimyəvi elementlərin miqdarı;
- bioloji dövranın sürəti – küli elementlərin və azotun fitokütlədəki ümumi miqdarının onların töküntüdəki miqdarına nisbəti.
Yer səthində meşə bitkiliyi öz biokütləsinə (10 11 – 10 12 t) görə üstünlük təşkil edir. O, tərkibi ağac, kol, ot və mamır-şibyə formasiyalarından ibarət çoxkomponentli mürəkkəb biosenoz əmələ gətirir. Meşə bitkiliyinin, onun torpaqəmələgəlmədə spesifik rolunu açan əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: çoxillik həyat tsikli, hər il biokütlənin yalnız bir hissəsinin, meşə döşənəyi (yarpaq, budaq, meyvə, qabıq) şəklində əsas hissədən kənarlaşması, güclü şəbəkələnmiş kök sistemi. Zəngin bitki tərkibinə malik Azərbaycan meşələrinin bioloji parametrləri tip xüsusiyyətlərindən (X.H.Muradov, 1970; B.B.Mirzəyev, 1969 ) asılı olaraq böyük ölçülərdə dəyişir.
Meşədə bioloji dövran üçün səciyyəvi cəhət ondan azot və küli elementlərin ağac və kol bitkilərinin tərkibində toplanmış biokütlə vasitəsilə uzun müddətə kənarlaşdırılması, meşə töküntülərinin torpaq səthində transformasiyası nəticəsində meşə döşənəyinin və tərkibinə görə müxtəlif suda həll olan üzvi və mineral məhsulların yaranmasıdır.
Sonuncuların atmosfer yağıntıları vasitəsilə yuyulması onların torpağın (süxurun) mineral hissəsi ilə fəal qarşılıqlı əlaqəsindən ötrü əlverişli şərait yaradır. Suda həll olan məhsulların tərkib və xassələri meşə senozunun, torpaq faunası və mikroflorasının tərkibindən, həmçinin atmosfer iqliminin və torpağın hidrotermik rejimindən, torpaqəmələgətirən suxurların tərkibindən asılıdır. Ona görə də müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif meşə tipləri altında müxtəlif torpaqlar formalaşır. [2]
Bitkilərdə çoxalma
Çoxalma canlılarda əsas bioloji xüsusiyyətdir. Bəzi bitkilər ömürlərində yalnız bir dəfə çoxalır, bəziləri isə uzun müddət çoxalmaqda davam edir.
Birillik bitkilər bir dəfə toxum əmələ gətirməklə öz yaşayış dövrünü başa çatdıraraq, bir individ kimi tələf olur, o növün yaşayışını sonrakı nəsillər davam etdirir.
İkillik bitkilərdə meyvə ikinci ildə əmələ gəlir və bitki tələf olur.
Çoxilliklərdə cinsi çoxalma hər il davam edir və bitki tələf olmur (məsələn, ağaclarda və çoxillik otlarda).
Çiçəkli bitkilər
Bitki orqanizminin hər hansı bir funksiyasını yerinə yetirən hissəsinə orqan deyilir. Adətən orqan bir deyil, bir neçə funksiyanı yerinə yetirir. Bunlardan ancaq biri əsas funksiya hesab olunur. Kök və yarpaq, əsasən, qidalanma orqanlarıdır. Kök qida maddələrini və suyu torpaqdan, yarpaqlar isə lazım olan maddələri havadan alır. Bitkinin gövdə və budaqları yarpaqları havada saxlayır. Bundan əlavə gövdə ilə qida maddələri hərəkət edir.
Üzərində yarpaq və tumurcuq olan gövdəyə zoğ deyilir. Gövdələrin üzərində çiçəklər inkişaf edir, onlardan isə içərisində toxumlar olan meyvələr yetişir.
Çiçəkli bitkilərin eyni orqanları xarici görünüşcə müxtəlif ola bilər. Soğan və sarımsağın kökləri nazik saplara oxşayır. Zəncirotu, paxla və cəfərinin kökləri isə şaxələnən uzun mil formasındadır. Buğdanın, qarğıdalının gövdələri dik yuxarı qalxır. Yemişin, qarpızın, xiyarın, boranının gövdələri yerə sarılır. Bağayarpağının, dəmirovotunun gövdələri qısa olur. Kaktusun gövdəsi isə çox maraqlıdır. Onun üzərində yarpaqlar əvəzinə tikanlar olur, özü isə yaşıl rəngli ətli silindrə və ya kürəyə oxşayır. Bu bitkilərin gövdəsində su ehtiyatı olur.
Gövdə
Gövdələrin quruluşuna görə bitkilər üç qrupa bolünür. Birinci qrupa ağaclar, ikinci qrupa kollar, üçüncü qrupa isə ot bitkitəri daxildir.
Ağacların gövdələri hündür və odunlaşmış olur, gövdə budaqlanaraq çətir əmələ gətirir. Çinar, qoz, fıstıq, vələs (pip), palıd, armud kimi bitkilərdə gövdə inkişaf etmiş oduncağa malikdir.
Kollar ağaclardan fərqli olaraq alçaqdır və qısa gövdəyə malikdir. Onların nisbətən nazik gövdələri torpaq səthinə yaxın hissədən budaqlanır. Ağac və kollar uzunömürlü bitkilərdir. Elə ağaclar vardır ki, onların ömrü min ildən artıqdır. Fındıq, qarağat, çaytikanı, zirinc, böyürtkən kol bitkiləridir.
Otlar ağac və kollardan alçaqdır, onların gövdəsi tam odunlaşmır, yaşıl və ətlidir. Otların ömrü nisbətən qısadır. Otlar birillik, ikiillik və çoxillik olur. Birillik ot bitkiləri toxumları yetişdikdən sonra quruyur, tələf olur, çoxillik isə bir neçə il çiçəkləyib toxum verir. Dəmirovotu, yonca, taxıl, zəfəran, bənövşə, boymadərən, qara gəndalaş və s. ot bitkiləridir.
Yarpaq bitkilərin həyatında fotosintez, tənəffüs və transpirasiya (buxarlanma) üçün əsas orqandır. Onun rəngi, adətən, yaşıl olur. Başqa funksiyanı yerinə yetirməklə əlaqədar yarpağın forması dayişilə bilər. Zoğ və yarpaqlar tumurcuqlardan inkişaf edir. Yarpaqlar töküldükdə onların qoltuğunda yerləşən tumurcuqları aydın görmək olar. Həmin tumurcuqlardan təkrar olaraq yarpaqlar və zoğlar əmələ gəlir. Həm gövdə üzərində yerləşmələrinə, həm də formalarına görə tumurcuqlar müxtəlif olur.
Müxtəlif bitkilərdə çiçəklərin quruluşu da müxtəlifdir. Çiçək – şəklini dəyişmiş zoğdur, o, tumurcuqdan əmələ gəlir. Çiçəyin yerində bir və bir neça toxumu olan meyvə yetişir. Çiçəkli bitkilər, adətən, toxumla çoxalır.
Müxtəlif bitki çiçəklərinin quruluşunda müəyyən oxşarlıq da vardır. Çiçəyin quruluşunu nəzərdən keçirək. Çiçək, çiçək tumurcuğundan çiçək saplağı üzərində inkişaf edir.
Saplağın genişlənmiş hissəsində – çiçək yatağında isə çiçəyin digər hissələri əmələ gəlir. Çiçəkdə ləçəklərdən ibarət parlaq rəngli tac diqqəti cəlb edir. Tacdan aşağıda yaşıl yarpaqcıqlardan ibarət kasacıq və ya çiçək yatağı yerləşir. Tac və kasacıq çişək yanlığını təşkil edir. Çicək yanlığı çiçəyin daxili hissələrini zədələnməkdən qoruyur və tozlayıcı cücüləri özünə cəlb edir.
Çiçəyin əsas hissələri dişicik və erkəkcikdir. Erkəkcik nazik erkəkcik sapından və tozluqdan ibarətdir. Tozluğun içərisində tozcuqlar əmələ gəlir. Dişicik genişlənmiş hissədən – yumurtalıqdan, ensiz sütuncuqdan və dişicik ağızcıgından ibarətdir. Yumurtalıqdan meyvə əmələ gəlir. Bəzi bitkilərdə (alma, armud, heyva və s.) meyvənin əmələ gəlməsində çiçək yatağı da iştirak edir. Bitkilərin çox az hissəsində çiçəklər tək-tək yerləşir. Çobanyastığı, albalı, gilas, günəbaxan, inciçiçəyi və bir çox bitkilərdə çiçəklər qruplara toplanaraq çiçək qruplarını təşkil edir.
Erkən yazdan başlayaraq payızın axırlarına qədər meşələrdə, tarlalarda, bağlarda və parklarda bitkilər çiçək açır. Fındıq və dəvədabanı bitkiləri hələ qar əriməmiş çiçəkləyir.
Meyvələr, toxumlar və onların yayılmağa uyğunlaşması
Meyvə və toxum çiçəkli bitkilərin çoxalma orqanıdır.
Meyvə yumurtalıqdan əmələ gəlir. Yumurtalığın içərisində yerləşmiş yumurtacıq isə mayalanmadan sonra toxuma çevrilir. Yumurtalığın böyüyüb meyvəyə çevrilmiş divarları meyvəyanlığı adlanır. Meyvənin içərisində toxum yerləşir.
Meyvələr şirəli və quru olur. Şirəli meyvələrdə toxumu əhatə edən meyvəyanlığı şirəli, lətli hissədən ibarətdir. Yetişmiş əriyi, gavalını, şaftalını sıxdıqda ondan şirə axır. Şirəli meyvələrdə, lətli hissə meyvənin qabığı ilə toxumu arasında yerlaşir.
Şirəli meyvələr müxtəlif olur. Üzəri nazik qabıqla örtülmüş və içərisində çoxlu toxumları olan pomidor, qarağat, üzüm, feyxoa meyvələri giləmeyvə adlanır. Meyvə ləti nazik qabıqla örtülmüş, bərk çəyirdəyin içərisində bir toxumu olan meyvələrə çəyirdəkli meyvələr deyilir. Şaftalı, gavalı, ərik, zeytun, göyəm, albalı və zoğalın meyvələri çəyirdəkli meyvədir.
Yetişmiş quru meyvələrdə şirəli lət olmur. Onlar noxud, paxla kimi açılan, palıd qozası və meşə fındığının meyvələri kimi açılmayan quru meyvələrdir. Buğda, qarğıdalı dənələrində meyvəyanlığı toxumla bitişikdir, bir-birindən ayrılmır, onlar dənmeyvə adlanır. Quru meyvələrdən paxlameyvələr daha geniş yayılmışdır. Paxlameyvələr içərisində toxumlar olan qınşəkilli iki taycıqdan ibarətdir, Akasiya, lobya, noxud, üçyarpaq yoncanın meyvələri paxlameyvədir.
Buynuzmeyvələr paxlameyvələrə oxşayır. Onlardan fərqli olaraq buynuzmeyvələrdə toxumlar qının taycıqlarında deyil, onların arasında uzanan nazik arakəsmənin üzərində yerləşir. Xardal, kələm, vəzəri, quşəppəyi və ağ turpun meyvələri buynuzmeyvədir.
Pambıq, xaş-xaş, lalə, bənövşə, tütün bitkilərinin meyvələri qutucuqmeyvədir. Toxum qutucuğunun içində yetişir və qutucuq açıldıqda tökülür.
Toxumcameyvələrdə meyvəyanlığı dəricik formasında olur və toxumla birləşmir. Buna misal olaraq günəbaxan və qanqalın meyvələrini göstərmək olar.Çiçəkli bitkilər, əsasən, toxumla çoxalır. Meyvə və toxumlar küləklə heyvan və insan vasitəsilə, su ilə uzaq məsafələrə yayılır. İtxiyarının, dəmirağacının yetişmiş meyvələri partlayaraq toxumlarını ətrafa tullayır.
Paxlameyvə və buynuzmeyvəlardə toxumlar yetişdikdən sonra isti günlərdə qınlar çatlayır, toxumlar ətrafa səpələnir. Xaşxaş, lalə qutucuqlarında toxumlar xüsusi məsamələrdən ətrafa səpələnir.
Bir sıra bitkilərin toxumları külək vasitəsilə yayılır. Qovağın, zancirotunun tükcüklü toxumları küləklə uzaq məsafələrə aparılır.
Ağcaqayının, cökənin, göyrüşün qanadcıqlı meyvələri töküldükdə külək vasitəsilə kənara aparılaraq yayılır. Küləklə qoparılıb diyirlənən və “süpürüm” adlanan çöl bitkisinin gövdəsi dibindən budaqlanaraq kürə şəkli alır. Payızın əvvəlində onun toxumları yetişir, bitki quruyur. Külək bitkini kökünə yaxın yerindən bütöv qoparıb diyirləndirir. Bitkilər diyirləndikcə toxumlarını dağıdır. Yalnız suda bitən bitkilərin meyvələri deyil, su kənarında bitən qızılağac və başqa bitkilərin toxumları da suyun axını ilə uzaqlara aparılır. Bəzi bitkilərin yetişmiş toxumlarının üzərində qarmaqvarı çıxıntılar olur. Heyvanlar belə bitkilərin yanından keçdikdə toxumlar onların yununa və insanların paltarına yapışıb başqa yerlərə aparılır. Bu bitkilərə dəvədabanı, atpıtrağı, pişikdili (üçbarmaq) kimi bitkilərin meyvələri misal ola bilər. Bəzi bitkilərin toxumları yük kisələrinə və tayalara yapışıb, avtomobil, vaqon və təyyarələrin künc-bucaqlarında qalır, yük boşaldıqda torpağa düşüb cücərir. Meşələrdə , çöllərdə yetişmiş şirəli meyvələri quşlar və heyvanlar yeyir. Məsələn, qaratoyuq moruğun, cır albalının, quşarmudunun, ayı zoğalın yetişmiş meyvələrini yeyir. Həmin meyvələrin şirəli ləti onların mədəsində həzm olur, bərk qabıqlı toxumlar isə həzm olunmur və peyinlə birlikdə xaric olunur. Yazda əlverişli şərait olduqda bu toxumlar düşdükləri yerdə cücərir. Beləliklə, quşlar bir yerdən başqa yerə uçduqda həmin toxumları da özləri ilə apararaq yayır.
Forma və ölçüsünə görə bitkilərin toxumu müxtəlifdir. Məsələn, səhləb bitkisinin toxumları girdə, çox xırda və toz kimi olur. Sizə yaxşı məlum olan xaş-xaş, yonca və digər bitkilərin də toxumları çox kiçikdir. Paxla, palıd, fındıq toxumları nisbətən iridir. Lakin ən böyük toxum seyşel palmasının toxumudur. Onların uzunluğu 50 sm, kütləsi isə 10 kq-dan çox olur.
Maraqlı məlumatlar
Amerika bioloqlarına Yer Kürəsinin ən qədim bitkisini tapmaq müyəssər olub. Onların aşkarladığı palıd ağacının ekspertlərin hesablamalarına görə, 13 min yaşı var.
Tədqiqat zamanı bioloqlar adi palıd ağaclarından fərqlənən, Rusiyanın şimal zolağında qarşılaşdıqları Palmera palıd ağacı (Quercus palmeri) növündən olan təcrid olunmuş populyasiya ilə maraqlanmışlar. Həmin növ xarici görünüşdə kolu xatırladır. Kaliforniyanın yüksək regionunda bitən bu palıd ağacının populyasiyalarından birinin analizi göstərir ki, bu regionda bitən bütün bitkilər qeyri-cinsi çoxalırlar, yəni faktiki olaraq bir bitki hesab oluna bilərlər. Sonrakı müşahidələr göstərir ki, Q.palmeri koloniyası burada təqribən 12 min il əvvəl başa çatmış sonrakı pleystosen dövründə bitmişdir. Çoxları [kimlər?] əvvəllərdə hesab etmişlər ki, təcrid olunmuş populyasiyaların bəziləri çox qədimi ola bilər, nəhayət ki, artıq bu sübut olundu. Alimlər qeyd ediblər ki, bitki meydana gələndə, bu region kifayət qədər soyuq olub, ona görə də palıd ağacı intensiv qeyri-cinsi çoxalma nəticəsində yaşaya bilib.
Bu yaxınlarda [nə vaxt?] alimlər Şimali Amerikada ən qədim kənd təsərrüfatı mədəniyyəti tapıblar. Bu onlara adi balqabaq kimi görünüb [niyə?] . Birbaşa radiokarbon analizi göstərib ki, bu bitkinin tapılmış tumlarının 10 min il yaşı var. Bundan başqa, 8,5 və 6 min il yaşı olan yerfındığı və pambıq toxumu tapılıb.
İstinadlar
- ↑ Müasir təsnifatda bu bitki qrupunu adətən Qıjıkimilər şöbəsinin Psilotophyta qrupuna daxil edirlər. Bax. İlandillilər (Ophioglossales).
- ↑ Q. Məmmədov. Torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyasının əsasları. Bakı, Elm, 2007
Xarici keçidlər
- Bitkilər haqqında
Avqust 12, 2021
Ən son məqalələrNamiq Mailov (baş leytenant)
Namiq Məmmədov
Namiq Məmmədov (ictimai xadim)
Namiq Məmmədov (rəssam)
Namiq Məna
Namiq Nəsrullayev
Namiq Sevdimov
Namiq Qaraçuxurlu
Namiq Quliyev (çavuş)
Namiq Quliyev (şahmatçı)
Ən çox oxunan
20 000 lye su altında
20 Darağacı
20 Yanvar metrostansiyası
20 Yanvar abidə-kompleksi
20 Yanvar faciəsi
bitkilər, bitki, plantae, vegetabilia, mamırlar, qıjılar, qatırquyruğular, plaunlar, çılpaqtoxumlular, çiçəkli, bitkiləri, özündə, birləşdirən, çoxhüceyrəli, orqanizmlərin, əsas, qruplarından, biri, bəzi, mütəxəssislər, kimlər, yosunları, bütünlüklə, bəziləri,. Bitki lat Plantae ve ya lat Vegetabilia mamirlar qijilar qatirquyrugular plaunlar cilpaqtoxumlular ve cicekli bitkileri ozunde birlesdiren coxhuceyreli orqanizmlerin esas qruplarindan biri Bezi mutexessisler kimler yosunlari butunlukle bezileri kimler ise onlarin bir qismini bitkiler qrupuna aid edirler BitkilerPlantaeElmi tesnifatAlemi BitkilerElmi adiPlantaeBolmeleri ve sobeleri Yosunlar Algae Evqlen yosunlari Euglenophyta Pikobilifit yosunlar Picobiliphyta Heterokontofitler Heterokontophyta Qonur yosunlar Phaeophyta Goy yasil yosunlar Xanthophyta Qizili yosunlar Chrysophyta Diatom yosunlar Bacillariophyta Arxeplastidler Archaeplastida Nematofid yosunlar Nematophyta Qirmizi yosunlar Rhodophyta Xara yosunlari Charophyta Yasil yosunlar Chlorophyta Ali bitkiler Embryophytes Mamirkimiler Bryophytes Marchantiophyta Marchantiophyta Antoserotokimiler Anthocerotophyta Mamirlar Bryophyta Borulu bitkiler Tracheophytes Psilotophyta Psilotophyta Pteridophyta Qijilar Qijikimiler Lycopodiophyta Plaunlar Plaunkimiler Ophioglossophyta Ilandilikimiler Ilandililer 1 Qatirquyrugukimiler Equisetophyta Toxumlu bitkiler Spermatophytes Toxumlu qijilar Pteridospermatophyta Ginkgophyta Ginkokimiler Gnetophyta Qnetokimiler Iyneyarpaqlilar Pinophyta Saqokimiler Cycadophyta Ortulutoxumlular Magnoliophyta VikinovlerdesistematikaSekilaxtarisiITIS 202422EOL 281MB 514430PBDB 151418 Mundericat 1 Umumi melumat 2 Bitkilerde coxalma 3 Cicekli bitkiler 3 1 Govde 3 2 Meyveler toxumlar ve onlarin yayilmaga uygunlasmasi 4 Maraqli melumatlar 5 Istinadlar 6 Xarici kecidlerUmumi melumat RedakteBotanika elminin tedqiqat obyekti olan bitkiler Yer kuresinde genis yayilmisdir Quru sethinde her il yasil bitkiler terefinden atmosferden CO2 menimsemekle gunes enerjisi nden torpaqdan daxil olan su ve mineral birlesmelerden istifade etmekle 53 milyard ton biokutle sintez edilir Bu biokutlenin bir hissesi kok ve yerustu qaliqlar seklinde tezeden torpaga qayidir Yasil bitkiler torpaqda uzvi maddelerin yegane ilkin menbeyidir Onlarin torpaqemelegetirici kimi esas funksiyasi maddelerin bioloji dovrani torpaqdan qida elementlerinin ve suyun menimsenilmesi uzvi kutlenin sintezi ve heyat dovrani basa catdiqdan sonra onun tezeden torpaga qaytarilmasidir Bioloji dovranin neticesi kimi torpagin ust qatlarinda potensial enerjinin ve bitkilerin qida elementlerinin akkumulyasiyasi torpaq profilinin tedrici inkisafini ve torpagin esas xassesi olan munbitliyin inkisafini sertlendirir Yasil bitkiler torpaqdaki minerallarin transformasiyasinda bezilerinin parcalanmasinda ve yenilerinin sintezinde profilin kokyayilan hissesinin strukturunun formalasmasinda hemcinin su hava ve istilik rejiminin formalasmasinda istirak edir Yasil bitkilerin torpaqemelegelmede istirakinin xususiyyeti bitkinin tipinden ve bioloji dovranin intensivliyinden asili olaraq muxtelifdir Bitki formasiyalari haqqinda telimin esaslari V R Vilyams terefinden islenmisdir Bitki formasiyalarinin bolunmesinin esas meyarlari kimi Vilyams terefinden bitki qruplasmasinin terkibi torpaga daxil olan uzvi qaliqlarin xususiyyetleri ve onun mikroorqanizmlerin tesiri altinda parcalanmasinin xarakteri ve aerob ve anaerob proseslerin muxtelif nisbeti goturulmusdur O bu prosesleri mulayim qursagin agac ve ot formasiyalarinin timsalinda etrafli sekilde tesvir etmisdir Hazirda bitki senozlarinin torpaqemelegelmede rolunu tedqiq ederken maddelerin bioloji dovraninin xarakteri ve intensivliyi hemcinin bioloji rejimi yeni uzvi maddelerin illik tsiklde torpaga daxil olmasinin muddeti ve tempi de nezere alinir Torpaq tedqiqatlarinda ve umumilesdirmelerde asagidaki bitki senozlari ferqlendirilir Agac formasiyalari qrupuna daxildir tayqa meseleri enliyarpaq meseler rutubetli subtropik meseler ve rutubetli tropik meseler Kecid agac ot formasiyalari qrupuna daxildir kserofit meseler savannalar Ot formasiyalari qrupuna daxildir quru dere ve bataqlasmis cemenler preriler mulayim qursagin bozqirlari subtropik kolluqlu bozqirlar Bundan basqa sehra subborel vegetasiyanin yay tsikli ile subtropik vegetasiyanin qis tsikli ile ve tropik ve sibye mamir tundra bataqliqlar formasiyalari xususi olaraq ayrilir Adi cekilen bitki formasiyalarindan her biri oz uzvi maddelerinin terkibine onun torpaga daxil olmasina uzvi maddelerin parcalanmasina ve torpagin mineral kutlesi ile qarsiliqli elaqesine gore bir birinden ferqlenir Torpaqemelegelmede senozlarin rolunu oyrenerken terkibinin bezen de formasiyanin yasinin seciyyesi ile yanasi maddelerin bioloji dovraninin asagidaki gostericileri detal seklinde nezere alinir musahide aninda yerustu ve kok rizokutle hisseye ayirmaqla bitkiler terefinden yaradilan umumi fitokutle fitokutlenin illik artimi illik tokuntu kuli terkib ve azotun miqdari bioloji dovranin hecmi fitokutlenin terkibinde kul elementlerin ve azotun umumi miqdari ve onun intensivliyi fitokutle artiminin terkibindeki kimyevi elementlerin miqdari bioloji dovranin sureti kuli elementlerin ve azotun fitokutledeki umumi miqdarinin onlarin tokuntudeki miqdarina nisbeti Yer sethinde mese bitkiliyi oz biokutlesine 1011 1012 t gore ustunluk teskil edir O terkibi agac kol ot ve mamir sibye formasiyalarindan ibaret coxkomponentli murekkeb biosenoz emele getirir Mese bitkiliyinin onun torpaqemelegelmede spesifik rolunu acan esas xususiyyetleri asagidakilardir coxillik heyat tsikli her il biokutlenin yalniz bir hissesinin mese doseneyi yarpaq budaq meyve qabiq seklinde esas hisseden kenarlasmasi guclu sebekelenmis kok sistemi Zengin bitki terkibine malik Azerbaycan meselerinin bioloji parametrleri tip xususiyyetlerinden X H Muradov 1970 B B Mirzeyev 1969 asili olaraq boyuk olculerde deyisir Mesede bioloji dovran ucun seciyyevi cehet ondan azot ve kuli elementlerin agac ve kol bitkilerinin terkibinde toplanmis biokutle vasitesile uzun muddete kenarlasdirilmasi mese tokuntulerinin torpaq sethinde transformasiyasi neticesinde mese doseneyinin ve terkibine gore muxtelif suda hell olan uzvi ve mineral mehsullarin yaranmasidir Sonuncularin atmosfer yagintilari vasitesile yuyulmasi onlarin torpagin suxurun mineral hissesi ile feal qarsiliqli elaqesinden otru elverisli serait yaradir Suda hell olan mehsullarin terkib ve xasseleri mese senozunun torpaq faunasi ve mikroflorasinin terkibinden hemcinin atmosfer iqliminin ve torpagin hidrotermik rejiminden torpaqemelegetiren suxurlarin terkibinden asilidir Ona gore de muxtelif seraitlerde muxtelif mese tipleri altinda muxtelif torpaqlar formalasir 2 Bitkilerde coxalma RedakteCoxalma canlilarda esas bioloji xususiyyetdir Bezi bitkiler omurlerinde yalniz bir defe coxalir bezileri ise uzun muddet coxalmaqda davam edir Birillik bitkiler bir defe toxum emele getirmekle oz yasayis dovrunu basa catdiraraq bir individ kimi telef olur o novun yasayisini sonraki nesiller davam etdirir Ikillik bitkilerde meyve ikinci ilde emele gelir ve bitki telef olur Coxilliklerde cinsi coxalma her il davam edir ve bitki telef olmur meselen agaclarda ve coxillik otlarda Cicekli bitkiler RedakteBitki orqanizminin her hansi bir funksiyasini yerine yetiren hissesine orqan deyilir Adeten orqan bir deyil bir nece funksiyani yerine yetirir Bunlardan ancaq biri esas funksiya hesab olunur Kok ve yarpaq esasen qidalanma orqanlaridir Kok qida maddelerini ve suyu torpaqdan yarpaqlar ise lazim olan maddeleri havadan alir Bitkinin govde ve budaqlari yarpaqlari havada saxlayir Bundan elave govde ile qida maddeleri hereket edir Uzerinde yarpaq ve tumurcuq olan govdeye zog deyilir Govdelerin uzerinde cicekler inkisaf edir onlardan ise icerisinde toxumlar olan meyveler yetisir Cicekli bitkilerin eyni orqanlari xarici gorunusce muxtelif ola biler Sogan ve sarimsagin kokleri nazik saplara oxsayir Zencirotu paxla ve ceferinin kokleri ise saxelenen uzun mil formasindadir Bugdanin qargidalinin govdeleri dik yuxari qalxir Yemisin qarpizin xiyarin boraninin govdeleri yere sarilir Bagayarpaginin demirovotunun govdeleri qisa olur Kaktusun govdesi ise cox maraqlidir Onun uzerinde yarpaqlar evezine tikanlar olur ozu ise yasil rengli etli silindre ve ya kureye oxsayir Bu bitkilerin govdesinde su ehtiyati olur Govde Redakte Govdelerin qurulusuna gore bitkiler uc qrupa bolunur Birinci qrupa agaclar ikinci qrupa kollar ucuncu qrupa ise ot bitkiteri daxildir Agaclarin govdeleri hundur ve odunlasmis olur govde budaqlanaraq cetir emele getirir Cinar qoz fistiq veles pip palid armud kimi bitkilerde govde inkisaf etmis oduncaga malikdir Kollar agaclardan ferqli olaraq alcaqdir ve qisa govdeye malikdir Onlarin nisbeten nazik govdeleri torpaq sethine yaxin hisseden budaqlanir Agac ve kollar uzunomurlu bitkilerdir Ele agaclar vardir ki onlarin omru min ilden artiqdir Findiq qaragat caytikani zirinc boyurtken kol bitkileridir Otlar agac ve kollardan alcaqdir onlarin govdesi tam odunlasmir yasil ve etlidir Otlarin omru nisbeten qisadir Otlar birillik ikiillik ve coxillik olur Birillik ot bitkileri toxumlari yetisdikden sonra quruyur telef olur coxillik ise bir nece il cicekleyib toxum verir Demirovotu yonca taxil zeferan benovse boymaderen qara gendalas ve s ot bitkileridir Yarpaq bitkilerin heyatinda fotosintez teneffus ve transpirasiya buxarlanma ucun esas orqandir Onun rengi adeten yasil olur Basqa funksiyani yerine yetirmekle elaqedar yarpagin formasi dayisile biler Zog ve yarpaqlar tumurcuqlardan inkisaf edir Yarpaqlar tokuldukde onlarin qoltugunda yerlesen tumurcuqlari aydin gormek olar Hemin tumurcuqlardan tekrar olaraq yarpaqlar ve zoglar emele gelir Hem govde uzerinde yerlesmelerine hem de formalarina gore tumurcuqlar muxtelif olur Muxtelif bitkilerde ciceklerin qurulusu da muxtelifdir Cicek seklini deyismis zogdur o tumurcuqdan emele gelir Ciceyin yerinde bir ve bir neca toxumu olan meyve yetisir Cicekli bitkiler adeten toxumla coxalir Muxtelif bitki ciceklerinin qurulusunda mueyyen oxsarliq da vardir Ciceyin qurulusunu nezerden kecirek Cicek cicek tumurcugundan cicek saplagi uzerinde inkisaf edir Saplagin genislenmis hissesinde cicek yataginda ise ciceyin diger hisseleri emele gelir Cicekde leceklerden ibaret parlaq rengli tac diqqeti celb edir Tacdan asagida yasil yarpaqciqlardan ibaret kasaciq ve ya cicek yatagi yerlesir Tac ve kasaciq cisek yanligini teskil edir Cicek yanligi ciceyin daxili hisselerini zedelenmekden qoruyur ve tozlayici cuculeri ozune celb edir Ciceyin esas hisseleri disicik ve erkekcikdir Erkekcik nazik erkekcik sapindan ve tozluqdan ibaretdir Tozlugun icerisinde tozcuqlar emele gelir Disicik genislenmis hisseden yumurtaliqdan ensiz sutuncuqdan ve disicik agizcigindan ibaretdir Yumurtaliqdan meyve emele gelir Bezi bitkilerde alma armud heyva ve s meyvenin emele gelmesinde cicek yatagi da istirak edir Bitkilerin cox az hissesinde cicekler tek tek yerlesir Cobanyastigi albali gilas gunebaxan inciciceyi ve bir cox bitkilerde cicekler qruplara toplanaraq cicek qruplarini teskil edir Erken yazdan baslayaraq payizin axirlarina qeder meselerde tarlalarda baglarda ve parklarda bitkiler cicek acir Findiq ve devedabani bitkileri hele qar erimemis cicekleyir Meyveler toxumlar ve onlarin yayilmaga uygunlasmasi Redakte Meyve ve toxum cicekli bitkilerin coxalma orqanidir Meyve yumurtaliqdan emele gelir Yumurtaligin icerisinde yerlesmis yumurtaciq ise mayalanmadan sonra toxuma cevrilir Yumurtaligin boyuyub meyveye cevrilmis divarlari meyveyanligi adlanir Meyvenin icerisinde toxum yerlesir Meyveler sireli ve quru olur Sireli meyvelerde toxumu ehate eden meyveyanligi sireli letli hisseden ibaretdir Yetismis eriyi gavalini saftalini sixdiqda ondan sire axir Sireli meyvelerde letli hisse meyvenin qabigi ile toxumu arasinda yerlasir Sireli meyveler muxtelif olur Uzeri nazik qabiqla ortulmus ve icerisinde coxlu toxumlari olan pomidor qaragat uzum feyxoa meyveleri gilemeyve adlanir Meyve leti nazik qabiqla ortulmus berk ceyirdeyin icerisinde bir toxumu olan meyvelere ceyirdekli meyveler deyilir Saftali gavali erik zeytun goyem albali ve zogalin meyveleri ceyirdekli meyvedir Yetismis quru meyvelerde sireli let olmur Onlar noxud paxla kimi acilan palid qozasi ve mese findiginin meyveleri kimi acilmayan quru meyvelerdir Bugda qargidali denelerinde meyveyanligi toxumla bitisikdir bir birinden ayrilmir onlar denmeyve adlanir Quru meyvelerden paxlameyveler daha genis yayilmisdir Paxlameyveler icerisinde toxumlar olan qinsekilli iki tayciqdan ibaretdir Akasiya lobya noxud ucyarpaq yoncanin meyveleri paxlameyvedir Buynuzmeyveler paxlameyvelere oxsayir Onlardan ferqli olaraq buynuzmeyvelerde toxumlar qinin tayciqlarinda deyil onlarin arasinda uzanan nazik arakesmenin uzerinde yerlesir Xardal kelem vezeri quseppeyi ve ag turpun meyveleri buynuzmeyvedir Pambiq xas xas lale benovse tutun bitkilerinin meyveleri qutucuqmeyvedir Toxum qutucugunun icinde yetisir ve qutucuq acildiqda tokulur Toxumcameyvelerde meyveyanligi dericik formasinda olur ve toxumla birlesmir Buna misal olaraq gunebaxan ve qanqalin meyvelerini gostermek olar Cicekli bitkiler esasen toxumla coxalir Meyve ve toxumlar kulekle heyvan ve insan vasitesile su ile uzaq mesafelere yayilir Itxiyarinin demiragacinin yetismis meyveleri partlayaraq toxumlarini etrafa tullayir Paxlameyve ve buynuzmeyvelarde toxumlar yetisdikden sonra isti gunlerde qinlar catlayir toxumlar etrafa sepelenir Xasxas lale qutucuqlarinda toxumlar xususi mesamelerden etrafa sepelenir Bir sira bitkilerin toxumlari kulek vasitesile yayilir Qovagin zancirotunun tukcuklu toxumlari kulekle uzaq mesafelere aparilir Agcaqayinin cokenin goyrusun qanadciqli meyveleri tokuldukde kulek vasitesile kenara aparilaraq yayilir Kulekle qoparilib diyirlenen ve supurum adlanan col bitkisinin govdesi dibinden budaqlanaraq kure sekli alir Payizin evvelinde onun toxumlari yetisir bitki quruyur Kulek bitkini kokune yaxin yerinden butov qoparib diyirlendirir Bitkiler diyirlendikce toxumlarini dagidir Yalniz suda biten bitkilerin meyveleri deyil su kenarinda biten qizilagac ve basqa bitkilerin toxumlari da suyun axini ile uzaqlara aparilir Bezi bitkilerin yetismis toxumlarinin uzerinde qarmaqvari cixintilar olur Heyvanlar bele bitkilerin yanindan kecdikde toxumlar onlarin yununa ve insanlarin paltarina yapisib basqa yerlere aparilir Bu bitkilere devedabani atpitragi pisikdili ucbarmaq kimi bitkilerin meyveleri misal ola biler Bezi bitkilerin toxumlari yuk kiselerine ve tayalara yapisib avtomobil vaqon ve teyyarelerin kunc bucaqlarinda qalir yuk bosaldiqda torpaga dusub cucerir Meselerde collerde yetismis sireli meyveleri quslar ve heyvanlar yeyir Meselen qaratoyuq morugun cir albalinin qusarmudunun ayi zogalin yetismis meyvelerini yeyir Hemin meyvelerin sireli leti onlarin medesinde hezm olur berk qabiqli toxumlar ise hezm olunmur ve peyinle birlikde xaric olunur Yazda elverisli serait olduqda bu toxumlar dusdukleri yerde cucerir Belelikle quslar bir yerden basqa yere ucduqda hemin toxumlari da ozleri ile apararaq yayir Forma ve olcusune gore bitkilerin toxumu muxtelifdir Meselen sehleb bitkisinin toxumlari girde cox xirda ve toz kimi olur Size yaxsi melum olan xas xas yonca ve diger bitkilerin de toxumlari cox kicikdir Paxla palid findiq toxumlari nisbeten iridir Lakin en boyuk toxum seysel palmasinin toxumudur Onlarin uzunlugu 50 sm kutlesi ise 10 kq dan cox olur Maraqli melumatlar RedakteAmerika bioloqlarina Yer Kuresinin en qedim bitkisini tapmaq muyesser olub Onlarin askarladigi palid agacinin ekspertlerin hesablamalarina gore 13 min yasi var Tedqiqat zamani bioloqlar adi palid agaclarindan ferqlenen Rusiyanin simal zolaginda qarsilasdiqlari Palmera palid agaci Quercus palmeri novunden olan tecrid olunmus populyasiya ile maraqlanmislar Hemin nov xarici gorunusde kolu xatirladir Kaliforniyanin yuksek regionunda biten bu palid agacinin populyasiyalarindan birinin analizi gosterir ki bu regionda biten butun bitkiler qeyri cinsi coxalirlar yeni faktiki olaraq bir bitki hesab oluna bilerler Sonraki musahideler gosterir ki Q palmeri koloniyasi burada teqriben 12 min il evvel basa catmis sonraki pleystosen dovrunde bitmisdir Coxlari kimler evvellerde hesab etmisler ki tecrid olunmus populyasiyalarin bezileri cox qedimi ola biler nehayet ki artiq bu subut olundu Alimler qeyd edibler ki bitki meydana gelende bu region kifayet qeder soyuq olub ona gore de palid agaci intensiv qeyri cinsi coxalma neticesinde yasaya bilib Bu yaxinlarda ne vaxt alimler Simali Amerikada en qedim kend teserrufati medeniyyeti tapiblar Bu onlara adi balqabaq kimi gorunub niye Birbasa radiokarbon analizi gosterib ki bu bitkinin tapilmis tumlarinin 10 min il yasi var Bundan basqa 8 5 ve 6 min il yasi olan yerfindigi ve pambiq toxumu tapilib Istinadlar Redakte Muasir tesnifatda bu bitki qrupunu adeten Qijikimiler sobesinin Psilotophyta qrupuna daxil edirler Bax Ilandilliler Ophioglossales Q Memmedov Torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasinin esaslari Baki Elm 2007Xarici kecidler RedakteBitkiler haqqindaMenbe https az wikipedia org w index php title Bitkiler amp oldid 5826088, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Bitkilər zirinc haqqında
Azərbaycan Respublikasının ərazisi zəngin floraya malikdir. Burada 4500-dən çox çiçəkli, ayri sortlu bitki növü yayılmışdır. Növlərin ümumi sayına görə Azərbaycanın florası Cənubi Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir. Respublikada rast gələn bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66%-ini təşkil edir.
Azərbaycan Respublikası üçüncü dövrə aid olan relikt cinslərlə də zəngindir ki, bunların da nümayəndələrinə bütün zonalarda, xüsusilə Talış zonası ərazisində daha çox rast gəlinir. Bunlardan dəmirağac, Lənkəran akasiyası, şabalıdyarpaq palıd, Qafqaz xirniyi, bigəvər, şümşad və s. göstərmək olar. Respublikada 240 endemik bitki növü mövcuddur.
Azərbaycan florasının tərkbində bütün areal tiplərinin nümunələrinə, yəni qədim meşə, boreal, bozqın, kserofil, səhra, Qafqaz və adventiv bitki tiplərinə rast gəlinir. Qədim meşə tipləri nümunələri ən çox Talışda, boreal tip Böyük və Kiçik Qafqazın dağ zonalarında, az miqdarda isə aşağı qurşaqlarda, kserofil, Qafqaz, bozqır və səhra tipləri isə respublikanın düzən, dağətəyi və bozqır yaylarında, ən çoxu isə Kür-Araz ovalığında yaylımışdır. Adventiv areal tipi isə bir qədər az təsadüf edilir Kür-Araz ovalığı, Xəzəryanı və b. düzənliklərin göl, gölməçə, axmaz və bataqlıq sahələrində zəngin və rəngarəng bitki örtüyü inkişaf etmişdir.
Çay və supaylayıcı kanalların kənarında, bataqlıq yerlərdə, lokal formada isə düzənlik rayonlarda kosmopolit tərkibli qamış cəngəlliklərinə tez-tez rast gəlinir. Belə bataqlıqlarda hündürboylu tülküquyruğu, çiyən, suluf, yumşaq süpürgə, kalış və s. çoxdur. Burada savanna tipli hündürboylu murğuz da cəngərlik yaradır.
Kür-Araz ovalığında tez-tez rast gələn cayırlıq, biyanlıq və lığvər cəngəlliyi nisbətən geniş yayılmışdır. Qarabağ düzündə dəvəayağı, qırxbuğum, poruq, ağlarot, süsən kimi bitki növləri həm əngəllik yaradır və həm də başqa cəngəlliyin tərkbində rast gəlirlər.
Liman və axmazlarda (xüsusilə Ağzıbirçala limanında) ən çox qamışlıq, çiyən, suçiçəyi və s. bitkilərdən ibarət cəngəlliklər mövcuddur. Bataqlıqlarda, sıcaq yerlərdə qovuqca, salviniya, saçaqotu, sufındığı, buynuzyarpaq xüsusi cəngəllik yaradır və Kür-Araz ovalığında özlərinə geniş məskən tapırlar. Qarğı cəngəlliyi də düzən rayonları üçün səciyəvidir.
Talış düzənliklərindəki bataqlıqlarda suçiçəyi, saçaqotu, süsən, qurbağaotu, sarı bataqlıq süsəni, bataqlıca xüsusi formasiyalar yaradır. Qurumuş bataqlıqlar üçün qaymaqçiçək, nanə, qırxbuğum, bigəvər və s. kimi bitkilər səciyyəvidir.
Su-bataqlıq bitkilərinə aşağı, orta, yuxarı və yüksək dağ qurşaqlarında da rast gəlinir. Xüsusilə subalp qurşaqlarında su-bataqlıq bitkiləri çox geniş sahələrdə yayılmışdır. Bu qurşaqlarda 100-dən artıq bataqlıq, göl və gölməçələr vardır.
Geniş Kür-Araz ovalığı, Xəzəryanı və başqa düzənliklərdə səhra və yarımsəhra tipli bitki örtüyü üstünlük təşkil edir. Səhralarda qaraşoranlıq geniş yaylımışdır. Qaraşoranın yerə sərilmiş budaqları təpəciklər yaratmaqla ən çox Lökbatan ətrafında, Muğanda, Şərqi Şirvanda yayılmışdır. Xırda təpəcikli sarıbaş səhralarına ən çox Xəzər ətrafında, Kür-Araz ovalığında rast gəlinir.
Göstərilən zonalarda şahsevdilik səhraları da geniş yayılmışdır. Şahsevdilik səhrasında yuxarıda göstərilən səhralardakı bitkilərdən fərqli olaraq 5-6 növ efemer bitkiyə təsadüf edilir. Şərqi Şirvanda və bir qədər də dağətəyi rayonlarda çərən səhrası əmələ gəlir. Şorangənin 3 növü Kür-Araz ovalığında geniş sahələrdə çox məhsludar yarımsəhralıqlar yaradır. Xüsusilə dağşorangəsi gəngiz dağ ətəkliklərində həm tək və həm də yovşanla birlikdə şorangəlik-yovşanlıq səhrası, bir qədər inkişaf etmiş torpaqlarda isə yarımsəhralıq yaradır. Ağacvarı şorangə (qarağan) az şorlaşmış torpaqlarda rast gəlinir; sezonun tərkibi onlarca müxtəlif efemer və efemeroid bitkilərlə zəngindir. Ağacvarı şorəngə ən çox yovşan, dəvətikanı və biyanla birlikdə xüsusi yarımsəhra cəngəlliyi yaradır. Ümumiyyətlə, respublikada şorəngə cinsinin 22-dək növünə təsadüf edilir ki, bunun da əksəriyyəti xüsusi formasiyalar yaradır. Meyvələmə zamanı çox əlvan görünən şorangə cəngəlliklərinə Şəki yaylasının az şorlaşmış torpaqlarında təsadüf edilir. Yovşanlıq ən geniş yayılmış səhra tiplərindən biridir; müxtəlif torpaqlarda, xüsusilə boz və zəif şorlaşmış torpaqlarda rast gəlir. Çox zaman yovşan şorangə və yaxud çoxillik taxıl otları ilə birlikdə bitərək qarışıq yarımsəhra formasiyaları yaradır. Yovşanlığın bütün variantlarında 30-35-dək və bəzən də 50-55-dək efemer, efemeroid bitki bitir. Məsələn, soğanaqlı qırtıc, yapon toqalotu, bərk quramit, şərq bozağı, durnaotu, xırda qarayonca, göy qarayonca və s. yovşanlığın daimi bitkilərindən sayılırlar. Yovşanlıqda bəzən kolcuqlar da bitir. Dənizkənarı və dəniz altından çıxmış qumsallıqlarda yovşanın başqa növu (qumluq və yaxud dəniz yovşanı), gəvən, İran sarmaşığı, Xəzər xəşənbulu və yüzlərcə başqa efemer bitki növlərinə rast gəlinir. Abşeronun qumsal sahələrində çox zəngin və nadir bitkilər qısaömürlü olsa da, inkişafını yazda fəallaşdırır və tez də solurlar. Yarımbozqırlar və bozqırlarda qifav, daraqvarı qiyaqotu və çoxillik müxtəlif otlar bolluq təşkil edən bitkilərdəndir. Dağ kserofit bitkiliyi çox vaxt bozqırlara birləşərək xüsusi formasiyalar yaradır.
Respublikanın quru və isti rayonlarında (Naxçıvan MR, Cəbrayıl, Zəngilan), Böyük Qafqazın bozqır yaylasında kserofit bitkiliyinə, yəni friqana, şiblək, tikanlı gəvənlik, tıstıslıq, bəzən və cılız ardıclığa, ardıcıq-püstəliyə rast gəlinir. Frinalalar Naxçıvan MR-da 1000-1500 m yüksəkliklərdə müstəqil formasiyalar (cəngəlliklər) yaradır. Bu formasiyalarda 300-dən artıq bitki növünə rast gəlinir. Quraqlıq rayonlarda kəkotu və onun növləri tumil-kəkotu formasiyalarını yaradır. Tumil sahələri üçün murdarça, çölnanəsi, karvanqıran və s. çox səciyyəvidir. Bu tip sahələrdə südləyən, boymadərən, zirinc kimi bitkilər də olur. Respublikada lokal formada şibləklərə, yəni qaratikanlığa, murdarçalığa, dovşanalmalığına, badamlığa, tovulqalığa, yabanı armudluğa, quşarmudluğuna rast gəlmək olur; şaqqıldaq da xüsusi formasiylar yaradır və yaxşı dağ-kserofit bitkiliyinin formalaşmasında bilavasitə iştirak edir. Saqqızağaclıq, ardıclıq, dağdağanlıq, sarağanlıq da respublikaya xas formasiyalardan olmaqla hər biri öz-özlüyündə xüsusi bitki örtüyü əmələ gətirir.
Kür, Araz, Qanıx və Qabırrı çayları boyu hissə-hissə lentşəkilli lokal formada tuqay meşəliyi var. Bu meşələrin əsasını qovaq, söyüd, iydə, qarağac, tut, yulğun, nar kimi ağac və kollar təşikl edir.
Bəzən dağ çayları boyu və yaxud çay vadilərində xüsusi qarışıq meşəliklər də bərpa olunmuşdur. Burada ən çox çaytikanı, iydə, söyüd, sumağ, sarağan, yulun, tut, ölməz kol, nar, itburnu, böyürtkən və s. yayılmışdır. Çaytikanı ən çox Şin, Kiş, Dəmiraparaq, Türyan, Göyçay, Ağsu, Vəlvələ və Tərtər çaylarının vadilərində yayılmışdır. Talışın çay kənarında yalanqoz və qızılağac çox vaxt iri meşəlik cəngəlliyi yaradırlar. Qızılağacın başqa bir növü (Alnus barbata) Talışın bataqlıq meşələri üçün səciyyəvidir. Talış meşələrində əncirin yerli endemik növü, xəmirmaya, çəpər sarmaşığı, gəndalaş, cilin müxtəlif növləri, ürəkotu, dişə, bataqlıqlarda süsənlik cəngəlliyi, sarı bataqlıq süsəni, qurbağaotu, bataqlıca xüsusi formasiyalar yaradırlar.
Quba-Xaçmaz, Qarabağ zonaları və eləcə də Alazan-Əyriçay çökəkliyində lokal formalı düzən meşəlikləri yayılmışdır. Bu meşəliklərin əsasını uzunsaplaq palıd, qarağac, yemişan, əzgil və s. təşkil edir. Alazan-Əyriçay vadisi meşəliklərində yuxarıda göstərilən növlərdən başqa, ağcaqayın, cökə, göypüş, qarağac, armud kimi ağac növləri, sarmaşan bitkilərdən isə ağ əsmə, daşsarmaşığı, yabanı üzüm çox yayılmışdır. Düzən meşəliklərində uzunsaplaq palıdın onlarca müxtəlif forması mövcuddur.
Talışın düzən meşəliklərinin səciyyəvi ağac cinslərindən dəmirağac və şabalıdyarpaq palıdı göstərmək olar. Bu relikt ağac cinslərindən əlavə burada Qafqaz vələsi, 2 növ azat ağac, qarağac, alça qovaq, giləzəhərdən ibarət hirkan tipli meşəliklərə rast gəlinir. Bu meşəliklərin aşağı mərtəbələrində bigəvər, danaya kimi həmişəyaşıl kollara da təsadüf edilir. Qafqaz xirniyi bir qədər rütubətli yamaclarda xüsusi cəngəlliklər yaradır. Xəzər şeytanağacı Talışda üstünlük təşkil edir. Bu meşələrin dənizə baxan yamacında Lənkəran akasiyası, cökə və bir çox başqaları xüsusi qarışıq meşəliklər yaradırlar. Dəniz səthindən bir qədər hündürlükdə ağcaqayının başqa bir növü Şərq fıstığı ilə birlikdə hündürboylu sıx meşəliklər əmələ gətirir. Bu tip meşəliyin alt mərtəbələrində qaraçöhrə, şümşad, az miqdarda danaya xüsusi mərtəbəlik yaradırlar.
Böyük və Kiçik Qafqazın dağlıq zonalarında dəniz səthindən 600-1800 m hündürlüklərdə enliyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Bu meşələri təşkil edən cinslərdən gürcü palıdını, Şərq fıstığını və yuxarı dağ qurşaqlarında Şərq palıdını göstərmək olar. Fıstıqlıq bu zonada yüksək məhsuldar, çoxtərkibli qarışıq meşələr yaradır. Fıstıq və palıddan əlavə həmin meşələrdə cökə, vələs, 5-6 növ ağcaqayın, xüsusilə Şərq palıdı ilə birlikdə trautfetter ağcaqayını da bitir. Çox sıx fıstıq meşəliyində ot örtüyü olmur, ancaq bir qədər seyrək fıstıqlıqda kol cinsləri ilə birlikdə ot örtüyü də inkişaf edir. Meşə altında sarı rododedron, böyürtkən, gərməşov, gəndalaş, ayıdöşəyinin bir çox növləri və onlarca müxtəlif taxıl otları rast gəlir. Dağların yamacında gürcü palıdı, qarağat və quşarmudu çox yayılmışdır. Yüksək dağ qurşaqlarında isə (1800-2000 m) park tipli meşələr vardır. Park tipli meşələr subalp çəmən və hündürotluq ilə birlikdə subalp seyrək meşəliyi yaradırlar.
Yüksək dağların yamaclarında Şərq palıdı, şimal yamaclarında isə qar uçqunları nəticəsində ağacları əyilmiş tozağacı meşəliyi, Böyük Qafqazın yüksək dağ yamacları üçün isə trautfetter ağcaqayını və tək-tək Qafqaz quşarmudu səciyyəvidir. İynəyarpaqlı meşələr lokal formada Eldar düzündə (Eldar şamı), Böyük və Kiçik Qafqazın dağ rayonlarında (Kox şamı), xüsusilə Balakən rayonunun Bulannıq çay hövzəsində, Göygöl ətrafında (1600 m hündürlükdə) xırda meşəliklər, Kox şamı tozağacı ilə birlikdə isə Göygöl ətrafında iri qayalıqlar ərazisində qarışıq meşəlik yaradır. İynəyarpaqlılardan qaraçöhrə və ardıcın bir çox növəri dağ-meşə zonalarında geniş yayılmışdır. Böyük Qafqazın şimal-qərb zonasında, xüsusilə Zaqatala-Balakən rayonlarının subalp qurşağında kiçik sahələrdə Qafqaz rododendronluğu cəngəlliyi yerləşir.
Dəniz səthindən 1800-3200 m yüksəklikdə müxtəlif tərkibli subalp və alp çəmənliyi, bozqır və çəmən bitkiləri üstündür.
Həqiqi subalp çəmənliyi yüksək dağların relyefindən, xarakteridən asılı olaraq onlarca variantda yayılmaqla müxtəlif formasiyalar yaradır. Subalp qurşağında hündürotluq da xüsusi formasiya əmələ gətirir; tərkibi olduqca müxtəlifdir. Hündürotluq və subalp bitkilərinin əksəriyyəti meşə altından çıxmış bitkilərdən ibarətdir. Hündürotluq ən çox baldırğan, qankəsən, boymadərən, çobantoppuzu, quşqonmaz, yumşaq süpürgə növləri, əvəlik, xaççiçəyi, gicitkən, xəşəmbül, gülçiçəklilər fəsiləsinin müxtəlif nümayəndələri ilə zəngindir. Subalp qurşağında müxtəlif tərkibdə çəmənliklər, az nəm və mezofil çəmənliklər, quru kserofitlər, bozqırlaşmış çəmənlər yayılmışdır. Subalp çəmənliyinin əsasını ağbığ, ala tonqalotu, Qafqaz nazikbaldırı, bənövşəyi arpa, alp dişəsi, topal və üçyarpaq yoncanın bir çox növləri, ətirşah, şehduran, iriçiçək, andız təşkil edir; bura üçün birəotu, bulaqotu, qantəpər, dilqanadan, yemlik, mərcanotu, novruzçiçəyi, skabioza, bağayarpağı, xaçgülü və onlarca başqa bitki səciyyəvidir. Subalp çəmənliyində 1000-ədək bitki növü yayılmışdır.
Alp çəmənləri yüksək dağların zirvələrində, sərt yamaclarda, yəhərvarı dağ aşırımlarında geniş yayılmaqla müxtəlifliyi subalp çəmənlərinə nisbətən az olsa da, xırdaboylu bitki tipləri çox rəngarəng və böyük əhəmiyyət kəsb edir. Alp xalıları iki qrup formasiyadan: xırda şumal torpaqlarda həqiqi alp xalısı (zirəlik, bağayarpağılıq, şehduranlıq, zəncirotuluq) və daşlı yerlərdə alp xalısından (sibbaldiya, zınqırovotluq, makrotomiyalıq) ibarətdir.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.