Bxtiyar liyev pedaqoji psixologiya

Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1990-cı ildə məhkəmə-psixoloji ekspertizası elmi-tədqi­qat labo­ra­toriyasını yaradılmasına rəhbərlik etmişdir.Hə­min laboratoriya öz fəaliyyətində o za­man­­lar Cə­nu­bi Qafqaz və Orta Asiya respublikalarını da əha­­­tə edirdi.

Yaş və pedaqoji psixologiya

Yaş psixologiyası haqqında anlayış. Yaş psi­xologi­yası müasir psixologiyanın əsas sahələrindən biridir. Yaş psixologiyasının predmetini birinci növbədə insan psixikasının inkişaf dinamikası­nın, şəxsiyyətin psixi prosesləri və psixi xassələ­rinin ontogenezinin inkişaf xüsusiyyətlərinin öyrə­nilməsi təşkil edir.
Yaş psixologiyasının predmetinə fərdin psi­xologiyası və davranışının “yaş” anlayışı ilə ifadə olunan spesifik birliyini də aid etmək olar. Nəzərdə tutulur ki, insan hər bir yaş dövründə psi­xoloji və davranış xüsusiyyətlərinin həmin yaş dövrü üçün xarakterik olan və həmin dövrdən kənarda heç vaxt özünü göstərməyən birliyinə malik olur.
Yaş psixologiyasının predmetini təşkil edən məsələlərdən birini də insanın psixiki inkişafı­nın hərəkətverici qüvvələri, şərati və qanunauy­ğunluqları təşkil edir. Psixi inkişafın hərəkət­verici qüvvələri anlayışı altında insanın psixi inkişafına təkan verən, onu müəyyən istiqamətə yö­nəldən səbəblər başa düşülür. Uşağın psixi inki­şafının hərəkətverici qüvvələri, hər şeydən əvvəl, fəaliyyətdə yaranan yeni tələbatlarla bu tələbatları ödəmə imkanları arasındakı dialektik ziddiyyətdən ibarətdir. Bu ziddiyyət yalnız kiçik yaş deyil, bütün yaş dövrləri üçün xarakterikdir. Lakin həmin zid­diyyətlər özünü göstərdikdə yaşdan asılı olaraq müəyyən spesifik xüsusiyyətə malik olurlar. Psixi inkişafın şəraiti adı altında daima təsir edən elə daxili və xarici amillər nəzərdə tulur ki, onlar hərəkətverici qüvvələr olmasalar da, inkişafa təsir göstərir, inkişafın gedişini istiqamətləndi­rir. Psixi inkişafın qanunauyğunluqlarına gəldik­də, onlar ümumi və xüsusi qanunauyğunluqlardan iba­rətdir. Həmin qanunauyğunluqların köməyi ilə insa­nın psixi inkişafını qeyd etmək və bunun köməyi ilə həmin inkişafı idarə etmək mümkündür.

Pedaqoji psixologiyanın predmeti. Məktəblərimizin ən mühüm və daimi vəzifəsi olan gənc nəslə elmlərin əsasları haqqında dərin və möhkəm biliklər vermək, həmin bilikləri təcrübəyə tətbiq etmək vərdişləri və bacarığı aşılamaq, hər­tərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət formalaşdırıl­ması işini müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək üçün müəllim tərbiyənin və təlimin psixoloji qanunauy­ğunluqlarına dərindən yiyələnməli və özünün peda­qoji fəaliyyətində həmin biliklərdən istifadə et­məyi bacarmalıdır. Bu cür biliklər isə müasir psixologiya elminin mühüm sahələrindən biri olan pedaqojipsixologiyada öz əksini tapır.

Pedaqoji psixologiyanın predmetini insanın tərbi­yə, təlim və pedaqoji fəaliyyətinin psixoloji qanuna­­uy­ğunluqla­rının öyrənilməsi təşkil edir.
Pedaqoji psixologiyanın predmetinə, birinci növbədə, şəxsiyyətin formalaşmasının psixoloji mexanizminin öyrə­nilməsi, şəxsiyyətin inkişaf sə­viyyəsi və fəallığın qarşılıqlı əlaqəsinin, tərbi­yənin idarə olunması problem­lərinin, özünütərbiyə və əxlaq tərbiyəsinin, tərbiyəvi tədbirlərin psixo­loji əsaslarının, gənc nəslin tərbiyəsinə təsir edən amillərin psixoloji xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması təşkil edir.
Təlimin idarə olunmasının psixoloji məsələ­lərini, təlim və inkişafın qarşılıqlı əlaqəsini, psixi proseslərin, xüsusilə şagirdlərdə təfəkkürün inkişafında təlim fəaliy­yətinin aparıcı rolunu, təlim motivlərinin psixoloji xüsu­siyyətlərini, təlim fəaliyyətinin struktur kompo­nentlərini, əqli fəaliyyətin priyom və vərdişlərinin mənim­­sənilməsi prosesinin idarə olunması problemlərini öyrən­mək müasir pedaqoji psixologiyanın predmetinə daxil olan ən mühüm komponentlərdəndir. Bunlarla yanaşı olaraq, təlimdə müvəffəqiyyəti və müvəffəqiyyətsiz­liyi şərtlən­dirən psixoloji amilləri, müasir dərsə verilən psixoloji tələbləri, təlim prosesində müasir texniki vasitələrdən istifadənin psixoloji xüsusiyyətləri, pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsu­siyyətləri, müəllim və şagirdlərin qarşılıqlı mü­nasibət­­­lər­­­inin, müəllimin pedaqoji bacarıq və vər­dişlərinin, xüsusilə onun pedaqoji ünsiyyəti və pe­daqoji mərifətinin psixoloji mexanizmlərini və təlim və tərbiyənin digər mühüm psixo­­loji məsələ­lərini öyrənmək, aşkara çıxarmaq da pedaqoji psixo­logiyanın predmetini təşkil edir.

Yaş psixologiyasının əsas bölmələri və vəzifələri

Yaş psixologiyası müasir psixologiya elminin əsas sahələrindən biri olmaqla yanaşı onun da özünəməxsus və bir-birini tamamlayan bölmələri vardır. Bunlara aşağıdakılar daxildir: uşaq psixologiyası, yeniyetmələrin psixologiyası, gəncliyin psixologiyası, yaşlı adamların psixologiyası, uzun ömürlülük psixologiyası (herontopsixologiya).
Müasir yaş psixologiyasının qarşısında duran vəzifələr geniş və çoxsahəlidir. Yaş psixologiyasının qarşısında duran əsas vəzifə şəxsiyyətin inkişaf problemlərini, ayrı-ayrı yaş dövrlərində onun xüsusiyyətlərini, psixi inkişafın dinamikasını, ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarətdir. Şəxsiyyətin yaş aspektində inkişafının hərəkətverici qüvvələri, mexanizm, şərait və amillərinin, təlim-tərbiyə prosesində psixi inkişafın yaş xüsusiyyətlərini nəzərə almağın səmərəli yollarının və s. öyrənilməsi də yaş psixologiyasının qarşısında duran mühüm vəzifələrdən hesab edilir.

Psixi inkişafın yaş dövrləri

Psixi inkişafın yaş dövrlərinin müəyyən­ləş­diril­məsi prinsipləri. Psixoloji ədəbiyyatda uşağın inkişaf prosesi haqqında iki müxtəlif nöq­teyi-nəzər mövcud olmuşdur. Bunlardan birinə görə bu inkişaf prosesi fasiləsiz, digərinə görə diskret — qeyri-bərabər xarakter daşıyır. Birinci fikrə görə inkişaf dayanmadan, sürətlənmədən, ləngimədən baş verir. Ona görə də bir mərhələni di­gərindən fərqləndirəcək hər hansı dəqiq sərhəddi müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. İkinci nöqteyi-nəzərə görə inkişaf qeyri-rəvan, qeyri-bərabər şə­kildə gedir. Onun sürəti gah arta, gah da azala bilir. Bu isə inkişafın keyfiyyətcə bir-birindən fərqlənən mərhələlərini, yaş dövrlərini müəyyən­ləşdirməyə imkan verir. Bu fikrin tərəfdarları hesab edirlər ki, hər bir mərhələdə inkişaf səviy­yəsini şərtləndirən əsas, aparıcı amillər mövcud­dur. Bununla yanaşı, fərdi xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq bütün uşaqlar inkişafın hər bir mərhələ­sini, onlardan heç birini buraxmadan, qabağa qaçmadan keçirlər.
Psixi inkişafın yaş dövrləri haqqında həmin konsepsiya psixoloji ədəbiyyatda özünə geniş yer tap­mış və uşaqların təlim-tərbiyəsində geniş isti­fadə olunan konsepsiyadır.

• bilavasitə-emosional ünsiyyət;
• əşyavi-manipulyativ fəaliyyət;
• rollu oyunlar;
• təlim fəaliyyəti;
• intim-şəxsi ünsiyyət;
• təlim-peşə fəaliyyəti.

2. Erkən uşaqlıq dövrü: bir yaşdan üç yaşa qədər.
Bu dövrdə əşyavi-manipulyativ fəaliyyət aparıcı fəaliy­yət olur. Bu zaman bir növ xüsusi əşyavi fəaliyyətə keçid baş verir. Eyni zamanda uşağın böyüklərlə verbal ünsiyyət forması inkişaf edir.
Aparılmış tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu dövrdə uşaqlar nitqdən təfəkkür aləti kimi deyil, insanlarla birgə fəaliyyət zamanı əməkdaşlığı təmin etmək üçün əlaqə vasitəsi kimi istifadə edirlər.

3. Bağça yaşı dövrü: üç yaşdan altı-yeddi yaşa qədər.
Bu dövrdə oyun aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır, uşağın psixika və davranışının bütün cəhətlərinin inkişafı üçün şərait yaradır. Xüsusi oyun tərzlərindən istifadə etməklə uşaq bir növ böyüklərin rolunu öz oyunlarında təkrar edir, insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri özünəməxsus şəkildə mənimsəyir. Bu zaman rollu oyunlar fəallığın növü kimi özünü göstərir.

4. Kiçik məktəb yaşı dövrü: altı-yeddi yaşdan on-on bir yaşa qədər.
Bu dövrdə uşaqların psixi inkişafında təlim aparıcı fəaliyyət kimi özünü göstərir. Təlim prosesində əqli və idrak qabiliyyətləri formalaşmaqla, təlimin köməyi ilə uşağı əhatə edən adamlarla onun münasibətlər sistemi şərtlənir.

5. Yeniyetməlik dövrü: on-on bir yaşdan on dörd-on beş yaşa qədər.
Bu dövrdə əmək fəaliyyəti, eləcə də xüsusi ünsiyyət forması olan intim-şəxsi ünsiyyət meydana gəlir və inkişaf edərək aparıcı fəaliyyət rolunu oynayır. Ünsiyyətin başlıca məqsədi yoldaşlıq və dostluğun elementar normalarının aşkara çıxarılması və mənimsənilməsindən ibarət olur. Ünsiyyətin bütün formalarında yoldaşlığın özünəməxsus kodeksinə tabe olmaq münasibəti müşahidə olunur.

6. İlk gənclik dövrü: on dörd-on beş yaşdan on yeddi yaşa qədər.
Bu dövrdə təlim-peşə fəaliyyəti aparıcı rol oynayır. Yeniyetməlik dövründə meydana gələn intim-şəxsi ünsiyyət inkişafda mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İlk gənclik dövründə həyata baxışlar, peşə və şəxsi özünütəsdiq inkişaf edir.
Psixoloji ədəbiyyatda insanın bütün həyat silsiləsini əha­tə edən aşağıdakı yaş dövrlərinin təsnifi verilmişdir:

Yaş dövrləri

Kişi cinsi

Qadın cinsi

Yeni doğulan

1-10 gün

Südəmər uşaq

10 gün — bir il

Erkən uşaqlıq

1-2 il

Uşaqlığın ilk dövrü

3-7 il

Uşaqlığın ikinci dövrü

8-12 il

8-11 il

Yeniyetməlik dövrü

13-16 il

12-15 il

Gənclik dövrü

17-21 il

16-20 il

Orta yaş:

Birinci mərhələ

22-35 il

21-35 il

İkinci mərhələ

36-60 il

36-55 il

Yaşlı adamlar

61-75 il

56-75 il

Qocalıq yaşı

76-90 il

Uzunömürlülük

90 ildən yuxarı

Müasir pedaqoji psixologiyanın əsas problemləri, vəzifələri və bölmələri

Müasir dövrdə gənc nəslin təlim və tərbiyəsi pedaqoji psixologiyanın qarşısında mühüm nəzəri və praktik əhəmiy­yətə malik olan problemlərin həlli vəzifəsini qoyur. Həmin problemləri həll etmədən və onlardan irəli gələn vəzifələri həyata keçirmədən pedaqoji psixologiya lazım olan səviy­yəyə qalxa bilməz.
Elm və texnikanın durmadan inkişaf etdiyi və mənimsənilməsi zəruri olan məlumatların artdığı müasir dövrdə pedaqoji psixologiyanın qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biri uşaqların həya­tının hər bir senzitiv dövrünü aşkara çıxarmaq və həmin dövrdə onların inki­şafı üçün lazım olan bütün imkanları müəyyən­ləşdir­mədən ibarət­dir. Psixoloqlar bu məsələnin pedaqoji psixo­logiya üçün problem məsələ olduğunu onda görürlər ki, hər şeydən əvvəl, uşaqlarda şəxsiyyətin və əqli inkişa­fın bütün senzitiv mərhələləri, onların başlanğı­cı, davamlılığı və sonu hələ də məlum deyildir. Di­gər tərəfdən, hər bir uşağın həyatında bu mərhələ­lərin təzahürü fərdi xarakter daşı­maqla, müxtəlif vaxtlarda özünü göstərir və müxtəlif şəkildə cərəyan edir.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem­lərdən biri də təlim və inkişafın qarşı­lıqlı əlaqəsini aşkara çıxarmaqdan ibarətdir. Uzun müddət­dən bəri dünya psixoloqlarının diqqətini cəlb edən bu problem hələ də pedaqoji psixologiya­nın əsas problem­lərindən biri kimi qalır.
Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu başqa bir problem təlim və tərbiyənin ümumi və yaşla bağlı olan cəhətlərinin əlaqəsinin aşkara çıxarılmasından ibarətdir. Məlum olduğu kimi, uşağın hər bir yaş dövrü əqli və şəxsi inkişaf üçün özünəməxsus imkan yaradır. Lakin bu sahədə müəy­yən tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq hələ də uşaq həyatının hər bir konkret mərhələsində təlim və tərbiyədən hansına üstünlük vermək, vahid pedaqoji pro­sesdə tərbiyəedici və öyrədici təsir­lərin bir-birini tamam­laması üçün hansı yollardan istifadə etmək özünün əsaslı həllini tapmamışdır.
Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem­lərdən biri də uşaqların psixoloji və dav­ranış nöqteyi nəzərdən inkişafında onların ana­dangəlmə, genotipik imkanlarının və mühitin ayrılıqda və ya birgətəsirinin xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaqdan ibarətdir.
Pedaqoji fəaliyyətin və müəllim şəxsiyyətinin psixo­loji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi də pedaqoji psixolo­giyanın həll etməli olduğu əsas problemlərdəndir. Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji strukturunu, müəllim şəxsiyyətinin, xüsusilə onun pedaqoji bacarıq və qabiliyyətlərinin, peda­qoji ün­siyyət və pedaqoji mərifətin psixoloji xüsu­­­siyyətlərini aşkara çıxarmaqla pedaqoji psixologiya pedaqoji fəaliyyətin idarə olunmasına düzgün istiqamət vermiş olur.

Müasir dövrdə pedaqoji psixologiyanın qar­şısında duran və həll edilməsi zəruri olan prob­lemlərdən biri də pedaqoji cəhətdən baxımsız uşaqlar problemidir. Bu prob­lemlə sıx bağlı “çə­tin” uşaqlar problemi ən ümdə prob­lem kimi diqqəti cəlb edir.
Son illərdə respublikamızda yaşlı nəsillə birlikdə qaç­qınlıq həyatı keçirən uşaqların həyatı hamını düşündürür. Bu baxımdan pedaqoji psixo­logiya da kənarda qala bilməz. Bu cür uşaqların sosial-psixoloji adaptasiyası və psixoloji reabi­litasiyası probleminin öyrənilməsi ən ciddi prob­lemlərdən biridir.
Yuxarıda qeyd olunan problemlərin həll edil­məsi gənc nəslin təlim və tərbiyəsi işinə öz önəmli təsirini göstərə bilər.
Bütün qeyd edilənlərdən aydın olur ki, müasir peda­qoji psixologiyanın qarşısında mühüm nəzərivə praktik vəzifələr durur. Həmin vəzifələri hə­yata keçirmə­dən pedaqoji psixologiya tələb olunan səviyyəyə qalxa bilməz.
Müasir pedaqoji psixologiyanın nəzəri vəzi­fələrinə, hər şeydən əvvəl, təlim-tərbiyə prosesində psixi inkişafın imkanlarını, təlim və tərbiyənin ümumi psixoloji qanuna­uyğunluqlarını öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı olaraq, pedaqoji psixo­logiyanın qarşısında duran mühüm nəzəri vəzifə­lərindən biri kimi gənc nəslin yüksək elmi dünya­görüşünə, şüuruna xas olan keyfiyyətlərlə forma­laş­dırıl­masının ən səmərəli elmi yollarını müəy­yənləşdirməyi göstərmək olar.
Müasir pedaqoji psixologiyanın praktikvəzi­fələrinə gəldikdə buraya təlimin idarə olunması­nın psixoloji məsələlərini, təlim və əqli inkişa­fın qarşılıqlı əlaqəsini, şagirdlərin bilik, ba­carıq və vərdişlərə yiyələnmə xüsu­siyyətlərini və s. öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı olaraq, pe­daqoji psixologiya təlim və tərbiyənin motivlərini aşkara çıxarmaq və müəllimləri bu sahədə zəruri biliklərlə silahlandırmaq kimi mühüm praktik vəzifəni həyata keçirir.

Pedaqoji psixologiyanın bir-biri ilə sıx bağlı olan bölmələri vardır. Pedaqoji psi­xologiyanın həmin bölmələrinə tərbiyə psixologi­yasını, təlim psixologiyasını, pedaqoji fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixologiyasınıaid etmək olar. Bununla yanaşı psixoloji ədəbiyyatın bir ço­xunda anomal uşaqlarla təlim, tərbiyənin psixolo­giyasını da pedaqoji psixologiyanın şöbə­lərindən biri kimi qeyd edirlər.
Tərbiyə psixologiyası şəxsiyyətin formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini, tərbiyə işinin metodları və formalarının psixoloji əsaslarını, tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhətdən əsaslandırılmasını, şagird kollektivinin psixologiyasını, özünütərbiyənin psixoloji əsaslarını, tərbiyənin idarəolünması problemini, «çətin» uşaqlar, onların davranışının korreksiyası məsələlərini öyrənir. Bunların hamısı vahid bir vəzifəni — şəxsiy­yətin formalaşdırılması vəzifəsini yerinə yetir­məyə yönəlmiş olur.
Təlim psixologiyası təlimin mahiyyəti və psixoloji qanunauyğunluqlarını, didaktikanın, xü­susi metodikaların, problemli təlimin, proqramlaş­dırılmış təlimin, əqli əməliy­yatların formalaş­masının psixoloji əsaslarını, təlim və inkişa­fın qarşılıqlı əlaqəsinin xüsusiyyətlərini, təlim fəa­liyyətində müasir texniki vəsaitlərdən istifa­dənin psixo­loji əsaslarını və s. məsələləri tədqiq edib öyrənir.
Pedaqoji fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixo­logiyasıpedaqoji fəaliyyətin psixoloji st­rukturunu, müəllim şəxsiyyəti və onun peşə-psixo­loji istiqamətini, pedaqoji funksiyasının, peda­qoji bacarıq, vərdiş və qabiliyyətlərin psixoloji əsaslarını, pedaqoji mərifət və pedaqoji ünsiyyə­tin psixoloji xüsusiyyətlərini və s. öyrənir.
.

Yaş və pedaqoji psixologiyasının tədqiqat metodları

Yaş psixologiyasında istifadə olunan tədqiqat metodları kompleksi bir neçə blokdan ibarətdir. Bu metodların bir qismi ümumi psixologiyadan, digər qismi differensial psixologiyadan, üçüncü qismi sosial psixologiyadan götü­rülmüşdür.
Uşaqlarda idrak proseslərinin və şəxsiyyətin öyrənilməsi üçün tətbiq olunan bütün metodlar ümumi psixolo­giyadan götürülmüşdür. Bu metodlar uşaqla­rın yaşına uy­ğunlaşdırılmaqla ayrı-ayrı yaş dövr­lərində qavrayışın, diq­qətin, hafizənin, təxəyyülün, təfəkkürün və nitqin inkişaf xüsusiyyətlərinin öy­rənilməsinə yönəldilmişdir.
Differensial psixologiya yaş psixologiyasını uşaqların fərdi və yaş xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün zəruri olan metodlarla təmin etmişdir. Bu me­todlar içərisində əkizlər metodu xüsusi yer tutur.
Sosial psixologiyadan götürülmüş metodlardan müx­təlif uşaq qruplarında şəxsiyyətlərarası müna­sibətləri, eləcə də uşaqlarla yaşlı adamlar arasın­dakı qarşılıqlı münasibətləri öyrənmək üçün isti­fadə olunur. Həmin metodlar uşaqların yaşına uy­ğunlaşdırılmış olur. Bunlara müşahidə, sorğu, in­tervyu, sosiometrik metodu, sosial-psixoloji ekspe­rimenti aid etmək olar.
Qeyd olunan metodların bəzilərinin tətbiqi xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Müşahidə metodunun müxtəlif variantların­dan istifadə olunması uşaq haqqında kifayət qədər əsaslandırılmış məlumat əldə etməyə imkan verir. Hər cür müşahidəni məqsədəyönəlmiş və müvafiq proqrama, plana uyğun şəkildə aparmaq lazımdır.
Müvafiq nəticə əldə etmək üçün müşahidəni müntəzəm aparmaq tələb olunur. Uşaqlar çox sürətlə inkişaf edirlər. Onların psixologiyası və davra­nışı sürətlə dəyişir. Ona görə də uşağın yaşından asılı olaraq müşahidələr arasındakı fasilə də­yişməli olacaqdır. Məsələn, yeni doğulmuş uşaq üzə­rində hər gün, 2-3 aylıqdan bir yaşa qədər dövrdə hər həftə, 1-3 yaşlı uşaqlarda hər ay, bağça yaşlı uşaq­larda ildə ən azı iki dəfə və s. müşahidə aparmaq lazım gəlir. Uşaqlar üzərində müşahidənin gizli təşkil edilməsi, uşağın bunu hiss etməməsi daha dəqiq nəticə əldə etməyə imkan verir.
Müşahidənin bir növü kimi “ana gündəlik­ləri”ndən istifadə də səmərəli nəticə verir.
Çox vaxt uşaqlarla aparılan şifahi və yazı­lı sorğu zamanı bir sıra çətinliklərlə rastlaşmaq olur. Bəzən uşaqlar ona verilmiş sualı o qədər də düzgün başa düşmürlər. Ona görə də sorğu zamanı uşağın ona verilən sualı nə qədər düzgün başa düşdüyünü müəyyənləşdirmək lazımdır.
Uşaqlarla aparılan tədqiqat işində uşağın psixologiyası və davranışı barədə daha düzgün məlumatlar əldə etmək üçün eksperiment daha səmə­rəli metodlardan biri hesab olunur. Eksperimentlə­rin daha səmərəli olması üçün onların təbii şə­raitdə, oyun və təlim fəaliyyətində aparılması zə­ruridir. Bu zaman uşaqları eksperimentin gedi­şinə maraqlandırmaq lazımdır.
Testləşdirmənin tətbiqi zamanı da uşaqların bu işdə iştirakının stimullaşdırılması zəruri­dir. Bunun üçün Kettelin və Vekselerin testlərinin uşaq variantlarından və sosiometrik testin bəzi formalarından istifadə olunması daha yaxşı nəticə verə bilər.

Pedaqoji psixologiyanın tədqiqat metodlarına gəldikdə ümumi psixologiyada, yaş psixologiyasında və psixo­logiyanın digər sahələrində istifadə olunan tədqiqat metod­larından pedaqoji psixologiyada da istifadə olunur. Bu metodlara müşahidə, şifahi və yazılı sorğu, eksperiment, fəaliyyət məhsullarının təhlili, anketlər, testləşdirmə və s. aid etmək olar. Peda­qoji psixologiyada bu metodlardan istifadə edərkən uşaqların yaş xüsusiyyəti, psixoloji-pedaqoji prob­lemin xüsusiyyətləri, onların köməyi ilə uşaqların tərbiyəlilik və hazırlıq səviyyələrini, təlim və tərbiyənin təsiri altında onların psixologiyası və davra­­nışında baş verən dəyişiklikləri aşkara çı­xarmaq imkanları nəzərə alınaraq müvafiq dəyişik­liklər edilir. Məsələn, pedaqoji müşahidədən uşaqların müxtəlif sosial şəraitdə özlərini necə aparmala­rını, eləcə də müxtəlif həyati məsələləri həll edərkən əldə etmiş olduqları bilik və vərdişləri tətbiq edə bilmək bacarığını aşkara çıxarmaq üçün istifadə etmək olar. Daha yaşlı uşaqları — yeniyet­mə və gəncləri öyrənərkən bu məqsədlə yazılı sorğu və testlərdən, məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaq­larla şifahi sorğu­dan istifadə etmək mümkündür.
Bu cür ümumi metodlarla yanaşı pedaqoji psi­xo­logiyanın özünəməxsus xüsusi metodları da var­dır. Bu cür metodlara psixoloji-pedaqoji eksperi­menti və uşaqların öyrənməyə qabillik, biliklilik və tərbiyəlilik səviyyəsini aşkara çıxarmaq üçün xü­susi psixoloji-pedaqoji testləş­­dirməni aid etmək olar.

Pedaqoji psixologiyada istifadə olunan metod­ları aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: təş­kiledici,prose­dur, qiymətləndirici, eləcə də fakt­ların toplanması və işlənməsiilə bağlı metod­lar.Təşkiledici metodlara məq­­səd, məzmun, aparı­lan tədqiqatın strukturu və təşkili, onların tərki­bi və hazırlıq aiddir. Prosedur metodlara bütöv­lükdə aparılacaq tədqiqatın, eləcə də onun hissələ­rinin həyata keçirilmə forması aiddir. Qiymətlən­dirici metodlara tədqiqatın nəticələrinin psixolo­ji-pedaqoji qiymətlən­dirilməsi yolları daxildir. Faktların toplanması və işlənməsi üçün tətbiq olu­nan metodların köməyi ilə yoxlanılanlar haqqında zəruri məlumatlar əldə edilir. Əldə edilmiş fakt­ların işlənməsi üçün tətbiq olunan metodların kö­məyi ilə müvafiq nəzəri və praktik psixoloji-peda­qoji nəticələr və tövsiyyələr irəli sürmək müm­kün olur.
Qeyd etdiyimiz tədqiqat xarakteri daşıyan me­todlarla yanaşı elə metodlar da vardır ki, onların köməyi ilə uşaqlara birbaşa praktik psixoloji-pedaqoji təsir göstərmək olur. Bu cür metodlara psixoloji məsləhət və korreksiyanı aid etmək olar. Psixoloji məsləhət adi söhbət şəklində şagirdlə, onun valideynləri və ya onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan adamlarla aparıla bilər. Psixoloji məsləhətdən fərqli olaraq psixokorreksiyanın kömə­yi ilə psixoloq maraqlandığı şəxsə bilavasitə psi­xoloji-pedaqoji təsir göstərir.
Pedaqoji psixologiyada eksperiment metoduna xüsusi yer verilir. Əldə edilmiş nəticələrin taleyi və səmərəliliyi psixoloji-pedaqoji eksperimentin düzgün təşkili və aparıl­masından asılıdır. Psixo­loji-pedaqoji eksperimentin nəticə­sinin etibarlı­lığı üçün bir sıra şərtlərə əməl olunmalıdır. Hər şeydən əvvəl, nəticələrdə səhvlərə yol verməmək üçün eksperimentin təşkili məntiqi əvvəlcədən düşünül­məlidir.
Psixoloji-pedaqoji tədqiqatın aparılmasına verilən ikinci xüsusi tələb testlər və digər psixo­diaqnostik metod­larla bağlıdır. Onlar kifayət qədər yoxlanmalı və uşaqların yaşına uyğunlaşdırıl­malıdır.

Bxtiyar liyev pedaqoji psixologiya

BƏXTİYAR HƏMZƏ OĞLU ƏLİYEV

AMEA-nın müxbir üzvü, psixologiya elmləri doktoru
BDU-nun psixologiya kafedrasının müdiri
Tel: (+994 12) 439-01-12

QISA BİOQRAFİK MƏLUMAT

Əliyev Bəxtiyar Həmzə oğlu (20.03.1961, Ağdam) – psixoloq, psixologiya üzrə elmlər doktoru (1998), professor (2000), AMEA-nın müxbir üzvü (2007). M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Uni­ver­si­tetinin psixologiya fakultəsinin məzunu (1983), aspirantura (1985-1988). “Millətlərarası ünsiyyət sosial-psixoloji təhlil obyekti kimi” mövzusunda namizədlik (1989), “Cinayət və mülki prosesdə məhkəmə-psixoloji ekspertizası problemləri” mövzusunda doktorluq (1998) dissertasiyalarını müdafiə etmiş, Bakı Dövlət Universitetinin psi­xo­lo­gi­ya ka­fe­drasında müxtəlif vəzifələrdə çalışmış (1983-1997), 1997-ci ildən hal-hazıra kimi həmin kafedranın müdiri, “Psixologiya jurnalı”nın baş redaktoru, Beynəlxalq Siyasi Psixoloqlar Cəmiyyətinin üzvü, “Müasir Azərbaycan Psixoloqları” İctimai Birliyinin sədridir.

1978-ci ildə 2 saylı Ağdam şəhər beynəlmiləl orta məktəbi bitirdikdən sonra M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin psixologiya fakultəsində təhsil almışdır. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin psixologiya fakultəsini 1983-cü ildə bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin “Pedaqoqika və psixologiya” kafedrasında təyinatla əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Psixologiya, pedaqoqika və məntiq fənlərindən uni­ver­si­te­tin humanitar və təbiət elmləri fakültələrində mühazirələr oxumuş və seminar məşğələləri aparmışdır. Eyni za­man­da qi­ya­bi aspirantura yolu ilə təhsilinidə davam etdirmişdir.

1984-1987-ci illərdə Azərbaycan dövlət televiziyasında aylıq “İdrak” elmi-kütləvi verlişin müəllifi v əaparıcısı olmuşdur.

1989-cu ildə fəlsəfə sahəsində “Межнациональное общение как объект социально-психологического анализа” (09.00.01- dialektik və tarixi materializm) mövzusunda namizədlik disser­ta­si­ya­sını müdafiə edərək fəlsəfə elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almış, 1998-ci ildə psi­xologiya elmləri üzrə «Cinayətvə mülki prosesdə məhkəmə-psixoloji eks­per­tizası problemləri» (19.00.05 – Sosial psixologiya) adlı doktorluq dissertasiyasın ımüdafiə edərək psixo­lo­gi­ya elmləri doktoru elmidərəcəsini, 2000-ci ildən psixologiya elmləri üzrə pro­fes­sor elmi adı almışdır.

Keçmiş SSRİ məkanında ilk dəfə olaraq məhkəmə-psixoloji ekspertizasının ümu­mi nəzəriyyə­si­­ni iş­­ləyib hazırlamışdır.Həmin nəzəriyyəyə əsasında fizioloji affektin müəy­yən edil­­məsinin yeni metodi­ka­sını və psixoloji me­yar­larını, həmçinin məhkəmə-psixoloji eksper­tizasının növ­lərinin təsnifatı sistemini müəy­­yən­ləş­dir­­mişdir.Əldə edilmiş nə­ti­cə­lər hüquq prak­tikasında istifadə edilərək cəzanın fər­di­ləş­dirilməsində və obyektiv araş­dı­rıl­ma­sında istifadə edilir.Zəruri əhə­miyyyət da­şı­yan “fizioloji affektin” məh­kə­mə ekspertizasının təşkili və keçi­ril­mə­si prin­sip­lə­ri­ni, ekspert-psixoloqun rəyinin sü­butun bir növü kimi qiy­mət­lən­di­ril­mə­si­nin elmi-hü­qu­­qi əsaslarını müəy­yən­ləş­dir­miş­dir.Bu məsələyə dair elmi mə­qa­lə­lər­lə bey­nəl­xalq və respublika elmi kon­frans­la­rında çıxışlar etmişdir.

Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1990-cı ildə məhkəmə-psixoloji ekspertizası elmi-tədqi­qat labo­ra­toriyasını yaradılmasına rəhbərlik etmişdir.Hə­min laboratoriya öz fəaliyyətində o za­man­­lar Cə­nu­bi Qafqaz və Orta Asiya respublikalarını da əha­­­tə edirdi.

Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1999-cu ildəBakı Dövlət Universitetində «Eks­pe­ri­men­tal psixologiya» elmi-tədqiqat laboratoriyasını yaradaraq idrak prosesləri, şəx­siy­yət psixo­lo­giyası sahəsində elmi araşdırmalara rəhbərlik edir.Şəxsiyyətin ya­ra­dı­cılıq imkan və potensialının aktuallaşması və şəxsiyyətin özünü­ ger­çək­ləş­dir­mə­sinin metodoloji və psixoloji əsasları tədqiq edilir.İlk dəfə olaraq respublikada eks­perimental psixologiyanın əsasları işlənmişdir.

«Şəxsiyyətə yeni baxış» nəzəriyyəsini işləyib hazırlamış və bu nəzəriyyə əsasında fundamental tədqiqatların aparılmasına elmi rəhbərlik edir.Elmi araşdırmalarında eko­lo­gi­yanın və sosial ekologiyanın fəlsəfi-psixoloji məsələləri, təhsil və tərbiyənin psi­xo­loji əsasları, insanın ekstremal şəratdə davranışının tənzimlənməsi, Dekartın, Aris­totelin və Bəhmənyarın fikirlərinin idrak nəzəriyyəsinin in­kişafında rolu, ci­na­yət və mülki hüququn, həmçinin kriminologiyanın əsas mə­sə­lə­lərinin, xüsusi bi­lik­lərin hüquq praktikasında tət­bi­qinin metodoloji əsasları, milli döv­lətçilik və de­mo­kratik inkişafın sosial, fəlsəfi və psixoloji aspektləri, kütlə psi­xo­logiyası, siyasi və ümummilli liderin psixoloji portreti, sosial və psixoloji tədqiqatların metodo­lo­gi­ya­sı öz əksini tapmışdır.

Bu yeni is­ti­qa­mət­lər üzrə bilavasitə onun elmi rəhbərliyi ilə 38 fəlsəfə doktoru və 6 elmlər doktoru dissertasiyası müdafiə edilmişdir.

Respublikamızda ilk dəfə olaraq 1999-cu ildə «Psixologiya jurnalı»nı təsis etmiş, elə həmin dövrdən hal-hazıra kimi onun baş elmi re­dak­to­rudur. Jurnal qısa müddətdə respublikada və xarici ölkələrdə diqqəti cəlb et­miş, elmin inkişafında böyük rol oynamışdır.

2005-ci ildə onun rəh­bərliyi ilə ilk dəfə olaraq psixo­lo­gi­ya elminin rəsmi internet saytlalrı yara­dıl­mışdır (www.psixologiya.az; http://psixologiya.net).Azərbaycan psi­xologiya elminin təbliğində, dün­­ya psixologiya elminə inteqrasiyasında jur­na­lın və rəsmi saytların əhəmiyyətli ro­lu vardır.

Onun təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda 2018-ci ildə “Psixologiya elmi-tədqiqat institutu” yaradılmışdır.

2000-ci ildən 2016-cı ilə kimi psixologiya elmləri üzrə AAK-ın dis­ser­ta­siya şurasının sədri kimi elmi-pedaqoji kadrların hazırlanmasında bilavasitə iştirak etmiş, 2016-cı ildən hal-hazıra kimi isə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında AAK Rəyasət Heyətinin üzvüdür.

Elmi fəaliyyətinə görə 1999-cu ildə Beynəlxalq Kadrlar Akademiyasının hə­qiqi üzvü seçilmişdir.

214 elmi əsərin, o cümlədən 23 dərslik və dərs vəsaitinin, xarici ölkələrdə çap edilmiş 47 elmi əsərin müəllifidir.

1997-ci ildən hal-hazıra kimi BDU-nun “Psixologiya” kafedrasının müdiri vəzifəsində işləyir.

Elmi-pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin II Çağırış (2000-2005-ci illər), III Çağırış (2005-2010), İV Çağırış (2010-2015) V Çağırış (2015-2020) deputatı. 2001-2005-ci illərdə Avropa Şurası Parlament Assembleyasının üzvü kimi «Elm və təhsil məsələləri komitəsinin», «Monitorinq komitəsinin» üzvü və «Geniş miqyaslı miqrantlar və köçkünlər işi üzrə» alt komitənin sədri olmuşdur.

MDB Parlament Assambleyasının Elm və təhsil komitəsinin sədr müavinidir.

2005-ci ildən hal-hazıra kimi Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin «Elm və təhsil komitəsinin» sədr müavinidir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında «Əfv məsələləri üzrə ko­mis­si­­ya»nın və «Azərbaycan Respublikasının Korrupsiyaya qarşı mü­­barizə üzrə komissiya»nın üzvüdür.

Evlidir, iki övladı var.

Əliyev Bəxtiyar Həmzə oğlunun 2010-2017-ci illərdə çap edilmiş ELMİ ƏSƏRLƏRİNİN SİYAHISI

1. Psychological rehabilitation of migrants and refugees//paper presented at the annual meeting of the ISPP 33rd Annual Scientific Meeting, Mark Hopkins Hotel, San Francisco, California, USA, Jul 07, 2010 .2014-11-27 (K.R.Əliyeva)
2. İstedadlı uşaqların yaradıcılıq potensialının inkişafının psixopedaqoji məsələləri// Psixologiya jurnalı, № 1, 2010, 108-115 s.
3. Şəxsiyyətin özünügerçəkləşdirməsinin meyarları və modelləri//Psixologiya jurnalı, № 1, 2010, 3-16 s.
4. Mədəniyyət və təfəkkür probleminin bəzi məsələlərinin tədqiqinə dair // Psixologiya jurnalı, № 2, 2010, 3-12 s.
5. Şagird şəxsiyyətinin yaradıcı inkişafının innovasiya modeli// Psixologiya jurnalı, № 2, 2010, 87-94 s.
6. İstedadlı uşaqlarlaişin təşkili istiqamətində tədqiqat nəticələrinə dair//Psixologiya jurnalı, № 2, 2010, 94-101 s.
7. Özünügerçəkləşdirmənin fəlsəfi istiqamətdə tədqiqi// Bakı Univeritetinin xəbərləri. Sosisal-siyasi elmlər seriyası. 2010, №1, s. 177-186
8. S.Seyidovun “Yaradıcılığın fenomenologiyası ”əsərində istedad və yaradıcılığın qədim fəlsəfi köklərinə dair// AMEA-nınXəbərləri: Tarix, Fəlsəfə, Hüquq. № 1-2, 2010, s. 274-282
9. Ümumipsixologiya (Diqqət və hafizə). Proqram. Bakı: BakıUniverstietinəşriyyatı, 2011, 12 s.
10. Təfəkkür psixologiyasi: müasir vəziyyəti və inkişaf perspektivləri. Proqram. Bakı: Bakı Universtieti nəşriyyatı, 2011, 14 s.
11. Ümumipsixologiya (Təfəkkür və nitq). Proqram. Bakı: BakıUniverstietinəşriyyatı, 2011, 15s.
12. Psixologiyanın metodoloji problemləri. Proqram. Bakı: Bakı Universtieti nəşriyyatı, 2011, 11 s.
13. Yaradıcılığın ümumpsixoloji problemləri. Proqram. Bakı: Bakı Universtieti nəşriyyatı, 2011, 12 s.
14. Pedaqoji psixologiya. Dərslik. Bakı: Təhsilnəşriyyatı, 2011, 256 s.
15. Hüquq psixologiyası. Metodik göştəriş. Bakı: Təhsil nəşriyyatı, 2011, 88 s.
16. Motivation Aspect of Modern Training Process / The 12th European congress of psychology İs­tan­bul, 2011, 04/08 july,s.6 -27
17. İnvestigation about Gift Types / The 12th European congress of psychology İstanbul, 2011, 04/08 july, p.554
18. About the Results of the Study of Educational Pro­blems of Gifted Children / The 12th European congress of psychology İsta­nbul 2011 04/08 july, p.552
19. Globalization and trafficking in human beings / İSPP34th Annual Scientific 2011, İstanbul, Turkay, Zulu 9th-12th. http //convetion3. Academic.com/one/ispp/ispp11/index.php?click, p.274-282
20. Studying the relationship between emotional in­tel­ligence and control of anger among ado­les­cents of Ardabil Province in 2010 /1 st International Conqress Child and Ado­les­cent Psychology.Iran-Shiraz: 2010, p.105
21. Interreligious Dialogue in the Context of Cont­emp­orary Culture: İslam, Christianity, and other Reli­gions in Azerbaijam, World Religions in the context of the con­tem­porary Culture: new perspectives of dia­logue and Mutual understanding/ UN­ES­CO, St.­Peter­burg Branch of the Rus­si­an Institute for Cultural Research, 2011, p.172-186
22. Межрелигиозный диалог в контексте сов­ремен­ной культуры: ислам и христианство в Азер­бай­джане, Мировые религии в контексте современной культуры: Новые перспективы диалога и взаимопонимания / Юнеско, Санкт-Петер­бургское отделение Российского института культурологи.Санкт-Петер­бург 2011, c.190-205
23. Проблемы вовлечения молодежи в общественную жизнь Азербайджана //Мир и согласие, Москава, 2011, №2(47) С.104-118
24. İnsan və cəmiyyət. X sinif. Dərslik (Azərbaycan dilində), Bakı, Təhsil nəşriyyatı, 2011 157 s.
25. İnsan və cəmiyyət. XI sinif. Dərslik (Azərbaycan dilində), Bakı, Təhsil nəşriyyatı, 2011 146 s.
26. Özünügerçəkləşdirmənin formalaşmasının daxili və xarici şərtlərinə dair // Psixologiya jurnalı, Bakı, 2011, №3, с.3-15
27. Mədəniyyət sosial-psixoloji fenomen kimi//Psixologiya jurnalı, Bakı, 2011, №3, s.3-12
28. Xüsusi lisey sinifləri üçün nümunəvi proqramlar. Məntiq (V-VII siniflər), Nitq mədəniyyəti (V-IX siniflər), Üslubiyyat (X-XI siniflər)
29. Hüquq psixologiyası. Dərslik. Təhsilnəşriyyatı, Bakı, 2012, 656 s.
30. Mədəniyyət və şəxsiyyət konteksində özünüger­çək­ləş­dirməin psixoloji məsələləri, //Psixologiya jurnalı, Bakı, 2012, № 2, s.3-11
31. Tələbələrdə özünügerçək­ləş­dirmə və özünü­ qiymət­­lən­dir­mənin səviyyələ­ri­nin asılılıq dərə­cəsi­nin tədqiqi //Psixologiya jurnalı, Bakı, 2012, № 3, s.3-15
32. Некоторые вопросы межпоколенных отно­ше­ний в транзитар­ном обществе / Beynləxalq Huma­ni­tar forumu Bakı, 4-5oktyabr 2012
33. İnsan və cəmiyyət. VIII sinif. Dərslik (Azərbaycan dilində), Bakı, Təhsil nəşriyyatı, 2012
34. İnsan və cəmiyyət. VIII sinif. Dərslik (Rus dilində), Bakı, Təhsil nəşriyyatı, 2012
35. İnsan və cəmiyyət. IX sinif. Dərslik (Azərbaycan dilində), Bakı, Təhsil nəşriyyatı, 2012
36. Начало новой эпохи феномен политического лидера // Psixologiya jurnalı, Bakı, 2013, № 1, с.3-23
37. Yenisiyasireallıqlarhaqqındapsixolojidüş­üncələr // Psixologiya jurnalı, Bakı, 2013, № 2, с.3-29
38. Некоторые вопросы межпоколенных отношений в транзи­тар­ном обществе. //Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumun ma­terialları. Бakı, 2013, с.280-285
39. Siyasətin tükənən romantikası (psixoloji təh­lil) // Strateji araşdırmalar,№4,2013, s.35-43
40. Образование для всех: обзор дости­жен­ий в Азербайджанской республики в сф­е­ре образования, / Юнеско (електронняшр)
41. Problems of civec engagement of youth in Azerbaijan / YUNESKO (електронняшр)
42. Emotional Reactions of Azerbaijani Young Peoples to Media Commercials and its İm­pa­ct on Their Attitudinal Developments // Universal Journal of Psychlogy, 2(6), 2014, p.199-204
43. Personal –Change İn Adolescent // Advances in Environmental Biology8(6), 2014, p.3200-3204
44. Parent, Peer and Media Effect on the Perception of Body İmage in Preadolescent Girls and Boys //Universal Journal of Psychlogy 2(7), 20­14, p.224-230
45. A Study Of The Relationship Between Self-­Realization Of Students With Their Academic Achievements // International Journal of Gurrent Life Sciences. Vol 4, Issue, 8, p.4179-4185
46. The role of artistic perception in improvinq self-esteem in abolescents//Вестник Днепропетровського Уни­ве­­рсситету имени Альфреда Нобеля, № 1, (7), 2014
47. Проблемы улучшения самооценки пот­ре­бностей у эмоционально неус­той­чи­вых школьных подростков в Турции // Научный практический журнал, «Пси­хо­ло­гия, соцология и педа­го­ги­ка» №6(33), 2014
48. Using turkish comedy sinema films in group therapy to increse self-esteem among adolescents, International association of social science research /V European Confrence on social and bihaverioal science .St. Peterburq, Russia- September 11-14,2014
49. Realete to improving self-esteem at a spe­c­ial neds school roremitiohaldistrurbed adolescents in Turkey / International association of social science research V European Confrence on social and bihaverioal science. St. Peterburq,Russia- Sep­tem­ber 11-14,2014
50. Cinayidavranışınpsixologiyasıvəanomaliyası. Proqram. Bakı, 2015,16 s.
51. Diqqətvəhafizəninpsixologiyası. Dərslik. Bakı, 2015, 300 s.
52. The Relationship between Self-Esteem, Social Networking Site Usage and Body Satisfaction for Adolescent girls in the Turkey /International association of social science research VIII European Confrence on social and bihaverioal science. Belgrade, Serbia- September 5-6, 2015
53. Self-Image and psychologikal well-being among Turkish adolescents /1 st International Confrence on lifelong learning and leadership for all. Olomouc, Czeeh, Respublic. October 29-31, 2015, 46 s.
54. Self-Image and psychological well-being among Turkish adolescents/ICLEL2015 IST INTERNATIONAL CONFERENCE ON LIFELONG LEARNING AND LEADERSHIP FOR ALL, October 29 th -31 st , 2015, Palacky University&Moravian University College Olomouc, Czech Republic, s146-151. (A.Türkmən)
55. Using Turkish comedy cinema films in group therapy to increase self-esteem among adolescents/ European Journal of Research on Education, 2015, 3(2), 34-42, s.34-42 (A.Türkmən)
56. A meta-analysis of stress and depression in parents of autistic children/ İCLEL 2016. 2 nd İnternational conference on lifelong education and leadership for all. July 21 th -23 th , 2016-11-04 (A.Türkmən, Özkan Mahir)
57. Using Turkish comedy cinema films in group therapy to increase self-esteem among adolescents/ İnternational Association of Social Research – İASSR. European journal of research on education, 2015, 3(2), 34-42. (A.Türkmən)
58. Psychoanalytic view of play between parent and child/ USOS XV.Uluslararası sınıf öğretmenliği eğitimi sempozyumu. 11-14 mayıs 2016. (A.Türkmən, Özkan Mahir)
59. Mədəni müxtəliflik: şəxsiyyətin inkişaf məkanı/ Mədəni müxtəliflik: Dünya və Azərbaycan. Beyəlxalq elmi-praktik konfrans. 29 aprel 2016-cı il. Bakı-2016, 269-272.
60. Siyasi identikliyin növləri və təşəkkül xüsusiyyətləri/ “Çağdaş dövr və sosial elmlərin aktual problemləri” mövzusunda Ümumrespublika elmi konfransın materialları. Bakı-2016, 3-9 (A.Səməndrəova, N.Nəsirova)
61. Siyasi-hüquqi identikliyin əsas xüsusiyyətləri/ “Çağdaş dövr və sosial elmlərin aktual problemləri” mövzusunda Ümumrespublika elmi konfransın materialları. Bakı-2016, 9-13. ( A.Səməndərova, V.Vəliyeva)
62. Hüquqi identikliyin psixoloji strukturu və təşəkkül xüsusiyyətləri/ “Çağdaş dövr və sosial elmlərin aktual problemləri” mövzusunda Ümumrespublika elmi konfransın materialları. Bakı-2016, 13-19 (A.Səməndərova, Y.Vəliyeva)
63. Studying Loneliness, Friendship, Self-Esteem of Turkish Young Stundents Using Faceook in High Schools of The Azerbaijan Republic/ 2.Avrasya Pozitif Psikoloji Kongresi, Books of Abstracts, 32 p. (A.Türkmən, R.Cabbarov, M.Mustafayev)
64. Adolescents İnvolvement of the İnfluence of Seeing YouTube Videos on Personality and Sense of Self/ 2.Avrasya Pozitif Psikoloji Kongresi, Books of Abstracts, 33 p. (A.Türkmən, H.Tolu )
65. Политическое сознание личности и эмоциональный интеллект/ Web of scholar Multidisciplinary scientific journal. ISSN 2518-167X. 9(18),Vol.2,December 2017. 4-7 p.
66. Cinayət hüququnun və kriminologiyanın əsasları/Bakı, 2017, 1 ç.v. (A.Səməndərova)
67. Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin psixoloji əsasları/ Bakı, 2017, 1 ç.v. (A.Səməndərova)
68. İxtisas (Region) ölkəsinin etnopsixologiyası/ Bakı, 2017, 1 ç.v.
69. Caninin psixologiyasının öyrənilməsi problemi/ Bakı, 2017, 0,75 ç.v. (A.Səməndərova)
70. Məhkəmə-psixoloji ekspertizası/ Bakı, 2017, 0,5 ç.v.
71. Психологические особенности политического сознания личности в условиях культурного многообразия/ Psixologiya jurnalı. Bakı-2017, № 1.