Borc almaq və ya vermək

Son vaxtlar Azərbaycanda boşanmaların sayı sürətlə artmaqdadır. Bunu rəsmi statistika da təsdiqləyir.

Borclu olub-olmadığını necə asanlıqla həll edə bilərəm

Son vaxtlar Azərbaycanda boşanmaların sayı sürətlə artmaqdadır. Bunu rəsmi statistika da təsdiqləyir.

Ekspertlər ailələrin dağılmasında bir çox səbəbləri əsas göstərirlər. Səbəblər adi sözdən tutmuş, sosial, məişət problemlərinə qədər uzanır. Təkcə bu ilin 8 ayında Ədliyyə Nazirliyinin rayon (şəhər) qeydiyyat şöbələri tərəfindən 40235 nikah və 9877 boşanma halları qeydə alınıb. Əhalinin hər 1000 nəfərinə nikahların sayı 6,2, boşanmaların sayı isə 1,5 olub. Rəsmi statistika göstərir ki, daha çox 30-34 yaşlı kişilər və 25-29 yaşlı qadınlar nikah münasibətlərinə son qoyublar.

İki gəncin bəzən ani və keçici hislə qurduğu ailə, elə eyni minvalla da sonlandırılır. Olan isə taleyi ata və anasının münasibətlərindən asılı qalan körpələrə olur.

Ailə münasibətlərinin sonlandırılması zamanı ən çox mübahisə predmeti olan isə alimentlə bağlı öhdəliklərdir. Aliment məbləği necə müəyyən olunur? Əgər aliment öhdəliyi olan valideynin iş yeri yoxdursa, alimenti kim verməlidir?

Modern.az təqdim etdiyi yazıda bu suallara aydınlıq gətirir.

Aliment öhdəliklərinə nələr daxildir?

Ailə Məcəlləsinə əsasən, valideynlər uşaqlarını saxlamağa borcludurlar. Bu vəzifədən irəli gələrək, Ailə Məcəlləsinin 78-ci maddəsi uşaqların saxlanması üçün alimentin sabit pul məbləğində tutulması qaydasını müəyyənləşdirir. Həmin maddəyə əsasən, valideynlər arasında yetkinlik yaşına çatmayan uşaqlara aliment ödənilməsi barədə saziş yoxdursa, eləcə də aliment verməyə borclu olan valideynin qazancı (gəliri) qeyri-müntəzəm, dəyişən olarsa, ya qazancın (gəlirin) hamısını və ya bir hissəsini həmin valideyn natura və ya xarici valyuta ilə alırsa, yaxud onun qazancı və ya sair gəliri yoxdursa, habelə alimentin valideynin qazancından (gəlirindən) müəyyən hissə kimi tutulması mümkün olmadığı, çətinlik törətdiyi və tərəflərdən birinin marağının əhəmiyyətli dərəcədə pozulduğu başqa hallarda, uşaqların saxlanması üçün vəsait tutulmasını tələb edən şəxsin xahişi ilə alimentin miqdarı məhkəmə tərəfindən hər ay ödənilməli olan sabit pul məbləğində və ya eyni zamanda həm sabit pul məbləğində, həm də Ailə Məcəlləsinin 76-cı maddəsinə uyğun olaraq qazancın (gəlirin) müəyyən hissəsi kimi müəyyən edilə bilər (78.1-ci maddə). Sabit pul məbləğinin miqdarı Ailə Məcəlləsinin 78.2-ci maddəsinə əsasən, məhkəmə tərəfindən tərəflərin maddi və ailə vəziyyəti, diqqətəlayiq olan digər hallar nəzərə alınmaqla uşağın əvvəlki təminatının səviyyəsinin mümkün qədər maksimal saxlanması əsas tutularaq müəyyən edilir.

Sabit aliment məbləği

Aliment ödənilməsi barədə razılıq olmadıqda uşaqlar üçün onların valideynlərindən məhkəmə tərəfindən hər ay aşağıdakı miqdarda aliment tutulur.

1 uşağa görə – qazancın və (və ya) valideynlərin başqa gəlirlərinin dörddə bir hissəsi;

2 uşağa görə – qazancın (başqa gəlirlərin) üçdə bir hissəsi;

3 və daha çox uşağa görə – qazancın (başqa gəlirlərin) yarısı.

Bu payların miqdarı məhkəmə tərəfindən tərəflərin ailə və maddi vəziyyəti, eləcə də diqqətəlayiq olan başqa hallar nəzərə alınmaqla azaldıla və artırıla bilər.

Məhkəmənin müəyyən olunmuş aliment miqdarını dəyişdirmək hüququ Ailə Məcəlləsinin 112.1-ci maddəsində təsbit olunub. Məhkəmə bu hüququnu tərəflərdən birinin tələbi ilə əgər onlardan birinin ailə və ya maddi vəziyyətində dəyişiklik olmuşsa, həyata keçirə bilər.

Məhkəmə işə baxarkən tərəflərin maddi və ya ailə vəziyyətində dəyişikliklərin (məsələn, borclunun, yəni aliment ödəyən şəxsin pensiya yaşına çatması, onun işdən çıxarılması, borclunun saxlamalı olduğu yeni şəxslərin olub-olmaması, tərəflərin hər ikisinin və ya onlardan birinin başqa nikaha daxil olması və s.) olub-olmamasını müəyyənləşdirməlidir. Təqdim edilməli olan sübutlar məhz bu hallardan asılı olaraq dəyişə bilər.

Dövlət Komitəsinin alimentlə bağlı mövqeyi

Məsələ ilə bağlı Ailə, Qadın, Uşaq Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin Hüquq şöbəsindən Modern.az-ın sorğusuna cavab olaraq bildirilib ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən, alimentin tutulması və ödənilməsində valideynlərin hüquq və vəzifələri göstərilir:

“BMT-nin Uşaq Hüquqları Haqqında Konvensiyasının 3-cü maddəsinə əsasən, uşaqlar barəsində bütün tədbirlərdə əsas diqqət uşaq mənafelərinin daha yaxşı təmin edilməsinə yönəldilir, istər bu tədbirlər sosial təminat məsələləri ilə məşğul olan dövlət idarələri və ya özəl idarələr tərəfindən görülsün, istərsə də məhkəmələr, inzibati və ya qanunvericilik orqanları tərəfindən görülsün.

“Uşaq hüquqları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 13-cü maddəsinə əsaəsən, uşağın Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş minimum dolanacaq xərclərindən az olmayan maddi təminat almaq hüququ var.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə əsasən, alimentin tutulması və ödənilməsində valideynlərin hüquq və vəzifələri göstərilir. Lakin bu vəzifələrin yerinə yetirilməməsinə görə sanksiyaların sərtləşdirilməsinə baxmayaraq, əldə olunan nəticə yeni mexanizmin hazırlanması üçün normativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir”.

Aliment öhdəlikləri dünya təcrübəsində

Rəsmi məlumatda bildirilib ki, Avropanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş bir sıra ölkələrində borclu tərəfindən aliment ödənilmədiyi təqdirdə uşağın saxlanılması yükünü dövlət öz üzərinə götürür:

“Məsələn, Norveçdə Milli Sığorta Agentliyi, Niderlandda Alimentlər üzrə Federal Büro, Polşada Aliment Fondu, Fransada Dövlət Aliment Fondu kimi dövlət təşkilatları fəaliyyət göstərir. Borclu alimenti ödəməkdən yayındığı təqdirdə dövlət müvafiq ödənişləri onun əvəzinə edir. Bu borclunu aliment üzrə öhdəlikdən azad etmir. Çünki tələbkar şəxs digəri ilə əvəz olunur və ödəniş aparıldıqdan sonra dövlət orqanı aliment məbləğini borcludan məcburi qaydada tutur və bununla da dövlət öz üzərinə müvafiq vəsaitləri tələb etmək funksiyasını götürür.

Rusiya Federasiyasında uşaqların hüquqlarının qorunması, o cümlədən aliment öhdəliklərinin effektiv icrasının təmin etmək məqsədi ilə zəruri hüquqi baza yaradılmaqla yanaşı mövcud qanunvericiliyə irimiqyaslı dəyişikliklər edilib.

Belə ki, Rusiya prezidentinin 1 iyun 2012-ci il tarixli fərmanı ilə “2012-2017-ci illər üzrə uşaqların maraqları naminə fəaliyyətin milli strategiyası təsdiq edilib. Qeyd olunan Milli Strategiyada uşaqların saxlanılması üçün kifayət edən alimentlərin mütəmadi ödənilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanması, o cümlədən dövlət aliment fondunun yaradılması vasitəsi ilə aliment öhdəliklərinin icrası nəzərdə tutulub. Rusiya prezidenti yanında Milli Strategiyanın icrası üzrə Kordinasiya Şurası yaradılıb.
Latviya Respublikasında alimentlərin ödənilməsi işini tənzimləyən qanunvericilikdə köklü islahatlar həyata keçirilib, o cümlədən Aliment Fondu təsis edilərək bu sahədə səmərəli icra mexanizmləri tətbiq olunmağa başlanılıb. Latviya Respublikasının Uşaqlar və Ailə İşləri üzrə Nazirliyin təşəbbüsü ilə “Saxlanılma xərclərinin təminatları fondu haqqında” Qanun qəbul edilib, həmin nazirliyin bilavasitə tabeliyində olan Uşaqların saxlanılması xərclərinin təminatları Fondu yaradılaraq fəaliyyət başlayıb. Fondun məqsədi məhkəmə qərarları əsasında alimenti ödəməyə borclu olan valideyndən yardım almayan və bu səbəbə görə digər valideyni tərəfindən saxlanılan uşaqlara minimal saxlanılma xərclərinin ödənilməsi ilə onların sosial təminat almaq hüququnun təmin olunmasıdır”.

Borc almaq və ya vermək

Sual: Hansı hallarda borc istəmək caizdir?

CAVAB

Bu üç halda borc istəmək caizdir:

1- Nəfəqə almaq üçün. Lazımi qida kimi, lazımi paltar da nəfəqəyə daxildir.

2- Ev almaq, kirayədə qalmaq, soyuqdan qorunmaq məqsədilə paltar almaq və ya müalicə məsrəfi kimi ehtiyaclar üçün.

3- Vəzifə, qulluğu səbəbilə adətə uyğun geyinmək üçün.

Yalnız bu şəxslərə borc verilər. Zalımlara, fasiqlərə, ehtiyac olmayanlara, malını lüzumsuz yerə, harama xərcləyənlərə borc verilməz. Başqasına borc verərək özünü sıxıntıya salmaq doğru deyil. (S. Əbədiyyə)

Bu üç haldan savayı başqa məqsədlər üçün borc istəmək caiz olmaz. Məsələn, pulu olmayanın paxlava yeməsi, şirə içməsi və bahalı parçalardan paltar alması, qonşunun var deyə ehtiyac olmayan bir şey alması üçün borc istəməsi doğru deyildir. Qısaca vəzifə və qulluğu tələb etmirsə, lüks sayılan qida, içki və geyim üçün borc almaq olmaz.

Ehtiyacı olana borc verilər. Ehtiyacı olmayana, malını lazımsız yerlərə, harama xərcləyənə borc vermək olmaz. Başqasına borc verərək özünü çətinliyə salmaq da doğru deyildir. Nisaba malik olmayan şəxsin qurban kəsməsi üçün borc istəməsi caiz deyil.

Ödəmək niyyətilə borc alana Allahu təala yardım edər, borc verənə də çox savab verər.

Hədisi-şəriflərdə buyuruldu ki:

“Sədəqə üçün on savab, borc üçün isə on səkkiz savab vardır”. [Tabərani]

“Allah rizası üçün borc verənə hər gün üçün sədəqə savabı verilər. Kasıbdan alacağını tez istəməyənə hər gün üçün malın tamamını sədəqə vermiş kimi savab verilər” [Hakim]

Borca girməməyə çox diqqət edilməlidir! Həzrəti Loğman Hakim, “Borc yükü altında əzilməkdənsə, daş daşımağa üstünlük verirəm” buyurur. Çünki borca düşmək insanı küfrə qədər aparar. Peyğəmbər əfəndimiz buyurur ki:

“Ya Rəbb, küfrə düşməkdən və borca girməkdən sənə sığınıram” [Nəsai]

“Borcsuz olan hür yaşayar”. [Behyəqı]

“Hüzur içində ikən, borclanaraq qorxu içində yaşamayın!” [Hakim]

“Borcdan çəkinin! Borc gecə qəmə, gündüz zillətə səbəb olar”. [Beyhəqı]

Borc alınanları ilk fürsətdə ödəməyə çalışmalıyıq. Alış-veriş nəticəsində meydana gələn nisyə borcları da vaxtında ödəmək lazımdır. Ödəməni gecikdirmək günahdır. İbrahim Ədhəm həzrətləri, “Borcu olan yağlı və sirkəli yemək yeməsin” buyurur. Borcu olan borcunu ödəmədən sədəqə belə verməməlidir. Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Özü və ya ailəsi möhtac və ya borclu olanın verdiyi sədəqə qəbul olmaz” [Buxari]

Ehtiyacı olmayana, malını lüzumsuz yerlərə, harama xərcləyənə borc pul verilməməlidir. Borcunu vaxtında ödəyə bilməyən şəxsin gəlib möhlət istəməsi lazımdır. Ödəmə imkanı olduğu halda borcunu gecikdirmək zülümdür, günahdır. Bir şəxs malı olduğu halda borcunu ödəməyi bir saat gecikdirsə, zalım və asi olar. Namaz qılarkən, oruc tutarkən, yuxuda da, yəni hər an lənət aldında olar. Malı olması, pulu çox olması demək deyildir. Satılıq bir şeyi olub, satmazsa, günah isləmiş olar.

Hədisi-şəriflərdə buyuruldu ki:

“Ödəməmək niyyətilə borca girən Qiyamətə oğru olaraq gələr”. [İ. Macə]

“İmkanı var ikən borcunu ödəməyənə hər gün zülm etmə günahı yazılar” [Tabərani]

“Aldığı borcu ödəməyənə Allahu təala Qiyamətdə, “Bu şəxsin haqqını sizdə qoyacağımımı zənn etmişdiniz”, buyuraraq onun yaxşı əməllərini alıb digərinə verər. Əgər borclunun yaxşı əməli yoxdursa, alacaqlının günahları borcluya yüklənər”. [Tabərani]

Borcunu ödəyə bilməyənə möhlət vermək savabdır. Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Qiyamətin dəhşətindən qurtulmaq istəyən darda qalan borcluya möhlət versin” [Tabərani]

“Darda olanı fərəhləndirən və ya onun borcunu ödəyəni Allahu təala Qiyamətin dəhşət, qorxu və sıxıntılarından qurtarar” [Müslim]

“Bəladan qurtulmaq, istədiyinə qovuşmaq və Ərşə sığınmaq istəyən darda qalan borcluya möhlət versin və ya ona alacağını bağıslasın” [Abdurrəzzaq]

“Qiyamətdə günahı çox olan bir müsəlmanı hesaba çəkərlər. O şəxs də, “Mənim heç bir yaxşı əməlim yoxdur. Sadəcə köməkçimə, kasıb olan borcluları sıxışdırma, nə zaman imkanı olarlarsa, o zaman vermələrini de” deyərdim. Allahu təala da onu bağışlayaraq buyurar ki, “Bu gün sən möhtacsan. Sən dünyada qullarıma rəhm etdin, bu gün də sənə rəhm edirik” [Buxari]

Sual: Borc verərkən haram işləmədən gün təyin edə bilməyin bir yolu yoxdurmu?

CAVAB

“Bey və Şira” risaləsinin İsmayıl ibn Osman tərəfindən edilən şərhin 59-cu səhifəsində, “Borc verərkən vaxt təyin etmək, malı misli ilə nisyə satmaq deməkdir. Bu da faizdir, böyük günahdır” buyurulur.

Miqdarı az olan pul üçün gün təyin etmək mühüm deyilsə də, miqdarı çox olan pul üçün gün təyin etmək lazım ola bilər. Sənədə ödəmə tarixi qoya bilmək üçün Səadəti-Əbədiyyə kitabında bildirilən bir neçə üsul var:

1- Borc verəcəyi şəxsdən zamin istəyər. Zamindən ödəmə tarixi bəlli olan qəbz alar. Borclu da zaminin ödəməli olduğu vaxtda ödəyər.

2- Yaxud borclu borcunu ona borclu olan şəxsə həvalə edər. Həvalə olunan borcunun ödəmə zamanı bəllidirsə, alacaqlıya o zamanda ödəyər. Bəlli zamanı yoxdursa, alacaqlı həvaləni qəbul edənlə bəlli bir zamanda ödəməsi üçün sözləşər.

3- Yaxud borc istəyənə, ucuz bir şeyi borc verəcəyi məbləğ qədər qiymətə nisyə satar. Ondan bu satış üçün bəlli tarixli ödəniş sənədi alar. Sonra bu şeyi eyni qiymətə nəğd olaraq geri alar. “Hadiqa”da “Borc verəcəyi şəxsə bir kağız parçasını belə min qızıla satmaq caizdir” deyilir.

4- Əşbah-da, “Borc verərkən sənədə ödəniş tarixi qoya bilmək yollarından biri də Maliki məzhəbini təqlid etməkdir” deyilir.

Mizan-da, “Maliki məzhəbində borc verilən malı, pulu ödəmə vaxtından əvvəl və ya sonra istəyə bilməz. Zamanı gəldikdə istəyə bilər” buyuruldu. Lakin başqa məzhəbi təqlid ancaq zəruri vəziyyətlərdə caizdir. Təqlid edilən məzhəbin təqlid etdiyi xüsusdakı bütün şərtlərini öyrənib, bu şərtlərə riayət etmək lazımdır.

5- İbni Abidin-də “Filankəsə olan borcuma zamin ol desə, o da qəbul edib ödəsə, zamin borcluya bəlli zamanda mənə ödəyərsən deyə bilər. Lakin filankəsə olan borcumu ödə desə, o da qəbul edib ödəsə, borclunun bunu ona bəlli bir zamanda [yəni gün təyin edərək] ödəməsi caiz olmaz. Çünki borclu üçün ödəmiş, borclu hal-hazırda ona borclu olmuşdur. Borcun bəlli bir zamanda ödənməsi isə caiz deyildir” buyuruldu.

[Səmimi olan tanışlar arasında daha asan bir üsul var. Borc istəyənə, “Filan gün mənə eyni miqdar pul hədiyyə etsən, bu pulu sənə hədiyyə edərəm” deyər. O da qəbul edərsə, pul alınmış olar].

Sual: Yardım alarkən, borc verərkən qohumu üstün tutmaq lazımdırmı?

CAVAB

Hər kəsə yaxşılıq etmək, borc və ya sədəqə vermək çox savabdır. Qohuma edilən yaxşılıq daha savabdır. Bir qadın Rəsulullaha, “Malımı kasıb ərimə xərcləsəm, sədəqə yerinə keçərmi, deyə soruşduqda Peyğəmbər əfəndimiz buyurdu ki:

“İki savab vardır, biri sədəqə, digəri sılayı-rahim savabı”. [Buxari]

Bu mövzuda hədisi-şəriflərdən bir neçəsi belədir:

“Səndən üz çevirən qohumuna verilən sədəqə daha fəzilətlidir” [Tabərani]

“Yaxın qohuma və qonşuya verilən sədəqənin savabı iki misli çoxdur”. [Tabərani]

“Pulunuzu əvvəlcə öz ehtiyaclarınıza, artığını ailənizin ehtiyaclarına sərf edin! Yenə artıq qalarsa, qohumlarınıza yardım edin!” [Müslim]

“Bir şəxsdən əmisi oğlu yardım istəsə, o da imkanı olduğu halda verməzsə, qiyamət günü Allahu təalanın lütfündən məhrum qalar” [Tabərani]

“Bir müsəlmana borc verən iki qat sədəqə savabı qazanar”. [İbni Macə]

Sual: Borc olaraq qızıl ödəyərkən dəyərinə görə kağız pul, valyuta və ya başqa mal verilsə caizdirmi?

CAVAB

Borc verən razı olarsa, hər cür mal verilə bilər.

Sual: Borc alınan pulu başqasına borc vermək caizdirmi?

CAVAB

Bir zərəri olmaz

Sual: Məndən borc istəyən bir nəfərdən girov olaraq bir şey istəyə bilərəmmi?

CAVAB

Sual: Hədid surəsində, Allaha qarzı-hasən [gözəl borc] vermək, kəlməsi keçir. Gözəl borc nə deməkdir?

CAVAB

Qarzı-hasən dinə uyğun verilən borcdur. Könül xoşluğu ilə, ixlasla ən dəyərli maldan Allah yolunda verilən borcdur. Dinə uyğun olması üçün borc yalnız Allah rizası üçün verilməlidir. Hər hansı dünyəvi bir mənfəət, bir fayda ummamalıdır. Borc alandan hədiyyə qəbul etmək də bir fayda deməkdir ki, caiz deyildir. Hədisi-şərifdə, “Fayda gətirən hər borc fazidir” buyurulur. (İ. Süyuti)

Hər zaman verilən hədiyyələrdəndirsə caiz olur. Hər zaman yanına getdikdə çay, kofe verirsə, borc pul verdikdən sonra yenə getdikdə çay vermişsə caiz olur. Lakin çayın yanında piroq, tort kimi əlavə şeylər verirsə, gəl gedək yemək yemək yeyək də deyirsə, bu caiz olmaz.

Sual: Qazancı haram olandan borc pul istəmək olarmı?

CAVAB

Qazancının yarısından çoxu halaldırsa, istəmək caizdir.

Sual: Dollar olaraq borc vermişsək, devalivasiya və enflyasiyadan sonra da dollar alsaq caiz olarmı?

CAVAB

Sual: On yoldaş, əlimizə pul keçdikcə bir dostumuza əmanət olaraq veririk. O dostumuz da hər kəsin hesabına nə qədər pul vermişsə yazır. Bu pulları bir kassada saxlayır. Ona pulu verərkən də hər cür istifadə haqqı verdik. Bir növ yardımlaşma fondu oldu. Bu sandıqdan borc pul almağımız caizdirmi?

CAVAB

Sual: Borc verdikdən sonra vaxt keçdikcə pulun dəyəri düşür. Borc verən zərər edir. Deyək ki, verdiyim pul 100 evro etsə, borc verdiyim şəxsə 100 evroluq borc sənədi yazsam, əlinə nə zaman düşsə mənə 100 evro gətir desəm uyğun ola bilərmi?

CAVAB

Uyğundur. Hətta alacaqlı razı olsa, borclu borcunu ödədiyi andakı 100 evronun dəyəri qədər qızıl, kağız pul, zeytun yağı və ya başqa mal da verə bilər. Əsas olan alacaqlının razı olmasıdır. Alacaqlı qızıl verdim, qızıl istəyirəm desə, başqa bir şey vermək olmaz. (Bahr-ür-raiq)

Sual: Bir yoldaşa zərfə qoyduğum min manatı borc verdim. Saymadan götürdü və evdə saydığı zaman əksik çıxmışdır. Nə etməliyəm?

CAVAB

Pulu alıb verərkən saymaq sünnətdir. Hər ikiniz “Yalan deyirəmsə, Allah lənət eləsin” dedikdən sonra pul birlikdə sayılır. Nə çıxarsa qəbul edilir.

Sual: Qızılın qram dəyərində kağız pul borc verib, bir qram qızıl verərsən demək caizdirmi?

CAVAB

İmam Əbu Yusifə görə caizdir.

Sual: Borc verdiyim pulu öz-özümdə ona hədiyyə etdim. O da borcunu gətirdiyi zaman götürdüm. Caiz oldumu?

CAVAB

Bəli. Niyyət etməklə hədiyyə edilmiş sayılmır. Hədiyyə təslim etməklə alanın mülkü olur.

Sual: Güvəndiyimiz şəxsə və ya tanıdığımız bir yoldaşa nisyə mal satdıqda və ya ona borc pul verdikdə sənədləşdirmək lazımdırmı?

CAVAB

Bəli sənədləşdirmək və ya iki şahid yanında etmək sünnətdir. Vacib deyən alimlər də var. Çünki Qurani-kərimdə məalən buyurulur ki:

“Ey inananlar, müəyyən bir müddət üçün borc alıb-verdiyiniz zaman onu yazın. İki şahid iştirak etsin. Borc böyük və ya kiçik olsun, müddətini birlikdə yazmağa ərinməyin; bu, Allah yanında ən doğru, şahitlik üçün ən sağlam və şübhəyə düşməyinizdən ən uzaq olandır” [Bəqara 282]

Sənədləşdirmək hörmətsizlik demək deyil. Kimsə unuda bilər, biz də unuda bilərik. Dinimizin əmrinə riayət edib, sənəd və şahid olarsa, tədbirli olarıq.

Az miqdarda borc alındığı zaman bir kağıza, “filankəsdən bu qədər pul aldım” deyə yazıb, alacaqlıya vermək və ya şahidin olması yaxşı olar. (Rədd-ül Muxtar)

Sual: Bəqara surəsinin 282-ci ayətində, “Borc verərkən müddətini yazın” buyurulur. Hər nə qədər ödünc deyilmirsə də el arasında ödüncə borc deyilir. Ödünc verərkən sənədə tarix qoymaq caizdirmi?

CAVAB

Alış-veriş etdikdə, borc əmələ gəldikdə sənədə tarix qoyulur, ödünc verərkən ödəmə tarixi bildirilməz və sənədə tarix qoyulmaz. Qoymaq ehtiyac olarsa, Maliki məzhəbini təqlid etdim demək yetərlidir. Digər üç məzhəbdə borc verərkən müddəti təyin etməyin zərəri olmaz.

Borcu hissə-hissə ödəmək

Sual: Alınan borcu hissə-hissə ödəmək caizdirmi?

CAVAB

Xeyir caiz deyildir. Borc almaq alış-veriş kimi deyil. Alış-verişdə həm ödəmə tarixini, həm də varsa taksit sayını və tarixlərini təyin etmək lazımdır. Borc alanın isə borcunu mümkün olan kimi ödəməsi lazımdır. Tam ödəməyə gücü çatmazsa, əlinə keçdikcə ödəyər.

Borc verərkən və ya verdikdən sonra alacağını taksitlərə (hissələrə) bağlamaq Hənəfi məzhəbində caiz deyildir. Ehtiyac olarsa, Malikini təqlid edərək hissələrə bölünə bilər.

Borc verərkən

Sual: Borc alanın borcunu ödəyərkən ayrıca mal və pul kimi bir şey hədiyyə etməsi caizdirmi?

CAVAB

Bəli, hədiyyə olaraq bir şey vermək olar. 10 min manat borc alınmışdırsa, 15 min manat verib “5 mini hədiyyədir” deyilə bilər. Bunun zərəri olmaz.

Borc verərkən bir mənfəət şərt qoymaq faiz olar, haram olar. Şərt qoymadan ödəyərkən artıq bir şey vermək caizdir. (S. Əbədiyyə)

Borcu vermək

Sual: Borc alınan pul və ya hədiyyə edilən bir şey başqasına verilə bilərmi?

CAVAB

Bəli, verilə bilər. Hədiyyə olaraq verildiyi kimi, sədəqə olaraq verməkdə və ya satmaqda da problem yoxdur.

Borc verərkən məzhəb təqlidi

Sual: Qüsul, dəstəmaz və namazdan başqa şeylərdə məzhəb təqlid edilirmi?

CAVAB

Hənəfi məzhəbində bir şəxsə borc pul verildiyi zaman ödənilməsi üçün vaxt təyin etmək faizdir. Maliki məzhəbində isə caizdir. Əşbahda deyilir ki:

“Borc verərkən sənədə ödəmə tarixi qoya bilmək yollarından biri də Maliki məzhəbini təqlid etməkdir. Maliki məzhəbində borc verərkən ödəmə zamanını bildirmək lazımdır”.

“Maliki məzhəbində borc verilən malı və satış bədəlini ödəmə vaxtından əvvəl istənilə bilməz. Vaxtı gəldikdə istənilə bilər” deyilir.

Lakin başqa məzhəbi təqlid etmək ancaq zəruri vəziyyətlərdə caizdir. Təqlid edilən məzhəbin o mövzuda bütün şərtlərini də öyrənib, bu şərtlərə də riayət etmək lazımdır.

Hansı hallarda borc istəmək olar

Sual: Bir şəxs hər vəziyyətdə və ya hansı hallarda başqasından borc pul istəyə bilərmi?

CAVAB

Borc istəmək ancaq ehtiyac olduqda caizdir. Ehtiyac isə üç cürdür:

1- Lüzumi-icabı. Yəni nəfəqəsi olmayanın və ya qazancı şübhəli olanın halal nəfəqə almaq üçün borc istəməsidir. Övrət yerini örtmək üçün paltar pulu da buna daxildir.

2- Lüzumi-əqli. Evi olmayan şəxsin yaşadığı yerin adətinə görə kirayə və ya ev satın almaq üçün borc istəməsidir. Soyuqdan qorunmaq üçün paltar pulu da bura daxildir.

3- Lüzumi-istihsani. Qulluq və vəzifəsinə görə adətə uyğun geyinmək üçün borc istəməkdir.

Bu üç lazımi ehtiyac üçün başqasından faizsiz borc istəmək caiz olar. Yalnız bu şəxslərə borc verilə bilər. Başqalarına, zalımlara, fasiqlərə borc verilməz. Ehtiyacı olana borc verilər. Ehtiyacı olmayana, malını lüzumsuz yerlərə, harama xərcləyənə vermək olmaz. Başqasına borc verərək özünü sıxıntıya salmaq da doğru deyildir. Nisaba malik olmayan şəxsin qurban kəsməsi üçün borc istəməsi də caiz deyildir.

Sual: Anadoluda bəzi əşyalar ariyət olaraq alınır. Ariyətlə borc eyni şeydirmi, fərqləri varmı?

CAVAB

Borc vermək ariyət vermək deməkdir. Ancaq ariyət bir malı istifadə etmək üçün verilir. Daha sonra malın özü geri alınır. Borc verilən mal isə geri alınarkən, bənzəri satılmışdır, əvəzi, dəyəri alınmış olur. Məcəllədə deyilir ki, “Ariyət əvəzsiz olaraq istifadə etmək üçün verilən mala deyilir”.

Sual: Hər hansı bir şəxsə, al bu pulu istifadə et və ya al bu paltarı geyin, deyilsə, bunlar hədiyyə sayılır?

CAVAB

Hər hansı bir şəxsə, al, sərf et deyə verilib, hədiyyə olduğu söylənməyən pul o kişiyə təslim edildikdə borc verilimiş olur. Lakin al, geyin deyərək verilən paltar hədiyyə sayılır.

Sual: Çox miqdarda borc çörək istəyən şəxsə bu çörəkləri sayaraq yoxsa tərəzidə ölçərək verilməlidir?

CAVAB

Əti tərəzidə ölçərək, çörəyi isə həm tərəzidə ölçərək və ya sayaraq borc vermək caizdir.

Sual: Bir nəfər borc olaraq aldığı pulu hissə-hissə və ya başqasına həvalə etməklə ödəyə bilərmi?

CAVAB

Bir nəfərin borcunu başqası ödəyə bilər. Borc ödəyənin borc sənədi öz mülküdürsə, geri istəyə bilər. Borc bəlli miqdar və bəlli zamanlarda taksidə bağlana bilməz. Əlinə keçdiyi zaman keçdiyi qədər ödəyərək borcunu bitirər. Lakin borcunu başqasına həvalə edərsə, həvaləni qəbul edən şəxs bəlli taksidlərlə ödəyə bilər.

Sual: Borcunu və ya alacağını başqasına həvalə etdi deyilir. Buradakı həvalə nə deməkdir?

CAVAB

Borclunun alacaqlıya, “borcumu filan şəxsdən al” deyib, bu ikinci şəxsin, yəni alacaqlının bu təklifə söz kəsilən yerdə razı olmasına Həvalə etmək deyilir.

Borc verərkən vaxt təyin etmək

Sual: Birisinə borc pul verərkən filan vaxtda ödə deyərək, ödəmə zamanını müəyyən etməyin bir zərəri varmı?

CAVAB

Mövzu aid Hamza Əfəndi risaləsi şərhində deyilir ki:

“Borc verərkən vaxt təyin etmək olmaz. Çünki zaman təyin edilərsə, malı misli ilə nisyə satmış olur ki, bu da fazidir. Sənədə ödəmə tarixi qoymamaqla borc verən verdiyini geri almaq haqqına hər zaman malik olmaqla, bəlli bir zaman gözləmək məcburiyyətində qalmaz. Müddət təyin etmədən borc vermək lazımdır və istədiyi zaman geri tələb edə bilər. Cahillərin borc verilən şeyi geri istəməklə savab qalmaz, deməsi doğru deyil. Qəlb qırmadan, başa qaxmadan haqqını istəmək caizdir. Qəlb qırmaq ayrı bir günahdır.”