Cahanşah Həqiqi
Doğma Azərbaycan türkcəsində gözəl şerlər yazmış Cahanşah ədəbiyyat tariximizdə “Həqiqi” təxəllüsü ilə tanınır. Yüksək təhsil görmüş Həqiqi Azərbaycan türkcəsi və fars dilində gözəl qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazırdı. O, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd idi və özünü Nəsimi məktəbinin ardıcılı hesab edirdi. Həqiqi dahi fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayırdı. Cami onun “Divan”ının bədii və mənəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Öz şerlərindən birində o, bu divanı “xəzinə” adlandırmışdı.
Cahansah Heqiqi – Wikipedia
Cahan şah (tam adı: Müzəffərəddin Cahan ibn Yusif; 1397 , Mardin – 11 noyabr 1467 , Muş ) — dövlət xadimi, şair, hürufi fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi. Cahan şah Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu idi. “Həqiqi” təxəllüsü ilə Azərbaycan ədəbiyyatında öz yeri olan şairdir. [1]
Qaraqoyunlu dövlətinin V Sultanı
- Pirbudaq,
- Həsənəli,
- Hüseynəli,
- Mirzə Yusif,
- Qasim bəy
- Salehə xatun
- Həbibə xatun və digər iki qızı
Mündəricat
- 1 Uşaqlıq və gənclik illəri
- 2 Cahanşahın qardaşı İskəndərə qarşı mübarizəsi
- 3 Səfəvilərlə münasibətlər
- 4 Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların toqquşması
- 5 Cahanşahın İranı fəth etməsi
- 6 Oğlanları Həsənəli və Pirbudağın Cahanşaha qarşı üsyanı
- 7 Ağqoyunluluların yüksəlməsi və Cahanşahın öldürülməsi
- 8 Yaradıcılığı
- 9 Cahanşahın Divanının tarixçəsi
- 10 Cahanşah hürufiliyin ardıcılı kimi
- 11 Ailəsi
- 12 Mənbə
- 12.1 İstinadlar
- 12.2 Ədəbiyyat
Uşaqlıq və gənclik illəri
Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi 1397-ci ildə Xoy şəhərinin yaxınlığında yerləşən kiçik bir kənddə doğulmuşdur.
Teymurilər və Cəlairilərlə gərgin mübarizədə Qara Yusif Azərbaycandan başqa indiki Ermənistan ərazisi, Şərqi Gürcüstan, Ərəb və fars İraqını və həmçinin digər kiçik malikanələrin ərazilərini öz sərhədləri daxilində birləşdirən nəhəng bir dövlət yaratmağa nail olur. Cahanşah hələ erkən yaşlarından atası Qara Yusifin hərbi yürüşlərində və dövlət idarəçiliyində iştirak edərək həm də yaxşı təhsil almışdır. O öz dövrünün ən savadlı və maarifpərvər hökmdarlarından sayılır. 1420-ci ildə Qara Yusifin ölümündən sonra dövlətin daxilində çəkişmələr başlanır və ölkə parçalanma təhlükəsi ilə üzləşir. Teymurun oğlanları Şahrux və Baysunqur bundan istifadə edərək bir neçə dəfə Azərbaycan üzərinə hücuma keçirlər.
Qara Yusifin oğlanlarından İskəndər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirərək, Şirvana hücum edərkən Şirvanşah I Xəlilullahın köməyinə Şahrux gəlir. Cahanşah da qardaşına qarşı çıxış edir. İskəndər birləşmiş qoşunların təzyiqinə davam gətirməyərək, Şirvandan baş götürüb qaçır. 1435-ci ildə İskəndərin məğlubiyyətindən sonra Şahrux Azərbaycan hakimliyini Cahanşaha tapşırır.
Cahanşahın qardaşı İskəndərə qarşı mübarizəsi
İskəndər növbəti dəfə öz hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədilə Təbrizi tutmaq istəyir, ancaq Cahanşahla Şirvan əmirlərinin birləşmiş qoşunları onun ordusunu darmadağın edirlər. O, Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasına qaçır və burada öz yaxın adamlarının sui-qəsdilə öldürülür və beləliklə Cahanşah Azərbaycanın müstəqil hökmdarı olur. 1440–1441-ci ildə o, Gürcüstan üzərinə uğurlu bir yürüş edir, bir neçə ildən sonra isə ərəb İraqına hücum çəkərək, Bağdadı alır. Bundan sonra kiçik yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzəni İraq hakimi təyin edir. Mosul şəhərini isə qardaşı İskəndərin oğlanları Əlvəndə, Rüstəmə, Tərxana və Mahmuda verir. Qardaşı İskəndərdən fərqli olaraq Teymurilərdən Şahrux və Osmanlı sultanı ilə dostluq siyasəti yeritməklə Cahanşah nəinki Qaraqoyunlu dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa edir, hətta onun ərazisini qonşu torpaqlar hesabına genişləndirir də. Cahanşahla Şahrux arasındakı dostluq qohumluğa keçir. Şahruxun arvadı Gövhərşad bəyim Cahanşahı oğulluğa götürür. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qaraqoyunlular dövləti Teymurilərdən asılı olaraq qalırdı.
Səfəvilərlə münasibətlər
Şeyx İbrahimin hakimliyi dövründə (1424–1447) onun tabeliyində olan şiə əqidəli siyasi-hərbi səfəvi birləşmələrinin Qaraqoyunlulara müttəfiq olduğu aydın sezilir. Belə ki, Metsoflu Tomas adlı erməni tarixçi XV əsrdə yazdığı “Teymur və onun xələflərinin tarixi” əsərində Şeyx İbrahimin də adını çəkir. 1440–1441-ci illərdə Cahanşahın Gürcüstan səfərində Şeyx İbrahimin qaraqoyunlular tərəfindən iştirakını görürük. Tarixci yazır ki, Gürcüstan hökümdarı İsgəndərin Cahanşahı təhqir etməsi və təslim olmaması bu ölkəyə fəlakət gətirdi. Həmçinin erməni tarixçi əsərində maraqlı bir ifadə işlədir:”Budur Türkmənlər!…Biz ermənilər isə həmişə gürcülərə ümid bağlayardıq, kafirlər arasında öyünərdik, lakin bundan sonra məyus olduq və kafirlərin önündə dağılan qaldıq. Peyğəmbərin sözləri yerinə yetdi: insana ümid bağlayan insana lənət gəldi… Çarmıxa çəkilən, kilsə üçün canını verən Rəbb İsa Məsihdən başqa bizə kömək edəcək kimsə yox idi”. Gürcüstanın təslimiyyətindən sonra Şeyx İbrahim Cahanşaha məsləhət gördü ki, kafirlərin dinimizi təhqirlərinə qarşılıq onları vassal etməklə yanaşı, cizyə və xəraca məruz qoysunlar. Bu məsləhət yerinə yetdi. [2] Lakin Səfəvi-qaraqoyunlu münasibətləri Şeyx İbrahimin ölümündən sonra öz axarında getmədi. Belə ki, məşhur Şeyx Cüneydin xalq arasında nüfuzunun artması Cahanşahı narahat edirdi və odur ki, Cahan şah Şeyx Cüneydə qarşı əmisi Şeyx Cəfəri müdafiə etdi. Şeyx Cəfər Səfəviyyə mülkünün de-fakto hakimi kimi qərarlaşsa da, Cahan şahın artan təqiblərindən Şeyx Cüneyd Ərdəbildən Diyarbəkirə getməli oldu. Şeyx Cüneydin şimala olan yürüşləri Cahan şahı qorxutduğundan o, Şirvan Şeyxinə Şeyx Cüneydə qarşı müharibədə hərbi dəstək yolladı. Şeyx Cüneydin blokadaya alınıb öldürülməsi Səfəvi-qaraqoyunlu münasibətlərinə tamamilə son qoymuş oldu.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların toqquşması
Qaraqoyunlu dövləti yalnız 1447-ci ildə Şahrux Xorasanda dünyasını dəyişəndən sonra tam müstəqillik qazanır. Hakimiyyətsizlikdən istifadə edən Cahanşah Sultaniyyə, Qəzvin və Həmədanı Qaraqoyunlu torpağlarına qatır, elə həmin ildə Gürcüstan üzərinə yürüş edir. Bu vaxt İskəndərin oğlu, Mosul hakimi Əlvənd Mirzə Cahanşaha qarşı üsyan qaldırır və ətraf yerləri tutaraq özünü müstəqil elan edir. Bu barədə xəbər çatan kimi Cahanşah Təbrizə qayıdır və öz qoşunlarını Əlvənd Mirzənin üzərinə göndərir. Əlvənd məğlubiyyətə uğrayır və Ağqoyunlu hökmdarı Cahangirin yanına qaçır. Bu isə Cahanşahı məcbur edir ki, öz qoşununu Cahangirin üzərinə yönəltsin. Cahangirin qoşunları əzilir və onun torpaqlarının bir hissəsi Cahanşahın tabeçiliyinə keçir.
Cahanşahın İranı fəth etməsi
1452-ci ildə Cahanşah İranı fəth edir və Fars vilayətinin bir hissəsini tutur. Oğlu Pirbudaqı İsfahan hakimi qoyur. O isə Farsa hücum edərək, Şiraz və Kirmanı tutur. 1453-cü ilin sonunda Cahanşah Pirbudağı Fars hökmdarı təyin edib, özü Təbrizə qayıdır. 1457-ci ildə isə qoşununu Xorasan üzərinə çəkir. O biri il Teymurilərin paytaxtı Heratı tutaraq, Şahruxun məşhur sarayında yerləşir. 1454-cü ildə Bağdadı, öz qardaşı İsfəndiyar Mirzənin oğlu Vələd Mirzədən alır. [3]
Oğlanları Həsənəli və Pirbudağın Cahanşaha qarşı üsyanı
Elə həmin vaxt oğlu Həsənəli özünü sultan elan edərək, Təbrizi ələ keçirir. Azərbaycana dönən Cahanşah üsyançılarla sərt rəftar edir. Yalnız anasının himayədarlığı Həsənəlini edam cəzasından qurtarır. Ölkədən sürgün edilmiş Həsənəli atasının düşməni Uzun həsənin düşərgəsinə, buradan isə qardaşı Pirbudağın yanına Şiraza gəlir. Qardaşlar birləşib, Cahanşaha tabe olmadıqlarını elan edirlər. Bunu eşidən sultan 1462–1463-cü ildə Şirazı mühasirəyə alaraq, işğal edir. Anaları bu dəfə də qardaşları xilas edir. Bundan sonra Cahanşah dövlət idarəçiliyini oğlanları arasında bölüşdürür. Pirbudağa Bağdad, Mirzə Yusifə Fars, Qasımbəyə isə Kirman düşür. Həsənəli isə həbs olunur. [3]
Pirbudaq yenidən üsyan etsə də bu dəfə Cahanşah oğlu Mirzə Məhəmmədi 1466-cı ildə Pirbudağın paytaxt elan etdiyi Bağdada göndərdi və Pirbudaq qardaşı tərəfindən edam olundu.
Ağqoyunluluların yüksəlməsi və Cahanşahın öldürülməsi
Həmin vaxtlarda gün-gündən möhkəmlənən və sərkərdə və siyasi xadim Uzun Həsənin idarə etdiyi Ağqoyunlu dövləti formalaşırdı. Uzun Həsən tez-tez Cahanşahdan vassal asılılığında olan torpaqlara hücum çəkirdi. 1458-ci ildə o, Gürcüstana yürüş edir.
Göy məsciddə Cahan şahın məzarı
Bu arada Uzun Həsən Gürcüstan üzərinə yeni bir hücuma keçir və Ərzurumu tutur. Onun fəallaşdığını görən Cahanşah Osmanlı sultanının məsləhəti ilə qəti qərar verir. Qoşun toplayaraq, onu Ağqoyunluların paytaxtı Diyarbəkirə yönəldir. Lakin yaxın adamlarının təkidi ilə o, döyüşə girmir və qoşunu qışlamağa göndərir. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin yazında Muş düzənliyində qəflətən Cahanşahın qoşunlarına hücum çəkir və onu məğlub edir. Az sonra o, qoşunlarından xəbərsiz halda (Səncəq) Çubuqcur adlanan yerdə əyanları ilə ziyafət keçirən Cahanşahın üzərinə yeriyir və İskəndər adlı bir döyüşçü Cahanşahı öldürür.
Bu hadisə 1467-ci ilin 4 oktyabrında baş verir. Cahanşahın cəsədini Təbrizə gətirir və onu özünün tikdirdiyi Göy məsciddə dəfn edirlər. Bir neçə şair Cahanşaha mərsiyələr də söyləyir. Qaraqoyunlu dövləti özünün 58-ci ilində beləcə məhv olur və Azərbaycan tarixində mühüm yer tutmuş oğullardan birinin ömrü beləcə gözlənilmədən kəsilir. Bu elə bir şəxsiyyət idi ki, özündə dövlət xadimi, diplomat, sərkərdə və şairə məxsus ən gözəl keyfiyyətləri birləşdirmişdi.
Cahanşah ticarət, sənətkarlıq, elm, incəsənət və mədəniyyətin inkişafı naminə çox işlər görmüşdür. Onun hakimiyyəti illərində Naxçıvan, Gəncə və xüsusilə də Təbriz kimi iri şəhərlərimiz çiçəklənmişdi. Onun əmri ilə 1456-cı ildə Təbriz şəhərində Azərbaycanın ən məşhur memarlıq abidələrindən olan Göy məscid tikilir. Bundan əlavə həmin dövrdə bir ucdan ictimai və yaşayış binaları da tikilir.
Göy məscidin mərmərdən qurulmuş banası qeyri-adi dərəcədə gözəl, parlaq və rənkarənk kaşı ilə bəzədilmişdi ki, bunun da Azərbaycan memarlığında indiyə qədər bənzəri yoxdur. Bütün bunlardan başqa Cahanşahın Azərbaycan poeziyası tarixində də mühüm xidmətləri vardır və bunlar üzərində xüsusi dayanmağa dəyər.
Yaradıcılığı
Doğma Azərbaycan türkcəsində gözəl şerlər yazmış Cahanşah ədəbiyyat tariximizdə “Həqiqi” təxəllüsü ilə tanınır. Yüksək təhsil görmüş Həqiqi Azərbaycan türkcəsi və fars dilində gözəl qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazırdı. O, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd idi və özünü Nəsimi məktəbinin ardıcılı hesab edirdi. Həqiqi dahi fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayırdı. Cami onun “Divan”ının bədii və mənəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Öz şerlərindən birində o, bu divanı “xəzinə” adlandırmışdı.
Cahanşahın Divanının tarixçəsi
“Divan”ının macərası da şairin həyatı qədər maraq doğurur. Tədqiqatçılar uzun müddət həmin divandan xəbərsiz olduqlarından onu itmiş zənn etmişdilər. Və yalnız 1961-ci ildə əlyazmanın sirri açıldı. Məlum oldu ki, Həqiqinin “Divan”ı uzun müddət İstanbulda, türk sultanlarının saray kitabxanasında saxlanılıb. Sultan Əbdülhəmidin dövründə əlyazma kitabxanadan itmiş, bir müddət sonra isə Misirdə, İskəndəriyyə kitabxanasında tapılmışdır. Lakin sonradan buradan da yoxa çıxaraq, dünyanı gəzə-gəzə Londona gəlib çıxmışdır. Məşhur şərqşünas alim Vladimir Minorski onunla burada tanış olub. Lakin əlyazma burada da qalmır. Nyu-Yorka, erməni kolleksiyaçısı Arutyun Qazaryanın şəxsi arxivinə düşən əlyazma buradakı başqa əsərlər kimi, onun vəsiyyətinə əsasən, İrəvan Universitetinə gətirilir. Azərbaycan alimi Lətif Hüseynzadə “Divan”ı burada tapmış və işləyərək, dərc etdirmişdir. Cahanşahın ən yeni əlyazma Divanını Firuz Refahi Ələmdari Tehran Universitetinin mərkəzi kitabxanasında tapıb və Tehranda nəşr edibdir. Bu əlyazma hazırda aşkar olunan əlyazmaların arasında ən mükəmməli sayılır. [4]
Cahanşah hürufiliyin ardıcılı kimi
Həqiqi şərq fəlsəfəsinə də dərindən bələd idi. Şah olmasına baxmayaraq, o, Nəimi və Nəsiminin təbliğ etdiyi hürufiliyin fəal ardıcıllarından idi:
Vüsalını diləram kam ilən ze fəzli-ilah Məni-şikəstəyə kami-vüsal beylə gərək.
Azərbaycan hürufizminin tədqiqatçısı Zümrüd Quluzadənin yazdığı kimi,
“Həqiqinin poeziyası öz formasına görə, tamamilə hürufi mahiyyətdədir. O, dəfələrlə hərflərin insan əməllərində, xüsusən də onun sifətində əks olunduğunu yazır. İnsan və onun surəti Quranı və Quran ayələrini təcəssüm etdirir:
Ey xətin səbül-məsani, vey ləbin mai-təhur, Vey cəmalın pərtövindən sərbəsər aləmdə nur.
Yaradıcılığının aşkar hürufi mahiyyəti daşımasına baxmayaraq, maraqlıdır ki, Cahanşah Təbrizdə Nəiminin qızı başda olmaqla 500 hürufi edam etdirmişdi. Buradan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Həqiqini hürufizmə cəlb edən ya münasib poetik formalar, ya da bəzi hürufilərin yeritdiyi siyasətdə Teymurilərin əleyhinə yönəlmiş istiqamət olmuşdur.
1420-ci ildə Trabzon imperatoru IV Aleksios Komnenosun qızı ilə evlənmişdi. [5] Tağəddin Rəcəb ibn Əfridunun qızı Canbəyim xanımla da evlənmişdi. Qızı Salehə xatun onun ölümündən sonra Təbrizdə qalmağa davam etmişdi. Digər qızının adı Həbibə olmuşdur. Canbəyim xatun ögey oğlu Həsənəli tərəfindən öldürülmüşdür.
Cahanşahın beş oğlu vardı:
- Pirbudaq — Əmisi Pirbudaqla qarışdırılmamalıdır. İsfahan hakimi idi.
- Həsənəli
- Qasımbəy
- Mirzə Məhəmməd — Pirbudaqı edam etmiş, özü də Uzun Həsən tərəfindən edam olunmuşdur.
- Mirzə Yusif — Uzun Həsən tərəfindən kor edilmişdir. Həsənəlinin ölümündən sonra Pirəli bəy Baharlı tərəfindən müvəqqəti hökmdar elan edilmiş, lakin Uğurlu Məhəmməd tərəfindən 22 oktyabr 1469-cu ildə edam edilmişdir.
İstinadlar
- ↑”Xaqan Balayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən. “Elm və həyat”, 2002″ (PDF) . 2013-10-20 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2012-03-16 .
- ↑ Metsoflu Tovma, Patmaqrutyun (Levon Xaçikyan redaktəsilə) — Yerevan, Mağağat nəşri, 1999, səh 207–208
- ↑ 12 The Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs (Turkmenica, 10) — V. Minorsky — Vol. 17, No. 1 (1955), pp. 50–73
- ↑ Firuz Refahi Ələmdari, Mirza Cahanşah Həqiqi-Farsca-Türkcə divani, Tehran, Firuzan nəşriyyati,2001
- ↑ William Miller (“The Chronology of Trebizond”Arxivləşdirilib 2021-07-07 at the Wayback Machine, The English Historical Review, 38 (1923), səh.80)
Cahanşah Həqiqi
Görkəmli dövlət xadimi, şair, hürufi fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi 1397-ci ildə Xoy şəhərinin yaxınlığında yerləşən kiçik bir kənddə doğulmuşdur. Cahanşah Azərbaycan Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu idi.
Uşaqlıq və gənclik illəri
Teymurilər və Cəlairilərlə gərgin mübarizədə Qara Yusif Azərbaycandan başqa Ermənistan, Şərqi Gürcüstan, Ərəb və fars İraqını və həmçinin digər kiçik malikanələrin ərazilərini öz sərhədləri daxilində birləşdirən nəhəng bir dövlət yaratmağa nail olur. Cahanşah hələ erkən yaşlarından atası Qara Yusifin hərbi yürüşlərində və dövlət idarəçiliyində iştirak edərək həm də yaxşı təhsil almışdır. O öz dövrünün ən savadlı və maarifpərvər hökmdarlarından sayılır. 1420-ci ildə Qara Yusifin ölümündən sonra dövlətin daxilində çəkişmələr başlanır və ölkə parçalanma təhlükəsi ilə üzləşir. Teymurun oğlanları Şahrux və Baysunqur bundan istifadə edərək bir neçə dəfə Azərbaycan üzərinə hücuma keçirlər.
Qara Yusifin oğlanlarından İskəndər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirərək, Şirvana hücum edərkən Şirvanşah I Xəlilullahın köməyinə Şahrux gəlir. Cahanşah da qardaşına qarşı çıxış edir. İskəndər birləşmiş qoşunların təzyiqinə davam gətirməyərək, Şirvandan baş götürüb qaçır. 1435-ci ildə İskəndərin məğlubiyyətindən sonra Şahrux Azərbaycan hakimliyini Cahanşaha tapşırır.
Cahanşahın qardaşı İskəndərə qarşı mübarizəsi
İskəndər növbəti dəfə öz hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədilə Təbrizi tutmaq istəyir, ancaq Cahanşahla Şirvan əmirlərinin birləşmiş qoşunları onun ordusunu darmadağın edirlər. O, Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasına qaçır və burada öz yaxın adamlarının sui-qəsdilə öldürülür və beləliklə Cahanşah Azərbaycanın müstəqil hökmdarı olur. 1440-1441 -ci ildə o, Gürcüstan üzərinə uğurlu bir yürüş edir, bir neçə ildən sonra isə ərəb İraqına hücum çəkərək, Bağdadı alır. Bundan sonra kiçik yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzəni İraq hakimi təyin edir. Mosul şəhərini isə qardaşı İskəndərin oğlanları Əlvəndə, Rüstəmə, Tərxana və Mahmuda verir. Qardaşı İskəndərdən fərqli olaraq Teymurilərdən Şahrux və Osmanlı sultanı ilə dostluq siyasəti yeritməklə Cahanşah nəinki Qaraqoyunlular dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa edir, hətta onun ərazisini qonşu torpaqlar hesabına genişləndirir də. Cahanşahla Şahrux arasındakı dostluq qohumluğa keçir. Şahruxun arvadı Gövhərşad bəyim Cahanşahı oğulluğa götürür. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qaraqoyunlular dövləti Teymurilərdən asılı olaraq qalırdı.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların ilk toqquşası
Qaraqoyunlular dövləti yalnız 1447-ci ildə Şahrux Xorasanda dünyasını dəyişəndən sonra tam müstəqillik qazanır. Hakimiyyətsizlikdən istifadə edən Cahanşah Sultaniyyə, Qəzvin və Həmədanı Qaraqoyunlu torpağlarına qatır, elə həmin ildə Gürcüstan üzərinə yürüş edir. Bu vaxt İskəndərin oğlu, Mosul hakimi Əlvənd Mirzə Cahanşaha qarşı üsyan qaldırır və ətraf yerləri tutaraq özünü müstəqil elan edir. Bu barədə xəbər çatan kimi Cahanşah Təbrizə qayıdır və öz qoşunlarını Əlvənd Mirzənin üzərinə göndərir. Əlvənd məğlubiyyətə uğrayır və Ağqoyunlu hökmdarı Cahangirin yanına qaçır. Bu isə Cahanşahı məcbur edir ki, öz qoşununu Cahangirin üzərinə yönəltsin. Cahangirin qoşunları əzilir və onun torpaqlarının bir hissəsi Cahanşahın tabeçiliyinə keçir.
Cahanşahın İranı fəthi
Cahanşahın beş oğlu vardı: Pirbudaq, Həsənəli, Qasımbəy, Mirzə Məhəmməd və Mirzə Yusif. Onlar hakimiyyət uğrunda mübarizədə atalarına hər cür kömək edir, lakin eyni zamanda bir neçə dəfə atalarından ayrılmağa və müstəqil olmağa da cəhd göstərirlər. [1452]]-ci ildə Cahanşah İranı fəth edir və Fars vilayətinin bir hissəsini tutur. Oğlu Pirbudaqı İsfahan hakimi qoyur. O isə Farsa hücum edərək, Şiraz və Kirmanı tutur. 1453-cü ilin sonunda Cahanşah Pirbudağı Fars hökmdarı təyin edib, özü Təbrizə qayıdır. 1457-ci ildə isə qoşununu Xorasan üzərinə çəkir. O biri il Teymurilərin paytaxtı Heratı tutaraq, Şahruxun məşhur sarayında yerləşir.
Oğlanları Həsənəli və Pirbudağın Cahanşaha qarşı üsyanı
Elə həmin vaxt oğlu Həsənəli özünü sultan elan edərək, Təbrizi ələ keçirir. Azərbaycana dönən Cahanşah üsyançılarla sərt rəftar edir. Yalnız anasının himayədarlığı Həsənəlini edam cəzasından qurtarır. Ölkədən sürgün edilmiş Həsənəli atasının düşməni Uzun həsənin düşərgəsinə, buradan isə qardaşı Pirbudağın yanına Şiraza gəlir. Qardaşlar birləşib, Cahanşaha tabe olmadıqlarını elan edirlər. Bunu eşidən sultan 1462-1463-cü ildə Şirazı mühasirəyə alaraq, işğal edir. Anaları bu dəfə də qardaşları xilas edir. Bundan sonra Cahanşah dövlət idarəçiliyini oqlanları arasında bölüşdürür. Pirbudağa Bağdad, Mirzə Yusifə Fars, Qasımbəyə isə Kirman düşür.
Pirbudaq yenidən üsyan edib sultanlıq eşqi ilə atasının üzünə ağ olur. Cahanşah 1466-cı ildə Pirbudağın paytaxt elan etdiyi Bağdadı tutur və bu dəfə aman
Ağqoyunluluların yüksəlməsi və Cahanşahın öldürülməsi
Həmin vaxtlarda gün-gündən möhkəmlənən və görkəmli sərkərdə və siyasi xadim Uzun Həsənin idarə etdiyi ]]Ağqoyunlu dövləti]] formalaşırdı. Uzun Həsən tez-tez Cahanşahdan vassal asılılığında olan torpaqlara hücum çəkirdi. 1458-ci ildə o, Gürcüstana yürüş edir. Ərdəbil hakimlərinin də fəallığı artmaqda idi. Şah İsmayılın babası, məşhur Şeyx Cüneydin xalq arasında nüfuzunun artması Cahanşahı narahat edirdi və odur ki, onu Ərdəbildən Diyarbəkirə sürgünə yollayır.
Göy məsciddə Cahan şahın məzarıÜstündən dörd il keçəndən sonra şeyx Ərdəbilə gəlir və Şirvanşah Xəlilullahla döyüşdə öldürülür. Bu arada Uzun Həsən Gürcüstan üzərinə yeni bir hücuma keçir və Ərzurumu tutur. Onun fəallaşdığını görən Cahanşah Osmanlı sultanının məsləhəti ilə qəti qərar verir. Qoşun toplayaraq, onu Ağqoyunluların paytaxtı Diyarbəkirə yönəldir. Lakin yaxın adamlarının təkidi ilə o, döyüşə girmir və qoşunu qışlamağa göndərir. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin yazında Ermənistanın cənubundakı Muş düzənliyində qəflətən Cahanşahın qoşunlarına hücum çəkir və onu məğlub edir. Az sonra o, qoşunlarından xəbərsiz halda (Səncəq) Çubuqcur adlanan yerdə əyanları ilə ziyafət keçirən Cahanşahın üzərinə yeriyir və İskəndər adlı bir döyüşçü Cahanşahı öldürür.
Bu hadisə 1467-ci ilin 4 oktyabrında baş verir. Cahanşahın cəsədini Təbrizə gətirir və onu özünün tikdirdiyi Göy məsciddə (Göy məscid (Təbriz))dəfn edirlər. Bir neçə şair Cahanşaha mərsiyələr də söyləyir. Qaraqoyunlu dövləti özünün 58-ci ilində beləcə məhv olur və Azərbaycan tarixində mühüm yer tutmuş görkəmli oğullardan birinin ömrü beləcə gözlənilmədən kəsilir. Bu elə bir şəxsiyyət idi ki, özündə dövlət xadimi, diplomat, sərkərdə və şairə məxsus ən gözəl keyfiyyətləri birləşdirmişdi.
Cahanşah ticarət, sənətkarlıq, elm, incəsənət və mədəniyyətin inkişafı naminə çox işlər görmüşdür. Onun hakimiyyəti illərində Naxçıvan, Gəncə və xüsusilə də Təbriz kimi iri şəhərlərimiz çiçəklənmişdi. Onun əmri ilə 1456-cı ildə Təbriz şəhərində Azərbaycanın ən məşhur memarlıq abidələrindən olan Göy məscid (Təbriz) tikilir. Bundan əlavə həmin dövrdə bir ucdan ictimai və yaşayış binaları da tikilir.
Göy məscid (Təbriz) in mərmərdən qurulmuş banası qeyri-adi dərəcədə gözəl, parlaq və rənkarənk kaşı ilə bəzədilmişdi ki, bunun da Azərbaycan memarlığında indiyə qədər bənzəri yoxdur. Bütün bunlardan başqa Cahanşahın Azərbaycan poeziyası tarixində də mühüm xidmətləri vardır və bunlar üzərində xüsusi dayanmağa dəyər.
Doğma Azərbaycan türkcəsində gözəl şerlər yazmış Cahanşah ədəbiyyat tariximizdə “Həqiqi” təxəllüsü ilə tanınır. Yüksək təhsil görmüş Həqiqi Azərbaycan türkcəsi və fars dilində gözəl qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazırdı. O, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd idi və özünü Nəsimi məktəbinin ardıcılı hesab edirdi. Həqiqi dahi fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayırdı. Cami onun “Divan”ının bədii və mənəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Öz şerlərindən birində o, bu divanı “xəzinə” adlandırmışdı.
Cahanşahın Divanının tarixçəsi
“Divan”ının macərası da şairin həyatı qədər maraq doğurur. Tədqiqatçılar uzun müddət həmin divandan xəbərsiz olduqlarından onu itmiş zənn etmişdilər. Və yalnız 1961-ci ildə əlyazmanın sirri açıldı. Məlum oldu ki, Həqiqinin “Divan”ı uzun müddət İstanbulda, türk sultanlarının saray kitabxanasında saxlanılıb. Sultan Əbdülhəmidin dövründə əlyazma kitabxanadan itmiş, bir müddət sonra isə Misirdə, İskəndəriyyə kitabxanasında tapılmışdır. Lakin sonradan buradan da yoxa çıxaraq, dünyanı gəzə-gəzə Londona gəlib çıxmışdır. Məşhur şərqşünas alim Minorski onunla burada tanış olub. Lakin əlyazma burada da qalmır. Nyu-Yorka, erməni kolleksiyaçısı Arutyun Qazaryanın şəxsi arxivinə düşən əlyazma buradakı başqa əsərlər kimi, onun vəsiyyətinə əsasən, İrəvan Universitetinə gətirilir. Azərbaycan alimi Lətif Hüseynzadə “Divan”ı burada tapmış və işləyərək, dərc etdirmişdir.
Cahanşah hürufiliyin ardıcılı kimi
Həqiqi şərq fəlsəfəsinə də dərindən bələd idi. Şah olmasına baxmayaraq, o, Nəimi və Nəsiminin təbliğ etdiyi hürufiliyin fəal ardıcıllarından idi:
Vüsalını diləram kam ilən ze fəzli-ilah
Məni-şikəstəyə kami-vüsal beylə gərək.Azərbaycan hürufizminin tədqiqatçısı Zümrüd Quluzadənin yazdığı kimi, “Həqiqinin poeziyası öz formasına görə, tamamilə hürufi mahiyyətdədir. O, dəfələrlə hərflərin insan əməllərində, xüsusən də onun sifətində əks olunduğunu yazır. İnsan və onun surəti Quranı və Quran ayələrini təcəssüm etdirir:
Ey xətin səbül-məsani, vey ləbin mai-təhur,
Vey cəmalın pərtövindən sərbəsər aləmdə nur.Yaradıcılığının aşkar hürufi mahiyyəti daşımasına baxmayaraq, maraqlıdır ki, Cahanşah Təbrizdə Nəiminin qızı başda olmaqla 500 hürufi edam etdirmişdi. Buradan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Həqiqini hürufizmdə cəlb edən ya münasib poetik formalar, yaxud da bəzi hürufilərin yeritdiyi siyasətdə Teymurilərin əleyhinə yönəlmiş istiqamət olmuşdur.
Cahanşah
Cahan şah (tam adı: Müzəffərəddin Cahan ibn Yusif) — dövlət xadimi, şair, hürufi fəlsəfəsinin tanınmış nümayəndəsi. Cahan şah Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusifin üçüncü oğlu idi. “Həqiqi” təxəllüsü ilə Azərbaycanca şeirlər yazmışdır [1] .
- Pirbudaq,
- Həsənəli,
- Hüseynəli,
- Mirzə Yusif,
- Qasim bəy
- Salehə xatun
- Həbibə xatun və digər iki qızı
Mündəricat
- 1 Uşaqlıq və gənclik illəri
- 2 Cahanşahın qardaşı İskəndərə qarşı mübarizəsi
- 3 Səfəvilərlə münasibətlər
- 4 Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların toqquşması
- 5 Cahanşahın İranı fəth etməsi
- 6 Oğlanları Həsənəli və Pirbudağın Cahanşaha qarşı üsyanı
- 7 Ağqoyunluluların yüksəlməsi və Cahanşahın öldürülməsi
- 8 Yaradıcılığı
- 9 Cahanşahın Divanının tarixçəsi
- 10 Cahanşah hürufiliyin ardıcılı kimi
- 11 Ailəsi
- 12 Mənbə
- 12.1 İstinadlar
- 12.2 Ədəbiyyat
Uşaqlıq və gənclik illəri
Müzəffərəddin Cahanşah Həqiqi 1397-ci ildə Xoy şəhərinin yaxınlığında yerləşən kiçik bir kənddə doğulmuşdur.
Teymurilər və Cəlairilərlə gərgin mübarizədə Qara Yusif Azərbaycandan başqa indiki Ermənistan ərazisi, Şərqi Gürcüstan, Ərəb və fars İraqını və həmçinin digər kiçik malikanələrin ərazilərini öz sərhədləri daxilində birləşdirən nəhəng bir dövlət yaratmağa nail olur. Cahanşah hələ erkən yaşlarından atası Qara Yusifin hərbi yürüşlərində və dövlət idarəçiliyində iştirak edərək həm də yaxşı təhsil almışdır. O öz dövrünün ən savadlı və maarifpərvər hökmdarlarından sayılır. 1420-ci ildə Qara Yusifin ölümündən sonra dövlətin daxilində çəkişmələr başlanır və ölkə parçalanma təhlükəsi ilə üzləşir. Teymurun oğlanları Şahrux və Baysunqur bundan istifadə edərək bir neçə dəfə Azərbaycan üzərinə hücuma keçirlər.
Qara Yusifin oğlanlarından İskəndər Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirərək, Şirvana hücum edərkən Şirvanşah I Xəlilullahın köməyinə Şahrux gəlir. Cahanşah da qardaşına qarşı çıxış edir. İskəndər birləşmiş qoşunların təzyiqinə davam gətirməyərək, Şirvandan baş götürüb qaçır. 1435-ci ildə İskəndərin məğlubiyyətindən sonra Şahrux Azərbaycan hakimliyini Cahanşaha tapşırır.
Cahanşahın qardaşı İskəndərə qarşı mübarizəsi
İskəndər növbəti dəfə öz hakimiyyətini bərqərar etmək məqsədilə Təbrizi tutmaq istəyir, ancaq Cahanşahla Şirvan əmirlərinin birləşmiş qoşunları onun ordusunu darmadağın edirlər. O, Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasına qaçır və burada öz yaxın adamlarının sui-qəsdilə öldürülür və beləliklə Cahanşah Azərbaycanın müstəqil hökmdarı olur. 1440-1441 -ci ildə o, Gürcüstan üzərinə uğurlu bir yürüş edir, bir neçə ildən sonra isə ərəb İraqına hücum çəkərək, Bağdadı alır. Bundan sonra kiçik yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzəni İraq hakimi təyin edir. Mosul şəhərini isə qardaşı İskəndərin oğlanları Əlvəndə, Rüstəmə, Tərxana və Mahmuda verir. Qardaşı İskəndərdən fərqli olaraq Teymurilərdən Şahrux və Osmanlı sultanı ilə dostluq siyasəti yeritməklə Cahanşah nəinki Qaraqoyunlu dövlətinin əvvəlki sərhədlərini bərpa edir, hətta onun ərazisini qonşu torpaqlar hesabına genişləndirir də. Cahanşahla Şahrux arasındakı dostluq qohumluğa keçir. Şahruxun arvadı Gövhərşad bəyim Cahanşahı oğulluğa götürür. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qaraqoyunlular dövləti Teymurilərdən asılı olaraq qalırdı.
Səfəvilərlə münasibətlər
Şeyx İbrahimin hakimliyi dövründə (1424-1447) onun tabeliyində olan şiə əqidəli siyasi-hərbi səfəvi birləşmələrinin Qaraqoyunlulara müttəfiq olduğu aydın sezilir. Belə ki, Metsoflu Tomas adlı erməni tarixçi XV əsrdə yazdığı “Teymur və onun xələflərinin tarixi” əsərində Şeyx İbrahimin də adını çəkir. 1440-1441-ci illərdə Cahanşahın Gürcüstan səfərində Şeyx İbrahimin qaraqoyunlular tərəfindən iştirakını görürük. Tarixci yazır ki, Gürcüstan hökümdarı İsgəndərin Cahanşahı təhqir etməsi və təslim olmaması bu ölkəyə fəlakət gətirdi. Həmçinin erməni tarixçi əsərində maraqlı bir ifadə işlədir:”Budur Türkmənlər. Biz ermənilər isə həmişə gürcülərə ümid bağlayardıq, kafirlər arasında öyünərdik, lakin bundan sonra məyus olduq və kafirlərin önündə dağılan qaldıq. Peyğəmbərin sözləri yerinə yetdi: insana ümid bağlayan insana lənət gəldi. Çarmıxa çəkilən, kilsə üçün canını verən Rəbb İsa Məsihdən başqa bizə kömək edəcək kimsə yox idi”. Gürcüstanın təslimiyyətindən sonra Şeyx İbrahim Cahanşaha məsləhət gördü ki, kafirlərin dinimizi təhqirlərinə qarşılıq onları vassal etməklə yanaşı, cizyə və xəraca məruz qoysunlar. Bu məsləhət yerinə yetdi. [2] Lakin Səfəvi-qaraqoyunlu münasibətləri Şeyx İbrahimin ölümündən sonra öz axarında getmədi. Belə ki, məşhur Şeyx Cüneydin xalq arasında nüfuzunun artması Cahanşahı narahat edirdi və odur ki, Cahan şah Şeyx Cüneydə qarşı əmisi Şeyx Cəfəri müdafiə etdi. Şeyx Cəfər Səfəviyyə mülkünün de-fakto hakimi kimi qərarlaşsa da, Cahan şahın artan təqiblərindən Şeyx Cüneyd Ərdəbildən Diyarbəkirə getməli oldu. Şeyx Cüneydin şimala olan yürüşləri Cahan şahı qorxutduğundan o, Şirvan Şeyxinə Şeyx Cüneydə qarşı müharibədə hərbi dəstək yolladı. Şeyx Cüneydin blokadaya alınıb öldürülməsi Səfəvi-qaraqoyunlu münasibətlərinə tamamilə son qoymuş oldu.
Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların toqquşması
Qaraqoyunlu dövləti yalnız 1447-ci ildə Şahrux Xorasanda dünyasını dəyişəndən sonra tam müstəqillik qazanır. Hakimiyyətsizlikdən istifadə edən Cahanşah Sultaniyyə, Qəzvin və Həmədanı Qaraqoyunlu torpağlarına qatır, elə həmin ildə Gürcüstan üzərinə yürüş edir. Bu vaxt İskəndərin oğlu, Mosul hakimi Əlvənd Mirzə Cahanşaha qarşı üsyan qaldırır və ətraf yerləri tutaraq özünü müstəqil elan edir. Bu barədə xəbər çatan kimi Cahanşah Təbrizə qayıdır və öz qoşunlarını Əlvənd Mirzənin üzərinə göndərir. Əlvənd məğlubiyyətə uğrayır və Ağqoyunlu hökmdarı Cahangirin yanına qaçır. Bu isə Cahanşahı məcbur edir ki, öz qoşununu Cahangirin üzərinə yönəltsin. Cahangirin qoşunları əzilir və onun torpaqlarının bir hissəsi Cahanşahın tabeçiliyinə keçir.
Cahanşahın İranı fəth etməsi
1452-ci ildə Cahanşah İranı fəth edir və Fars vilayətinin bir hissəsini tutur. Oğlu Pirbudaqı İsfahan hakimi qoyur. O isə Farsa hücum edərək, Şiraz və Kirmanı tutur. 1453-cü ilin sonunda Cahanşah Pirbudağı Fars hökmdarı təyin edib, özü Təbrizə qayıdır. 1457-ci ildə isə qoşununu Xorasan üzərinə çəkir. O biri il Teymurilərin paytaxtı Heratı tutaraq, Şahruxun məşhur sarayında yerləşir. 1454-cü ildə Bağdadı, öz qardaşı İsfəndiyar Mirzənin oğlu Vələd Mirzədən alır. [3]
Oğlanları Həsənəli və Pirbudağın Cahanşaha qarşı üsyanı
Elə həmin vaxt oğlu Həsənəli özünü sultan elan edərək, Təbrizi ələ keçirir. Azərbaycana dönən Cahanşah üsyançılarla sərt rəftar edir. Yalnız anasının himayədarlığı Həsənəlini edam cəzasından qurtarır. Ölkədən sürgün edilmiş Həsənəli atasının düşməni Uzun həsənin düşərgəsinə, buradan isə qardaşı Pirbudağın yanına Şiraza gəlir. Qardaşlar birləşib, Cahanşaha tabe olmadıqlarını elan edirlər. Bunu eşidən sultan 1462-1463-cü ildə Şirazı mühasirəyə alaraq, işğal edir. Anaları bu dəfə də qardaşları xilas edir. Bundan sonra Cahanşah dövlət idarəçiliyini oğlanları arasında bölüşdürür. Pirbudağa Bağdad, Mirzə Yusifə Fars, Qasımbəyə isə Kirman düşür. Həsənəli isə həbs olunur. [3]
Pirbudaq yenidən üsyan etsə də bu dəfə Cahanşah oğlu Mirzə Məhəmmədi 1466-cı ildə Pirbudağın paytaxt elan etdiyi Bağdada göndərdi və Pirbudaq qardaşı tərəfindən edam olundu.
Ağqoyunluluların yüksəlməsi və Cahanşahın öldürülməsi
Həmin vaxtlarda gün-gündən möhkəmlənən və görkəmli sərkərdə və siyasi xadim Uzun Həsənin idarə etdiyi Ağqoyunlu dövləti formalaşırdı. Uzun Həsən tez-tez Cahanşahdan vassal asılılığında olan torpaqlara hücum çəkirdi. 1458-ci ildə o, Gürcüstana yürüş edir.
Göy məsciddə Cahan şahın məzarı
Bu arada Uzun Həsən Gürcüstan üzərinə yeni bir hücuma keçir və Ərzurumu tutur. Onun fəallaşdığını görən Cahanşah Osmanlı sultanının məsləhəti ilə qəti qərar verir. Qoşun toplayaraq, onu Ağqoyunluların paytaxtı Diyarbəkirə yönəldir. Lakin yaxın adamlarının təkidi ilə o, döyüşə girmir və qoşunu qışlamağa göndərir. Bundan istifadə edən Uzun Həsən 1467-ci ilin yazında Muş düzənliyində qəflətən Cahanşahın qoşunlarına hücum çəkir və onu məğlub edir. Az sonra o, qoşunlarından xəbərsiz halda (Səncəq) Çubuqcur adlanan yerdə əyanları ilə ziyafət keçirən Cahanşahın üzərinə yeriyir və İskəndər adlı bir döyüşçü Cahanşahı öldürür.
Bu hadisə 1467-ci ilin 4 oktyabrında baş verir. Cahanşahın cəsədini Təbrizə gətirir və onu özünün tikdirdiyi Göy məsciddə dəfn edirlər. Bir neçə şair Cahanşaha mərsiyələr də söyləyir. Qaraqoyunlu dövləti özünün 58-ci ilində beləcə məhv olur və Azərbaycan tarixində mühüm yer tutmuş görkəmli oğullardan birinin ömrü beləcə gözlənilmədən kəsilir. Bu elə bir şəxsiyyət idi ki, özündə dövlət xadimi, diplomat, sərkərdə və şairə məxsus ən gözəl keyfiyyətləri birləşdirmişdi.
Cahanşah ticarət, sənətkarlıq, elm, incəsənət və mədəniyyətin inkişafı naminə çox işlər görmüşdür. Onun hakimiyyəti illərində Naxçıvan, Gəncə və xüsusilə də Təbriz kimi iri şəhərlərimiz çiçəklənmişdi. Onun əmri ilə 1456-cı ildə Təbriz şəhərində Azərbaycanın ən məşhur memarlıq abidələrindən olan Göy məscid tikilir. Bundan əlavə həmin dövrdə bir ucdan ictimai və yaşayış binaları da tikilir.
Göy məscidin mərmərdən qurulmuş banası qeyri-adi dərəcədə gözəl, parlaq və rənkarənk kaşı ilə bəzədilmişdi ki, bunun da Azərbaycan memarlığında indiyə qədər bənzəri yoxdur. Bütün bunlardan başqa Cahanşahın Azərbaycan poeziyası tarixində də mühüm xidmətləri vardır və bunlar üzərində xüsusi dayanmağa dəyər.
Yaradıcılığı
Doğma Azərbaycan türkcəsində gözəl şerlər yazmış Cahanşah ədəbiyyat tariximizdə “Həqiqi” təxəllüsü ilə tanınır. Yüksək təhsil görmüş Həqiqi Azərbaycan türkcəsi və fars dilində gözəl qəzəllər, məsnəvi və rübailər yazırdı. O, Şərq ədəbiyyatına dərindən bələd idi və özünü Nəsimi məktəbinin ardıcılı hesab edirdi. Həqiqi dahi fars şairi Əbdürrəhman Cami ilə dostluq münasibəti saxlayırdı. Cami onun “Divan”ının bədii və mənəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirirdi. Öz şerlərindən birində o, bu divanı “xəzinə” adlandırmışdı.
Cahanşahın Divanının tarixçəsi
“Divan”ının macərası da şairin həyatı qədər maraq doğurur. Tədqiqatçılar uzun müddət həmin divandan xəbərsiz olduqlarından onu itmiş zənn etmişdilər. Və yalnız 1961-ci ildə əlyazmanın sirri açıldı. Məlum oldu ki, Həqiqinin “Divan”ı uzun müddət İstanbulda, türk sultanlarının saray kitabxanasında saxlanılıb. Sultan Əbdülhəmidin dövründə əlyazma kitabxanadan itmiş, bir müddət sonra isə Misirdə, İskəndəriyyə kitabxanasında tapılmışdır. Lakin sonradan buradan da yoxa çıxaraq, dünyanı gəzə-gəzə Londona gəlib çıxmışdır. Məşhur şərqşünas alim Minorski onunla burada tanış olub. Lakin əlyazma burada da qalmır. Nyu-Yorka, erməni kolleksiyaçısı Arutyun Qazaryanın şəxsi arxivinə düşən əlyazma buradakı başqa əsərlər kimi, onun vəsiyyətinə əsasən, İrəvan Universitetinə gətirilir. Azərbaycan alimi Lətif Hüseynzadə “Divan”ı burada tapmış və işləyərək, dərc etdirmişdir. Cahanşahın ən yeni əlyazma Divanını Firuz Refahi Ələmdari Tehran Universitetinin mərkəzi kitabxanasında tapıb və Tehranda nəşr edibdir. Bu əlyazma hazırda aşkar olunan əlyazmaların arasında ən mükəmməli sayılır. [4]
Cahanşah hürufiliyin ardıcılı kimi
Həqiqi şərq fəlsəfəsinə də dərindən bələd idi. Şah olmasına baxmayaraq, o, Nəimi və Nəsiminin təbliğ etdiyi hürufiliyin fəal ardıcıllarından idi:
Vüsalını diləram kam ilən ze fəzli-ilah
Məni-şikəstəyə kami-vüsal beylə gərək.Azərbaycan hürufizminin tədqiqatçısı Zümrüd Quluzadənin yazdığı kimi,
“Həqiqinin poeziyası öz formasına görə, tamamilə hürufi mahiyyətdədir. O, dəfələrlə hərflərin insan əməllərində, xüsusən də onun sifətində əks olunduğunu yazır. İnsan və onun surəti Quranı və Quran ayələrini təcəssüm etdirir:
Ey xətin səbül-məsani, vey ləbin mai-təhur,
Vey cəmalın pərtövindən sərbəsər aləmdə nur.Yaradıcılığının aşkar hürufi mahiyyəti daşımasına baxmayaraq, maraqlıdır ki, Cahanşah Təbrizdə Nəiminin qızı başda olmaqla 500 hürufi edam etdirmişdi. Buradan da belə nəticəyə gəlmək olar ki, Həqiqini hürufizmə cəlb edən ya münasib poetik formalar, ya da bəzi hürufilərin yeritdiyi siyasətdə Teymurilərin əleyhinə yönəlmiş istiqamət olmuşdur.
1420-ci ildə Trabzon imperatoru IV Aleksios Komnenosun qızı ilə evlənmişdi. [5] Tağəddin Rəcəb ibn Əfridunun qızı Canbəyim xanımla da evlənmişdi. Qızı Salehə xatun onun ölümündən sonra Təbrizdə qalmağa davam etmişdi. Digər qızının adı Həbibə olmuşdur. Canbəyim xatun ögey oğlu Həsənəli tərəfindən öldürülmüşdür.
Cahanşahın beş oğlu vardı:
- Pirbudaq – Əmisi Pirbudaqla qarışdırılmamalıdır. İsfahan hakimi idi.
- Həsənəli
- Qasımbəy
- Mirzə Məhəmməd – Pirbudaqı elan etmiş, özü də Uzun Həsən tərəfindən edam olunmuşdur.
- Mirzə Yusif – Uzun Həsən tərəfindən kor edilmişdir. Həsənəlinin ölümündən sonra Pirəli bəy Baharlı tərəfindən müvəqqəti hökmdar elan edilmiş, lakin Uğurlu Məhəmməd tərəfindən 22 oktyabr 1469-cu ildə edam edilmişdir.
İstinadlar
- ↑ (PDF) . 2013-10-20 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2012-03-16 .
- ↑ Metsoflu Tovma, Patmaqrutyun (Levon Xaçikyan redaktəsilə) – Yerevan, Mağağat nəşri, 1999, səh 207-208
- ↑ 12 The Qara-qoyunlu and the Qutb-shāhs (Turkmenica, 10) – V. Minorsky – Vol. 17, No. 1 (1955), pp. 50-73
- ↑ Firuz Refahi Ələmdari, Mirza Cahanşah Həqiqi-Farsca-Türkcə divani,Tehran,Firuzan nəşriyyati,2001
- ↑ William Miller (“The Chronology of Trebizond”, The English Historical Review, 38 (1923), səh.80)
Ədəbiyyat
Xarici keçidlər
Avqust 16, 2021
Ən son məqalələrÇen Yi (marşal)
Çennai
Çennay
Çendu
Çendler Riqqz
Çenkul adası
Çenq Pirort
Çenstoxova
Çenxi Vanq
Çesme kilsəsi
Ən çox oxunan
Müşviq (Xaçmaz)
Müşviq Cəfərov (cüdoçu)
Müşviq Arif oğlu Orucov
Müşviq Babayev
Müşviq Orucov
cahanşah, cahan, şah, adı, müzəffərəddin, cahan, yusif, dövlət, xadimi, şair, hürufi, fəlsəfəsinin, tanınmış, nümayəndəsi, cahan, şah, qaraqoyunlu, dövlətinin, banisi, qara, yusifin, üçüncü, oğlu, həqiqi, təxəllüsü, ilə, azərbaycanca, şeirlər, yazmışdır, müzəf. Cahan sah tam adi Muzeffereddin Cahan ibn Yusif dovlet xadimi sair hurufi felsefesinin taninmis numayendesi Cahan sah Qaraqoyunlu dovletinin banisi Qara Yusifin ucuncu oglu idi Heqiqi texellusu ile Azerbaycanca seirler yazmisdir 1 CahansahMuzeffereddin Cahan sahQaraqoyunlu dovletinin V Sultani1436 1467 noyabr leqebi Heqiqi Selefi Qara IsgenderXelefi HeseneliSexsi melumatlarDogum tarixi 1397Dogum yeri XoyVefat tarixi 1467Vefat yeri Cubuqcur MusDefn yeri Tebriz Goy MescidMilliyyeti Azerbaycan turkuAtasi Qara YusifUsaqlari Pirbudaq Heseneli Huseyneli Mirze Yusif Qasim bey Salehe xatun Hebibe xatun ve diger iki qiziElmi fealiyyetiElm sahesi tesevvuf edebiyyatTaninir sufi sair Mundericat 1 Usaqliq ve genclik illeri 2 Cahansahin qardasi Iskendere qarsi mubarizesi 3 Sefevilerle munasibetler 4 Qaraqoyunlu ve Agqoyunlularin toqqusmasi 5 Cahansahin Irani feth etmesi 6 Oglanlari Heseneli ve Pirbudagin Cahansaha qarsi usyani 7 Agqoyunlulularin yukselmesi ve Cahansahin oldurulmesi 8 Yaradiciligi 9 Cahansahin Divaninin tarixcesi 10 Cahansah hurufiliyin ardicili kimi 11 Ailesi 12 Menbe 12 1 Istinadlar 12 2 Edebiyyat 13 Xarici kecidlerUsaqliq ve genclik illeri RedakteMuzeffereddin Cahansah Heqiqi 1397 ci ilde Xoy seherinin yaxinliginda yerlesen kicik bir kendde dogulmusdur Teymuriler ve Celairilerle gergin mubarizede Qara Yusif Azerbaycandan basqa indiki Ermenistan erazisi Serqi Gurcustan Ereb ve fars Iraqini ve hemcinin diger kicik malikanelerin erazilerini oz serhedleri daxilinde birlesdiren neheng bir dovlet yaratmaga nail olur Cahansah hele erken yaslarindan atasi Qara Yusifin herbi yuruslerinde ve dovlet idareciliyinde istirak ederek hem de yaxsi tehsil almisdir O oz dovrunun en savadli ve maarifperver hokmdarlarindan sayilir 1420 ci ilde Qara Yusifin olumunden sonra dovletin daxilinde cekismeler baslanir ve olke parcalanma tehlukesi ile uzlesir Teymurun oglanlari Sahrux ve Baysunqur bundan istifade ederek bir nece defe Azerbaycan uzerine hucuma kecirler Qara Yusifin oglanlarindan Iskender Azerbaycanda hakimiyyeti ele kecirerek Sirvana hucum ederken Sirvansah I Xelilullahin komeyine Sahrux gelir Cahansah da qardasina qarsi cixis edir Iskender birlesmis qosunlarin tezyiqine davam getirmeyerek Sirvandan bas goturub qacir 1435 ci ilde Iskenderin meglubiyyetinden sonra Sahrux Azerbaycan hakimliyini Cahansaha tapsirir Cahansahin qardasi Iskendere qarsi mubarizesi RedakteIskender novbeti defe oz hakimiyyetini berqerar etmek meqsedile Tebrizi tutmaq isteyir ancaq Cahansahla Sirvan emirlerinin birlesmis qosunlari onun ordusunu darmadagin edirler O Naxcivan yaxinligindaki Elince qalasina qacir ve burada oz yaxin adamlarinin sui qesdile oldurulur ve belelikle Cahansah Azerbaycanin musteqil hokmdari olur 1440 1441 ci ilde o Gurcustan uzerine ugurlu bir yurus edir bir nece ilden sonra ise ereb Iraqina hucum cekerek Bagdadi alir Bundan sonra kicik yasli oglu Mehemmed Mirzeni Iraq hakimi teyin edir Mosul seherini ise qardasi Iskenderin oglanlari Elvende Rusteme Terxana ve Mahmuda verir Qardasi Iskenderden ferqli olaraq Teymurilerden Sahrux ve Osmanli sultani ile dostluq siyaseti yeritmekle Cahansah neinki Qaraqoyunlu dovletinin evvelki serhedlerini berpa edir hetta onun erazisini qonsu torpaqlar hesabina genislendirir de Cahansahla Sahrux arasindaki dostluq qohumluga kecir Sahruxun arvadi Govhersad beyim Cahansahi ogulluga goturur Lakin butun bunlara baxmayaraq Qaraqoyunlular dovleti Teymurilerden asili olaraq qalirdi Sefevilerle munasibetler RedakteSeyx Ibrahimin hakimliyi dovrunde 1424 1447 onun tabeliyinde olan sie eqideli siyasi herbi sefevi birlesmelerinin Qaraqoyunlulara muttefiq oldugu aydin sezilir Bele ki Metsoflu Tomas adli ermeni tarixci XV esrde yazdigi Teymur ve onun xeleflerinin tarixi eserinde Seyx Ibrahimin de adini cekir 1440 1441 ci illerde Cahansahin Gurcustan seferinde Seyx Ibrahimin qaraqoyunlular terefinden istirakini goruruk Tarixci yazir ki Gurcustan hokumdari Isgenderin Cahansahi tehqir etmesi ve teslim olmamasi bu olkeye felaket getirdi Hemcinin ermeni tarixci eserinde maraqli bir ifade isledir Budur Turkmenler Biz ermeniler ise hemise gurculere umid baglayardiq kafirler arasinda oyunerdik lakin bundan sonra meyus olduq ve kafirlerin onunde dagilan qaldiq Peygemberin sozleri yerine yetdi insana umid baglayan insana lenet geldi Carmixa cekilen kilse ucun canini veren Rebb Isa Mesihden basqa bize komek edecek kimse yox idi Gurcustanin teslimiyyetinden sonra Seyx Ibrahim Cahansaha meslehet gordu ki kafirlerin dinimizi tehqirlerine qarsiliq onlari vassal etmekle yanasi cizye ve xeraca meruz qoysunlar Bu meslehet yerine yetdi 2 Lakin Sefevi qaraqoyunlu munasibetleri Seyx Ibrahimin olumunden sonra oz axarinda getmedi Bele ki meshur Seyx Cuneydin xalq arasinda nufuzunun artmasi Cahansahi narahat edirdi ve odur ki Cahan sah Seyx Cuneyde qarsi emisi Seyx Ceferi mudafie etdi Seyx Cefer Sefeviyye mulkunun de fakto hakimi kimi qerarlassa da Cahan sahin artan teqiblerinden Seyx Cuneyd Erdebilden Diyarbekire getmeli oldu Seyx Cuneydin simala olan yurusleri Cahan sahi qorxutdugundan o Sirvan Seyxine Seyx Cuneyde qarsi muharibede herbi destek yolladi Seyx Cuneydin blokadaya alinib oldurulmesi Sefevi qaraqoyunlu munasibetlerine tamamile son qoymus oldu Qaraqoyunlu ve Agqoyunlularin toqqusmasi RedakteQaraqoyunlu dovleti yalniz 1447 ci ilde Sahrux Xorasanda dunyasini deyisenden sonra tam musteqillik qazanir Hakimiyyetsizlikden istifade eden Cahansah Sultaniyye Qezvin ve Hemedani Qaraqoyunlu torpaglarina qatir ele hemin ilde Gurcustan uzerine yurus edir Bu vaxt Iskenderin oglu Mosul hakimi Elvend Mirze Cahansaha qarsi usyan qaldirir ve etraf yerleri tutaraq ozunu musteqil elan edir Bu barede xeber catan kimi Cahansah Tebrize qayidir ve oz qosunlarini Elvend Mirzenin uzerine gonderir Elvend meglubiyyete ugrayir ve Agqoyunlu hokmdari Cahangirin yanina qacir Bu ise Cahansahi mecbur edir ki oz qosununu Cahangirin uzerine yoneltsin Cahangirin qosunlari ezilir ve onun torpaqlarinin bir hissesi Cahansahin tabeciliyine kecir Cahansahin Irani feth etmesi Redakte1452 ci ilde Cahansah Irani feth edir ve Fars vilayetinin bir hissesini tutur Oglu Pirbudaqi Isfahan hakimi qoyur O ise Farsa hucum ederek Siraz ve Kirmani tutur 1453 cu ilin sonunda Cahansah Pirbudagi Fars hokmdari teyin edib ozu Tebrize qayidir 1457 ci ilde ise qosununu Xorasan uzerine cekir O biri il Teymurilerin paytaxti Herati tutaraq Sahruxun meshur sarayinda yerlesir 1454 cu ilde Bagdadi oz qardasi Isfendiyar Mirzenin oglu Veled Mirzeden alir 3 Oglanlari Heseneli ve Pirbudagin Cahansaha qarsi usyani RedakteEle hemin vaxt oglu Heseneli ozunu sultan elan ederek Tebrizi ele kecirir Azerbaycana donen Cahansah usyancilarla sert reftar edir Yalniz anasinin himayedarligi Hesenelini edam cezasindan qurtarir Olkeden surgun edilmis Heseneli atasinin dusmeni Uzun hesenin dusergesine buradan ise qardasi Pirbudagin yanina Siraza gelir Qardaslar birlesib Cahansaha tabe olmadiqlarini elan edirler Bunu esiden sultan 1462 1463 cu ilde Sirazi muhasireye alaraq isgal edir Analari bu defe de qardaslari xilas edir Bundan sonra Cahansah dovlet idareciliyini oglanlari arasinda bolusdurur Pirbudaga Bagdad Mirze Yusife Fars Qasimbeye ise Kirman dusur Heseneli ise hebs olunur 3 Pirbudaq yeniden usyan etse de bu defe Cahansah oglu Mirze Mehemmedi 1466 ci ilde Pirbudagin paytaxt elan etdiyi Bagdada gonderdi ve Pirbudaq qardasi terefinden edam olundu Agqoyunlulularin yukselmesi ve Cahansahin oldurulmesi RedakteHemin vaxtlarda gun gunden mohkemlenen ve gorkemli serkerde ve siyasi xadim Uzun Hesenin idare etdiyi Agqoyunlu dovleti formalasirdi Uzun Hesen tez tez Cahansahdan vassal asililiginda olan torpaqlara hucum cekirdi 1458 ci ilde o Gurcustana yurus edir Goy mescidde Cahan sahin mezari Bu arada Uzun Hesen Gurcustan uzerine yeni bir hucuma kecir ve Erzurumu tutur Onun feallasdigini goren Cahansah Osmanli sultaninin mesleheti ile qeti qerar verir Qosun toplayaraq onu Agqoyunlularin paytaxti Diyarbekire yoneldir Lakin yaxin adamlarinin tekidi ile o doyuse girmir ve qosunu qislamaga gonderir Bundan istifade eden Uzun Hesen 1467 ci ilin yazinda Mus duzenliyinde qefleten Cahansahin qosunlarina hucum cekir ve onu meglub edir Az sonra o qosunlarindan xebersiz halda Senceq Cubuqcur adlanan yerde eyanlari ile ziyafet keciren Cahansahin uzerine yeriyir ve Iskender adli bir doyuscu Cahansahi oldurur Bu hadise 1467 ci ilin 4 oktyabrinda bas verir Cahansahin cesedini Tebrize getirir ve onu ozunun tikdirdiyi Goy mescidde defn edirler Bir nece sair Cahansaha mersiyeler de soyleyir Qaraqoyunlu dovleti ozunun 58 ci ilinde belece mehv olur ve Azerbaycan tarixinde muhum yer tutmus gorkemli ogullardan birinin omru belece gozlenilmeden kesilir Bu ele bir sexsiyyet idi ki ozunde dovlet xadimi diplomat serkerde ve saire mexsus en gozel keyfiyyetleri birlesdirmisdi Cahansah ticaret senetkarliq elm incesenet ve medeniyyetin inkisafi namine cox isler gormusdur Onun hakimiyyeti illerinde Naxcivan Gence ve xususile de Tebriz kimi iri seherlerimiz ciceklenmisdi Onun emri ile 1456 ci ilde Tebriz seherinde Azerbaycanin en meshur memarliq abidelerinden olan Goy mescid tikilir Bundan elave hemin dovrde bir ucdan ictimai ve yasayis binalari da tikilir Goy mescidin mermerden qurulmus banasi qeyri adi derecede gozel parlaq ve renkarenk kasi ile bezedilmisdi ki bunun da Azerbaycan memarliginda indiye qeder benzeri yoxdur Butun bunlardan basqa Cahansahin Azerbaycan poeziyasi tarixinde de muhum xidmetleri vardir ve bunlar uzerinde xususi dayanmaga deyer Yaradiciligi RedakteDogma Azerbaycan turkcesinde gozel serler yazmis Cahansah edebiyyat tariximizde Heqiqi texellusu ile taninir Yuksek tehsil gormus Heqiqi Azerbaycan turkcesi ve fars dilinde gozel qezeller mesnevi ve rubailer yazirdi O Serq edebiyyatina derinden beled idi ve ozunu Nesimi mektebinin ardicili hesab edirdi Heqiqi dahi fars sairi Ebdurrehman Cami ile dostluq munasibeti saxlayirdi Cami onun Divan inin bedii ve menevi keyfiyyetlerini yuksek qiymetlendirirdi Oz serlerinden birinde o bu divani xezine adlandirmisdi Cahansahin Divaninin tarixcesi Redakte Divan inin macerasi da sairin heyati qeder maraq dogurur Tedqiqatcilar uzun muddet hemin divandan xebersiz olduqlarindan onu itmis zenn etmisdiler Ve yalniz 1961 ci ilde elyazmanin sirri acildi Melum oldu ki Heqiqinin Divan i uzun muddet Istanbulda turk sultanlarinin saray kitabxanasinda saxlanilib Sultan Ebdulhemidin dovrunde elyazma kitabxanadan itmis bir muddet sonra ise Misirde Iskenderiyye kitabxanasinda tapilmisdir Lakin sonradan buradan da yoxa cixaraq dunyani geze geze Londona gelib cixmisdir Meshur serqsunas alim Minorski onunla burada tanis olub Lakin elyazma burada da qalmir Nyu Yorka ermeni kolleksiyacisi Arutyun Qazaryanin sexsi arxivine dusen elyazma buradaki basqa eserler kimi onun vesiyyetine esasen Irevan Universitetine getirilir Azerbaycan alimi Letif Huseynzade Divan i burada tapmis ve isleyerek derc etdirmisdir Cahansahin en yeni elyazma Divanini Firuz Refahi Elemdari Tehran Universitetinin merkezi kitabxanasinda tapib ve Tehranda nesr edibdir Bu elyazma hazirda askar olunan elyazmalarin arasinda en mukemmeli sayilir 4 Cahansah hurufiliyin ardicili kimi RedakteHeqiqi serq felsefesine de derinden beled idi Sah olmasina baxmayaraq o Neimi ve Nesiminin teblig etdiyi hurufiliyin feal ardicillarindan idi Vusalini dileram kam ilen ze fezli ilah Meni sikesteye kami vusal beyle gerek Azerbaycan hurufizminin tedqiqatcisi Zumrud Quluzadenin yazdigi kimi Heqiqinin poeziyasi oz formasina gore tamamile hurufi mahiyyetdedir O defelerle herflerin insan emellerinde xususen de onun sifetinde eks olundugunu yazir Insan ve onun sureti Qurani ve Quran ayelerini tecessum etdirir Ey xetin sebul mesani vey lebin mai tehur Vey cemalin pertovinden serbeser alemde nur Yaradiciliginin askar hurufi mahiyyeti dasimasina baxmayaraq maraqlidir ki Cahansah Tebrizde Neiminin qizi basda olmaqla 500 hurufi edam etdirmisdi Buradan da bele neticeye gelmek olar ki Heqiqini hurufizme celb eden ya munasib poetik formalar ya da bezi hurufilerin yeritdiyi siyasetde Teymurilerin eleyhine yonelmis istiqamet olmusdur Ailesi Redakte1420 ci ilde Trabzon imperatoru IV Aleksios Komnenosun qizi ile evlenmisdi 5 Tageddin Receb ibn Efridunun qizi Canbeyim xanimla da evlenmisdi Qizi Salehe xatun onun olumunden sonra Tebrizde qalmaga davam etmisdi Diger qizinin adi Hebibe olmusdur Canbeyim xatun ogey oglu Heseneli terefinden oldurulmusdur Cahansahin bes oglu vardi Pirbudaq Emisi Pirbudaqla qarisdirilmamalidir Isfahan hakimi idi Heseneli Qasimbey Mirze Mehemmed Pirbudaqi elan etmis ozu de Uzun Hesen terefinden edam olunmusdur Mirze Yusif Uzun Hesen terefinden kor edilmisdir Hesenelinin olumunden sonra Pireli bey Baharli terefinden muveqqeti hokmdar elan edilmis lakin Ugurlu Mehemmed terefinden 22 oktyabr 1469 cu ilde edam edilmisdir Menbe RedakteIstinadlar Redakte Xaqan Balayev Azerbaycan dilinin dovlet dili kimi tesekkul tarixinden Elm ve heyat 2002 PDF 2013 10 20 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 16 Metsoflu Tovma Patmaqrutyun Levon Xacikyan redaktesile Yerevan Magagat nesri 1999 seh 207 208 1 2 The Qara qoyunlu and the Qutb shahs Turkmenica 10 V Minorsky Vol 17 No 1 1955 pp 50 73 Firuz Refahi Elemdari Mirza Cahansah Heqiqi Farsca Turkce divani Tehran Firuzan nesriyyati 2001 William Miller The Chronology of Trebizond The English Historical Review 38 1923 seh 80 Edebiyyat RedakteXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Cahansah amp oldid 6011899, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.