Cildlik Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı

Z.Budaqovanın “Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə” monoqrafiyasından “Cümlənin

Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri (nəşrə hazırlayan və elmi redaktor: Vüsalə Musalı). Bakı: AMEA Əlyazmalar İnstitutu, 2012

Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 23-24 noyabr 2012-ci il tarixli 10 №-li iclasının qərarı ilə nəşr edilir. Nəşrə hazırlayan və elmi redaktoru: Vüsalə MUSALI filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Qarayev N.S. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, Nurlan, 2012, 325 s. Monoqrafiyada XIX əsrdə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində fəaliyyət göstərmiş «Divani-hikmət», «Gülüstan», “Əncümənüş-şüəra», «Fövcül-füsəha», «Beytüs-səfa», «Məclisi-üns», «Məclisi-fəramuşan», “Məcməüş-şüəra» kimi ədəbi məclislərin fəaliyyəti təhlil olunmuş və bu məclislərin iştirakçılarının həyat və fəaliyyəti öyrənilmişdir. Kitab müəllifin namizədlik dissertasiyası əsasında nəşrə hazırlanmışdır. © Əlyazmalar İnstitutu, 2012 XIX əsr ədəbi məclisləri Nəsrəddin Qarayevin tədqiqatlarında XIX əsrdə Azərbaycanda təşkil olunmuş ədəbi məclislərin fəaliyyəti ilk dəfə sistemli şəkildə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əməkdaşı, şərqşünas alim, filologiya elmləri.

Üçcildlik Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı

Beləliklə, bu dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyi bir elm kimi tam formalaşa bildi.

Dilçiliyimizin eninə və dərininə inkişafı həmin dövrləri səciyyələndirən ən başlıca

Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və

ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamında deyildiyi kimi, “1945

ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası

təşkil olunduqdan sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1969

müstəqil Dilçilik İnstitutunun fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli inkişaf

yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər qazanması

üçün möhkəm zəmin yarandı”.

Bununla belə, Azərbaycan dilçiliyinin həllini tapmamış

problemləri də mövcuddur. Bu problemlərdən biri də

Azərbaycan dilçiliyi tarixindən ayrılmaz olan dilçilik

müntəxəbatının hazırlanması və nəşri məsələsidir.

Müntəxəbatın indiyə kimi olmaması ancaq təəssüf doğura

Artıq üçcildlik “Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı”

Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin

ci il tarixli sərəncamına əsasən nəşr

olunmuşdur. Müntəxəbatlar Azərbaycan xalqının üm

lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr

edilmişdir. Qeyd edək ki, müntəxəbatlar akademik

K.M.Abdullayevin rəhbərliyi altında, filologiya elmləri doktoru, professor F.Y.Veysəllinin

ümumi redaktəsi ilə nəşr edilmişdir. I cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi, filologiya

elmləri üzrə fəlsəfə doktoru T.Quliyev, II cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifləri

filologiya elmləri doktorları, professorlar S.Mehdiyeva, S.Sadıqova və İ.Tahirov

tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi filologiya elmləri doktoru, professor İ.Kazımovdur. Nəşrin

hazırlanmasında redaktə işlərini filologiya elmləri doktoru professor M.Mahmudov, filologiya

elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent E.İnanç, professor S.Sadıqova və İ.Tahirov yerinə

yetirmişlər. Mətnlərin toplanmasında filologiya elmləri doktoru, professor İ.Məmmədlinin də

əməyini qiymətləndirmək olar.

Hər üç cilddə “Ön söz” verilmiş, burada Azərbaycan dilçiliyinin dünəni, bu günü izah

olunmuş və sabahı proqnozlaşdırılmışdır. Eyni zamanda Kamal Abdullayev və Fəxrəddin

Veysəllinin yazdıqları “ön söz”də dilimizə və dilçiliyimizə dövlət qayğısı əsaslandırılmışdır.

Burada deyilir: “Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi

əhəmiyyət daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə az və ya çox

dərəcədə işlənib hazırlanıb, fonetika və fonologiya, morfologiya və morfonologiya,

leksikoqrafiya və leksikologiya, sintaqmatika, praqmatika və semantika sahələrində

müəyyən tədqiqatlarımız və uğurlarımız danılmazdır. Azərbaycanda son 20 il ərzində

ümumdünya dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika, transliterasiya, terminologiya,

neyrolinqvistika, etnolinqvistika, psixolinqvistika və uşaq dilçiliyi kimi yeni elm sahələri

formalaşmağa başlamışdır. İndi bizdə rusistika, germanistika, romanistika, mətn dilçiliyi,

funksional dilçilik və koqnitiv dilçilik sahəsində yeni istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu

aspektlər üzrə ciddi elmi araşdırmalar aparılır” (s.6).

Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf konsepsiyasına müvafiq olaraq aparılan

tədqiqatlar təkcə şəxsi karyera üçün aparılmamış, dövlətin, cəmiyyətin maraq və

ehtiyaclarına xidmət etmişdir (akademik R.Mehdiyev).

Bu gün yüksək səviyyədə hazırlanmış müntəxəbat

Müntəxəbatın I cildi Mahmud Kaşğarlıdan I Türkoloji

Qurultaya qədərki dövrü əhatə edir. Bu cild vaxtı ilə

Azərbaycan dili haqqında söylənmiş fikir və mülahizələri

özündə inikas etdirir. Həmin cilddə Mahmud Kaşğarlı,

Mirzə Kazımbəy, Bəkir Çobanzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi

görkəmli türkoloqların elmi əsərlərindən müəyyən hissələr

və fraqmentlər verilmişdir. I cilddə eləcə də I Türkoloji

məruzələrdən seçmələr və

onlar barədə dilçilərimizin verdikləri dəyərli fikirlər, qiymət

I Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyəti bəllidir. 1926

cı ildən sonra orada deyilmiş fikirlər, oxunmuş məruzələr

bucağında qalmış, məlumatsızlıq xeyli müddət davam etmişdir. Azərbaycan

öz müstəqilliyini qazanandan sonra F.Ağazadənin, Aşmarin Nikolayın, B.Çobanzadənin,

F.Köprülüzadənin, Şerba Levin, Nikolay Yakovlevin, Hənəfi Zeynallının məruzələri əldə

edildi və bu müntəxəbatda da çap həllini tapdı. Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələrindən

seçmələrdə Türk dilində imla qaydaları (F.Ağazadə), türkologiyanın keçmişi və onun

hazırkı vəziyyəti haqqında (Aşmarin Nikolay), türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında;

elmi terminologiya sistemi haqqında (B.Çobanzadə), türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı

(F.Köprülüzadə), doğma dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar (Şerba Lev),

orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti (Şerba Lev), türk millətlərinin

sosial və mədəni şəraiti ilə əlaqədə əlifba sisteminin qurulması proqramı (N.Yakovlev), türk

dilləri üzrə elmi terminologiya sistemi haqqında (H.Zeynallı) maraqlı tarixi məlumatlara

Müstəqillik illərində respublikamızda Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illiyi təntənəli

şəkildə keçirildi. Dünyanın əksər ölkəsindən dəvət olunmuş alimlər bu qurultayda yaxınd

iştirak etdilər. Tarixi məruzələrə müxtəlif baxışlar formalaşdı. Müntəxəbatın I cildində

qurultaydakı məruzələrə verilmiş dəyərləndirmələr də bu baxımdan xüsusilə seçilir.

A.Axundovun “Birinci Türkoloji Qurultay və müasir türk dünyası”, T.Hacıyevin “Bir

Türkoloji Qurultayın ədəbi dil məsələləri”, S.Mehdiyevanın “Azərbaycan dili tarixi Türkoloji

Qurultay işığında”, Əbülfəz Quliyevin “80 ildə qədim türk etnonimlərinin öyrənilməsi

məsələləri”, M.Musaoğlunun “Türkoloji dilçilik Birinci Türkoloji Qurultaydan öncə və sonra”,

F.Veysəllinin “I Türkoloji Qurultay

80 il əvvəl, sonra və əlifbamızın həll olunmamış

problemləri”. Bu qiymətləndirmə meyarları da sözügedən müntəxəbatda görünür və bu

vəsaitin dəyərini bir daha artırır.

Müntəxəbatın II cildi I Türkoloji Qurultaydan XX əsrin 60

cı illərinə qədərki dövrü

əhatə edir. Bu mərhələni N.Ağazadə, Q.Bağırov, C.Cəfərov, S.Cəfərov, M.Cahangirov,

Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə, F.Kazımov, A.Qarayev, Ə.Mahmudov, H.Mirzəzadə,

R.Məhərrəmova, Ə.Orucov, M.Hüseynzadə, Ə.Şükürlü, M.Şirəliyev, M.Tağıyev,

Z.Tağızadə, A.Vəliyev, F.Zeynalov kimi görkəmli dilçilər təmsil etmişlər. Həmin dilçilər

haqqında da müəyyən biblioqrafik məlumat verilir, onların ən lazımlı əsərlərindən parçalar

müntəxəbatın sözügedən cildində verilmişdir. Həmin parçalardan məlum olur ki,

N.Ağazadə müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil kateqoriyasını ilk dəfə modallıq

kateqoriyası ilə müqayisədə öyrənmiş, Q.Bağırov dilimizdə fellərin leksik

inkişafını xalqımızın tarixi inkişafı ilə bağlı araşdırmış, C.Cəfərov tədqiqatlarını üç

metodiki, tərcüməçilik və leksikoqrafik, elmi

nəzəri yönlərdə qurmuş,

S.Cəfərov dilimizin lüğət tərkibini, söz yaradıcılığı prosesini hərtərəfli araşdırmış,

M.Cahangirov Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, təkamülü, aparıcı üslubları

haqqında öz sözünü demiş, Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini dövrləşdirmiş,

müasir dilimizin fonetikası, üslubiyyatı, tarixi qrammatikası barədə tutarlı fikirlər demiş,

Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının prinsipləri, qaydaları və tədrisinin elmi

əsaslarını müəyyənləşdirmiş, düzgün yazı təliminin əsas problemlərini tədqiq etmiş,

F.Kazımov dilimizdə fonemi müəyyənləşdirmək üsullarını aydınlaşdırarkən dilimizin sait

fonemləri üçün güclü mövqe söz kökünü hesab etmiş, məsələyə saitlərin fonematik mənası

baxımından yanaşmış, ingilis dili ilə müqayisələr aparmış, A.Qarayev müasir Azərbaycan

dilində Avropa mənşəli sözlərin semantik

statistik təhlilini vermiş, həmin sözlərin izahlı

lüğətini yaratmış, Ə.Mahmudov Azərbaycan dilinin fonetik sisteminin və onunla əlaqədar

olan fonetik hadisə və qanunların dəqiq və hərtərəfli təhlilini aparmış, H.Mirzəzadə nəsr dili,

tarixi fonetika, tarixi morfologiya haqqında əsaslı təhlillər vermiş, R.Məhərrəmova ədəbi dil

ional üslublar, tarixi qrammatika, leksika məsələlərinə dair çoxsaylı kitablar

yazmış, Ə.Orucovun ən böyük xidməti Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsaslarının

hazırlaması və həmin lüğətin dörd cilddə nəşr etməsi olmuş, M.Hüseynzadə Dövlət

mükafatına layiq görülmüş morfologiya yazmış, Ə.Şükürlü qədim türk yazılı abidələrinin

dilini tədqiq etmiş, dilimizə məxsus köməkçi nitq hissələrinin fonomorfoloji inkişaf tarixini

nəzərdən keçirmiş, M.Şirəliyev Azərbaycan dialektologiyasının, Bakı dialektinin əsaslarını

hazırlamış, M.Tağıyev rusca

azərbaycanca frazeoloji lüğətlərin nəzəri və praktik məsələləri

ilə məşğul olmuş, Z.Tağızadə eksperimental fonetika, mürəkkəb cümlə məsələlərinə

aydınlıq gətirmiş, A.Vəliyev Azərbaycan dilində keçid şivələrini xüsusi tədqiqat obyekti

seçmiş, F.Zeynalov türk dillərində nitq hissələrini təsnif etmiş, əsas və köməkçi nitq

hissələrinin müqayisəli qrammatikasını yaratmışdır.

Göründüyü kimi, tərtibçilər sözügedən müəlliflərin çox dəyərli və bir

konsepsiyalarını əks etdirən mətnlərə müraciət etmişlər.

Həcmcə ən böyük cild III cilddir. Müntəxəbatın III cildi XX əsrin 60

günümüzə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni müntəxəbatda görkəmli və tanınmış

Ə.Abdullayev, M.Adilov, V.Aslanov, A.A

xundov, H.Bayramov, Z.Budaqova,

T.Hacıyev, Ə.Cavadov, A.Ələkbərov, T.Hacıyev, M.Qasımov, M.Qarayeva, A.Qurbanov,

A.Məmmədov, V.Məmmədəliyev, Y.Seyidov təmsil etmişlər. Müəllif

“Azərbaycan dilində r

n nisbəti” məqaləsini, həmçinin onun “Müasir Azərbaycan dilində

tabeli mürəkkəb cümlələr” monoqrafiyasından “Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb

cümlənin təkamül meyilləri” adlı parçanı, M.Adilovun M.Füzulinin poetik dili və üslubunu

əks etdirən “Semantik

üslubi xüsusiyyətlər” adlı hissəni,

V.Aslanovun Azərbaycan dilinin

tarixi leksikologiyasına dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi maraqlı

parçanı, A.Axundovun “Ümumi dilçilik” kitabından “Dilin daxili quruluşu məsələləri”, eləcə

H.Bayramovun “Azərbaycan dili frazeologiyasının nəzəri əsasları”

kitabından “Frazeoloji cümlələr”, “Azərbaycan frazeologiyasının məna quruluşu”,

Z.Budaqovanın “Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə” monoqrafiyasından “Cümlənin

əlamətləri”, Ə.Cavadovun “Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası”

monoqrafiyasından “Dil vahidlərinin sıralanması sistemi”, A.Ələkbərovun “Müasir

Azərbaycan dilinin semasiologiyası” (kollektiv) kitabında verilmiş “Leksik semantikanın bəzi

metodoloji məsələləri”, həmçinin də onun “Müasir Azərbaycan dili” əsərində verilmiş “Söz

nəzəriyyəsinə giriş”, T.Hacıyevin “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” fundamental cildlərindən

“Azərbaycan ədəbi dilinin dövrləri”, M.Qasımovun “Azərbaycan dili terminologiyasının

əsasları” kitabından “Terminin spesifikası”, M.Qarayevanın “Sintaksariy i modelirovanie

yazıkovıx universaliy” əsərindən “İerarxiçeskaya svyaz strukturı yazıka”, A.Qurbanovun

“Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabından “Giriş”, A.Məmmədovun “Tyurkskiye

soqlasnıye: anlaut i kombinatorika” kitabından “Teoretiçeskiye voprosı sravnitelno

istoriçeskoqo izuçeniya soqlasnıx tyurkskix yazıkov: anlaut i kombinatorika”,

V.Məmmədəliyevin “Ərəb dilçiliyi” kitabından “Misir qrammatika məktəbi”, “Misir ərəb

dilçiliyi” və Y.Seyidovun “Azərbaycan dilində söz birləşmələri” adlı monoqrafik tədqiqatının

mühüm hissələrini seçmişdir.

Azərbaycan dilçiliyi tarixində belə dövrləşmə yenidir və həmçinin də həqiqi inkişaf

Bu müntəxəbatlar böyük türkoloq alim Mahmud Kaşğaridən üzü bəri görkəmli və

tanınmış dilçilərin seçilmiş əsərlərinin ən yaxşı hissələrindən ibarətdir. Xrestomatiya

materiyaları keçilən dövrü tam əks etdirir. Bunları seçilmiş əsərlər məcmuəsi, eləcə də

dərslik də adlandırmaq olar. Həmin müntəxəbatlara müəlliflərin, alimlərin seçilmiş

əsərlərindən və ya onların hissələrindən ibarət dərs vəsaiti kimi də baxmaq olar. Seçilmiş

materiallar, əlbəttə, digər materiallardan öz məziyyətləri, dəyəri ilə seçilən, fərqlənən

Mütəxəssislərin, dissertant və doktorantların, tələbələrin çox çətinliklə əldə etmək

istədikləri dilçilik mətnləri bu toplularda öz əksini tapmış olduğu üçün aparılacaq tədqiqat

işlərini də asanlaşdıra bilər. Bu baxımdan da müntəxəbatlar dəyərini qoruyub saxlayır.

Çox yaxşı haldır ki, tərtibçilər bəzi müəlliflərin əsərlərinin bir çoxundan parçalar

vermişlər, bu da müntəxəbatın əhəmiyyətini bir daha artırır. Məsələn, Əhməd Cəfəroğlunun

“Azəri ləhcəsində bəzi monqol ünsürləri”, “Şərqdə və

Qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri”, “Dil

guşəsi”, “Azəri sözlüyü” bu cür parçalardandır və ayrıca məqalə təşkil edir.

Müntəxəbatda izah və şərhlər öz yığcamlığı və parçanın müəllifi barədə əsaslı

məlumat verməsi ilə fərqlənir. Mətnlər həm Azərbaycan, həm də

rus dillərindədir. Məsələn,

M.Kazımbəyin məşhur qrammatikasından (“Obşaya qrammatika turesko

yazıka” əsəri həm rus, həm də Azərbaycan dillərində verilmişdir. Həmin parçanı dilimizə

Dilçilik İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Müntəxəbatın başlıca məziyyətlərindən biri də müəlliflərin digər əsərlərinin də

siyahısının sonda verilməsidir. Bu da oxucunu həmin parça müəllifinin başqa əsərləri ilə də

tanış olmaq imkanı yaradır.

Müntəxəbatda təqdim olunan bəzi mətn hissələrinin dili sadələşdirilmişdir. Məsələn,

Bəkir Çobanzadənin 1929

cu ildə “Azərnəşr” tərəfindən çap edilmiş “Türk qrameri”

əsərindən verilmiş hissə tərtibçi T.Quliyev tərəfindən düzgün olaraq anlaşmanı təmin etmək

Müntəxəbatlarda “Ad göstəricisi”, “Özək sözlər” də yerinə görə münasibdir, vəsaitlə

daha yaxından, intensiv tanış olmaq işini yüngülləşdirir.

Müntəxəbata düşməyən dilçilərimiz də var. Bu layihə davamlı olduğu üçün gələcək

tədqiqatlarda həmin çatışmazlıq da nəzərə alınmalıdır. Belə dəyərli bir işin bəzi

səhifələrinin texniki tələblərə cavab verməməsi təəssüf doğurur. Buna baxmayaraq,

müntəxəbatlar milli dilçilik elmimizin inkişafına yeni bir töhfə kimi dəyərləndirilə bilər.

Dostları ilə paylaş:

Azərbaycan ədəbi dilinin ÜSLUBLARI

Ədəbi dilin xarakterik cəhətlərindən biri də onun müxtəlif üslublara malik olmasıdir.

Üslub nədir? Üslub sözü bir çox mənalarda işlənir. Məsələn: dilin üslubu, yazıçının üslubu və s. Dilin üslubu ilə yazıçının üslubu eyni anlayış deyildir. Ona görə bu anlayışlari bir-biri ilə qarışdırmaq olmaz.

Dilin üslubu dedikdə ümumi üslublar nəzərdə tutulur. Lakin yazıçının üslubu onun ümumxalq dilindən, dil vasitələrindən öz arzu və zövqünə, mövzu və məqsədinə görə necə seçib işlətməsi üsulları ilə bağlıdır. Hər bir yazıçının üslubu onun həyata münasibəti, elmi və siyasi biliyi, mədəniyyəti və bacarığı əsasında yaranır. Buna görə də yazıçının dünyagörüşü ilə ifadə tərzinin vəhdəti onun üslubudur. Lakin yazıçının üslubu ümumdil xaricində mövcud deyildir. Bu ümumidən asılı olaraq onun bir hissəsidir. Bədii yaradıcılıqda hər bir sənətkarın öz üslubunun olması əsas şərtlərdəndir. Çünki fərdi üslub sənətkarın yaradıcılıq orijinallıgını müəyyən edir və onu başqalarından fərqli bir sənətkar kimi tanıdır. Elə buna görədir ki, Səməd Vurğun demişdir: —öz üslubunu təyin etmək və ona daima sadiq yaşayıb yaratmaq şair üçün səadətdir! Başqalarından söz, düşüncə və duyğu pərdələri altında gizlənib qalmaq isə şair üçün fəlakətdir.”

Dilin üslubları müxtəlif səbəblər nəticəsində əmələ gəlir. Bu hər şeydən əvvəl, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələri ilə əlaqədar olaraq bu və ya başqa şəraitdə fikrin ifadə olunması üçün dil vasitələrindən istifadə edilərkən yaranır. Hər bir üslub dilin milli xüsusiyyətləri əsasında qurulur. Bunların yaranmasında həm yazıçıların, həm də alim-müəllim və digər qrup ziyalıların böyük xidməti olur.

Dildəki üslubların əmələ gəlməsi və digər cəhətlərindən bəhs edən xüsusi elm sahəsi vardır. Buna dilçilikdə üslubiyyat deyilir. Üslubiyyatda dilin ifadə vasitələrinin müxtəlif üslublarda işlənilmə üsulları geniş şəkildə öyrənilir.

Azərbaycan ədəbi dilində, qədim dövrlərdən başlayaraq, zəngin üslubi sistem yaranmışdir. Ədəbi dilimizin ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində müxtəlif üslublar olmuşdur. Zaman keçdikcə bu üslublar daha da artmış, zənginləşmiş və təkmilləşmişdir. Hazırda Azərbaycan ədəbi dilinin aşağıdakı üslubları vardır. Bədii üslub, elmi üslub, ictimai-publisistik üslub, rəsmi üslub. Bu üslubların həm ümumi, həm də hər birinin özünəməxsus fərqli xarakterik cəhətləri vardır.

1.Ədəbi dilin bədii üslubu

Fikrin bədii ifadə və təsvir vasitələri ilə ifadə olunmasına bədii üslub deyilir. Bədii üslub eyni zamanda bədii dil də adlanır.

Azərbaycan ədəbi dilində bədii üslub xüsusi yer tutur. Bu üslub tarixən qədim, mahiyyətinə görə isə çox kütləvidir. Bədii üslub ədəbi dilimizin ilk formalaşdığı dövrdən onun əsasını təşkil etmişdir.

Bədii üslubun iki forması vardır: nəzm üslubu və nəsr üslubu.

Bədii üslubun bu formaları bir sıra cəhətlərinə və əlamətlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, şeirlə yazılan əsərlərdə müəyyən ölçü olur; belə ki, şeirdə hecalara fikir verilir, qafiyə nəzərə alınır və s. Lakin nəsr əsərlərində isə bu ölçülər hazırkı dövrdə nəzərə alınmır (ədəbiyyatımızda qafiyəli nəsr də olmuşdur).

Bədii üslubun hər iki formasında janrlarla əlaqədar bir sıra üslublar da olur; məsələn, qəzəl üslubu; qoşma üslubu; hekayə üslubu; dram üslubu; satira üslubu və s.

Ədəbi dilin bədii üslubunun özünəməxsus bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, bunlar onu başqalarından fərqləndirir. Həmin fərqlər, əsasən, aşağıdakı sahələrdə özünü göstərir.

Söz seçməkdə. Bədii üslubda yazılan əsərlərdə müxtəlif söz qruplarına müraciət olunur və oradan rəngarəng sözlər seçilib işlədilir. Dildə elə bir söz qrupu ola bilməz ki, bədii üslub oradan istifadə etməsin. Dildə hər nə varsa bədii üslubun ixtiyarındadır. Bədii üslubda bu və ya başqa üslubi məqam, yaxud surətin nitqini fərdiləşdirmək üçün sənət, peşə ilə əlaqədar və ya dialekt sözlərindən istifadə edilir. Bununla bərabər həmin üslubda sözlərin məna qruplarından — eyni səslənməyə malik müxtəlif sözlərdən (omonim); müxtəlif formalı, lakin yaxın məna ifadə edən sözlərdən (antonom) bədii ifadə vasitəsi kimi çox geniş istifadə olunur. Bütün bunlar isə oxucu və ya dinləyicinin bədii zövqünü oxşamağa qüvvətli təsir göstərir.
Sözlərin işlədilməsində. Bədii ədəbiyyat dil sahəsində geniş novatorluq meydanıdır. Burada mövcud sözlərə yeni məna vermək, sözə emosional çalarlıq gətirmək və bunları çox müxtəlif formalarda və müxtəlif məqam və vəziyyətdə işlətmək olur.
Bədii ədəbiyyatda ayrı-ayrı sözlərdən yeni mənalarda istifadə olunması. Onların məcazi məna kəsb etməsi imkanları ilə bağlıdır. Hər bir sözün məcazi mənası dildə müəyyən obrazlılıq əmələ gətirir. Bədii ədəbiyyatda məcazların müxtəlif formalarından olduqca geniş şəkildə istifadə edilir. Buna görə də bədii üslub obrazlı olur və bu cəhətinə əsasən digər üslublardan fərqlənir.
Qrammatik vasitələrin istifadəsində. Bədii üslubda bəzi dil vasitələrinə bədii meyarla yanaşılır. Bu və ya başqa bir vasitə bədii qanunlara müvafiq olaraq bədii zərurət əsasında işlənilir. Bədii üslubda sintaktik fiqurlar — ritorik suallar, bədii nidalar və xitablar çox işlənir. Bu da öz növbəsində onu başqa üslublardan fərqləndirir.
Fonetik materialın istifadəsində. Bədii üslubda dilin səs sistemi bir növ estetik təsir vasitəsinə çevrilir. Xüsusən poeziyada gözəl ahəng, musiqilik səslərlə yaradılır. Eyni zamanda, səslərin fonetik sıralanması vasitəsi ilə bəzən ifadənin təsiri də qüvvətləndirilir. Belə bir vəziyyət, əsasən, bədii üslub üçün xarakterikdir.
Sitatlardan istifadə. Bədii üslubda sitatlardan geniş istifadə olunur. Burada işlənilən hər bir poetik sitat öz vəzifəsinə görə elmi sitatdan fərqlənir. Poetik sitatlar bədii surətlərin nitqini fərdiləşdirmək və s. kimi üslubi cəhətlər üçün işlənilir.
Epiqrafların verilməsində. Bədii üslubda epiqraflara tez-tez müraciət olunur. Hər bir epiqraf mətnin əvvəlində verilərək həmin mətnin məzmunu ilə uyğun gəlir. Bunların vasitəsilə müəllif ifadə olunan fikrin təsirini daha da artırır.

Bədii üslub bütün öz xüsusiyyətləri ilə olduqca obrazlı, emosional və ekspressivdir. Bu üslub başqa üslublara nisbətən xalq danışıq dilinə daha yaxındır. Hazırda Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubu çox inkişaf etmişdir. Bu üslub ədəbi dilin və xalq danışıq dilinin xüsusiyyətləri əsasında get-gedə daha da təkmilləşir.

2.Ədəbi dilin elmi üslubu

Fikrin elmi şəkildə ifadə olunması elmi üslub adlanır. Elmi üsluba eyni zamanda elmi dil də deyilir. Elmi üslubda obrazlılıq, emosionallıq olmur. Buraya bütün elmi və metodik əsərlərin dili daxildir.

Azərbaycan ədəbi dilində elmi üslub bədii üslubdan sonra formalaşmağa başlamışdır. Bu üslub tarix boyu geniş təkmilləşmə və inkişaf yolu keçirmişdir. Hazırda elmin bütün sahələrinə dair bu üslubda mükəmməl elmi əsərlər yaradılır. Elmi üslubu digər üslublardan fərqləndirən bir sıra xüsusiyyətlər vardır. Həmin xüsusiyyətlər, əsasən, aşağıdakılarla müəyyənləşir.

Fikrin elmi izahı. Elm — təbiət və cəmiyyət qanunlarını aydınlaşdırır. Buna görə də elm mövcud anlayışlara dair dəqiq izahat tələb edir; müəyyən məsələ şərh olunarkən elmi təfəkkür əsas götürülür. Bu xüsusiyyət elmi üslubu digər üslublardan fərqləndirir.
Terminlərin çox işlənməsi. Məlum olduğu kimi termin elmin əlifbasıdır. Elə buna görə də elmi üslubda elmin müxtəlif sahələrinə dair aparılan tədqiqatla əlaqədar terminlərdən geniş istifadə olunur.
Sözün həqiqi mənada işlənməsi. Elmi üslub üçün əsas əlamətlərdən biri sözü ilk mənasında işlətməkdir. Bu üslubda sözlərin məcazi, yaxud bir neçə mənada işlədilməsinə əsasən yol verilmir. Çünki elmi üslubda sözlərin çoxmənalılığı bəzən do-laşıqlığa, anlaşılmazlığa səbəb ola bilir.
Xüsusi ifadələrin işlənilməsi. Elmi üslubda bu və ya digər məsələ şərh olunarkən “tədqiqat göstərir ki, ” “belə nəticəyə gəlmək olur ki”, “bu nöqteyi — nəzərdən” və s. kimi xüsusi ifadələrdən tez-tez istifadə olunur. Bunlar elmi üslubun xüsusiyyətləri ilə bağlı ifadələrdir.
Mürəkkəb sintaktik konstruksiyaların tələb olunması. Elmi üslubda bu və ya digər anlayışı dəqiq və düzgün ifadə etmək üçün dilin bütün qrammatik vasitələrindən, o cümlədən mürəkkəb sintaktik quruluşlu cümlələrdən istifadə edilir.
Müxtəlif işarələrin işlədilməsi. Ayrı-ayrı elm sahələri ilə əlaqədar olaraq elmi üslubda yazılan əsərlərdə müxtəlif işarələr sistemindən istifadə edilir. Dialektlərə aid yazılmış əsərlərdə transkripsiya ilə əlaqədar işarələr buna misal ola bilər.
Qədim yunan və latın əlifbalarından istifadə olunması. Bəzi elm sahələrində yunan və latın hərflərinə müraciət olunur.Məsələn, iks (x), iqrik (y) və s.

Bu və ya digər tədqiqat işi elmi üslubda şərh olunarkən hər bir müəllifin fərdi üslubu yaranır. Lakin bu fərdi üslub bədii üslubda yaranan fərdi üslub kimi xüsusi mahiyyətə malik olmur.

Elmi üslub bədii üslub qədər kütləvi xarakter daşımır. Belə ki, bədii üslubda yazılan hər bir parçanı hamı oxuyanda və ya eşidəndə başa düşür, lakin elmi üslubda müxtəlif sahələrə aid yazılan əsərləri hamı dərk edə bilmir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi-tənqidi əsərlər də eyni üslubda yazılır. Bu növ əsərlər elmi üslubu ictimai-publisistik üsluba yaxınlaşdırır.

3. Ədəbi dilin ictimai-publisistik üslubu

İctimai və siyasi məsələlərin geniş xalq kütləsinin anlayacağı şəkildə izah edilməsi ictimai-publisistik üslub adlanır. Bu üsluba eyni zamanda kütləvi üslub, kütləvi dil də deyilir. Buraya təbliğat, təşviqat məzmunlu, adi məlumat xarakterli və tənqidi məqalələrin, yazılı məruzələrin, qəzet xülasələrinin və s.dili daxildir.

İctimai-publisistik üslubun əmələ gəlməsində mətbuatın xüsusi rolu vardır. Buna görə də bu üslubu çox zaman mətbuat üslubu da adlandırırlar. Lakin qeyd etməliyik ki, qəzet və jurnallar-dakı məqalələrin hamısı publisistik üslubda yazılmır; orada müxtəlif üslubda yazılan materiallar olur. Elə buna görə də bütün məqalələri mətbuat üslubu adı altında başa düşmək düzgün deyildir: mətbuat üslubu başqa anlayışdır. Bunun özü iki yerə bölünür: a) qəzet üslubu b) jurnal üslubu. Bunların isə fərqli cəhətləri vardır. Bu fərqlər hər şeydən əvvəl ondadır ki, qəzetdə mənası gec başa düşülən sözlərə, tərkiblərə yer verilmir. Ancaq jurnalda yeni terminlər, tərkiblər, qısaltmalar və sairə çox işlədilir.

Azərbaycan ədəbi dilinin ictimai-publisistik üslubu əsasən XIX əsrdə milli mətbuatın meydana çıxdığı dövrdən formalaşmağa başlamışdır.

İctimai-publisistik üslubun janrlara görə müxtəlif qolları olmasına baxmayaraq, bunların hamısının ümumi və digər üslublardan fərqli xüsusiyyətləri vardır. İctimai publisistik üslubun səciyyəvi cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

Sözün istehza ilə işlədilməsi;
Sarkazmlar yaradılması;
Frazeoloji vahidlərdən geniş istifadə olunması;
Bədii ədəbiyyatdan sitatlar verilməsi;
İfşa və tənqid üçün ən kəskin sözlər işlədilməsi.

İctimai-publisistik üslub, ümumiyyətlə, aydın üslubdur. Burada xalq danışıq ünsürləri yox olur. Məsələn, —Kirpi” jurnalın-dakı məqalələrin əksəriyyətində istənilən qədər xalq ifadə və tərkibləri, adi danışıq dilinə məxsus cümlələr və s. vardır.

İctimai-publisistik üslubda yazılan oçerklər bunu bədii üsluba, xülasə və tənqidi məqalələr elmi üsluba, bəzi materiallar isə rəsmi üsluba yaxınlaşdırılır.

4.Ədəbi dilin rəsmi üslubu

Cəmiyyətdə rəsmi münasibətləri bildirmək üçün yazılan dövlət sənədlərinin üslubu rəsmi üslub adlanır. Buraya bütün dövlət sənədlərinin — protokol, akt, nota, əmr, qərar, bəyanat, qətnamə və s. sənədlərin dili daxildir.

Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubu əsasən XIX əsrdə, yəni milli ədəbi dilin sabitləşməsi dövründə formalaşmağa başlamışdır.

Rəsmi üslubda yazılan sənədlərdə fikrin konkret şəkildə izahı tələb olunur. Buna görə həmin üslub üçün aşağıdakı cəhətlər xarakterikdir:

hər bir məsələ aydın və olduqca qısa izah edilir;
artıq və lüzumsuz sözlərə, təkrarlara, bədii vasitələrə yer verilmir;
ikimənalılığa, dolaşıqlığa yol verməmək üçün hər bir anlayışa dair dəqiq terminlər seçilir.
hər hansı bir məfhumun izahı üçün ədəbi dilin qrammatik normalarına düzgün riayət olunur;
ştamp xarakterli xüsusi tərkiblərdən, ifadələrdən geniş istifadə olunur.

Ədəbi dilin üslubları cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq dəyişir və inkişaf edir. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin üslubları hər cəhətdən geniş inkişaf etmişdir və indi də bu iş davam edir.

Mənbə: Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti, ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti, Bakı 2015
Müəlliflər: Akif Bayramov, Ziyəddin Məhərrəmov, Mustafa isgəndərzadə

Teqlər:
üslublar
, üslubiyyat
, Azərbaycan dili
, üslub
, Azərbaycan dilinin üslubları